Ежелгі грек ғұламалары – Платон мен Аристотель

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе бөлім
Негізгі бөлімЕжелгі грек ғұламалары - Платон мен АристотельПлатон еңбегіндегі «мемлекет және мемлекеттік құрылыс туралы ілім»Аристотель еңбегіндегі «мемлекет және мемлекеттік құрылыс туралы ілім»
Қорытынды бөлім

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Адамзаттың өткен уақыттағы саяси-құқықтық тәжірибесі, идеялары, ойлары қазіргі замандағы саяси және құқықтық ілімнің дамуы мен оның бағытына едәуір ықпал етеді, біздің қазіргі іс-әрекетімізге бағыт береді.

Нақтылы бір тарихи дәуірдегі қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы ойларды дұрыс түсіну үшін сол қоғамның, сол дәуірдің белгілі бір әлеуметтік топтары мен таптары үшін, олардың қандай мүдделерін қорғағандығын, бұл ілімнің авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын білу шарт. Сонда ғана саяси және құқықтық ілімдер мен ойларға, идеяларға сол кезеңнің және сол мемлекеттің ерекшелігіне қарай дұрыс баға беруге болады. Ең алдымен саяси және құқықтық ілімдер тарихының негізгі кезеңдері мен оның ерекшеліктерін және саяси тарихын терең білу шарт.

Саяси және құқықтық ілімдер тарихы әр түрлі көзқарастар мен ойлардың күресі ғана емес, сондай-ақ адамзаттың таңдаулы өкілдерінің мемлекет пен құқықтың даму тарихын, бостандық пен әділдіктің, заң мен заңдылықтың, қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың, адамдардың құқы мен бостандығын, билік пен жеке адамдардың өзара қарым-қатынасы мен олардың формалары мен принциптері туралы терең де зерделі ойлар айтқанын көрсетеді.

Қай заманның ойшылдарын болмасын ойландырған, әлі де ойландыратын ортақ мәселелер бар. Олардың қатарына жататындар: мемлекет деген не, ол қалай пайда болды, не үшін керек, оның ең жақсы түрі бар ма, билігінің шегі қандай, әділдік деген не, саясат пен адамгершіліктің арақатынасы қандай және тағы да сол сияқты сұрақтар. Бұл мәселелер жөнінде әр ойшылдың өзіндік пайымдаулары болған.

Мемлекет пен құқықты зерттеудегі ежелгі грек саяси-құқықтық ойының ерте кезеңінде оның мифологиялық түсініктері (Гомер, Гесиод) қоғамдық ойдың даму барысында өзінен кейінгі қалыптасқан жаңа көзқарастарға, атап айтқанда философиялық тұрғыдан түсіндіруге («Жеті данышпан», Пифагор, Гераклит, Демокрит) одан кейінгі рационалистік интерпретацияға (софистер), логикалық-танымдық талдауға (Сократ, Платон) және ақыр соңында эмпирикалық-ғылыми (Аристотель) және тарихи-саяси (Полибий) ілімге орын берді.

Көне гректерде саяси ғылымға мол мұра қалдырған ойшылдар көп. Бірақ біз солардың ішінде ең көрнекті екі өкіліне - Платон мен Аристотельге тоқталамыз.

2. 1. Ежелгі грек ғұламалары - Платон мен Аристотель

Платон (шын аты Аристокл) б. з. д. 437-347 жылдарда өмір сүрді. Ол ежелгі грек философы және әлеуметтік ойшылы, саясат ғылымының негізін қалаушылардың бірі. Бай аристократтар әулетінде дүниеге келген. Жас кезінде ол Сократтың шәкірті және тыңдаушысы болды. Сократтың қазасынан кейін, Платон басқа шәкірттермен бірге Афиныдан кетеді. Б. з. д. 387 жылы грек батыры Академның атымен аталған Академия деп аталатын өзінің философиялық мектебін ашады.

