Төсеніш көңнің химиялық құрамы

Пән: Химия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

Кіріспе

1 Төсеніш көңнің химиялық құрамы

2 Төсенішті көңді сақтағанда болатын өзгерістер

Қорытынды

Пайдалаған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Төсенішті көң қатты, сұйық бөліктен және төсеніштен тұрады. Малдың жеген азығының құрамындағы органикалық заттың 40, азоттың 50, фосфордың 80 және калийдің 95 пайызы көңге ауысады.

Көңнің құрамы мал түріне, оның жасына, азық түріне қарай өзгеріп тұрады. Бұл факторлар сол сияқты көңдегі қатты және сұйық бөліктердің арақатынасына да әсер етеді.

Мал денесінен бөлінетін қатты және сұйық бөліктердің химиялық құрамы бірдей емес. Мұнда айта кететін бір жағдай - мал денесінен шығатын фосфордың барлығы жас нәжісте болса, азоттың 50-70 пайызы және калий зәрмен бірге бөлінеді. Құрғақ зат, азот және басқа элементтердің мөлшері жылқы мен қой малдарының көңінде жоғары болатындықтан тезірек шіриді. Төсеніш-көңнің сапасын жақсартатын және көң садырасы мен азоттың ысырап болуын төмендететін құрамдас бөлігі. Төсеніш ретінде сабан, шымтезек, ағаш үгіндісі т. б. материалдарды пайдаланады.

1 Төсеніш көңнің химиялық құрамы

Төсеніштің агрономиялық маңызы зор. Ол шаруашылықта жиналатын көң мөлшерін молайтады. Төсенішпен көң құрамына қосымша қоректік элементтер енеді. Бұл элементтер микробиологиялық процестердің әсерінен өсімдікке сіңімді күйге ауысады.

Төсеніш малдың сұйық экскрементін (зәр) және пайда болған аммиакты азотты сіңіреді. Сөйтіп, бұл заттардың ысырап болуын азайтады. Мысалы, сабанның бір бөлігі 2-3, ойпатты жердің шым- тезегінің бір бөлігі 5-7, қыратты жердің шымтезегінің бір бөлігі 10-15 бөлік малдың сұйық экскрементін сіңіреді.

Төсеніш көңнің физикалық, физика-химиялық және биология- лық қасиеттерін жақсартады. Атап айтқанда, көңнің ылғалдылығы азды-көпті төмендейді, онша тығыздалмайды және сақтағанда жеңіл ыдырайды.

Төсеніш үшін сабан мен шымтезекті пайдаланғанда сапасы жақсы көң алынады.

Қолданылатын төсеніш мөлшері оның түріне, сапасына, малдың түрі мен жасына, азықтың мөлшері мен сапасына байланысты.

Малдыңтүрі:

Малдың

түрі

Су: Су

Құрғақзат:

