Этноцентризм, этноаралық үрейлену, этноаралық шиелініс және этноаралық толеранттылық
Біз жоғарыда негізгі этностық белгілер ретінде тіл, халқтық өнер, әдет-ғұрып, дәстүр, дағды т.б. атап көрсеттік. Осылар арқылы бір халық екіншілерінен ажыратылады. Олар ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады, ұлттың негізгі белгілері баии түседі. Бұл құндылықтардың көпшілігі бұзылды, орыстандырылды. Ұлттық өнерді, киімдерді, үй жиһаздарын музейден көқретін болдық. Ұлттық камзол, көйлек киген,
орамал тартқан тамаша қазақтың қыз-келіншектерін ескінің қалдығын насихаттаушылар деп түсіндік. Қазақтың ұлттық ойындары да ұмытыла бастады, олар арақ-шарап ішіп, аяғы төбелеске айналатын жиындармен алмастырылды. Қыз ұзату, келін түсіру, дәстүрлері мазмұнын өзгерте бастады. Қазақтың қараша үйлері, ат-тұрмандарына көшпелі халықтың дәстүрі деген баға беріле бастады. Үлкенге құрмет, екі қолын беріп амандасу, жол беру т.б. әдептер өзінің ұлттық мазмұнын жоя бастады. Дінге деген көзқарас өзгерді, түгелдей атеистерге айналдық.
Дегенмен, ұлтаралық қарым-қатынастың қайсібір жағымды жақтарын да атап айтқан жөн. Кеңеси өкіметі тұсында Қазақстан көп ұлтты мемлекетке айналды. Республикада 130 ұлт пен ұлыстардың өкілдері тұрды, қазір де солай. Ұлтына, нәсіліне, діни сеніміне қарамай, қазақтар мен басқа да өкілдері Қазақстан халқын құрап отыр.
Ұлт саясатының жақы нәтижесін берген бір саласы – халыққа білім беру саласы. Халықтың блімділігі жағыфнан біз бірқтиар дамыған елдерден кем емеспіз. Сауатсыздық деген атымен жорйылды. Жаппай жалпыға бірдей орта білім беруге көшкенбіз. Әрбір үш жарым адамның бірінің жоғары және ортиа арнаулы білімі болды. Жоғары потенциалды ғылымның берік негізі қаланды.
Қарым-қатынас барысында өзін-өзі, өзгені білу және тану механизмдеріне идентификация, эмпатия, аттракция, рефлексия жатады.
Идентификация - өзгенің орнына өзін қойып, оның ішкі дүниесін түсіну, өзгені тану тәсілі, өзін өзгеге ұқсату. Идентификациялану барысында өзгенің құндылықтары, мінез-құлықтары, әдеттері өз бойына сіңіріледі. Идентификация, әсіресе, жасөспірімдерге тән құбылыс. Өздері идеал, кумир ретінде таңдаған кісі (олардың ойы бойынша) не істесе, бұлар да өз іс-әрекетін соған ұқсатуға тырысады. «Оның орнында болсам, мен не істер едім?» сұрағына жауап іздейді.
орамал тартқан тамаша қазақтың қыз-келіншектерін ескінің қалдығын насихаттаушылар деп түсіндік. Қазақтың ұлттық ойындары да ұмытыла бастады, олар арақ-шарап ішіп, аяғы төбелеске айналатын жиындармен алмастырылды. Қыз ұзату, келін түсіру, дәстүрлері мазмұнын өзгерте бастады. Қазақтың қараша үйлері, ат-тұрмандарына көшпелі халықтың дәстүрі деген баға беріле бастады. Үлкенге құрмет, екі қолын беріп амандасу, жол беру т.б. әдептер өзінің ұлттық мазмұнын жоя бастады. Дінге деген көзқарас өзгерді, түгелдей атеистерге айналдық.
Дегенмен, ұлтаралық қарым-қатынастың қайсібір жағымды жақтарын да атап айтқан жөн. Кеңеси өкіметі тұсында Қазақстан көп ұлтты мемлекетке айналды. Республикада 130 ұлт пен ұлыстардың өкілдері тұрды, қазір де солай. Ұлтына, нәсіліне, діни сеніміне қарамай, қазақтар мен басқа да өкілдері Қазақстан халқын құрап отыр.
Ұлт саясатының жақы нәтижесін берген бір саласы – халыққа білім беру саласы. Халықтың блімділігі жағыфнан біз бірқтиар дамыған елдерден кем емеспіз. Сауатсыздық деген атымен жорйылды. Жаппай жалпыға бірдей орта білім беруге көшкенбіз. Әрбір үш жарым адамның бірінің жоғары және ортиа арнаулы білімі болды. Жоғары потенциалды ғылымның берік негізі қаланды.
Қарым-қатынас барысында өзін-өзі, өзгені білу және тану механизмдеріне идентификация, эмпатия, аттракция, рефлексия жатады.
Идентификация - өзгенің орнына өзін қойып, оның ішкі дүниесін түсіну, өзгені тану тәсілі, өзін өзгеге ұқсату. Идентификациялану барысында өзгенің құндылықтары, мінез-құлықтары, әдеттері өз бойына сіңіріледі. Идентификация, әсіресе, жасөспірімдерге тән құбылыс. Өздері идеал, кумир ретінде таңдаған кісі (олардың ойы бойынша) не істесе, бұлар да өз іс-әрекетін соған ұқсатуға тырысады. «Оның орнында болсам, мен не істер едім?» сұрағына жауап іздейді.
