Түркологияның Еуропа мен Ресейде зерттелуі

Түркі халықтары туралы алғашқы мәлімет Еуропада орта ғасырдың басында, Шығыс Рим империясының шекарасында Орта Азиядан ауған көшпелі тайпалардың пайда болуынан басталады. Көне түркі халықтарының тұрмысы, мәдениеті, тарихы туралы мәліметтер Византия дипломаттарының, тарихшыларының, грек, латын тілдерінде жазып қалдырған еңбектерінде кездесетін көрінеді. Дегенмен түркі халықтары, олардың тілдері, мәдениеті туралы ғылыми сипаттаулар Еуропада кейініректе, Осман түріктерімен байланыс жасаудан басталған.
В.В. Бартольд История изучения Востока в Европе и России (сочин. т.ІХ. М, 1977.) деген еңбегінде еуропалықтар бірнеше ғасыр бойы тек Осман мемлекетінің тарихын, Осман-түрік тілін сипаттаумен ғана шұғылданды дейді. Түркі тілдерін бір-біріне салыстыра зерттеу, олардың салыстырмалы сөздіктерін жасау, көне жазба нұсқаларды филологиялық тұрғыда зерттеу істерімен Еуропа Шығыс зерттеушілері ХVІІІ ғасырдан бастап айналысты. XIX ғасырдың басынан бастап Үнді-еуропа тілдерін зерттеу негізінде қалыптасқан салыстырмалы-тарихи әдістің дамуына байланысты Еуропада түркі тілдерін ғылыми негізде зерттеу едәуір етек алды, зерттеу нысандары да молайды.
Мұндай ауқымды бетбұрысқа Орыс-Швед соғысында тұтқынға түскен Швед армиясының офицері Ф.Ю. фон Страленбергтің еңбегі елеулі бастама болды. Ф.Ю. фон Страленберг ұзақ уақыт Сібірде тұрып, бұл аймақты тарихи-географиялық жақтан зерттеген Еуропа мен Азияның солтүстік және оңтүстік тарихтық, географиялық сипаттамасы атты еңбек жазып, оны 1730 жылы Стокголъмде жариялатқан. Бұл еңбек 1797 жылы орыс тіліне аударылып шығарылды. Ф.Ю. фон Страленберг – күні бүгінге дейін түркологтар арасында елеулі мәселе ретінде қаралып келе жатқан Орал-Алтай тілдері деп аталатын теорияны бастаған және осы топқа жататын тілдерді өз ішінен түрлі топтарға жіктеуді алғаш көтерген ғалым. Ол – Орал группасына жататын угро-фин, самоди тілдері мен Алтай тілдері деп аталатын түркі, монғол, тұнғұс-манчжұр тілдері өзара ұқсас тілдер деген пікірді алғаш айтқан. Осының негізінде кейініректе Орал-Алтай тілдері өзара туыстас тілдер деген теория қалыптасты. Ф.Ю. фон Страленберг – түркі халықтарының Енесей өзені бойынан табылған руникалық жазуы туралы да алғаш пікір айтушылардың бірі. Ол – Әбілғазы Баһадур ханның Шежіре түрік атты еңбегін орыс, неміс тілдеріне аударған. Ф.Ю. фон Страленбергтің Орал-Алтай теориясын анықтай түсіп, оны ілгері дамыту істерімен неміс ғалымдары В. Шотт, М.А. Кастрен, бұлардан біраз кейін О. Доннер, Г. Винклер, И. Грендель, Г.И. Рамстедт, А. Соважо, арнайы шақыруымен келіп, Ресей ғылым Академиясында Шығыстану ғылымын ұйымдастыруға белсене

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Сабыр М. Б. Түркі тілдерінің лексикалық сабақтастығы // Y.
Халықаралық түркология конгресі «Мәдени ықпалдастық және өркениеттер бірлігі ». Түркістан, 2013. 166-170 б.б.
2. Сүйерқұл Б.М. Хорезмидің «Мұхаббатнамесіндегі» (ХIYғ.)
лингвосемиотикалық кеңістік. Алматы : Дайк-Пресс , 2011
3. Ә.Қайдар, М.Оразов «Түркітануға кіріспе» 2004ж