Құрғақ

зат

Азот: Азот

Фосфор: Фосфор

Калий: Калий

Кальций: Кальций

Магний: Магний

Күкірт: Күкірт

Малдыңтүрі: Қатты бөлігі

Малдыңтүрі: Сиыр

Су: 83, 6

Құрғақзат: 16, 4

Азот: 0, 29

Фосфор: 0, 17

Калий: 0, 10

Кальций: 0, 35

Магний: 0, 13

Күкірт: 0, 04

Малдыңтүрі: Жылқы

Су: 75, 7

Құрғақзат: 24, 3

Азот: 0, 44

Фосфор: 0, 35

Калий: 0, 35

Кальций: 0, 15

Магний: 0, 12

Күкірт: 0, 06

Малдыңтүрі: Қой

Су: 65, 5

Құрғақзат: 34, 5

Азот: 0, 55

Фосфор: 0, 31

Калий: 0, 15

Кальций: 0, 46

Магний: 0, 15

Күкірт: 0, 14

Малдыңтүрі: Шошқа

Су: 82, 0

Құрғақзат: 18, 0

Азот: 0, 60

Фосфор: 0, 41

Калий: 0, 26

Кальций: 0, 09

Магний: 0, 10

Күкірт: 0, 04

Малдыңтүрі: Сұйық бөлігі

Малдыңтүрі: Сиыр

Су: 93, 8

Құрғақзат: 6, 2

Азот: 0, 58

Фосфор: 0, 01

Калий: 0, 49

Кальций: 0, 01

Магний: 0, 04

Күкірт: 0, 13

Малдыңтүрі: Жылқы

Су: 90, 1

Құрғақзат: 9, 9

Азот: 1, 55

Фосфор: 0, 01

Калий: 1, 50

Кальций: 0, 45

Магний: 0, 24

Күкірт: 0, 06

Малдыңтүрі: Қой

Су: 87, 2

Құрғақзат: 12, 8

Азот: 1, 95

Фосфор: 0, 01

Калий: 2, 26

Кальций: 0, 16

Магний: 0, 34

Күкірт: 0, 30

Малдыңтүрі: Шошқа

Су: 96, 7

Құрғақзат: 3, 3

Азот: 0, 43

Фосфор: 0, 07

Калий: 0, 83

Кальций: 0, 01

Магний: 0, 08

Күкірт: 0, 08

химиялық құрамы, %.

Шаруашылықтағы көңнің қоры және оның құрамындағы қоректік заттардың (әсіресе азоттың) ысырап болуы малға пайдаланатын төсеніш мөлшеріне байланысты (2-кесте) .

Малдың түрі: Малдың түрі

Сабан: Сабан

Шымтезек: Шымтезек

Ағаш үгіндісі: Ағаш үгіндісі

Малдың түрі: Сиыр

Сабан: 3-5

Шымтезек: 7-20

Ағаш үгіндісі: 4-6

Малдың түрі: Бұзау

Сабан: 2-3

Шымтезек: 3-10

Ағаш үгіндісі: 2-4

Малдың түрі: Жылқы

Сабан: 3-5

Шымтезек: 4-10

Ағаш үгіндісі: 2-4

Малдың түрі: Шошқа

Сабан: 1-3

Шымтезек: 0, 5-3

Ағаш үгіндісі: 1-3

Малдың түрі: Қой

Сабан: 0, 5-1

Шымтезек: -

Ағаш үгіндісі: -

кесте 2 - Тәулігіне бір бас малға жұмсалатын төсеніш мөлшері, кг

Төсенішті көңнің химиялық құрамы мал мен төсеніш түріне байланысты өзгереді (3-кесте)

Бір бас сиырға тәулігіне қолданатын төсеніш мөлшері, кг

Сабан

Шымтезек

200 күнде жиналған көң, т

3, 5 ай сақтағанда азоттың ысырабы, %

200 күнде жиналған көң, т

3, 5 ай сақтағанда азоттың ысырабы, %

Бір бас сиырға тәулігіне қолданатын төсеніш мөлшері, кг: 2

Сабан: 7, 2

Шымтезек: 43, 9

7, 7

25, 2

Бір бас сиырға тәулігіне қолданатын төсеніш мөлшері, кг: 4

Сабан: 8, 6

Шымтезек: 31, 2

9, 2

13, 7

Бір бас сиырға тәулігіне қолданатын төсеніш мөлшері, кг: 6

Сабан: 10, 2

Шымтезек: 13, 3

10, 4

3, 4

кесте 3 - Төсенішті көңнің химиялық құрамы мал мен төсеніш түріне байланысты

Сонымен қатар төсенішті көң құрамы оны сақтау мерзімінің ұзақтығына, азық түріне, оның сапасына, төсеніш мөлшеріне және ыдырау дәрежесіне байланысты да өзгереді.

Ауыл шаруашылығында негізінен аралас төсенішті көң пайдаланылады. Оның құрамында шамамен 0, 5% жалпы азот, 0, 25% фосфор және 0, 6% калий болады.

Төсенішті көң құрамында өсімдіктерге қажетті барлық қоректік элементтер болатын толық органикалық тыңайтқыш. Топыраққа еңгізілген көң микроорганизмдердің қатысында минерализацияланады. Оның жалпы органикалық затының 72 пайызы минералдық қосылыстарға өтеді, ал 28 пайызы топырақ шіріндісіне ауысады.

Минерализация процесінің жылдамдығы көң сапасына, топырақтың қасиеттеріне, оның ауа, су режимдері мен реакциясына т. б. жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Көңнің органикалық заттарындағы көміртегінің көп бөлігі көмірқышқыл газына дейін тотығады. Азот пен күл элементтерінің өсімдікке сіңімділігі көңнің құрамына, ыдырау дәрежесіне және минерализация процесінің өту жылдамдығына байланысты. Негізгі үш қоректік элементтердің (азот, фосфор, калий) ішінде көңде калий мөлшері жоғары және ол жылжымалы әрі өсімдікке сіңімді хлорсыз қосылыстар түрінде кездеседі. Сондықтан хлор элементіне сезімтал дақылдар (темекі, картоп, көкөніс, жидек) үшін көң хлоры бар минералдық тыңайтқыштарға қарағанда бағалы болып саналады. Өсімдік бірінші жылы калий элементін көң мен минералдық тыңайтқыштардан шамамен бірдей мөлшерде (60-70%) сіңіреді.