Платонның саяси көзқарастары Афина қоғамының белең алған дағдарысы, құлдырауы мен азып-тозуы жағдайында қалыптасты. Классикалық полистің (қала-мемлекеттің) гүлденуі мен жойылуы қарқынды әлеуметтік жіктелуі, қоғам мен мемлекеттің дамуы барысында билік тұрпаты өзгерді: аристократия олигархияға айналып бара жатты. Демократия саяси теңдікті көздейді, ал іс жүзінде аристократиялық және олигархиялық жайсаңдар билеп төстеді. Платон «идеал», яғни «мінсіз мемлекеттің» үлгісін (утопияны) әзірледі, бұл орайда оған оның идеялар туралы, жан, инсаният (адамгершілік) және әділет туралы ілімі негіз етіп алынды. Платон бойынша мемлекет жасағанның - идея иесі, ғарышты жаратушы Құдайдың құдіретімен пайда болады. Ол үш нәрседен - ақылдан, жаннан және тәннен құралады. Тән - өледі, ол парасатты, сұрапыл және опасы бөліктерден құралатын жан - бақи, мәңгі. Платонның мінсіз мемлекеті өзінің философтарымен - дана, сақшыларымен - ержүрек, қол еңбегі адамның бағыныштылығымен байсал. Байсалдылық, ержүректік және бағыныштылық секілді қасиеттердің ұштасуы әділетті мемлекеттік құрылысты сипаттайды. Осылайша, ойшылдың адамгершілік (этика) туралы және мемлекет (саясат) туралы ілімдері өзара етене байланысқан. Мемлекет дегеніміз - «біздің әрқайсымыз өзімізге өзіміз жеткіліксіз болып, көпке мұқтаж болғанымызда өсіп шығатын ортақ мекен. Платонның саяси көзқарастарының серпіні «Мемлекет», «Саясаткер», «Заңдар» деген еңбектерінен аңғарылады. Платонның философиялық және әлеуметтік-саяси идеялары жалпы адамзаттық мәнге ие болып, ол ежелгі кезең шеңберінен көп ұзап шығып біздің заманда да сақталып отыр.

Аристотель (б. з. д. 384-322 ж. ) ежелгі грек философы, ойшылы, энциклопедияшысы, логиканың және басқа ғылымдардың негізін қалаушы. Стагирде (Фракия) Македония патшасы ІІІ Аминтаның сарай дәрігерінің отбасында дүниеге келген. Платонның Академиясына түсіп, кейіннен сонда 20 жылдай ұстаздық еңбек еткен. 340 жылдардың аяғында Македония патшасы ІІ Филипптің шақыруымен оның баласы Александрдың, болашақ Александр Македонскийдің тәрбиешісі болады. Қолбасы өзінің ұстазын былай сипаттайды: «Мен Аристотельді өзімнің әкеммен бірдей құрметтеймін, өйткені мен өмірге келгенім үшін әкеме қарыздар болсам, Аристотельге сол өмірдің құнын ұқтырғаны үшін қарыздармын». Елу жасында Аристотель қайтадан Афинаға оралып, онда өзінің философиялық мектебін - Ликейді (Лицейді) ашады. Саяси ғылымның пайда болуы Аристотельдің есімімен байланысты. Оның «Саясаты» құқықты, экономикалық, әлеуметтік және саяси өмір салаларын қамтиды, олар этикамен табиғи байланысты. Платоннан өзгеше, ол мемлекеттің пайда болуына тарихи тұрғыдан келіп, оның дамуындағы әр түрлі кезеңдерді анықтайды. Адам - қоғамдық, саяси тұлға. Ол қашанда бірлесе өмір сүруге ұмтылады. Мұндай бірлесіп өмір сүрудің алғашқы пошымы - отбасы, онда үш түрлі: ерлі-зайыптылық, ата-аналық және билеп-төстеушілік қарым-қатынас қалыптасады. Патриархтық отбасы қатынастарының бұл түрлерін Аристотель тұтасымен отбасы эволюциясы, қажеттіліктер мен айырбастардың өсуі барысында пайда болуы мемлекетке де көшіреді.

Егер Платон бойынша мемлекеттік құрылыс пошымы билік басында кімнің тұруымен байланыстырылса, Аристотель олардың әрқайсысын мұқият зерттей келіп, оларды тек дұрыс және надұрыс дегенде ғана саюға болмайды деп атап көрсеткен. Белгілі бір тұста аралас пошымдар да туындауы мүмкін. Мәселен, тирания мен демократияның көптеген түрлері болуы мүмкін. Ол тиісті принциптермен (аристократия принципі - жақсылық, олигархиянікі - байлық, демкратиянікі - еркіндік) байланыстыратын мемлекеттік құрылыс пошымдары туралы ілім Аристотельдің саяси көзқарастарында басты орын алады. Мемлекет гүлдену, әділет және азаматтың жақсы өмір сүруі үшін керек. Аристотель өзінің саяси ілімін «Саясат», «Афина политиясы», «Этика», «Риторика» атты жұмыстарында ашып көрсетеді. Ежелгі дәуірдің де, орта ғасырлар мен жаңа заманның да рухани өмірінің дамуында Аристотельдің маңызы орасан зор.