Көңде фосфор негізінен қатты экскремент пен төсеніш құрамында кездеседі. Ол көң садырасында өте аз болады. Органикалық заттардың минералдану барысында, ерігіштік дәрежесі әртүрлі ортофосфор қышқылының тұздары түзіледі. Бұл пайда болған ортофосфор қышқылының тұздары, көңнің органикалық заттарының әсерінен минералдық тыңайтқыштар құрамындағы фосфорға қарағанда химиялық жолмен байланысуы баяу өтеді.

Өсімдік бірінші жылы көңдегі жалпы фосфордың 30-40 пайызын сіңіреді. Минералдық тыңайтқыш құрамындағы фосфордың өсімдік бастапқы жылы 15-20 пайызын ғана пайдала

нады. Көңнің органикалық заттары өзінің фосфорымен қатар топырақтың және органикалық тыңайтқыштармен бірге берген минералдық фосфаттың да фосфорының өсімдікке сіңімді күйге ауысуына әсер етеді.

Азот көңнің барлық бөліктерінде кездеседі. Оның сұйық бөлігіндегі азотты өсімдік тікелей пайдалана алады. Қатты бөлік пен төсеніш құрамындағы азотты заттар минерализация процесіне ұшырағаннан соң сіңімді түрге ауысады. Көңнің органикалық азотты заттары аммиакқа дейін ыдырайды. Пайда болған аммиакты азотты өсімдік және микроорганизмдер пайдаланады немесе нитрификация процесіне ұшырайды. Топырақ ылғалдылығы жоғары сілтілік ортада, анаэробты жағдайда және топыраққа еңгізілген көң құрамында клетчатка мол болса, азотты заттар денитрификация процесіне түсуі мүмкін. Өсімдік бірінші жылы негізінен көң құрамындағы аммиакты азотты сіңіреді. Жалпы көңнің азотын өсімдіктің пайдалануы бірдей емес. Мысалы, бірінші дақыл қой көңіндегі азоттың 30 пайызын, жылқы көңіндегі азоттың 20, сиыр көңіндегі азоттың 18, шошқа көңіндегі азоттың 10 пайызын қабылдайды. Көңдегі азотты өсімдіктің пайдалану коэффициенті оның ыдырау дәрежесіне байланысты өзгеріп отырады. Жас көңнен 7, 8 пайыз, жартылай шіріген көңнен 23, 4, толық шіріген көңнен

шіріндіден 4, 8 пайыз азотты пайдаланады.

Орта есеппен бірінші дақыл көң құрамындағы азоттың 20- 25 пайызын пайдаланады. Ал өсімдіктің минералдық тыңайтқыш азотын сіңіру коэффициенті 60-70 пайызға жетеді.

Сонымен, ауыл шаруашылығы дақылдары үшін төсенішті көңнің, құрамындағы қоректік заттарды пайдалануы маңызды шараның бірі болып саналады.

2 Төсенішті көңді сақтағанда болатын өзгерістер

Көңді сақтау кезінде қатты экскременттер мен төсеніш микроорганизмдердің қатысында қарапайым минералдық қосылыстарға дейін ыдырайды және екінші қайтара синтезделу процесі жүреді. Мысалы, аммиакты азот микроорганизмдер денесіндегі ақуыздың құрамына енеді. Аммиакты азоттың біраз бөлігі амидті түрге өзгереді. Көбінесе аммиакты азот көң құрамындағы сұйық экскремент ыдырағанда ұшып кетеді. Мал зәрі көңнің басқа бөліктеріне қарағанда тезірек әрі бұрынырақ ыдырайды.

Сұйық экскременттер құрамында азот мочевина СО(КН ₂ ) ₂ , гиппур қышқылы С ₆ Н ₅ СОМНСН ₂ СООН және зәр қышқылы түрінде кездеседі. Мочевина уробактерлер денесінен бөлінетін уреаза ферментінің қатысында көмірқышқыл аммонийға өзгереді:

CO(NH ₂ ) ₂ + ₂ H ₂ O - (NH ₄ ) CO ₃

Көмірқышқыл аммоний тұрақсыз қосылыс болғандықтан аммиакқа, көмірқышқыл газына және суға дейін ыдырайды:

(NH ₄ ) ₂ CO ₃ - ₂ NH ₃ + CO ₂ +H ₂ O

Гиппур қышқылы ең алдымен бензой және аминді сірке қышқылдарына ыдырайды:

С ₆ Н ₅ CONНСН ₂ СOOН+ Н ₂ O - С ₆ Н ₅ CООН+СН ₂ NН ₂ СООН

Пайда болған аминді сірке қышқылы одан әрі сірке немесе оксисірке қышқылына және аммиакқа өзгереді:

CH ₂ NH ₂ COOH + H ₂ O - CH ₂ OHCOOH+NH ₃

Зәр қышқылының ыдырауынан мочевина, сонан соң көмірқышқыл аммоний пайда болады:

C ₆ H ₄ N ₄ O ₃ + O ₂ +H ₂ - C ₄ H ₆ N ₄ O ₃ +CO ₂ ;

С ₄ H ₆ N ₄ O ₃ +2H ₂ O - 2 CO(NH ₂ ) ₂ +HCOCOOH;

СO(NH ₂ ) ₂ +2H ₂ O - (NH ₄ ) ₂ CO ₃ ;

(NH ₄ ) ₂ CO ₃ - 2 NH ₃ + CO ₂ +2H ₂ O.

Сонымен сұйық экскременттер құрамындағы барлық азотты қосылыстар бос амииакқа дейін ыдырайды.

Сол сияқты төсенішті көң ыдырағанда сіңіру сыйымдылығы жоғары органикалық қышқылдар мен шірінді заттар түзіледі. Бұл қосылыстар аммиакты сіңіріп, оны ұшып кетуден сақтайды.

Бос аммиак түзілуді тежейтін басты факторға көң ыдырауынан пайда болған көмірқышқыл газы да жатады.

Көңнің құрамындағы төсеніш пен қатты экскременттердің азотсыз органикалық заттарын, ыдырау дәрежесіне қарай екі топқа бөледі. Бірінші топқа қант, крахмал, пектин, пентозандар, органикалық қышқылдар сияқты жеңіл ыдырайтын қосылыстар жатады.

Екінші топқа клетчатка, тағы басқа баяу ыдырайтын органикалық заттар кіреді. Көңнің ыдырауының жылдамдығы оның құрамындағы осы екі топқа жататын азотсыз органикалық заттардың арақатынасына байланысты болады. Егер көңде бірінші топтың органикалық заттары көп болса, ол жылдам ыдырайды.

Азотсыз органикалық заттар аэробты бактериялардың әсерінен көмірқышқыл газы мен суға дейін ыдырайды:

(С ₆ Н ₁₀ O ₅ ) + n6O ₂ - n (6CO ₂ + 5H ₂ O)

Анаэробты микроорганизмдердің қатысында азотсыз органикалық заттар ыдырауынан метанмен көмірқышқыл газы түзіледі:

(С ₆ Н ₁₀ O ₅ ) _n +n H ₂ O - n (3CH ₄ + 3CO ₂ )

Көң ыдырағанда пайда болған метан, көмірқышқыл газы, су буы оның массасының, органикалық заттар мен аммиактың мөлшерінің төмендеуіне және керісінше, жалпы және ақуызды азоттың, фосфордың, калийдің көбеюіне әсер етеді Жас және жартылай шіріген көң құрамында нитратты азот болмайды. Оған себеп көң аэробты жағдайда шірігенде жоғары температураның (60-70 ⁰ С) әсерінен нитрат түзуші бактериялар тіршілігін тоқтатады. Шірінді құрамында нитратты азот өте аз мөлшерде кездеседі. Сондай-ақ нитрат түзуші бактериялардың дамуына көңде аммиак пен суда еритін органикалық заттардың концентрациясының жоғарлауы да теріс әсер етеді.

Көң құрамына енетін заттар: Көң құрамына енетін заттар

Жас көңдегі мөлшері: Жас көңдегі мөлшері

2 ай сақталған көңдегі мөлшері: 2 ай сақталған көңдегі мөлшері

4 ай сақталған көңдегі мөлшері: 4 ай сақталған көңдегі мөлшері

5-8 ай сақталған көңдегі мөлшері: 5-8 ай сақталған көңдегі мөлшері

Көң құрамына енетін заттар: Су

Жас көңдегі мөлшері: 72, 0

2 ай сақталған көңдегі мөлшері: 75, 5

4 ай сақталған көңдегі мөлшері: 74, 0

5-8 ай сақталған көңдегі мөлшері: 68, 0

Көң құрамына енетін заттар:

Органикалық