2. 2. Платон еңбегіндегі «мемлекет және мемлекеттік құрылыс туралы ілім»

Платон идеалды мемлекет туралы еңбегінде әділдікті әркімнің өз ісімен айналасуынан және басқаның ісіне араласпауынан көреді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуі мен олардың арасындағы мүлік теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады және олардың бір топтан екінші топқа өту мүмкіндігін жоққа шығармайды.

Платон идеалды мемлекет құру туралы жобасында аристократиялық мемлекеттік құрылымды жақтайды және өз жобасының қиындықпен болса да жүзеге асатынына сенеді. Идеалды мемлекеттің өзі де, Платонның ойынша, мәңгі өмір сүре алмайды. Өйткені, билік басына келгендердің бәрі де қайырымды бола бермейді, адамдық қасиетке зорлық-зомбылық қасиеттері де қосылады. Сондықтан да басқа мемлекеттік құрылым түрі келеді.

Платонның ойынша, адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндірулері, үй салулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері құрылысшылықпен, төртіншілері етікшілікпен айналысады. Сөйтіп, олардың бәрі бірігіп қана қажеттіліктерін өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет адамдарды алаламай, байына да, кедейіне де, азына да, көбіне де қарамай - бәріне бірдей әділ қызмет етуі керек. Бірақ бұдан Платон адамдардың бәрін теңдестірген екен деген ой тумауы керек. Керісінше, ол адамдарды үш үлкен әлеуметтік топқа (сословиеге) : 1) әкімдер; 2) қорғаушылар; 3) өндірушілер етіп бөлді. Әкімдерге фәлсафашыларды жатқызды. Олар табиғатынан шындықты, ақиқатты, игілік идеясын саралап, танып-білуге қабілетті, икемді болуы керек. Қорғаушылар әкімдердің ой, ниеттерін іске асырады, мемлекетті қорғайды. Өндірушілер (егіншілер мен қолөнер) өмірге керекті қаржыларды тауып, мемлекетті материалдық жағынан қамтамасыз етеді. Олар билеу ісіне араласпайды. Әр топ өзіне тиісті қызметті атқаруы керек. Сонда ғана әділдік орнайды. Бір таптан екінші тапқа (әсіресе, төменгі таптан жоғары таптарға) өтуге болмайды. Қай сословиеде тусаң, соның өкілі боласың. Адамдарды осылай жіктей келе, Платон оларды тым бай немесе өте кедейлікке жібергісі келмеді. Себебі, мұндайда қоғамда ортақ мүдде орнамайды. Сондықтан орта деңгейді ұнатты.

Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы тұрды. Өйткені қоғамдағы кикілжіңдерді, дау-жанжал, қайшылықтарды тудыратын жеке меншік деп санады. Соған орай әкімдер мен жауынгерлерде жеке меншік пен отбасы болмауын қалады. Олар ортақ игілік үшін еңбек етулері керек. Сондықтан оларды адамды қызықтыратын әзәзіл жеке мүдде, баю жолынан құтқарғысы келді. Сол себепті олардың әйелдері мен балалары ортақ болғанын жөн көрді. Оларды мемлекет өз қамқорлығына алуға тиіс.

Платон адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік құрылымның бес түрінің: аристократия (ескі немесе жаңа ақсүйектер тобы), тимократия, олигархия (байлар мен дәулеттілер тобы), демократия (халық билігі) және тирания сәйкес келетіндігі туралы айтады. Олардың әрқайсысы биліктерін өз мүдделеріне қарай іске асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі соғысады, соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептелінеді. Олигархияда байлар билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен үнемі қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде кез-келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания - мемлекеттік құрылымның заңсыздық пен зорлық-зомбылық үстемдік еткен ең нашар түрі. Бұлардың ішінде ең жақсысына аристократиялық мемлекетті жатқызды. Онда ақыл-естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері - адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады.

«Заң» деген шығармасында Платон мемлекеттік құрылымның екінші жобасын ұсынады. Екінші мемлекеттің бірінші мемлекеттен басты айырмашылығы оның 5040 азаматы жеребе бойынша жер учаскелерін алады. Бұл жер оларға жеке меншік түрінде емес, пайдалану құқығы түрінде ғана беріледі де, мемлекеттің жалпы меншігі болып саналады. Мүлік санына қарай барлық азаматтар төрт топқа бөлінеді. Қайыршылық пен байлықтың заң шеңберіндегі заң шеңберіндегі шегі анықталады. Жеке меншік иелерінің ешқайсысы да алтынға немесе күміске ие бола алмайды. Азаматтар қатарына (5040) құлдар мен шет елдіктер жатқызылмайды.

Тұтыну теңдігін жақтаған Платон құлдар мен шет жерліктерден басқаларында мүлік артықшылығы болмауы тиіс деп санайды. Жеке отбасылар мойындалғанымен, тәрбие ісі түгелдей заңдастырылған арнайы лауазымды адамдар қолына берілді. Әйелдер ерлермен тең құқылы болғанымен, олар жоғары билік қатарына ене алмайды.

Платон мемлекетінің басында көп сатылы сайлау жолымен сайланған 37 билеуші тұрды. Билеушілер жасы 50-ден 70-ке дейін шектелді. Билік басында бір билеушінің 20 жыл тұруға мүмкіндігі болды. 360 мүшеден тұратын (әр топтан 90 адамнан) сайланбалы кеңес едәуір билікке ие бола алды. Халық жиналысына бірінші және екінші топ азаматтарының қатысуы міндетті еді, ал үшінші және төртінші топ азаматтарының халық жиналысына қатысуы міндетті болмады. Заңдылықтың сақталуына әділ сот жауап берді, жекелеген және қатал заңдар азаматтардың бұқаралық және жеке өмірін реттеп отырды. Сотта қаралған істерді қорғау мүмкіндігі қарастырылды.

2. 3. Аристотель еңбегіндегі «мемлекет және мемлекеттік құрылыс туралы ілім»

Антикалық саяси-құқықтық ойдың одан әрі дамуы және тереңдеуі Платонның шәкірті және сыншысы Аристотельдің есімімен тікелей байланысты. Кейбір деректер бойынша, ол саны 400-ден 1000-ға дейін жететін ғылыми еңбектердің авторы болып табылады. Ол өзі өмір сүрген замандағы құл иеленуші мемлекеттің әртүрлі формаларын зерттеп, оның үш түрін көрсетті.

Аристотель тұңғыш рет саясат ғылымы туралы талдау жасауға талпыныс жасады. Аристотельде саясат ғылым ретінде этикамен тығыз байланысты. Оның көзқарасы бойынша саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымы болып табылады. Этика саясаттың бастауы, оның кіріспесі ретінде көрінеді. Аристотель әділдіктің екі түрін - теңестіретін және үлестіретін түрлерін анықтайды. Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде «арифметикалық теңдік қарастырылады. Бұл принциптің қолданылу аясы - азаматтық-құқықтық мәмілелер, шығынды қалпына келтіру, жаза және тағы басқа, ал үлестіру әділдігі «геометриялық теңдік» принципі түрінде ұсынылады және бұл принцип ортақ игіліктерді еңбегі мен қоғамдағы орнына қарай бөлуге негізделеді. Аристотель саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты - адамды, мемлекетті жақсы тұрмысқа, молшылыққа, бақытқа жеткізу деп білді. Сөйте тұра, ол құл иеленушілікті қолдады, құлдар мен ерікті кедейлерге саяси құқық бергісі келмеді.

Аристотельдің ойынша, мемлекет - қауымның дамыған түрі, ал қауым - отбасының дамыған түрі. Мемлекетте адамар белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді. Ол мемлекетті дұрыс және бұрыс түрлерге бөлді. Дұрыс түріне монархияны, аристократияны және политияны жатқызды. Ал тирания, олигархия мен демократияны мемлекеттің бұрыс түрі деп санады. Мемлекеттің дұрыс түрінде әкімдер халық, ел пайдасын ойлайды, билік қоғамға қызмет етеді. Ал бұрыс түрінде олар өз бастарының пайдасын ойлайтын көрінеді.

Ұлы ойшыл саяси басқаруда адам емес заң басқарғанын дұрыс көрді. Себебі, әкім қаншалықты жақсы болғанымен сезімге, ашу-ызаға берілмей қоймайды, ал заң болса байсалдылығын, парасаттылығын жоймайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.