1.Степаненко Т.Г. Этнопсихология: Учебник для вузов М. 1999
2. Леведева М.Н. Введение в этническую и кросс –культурную психологию 1999
3. Аймағанбетова О.Х. Основый этнопсихологий-А.2003
4.БороноевЮ.В. Павленко В.Н. Этнопсихология учебное пособе СПб. 1999
5.Крысько Б.Г. Этническое психология 2002
6.Белик а.а. культурология антрополические теории культур- М.1998.
7. Гумилев Л.Н. Энтогенез и биосфера земли.-Л. 1983.
8. Гнатенько П.И. Национальное харектор мифы и реальность. Киев1984.
9. Конь И.С. Проблемы национального характере\\ история и психология\\ под. Ред Б.П. Порщнева , Л.И. Ансиферовой М.1971.
2. Леведева М.Н. Введение в этническую и кросс –культурную психологию 1999
3. Аймағанбетова О.Х. Основый этнопсихологий-А.2003
4.БороноевЮ.В. Павленко В.Н. Этнопсихология учебное пособе СПб. 1999
5.Крысько Б.Г. Этническое психология 2002
6.Белик а.а. культурология антрополические теории культур- М.1998.
7. Гумилев Л.Н. Энтогенез и биосфера земли.-Л. 1983.
8. Гнатенько П.И. Национальное харектор мифы и реальность. Киев1984.
9. Конь И.С. Проблемы национального характере\\ история и психология\\ под. Ред Б.П. Порщнева , Л.И. Ансиферовой М.1971.
Этноцентризм, этноаралық үрейлену, этноаралық шиелініс және этноаралық толеранттылық .
Мәдениет және әлеуметтік әрекет-қылық Мәдениет және әрекет-қылықты ұйымдастыру.
Біз жоғарыда негізгі этностық белгілер ретінде тіл, халқтық өнер, әдет-ғұрып, дәстүр, дағды т.б. атап көрсеттік. Осылар арқылы бір халық екіншілерінен ажыратылады. Олар ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады, ұлттың негізгі белгілері баии түседі. Бұл құндылықтардың көпшілігі бұзылды, орыстандырылды. Ұлттық өнерді, киімдерді, үй жиһаздарын музейден көқретін болдық. Ұлттық камзол, көйлек киген,
орамал тартқан тамаша қазақтың қыз-келіншектерін ескінің қалдығын насихаттаушылар деп түсіндік. Қазақтың ұлттық ойындары да ұмытыла бастады, олар арақ-шарап ішіп, аяғы төбелеске айналатын жиындармен алмастырылды. Қыз ұзату, келін түсіру, дәстүрлері мазмұнын өзгерте бастады. Қазақтың қараша үйлері, ат-тұрмандарына көшпелі халықтың дәстүрі деген баға беріле бастады. Үлкенге құрмет, екі қолын беріп амандасу, жол беру т.б. әдептер өзінің ұлттық мазмұнын жоя бастады. Дінге деген көзқарас өзгерді, түгелдей атеистерге айналдық.
Дегенмен, ұлтаралық қарым-қатынастың қайсібір жағымды жақтарын да атап айтқан жөн. Кеңеси өкіметі тұсында Қазақстан көп ұлтты мемлекетке айналды. Республикада 130 ұлт пен ұлыстардың өкілдері тұрды, қазір де солай. Ұлтына, нәсіліне, діни сеніміне қарамай, қазақтар мен басқа да өкілдері Қазақстан халқын құрап отыр.
Ұлт саясатының жақы нәтижесін берген бір саласы - халыққа білім беру саласы. Халықтың блімділігі жағыфнан біз бірқтиар дамыған елдерден кем емеспіз. Сауатсыздық деген атымен жорйылды. Жаппай жалпыға бірдей орта білім беруге көшкенбіз. Әрбір үш жарым адамның бірінің жоғары және ортиа арнаулы білімі болды. Жоғары потенциалды ғылымның берік негізі қаланды.
Қарым-қатынас барысында өзін-өзі, өзгені білу және тану механизмдеріне идентификация, эмпатия, аттракция, рефлексия жатады.
Идентификация - өзгенің орнына өзін қойып, оның ішкі дүниесін түсіну, өзгені тану тәсілі, өзін өзгеге ұқсату. Идентификациялану барысында өзгенің құндылықтары, мінез-құлықтары, әдеттері өз бойына сіңіріледі. Идентификация, әсіресе, жасөспірімдерге тән құбылыс. Өздері идеал, кумир ретінде таңдаған кісі (олардың ойы бойынша) не істесе, бұлар да өз іс-әрекетін соған ұқсатуға тырысады. Оның орнында болсам, мен не істер едім? сұрағына жауап іздейді. Кішкентай қыз ойнағанда өзін мамасына теңестіреді, анасы қалай сөйлесе, сондай дауыс ырғағымен бұл да қуыршағымен сөйлеседі. Болмасаң да ұқсап бақ деген мақал соның дәлелі болар.
Эмпатия - эмоциялық түсіну, өзгенің ішкі жағдайын өз сезімдері арқылы қабылдап білу. Эмпатияның негізінде жатқан жәйт - өзгенің ішінде не болып жатқанын, ол не сезіп тұрғанын, дүниені қалай бағалайтынын дұрыс елестетіп білу. Эмпатиясы жоғары дамыған адамның айырмашылығы - бір оқиғаны әр адам әртүрлі қабылдайтынын, солай қабылдауға мүмкіндігі, құқығы бар екенін мойындауында. Эмпатия, ортақтасу серігімен эмпатиялық қарым-қатынас құру - педагогтардың, психологтардың, әлеуметтік қызметкерлердің маңызды кәсіби қасиетінің бірі. Эмпатиялық қабілеттерді дамыту адами ортақтасумен тікелей шұғылданатын мамандардың басты міндеті болып табылады. Бұндай қабілеттер психологиялық машықтар арқылы шынығады.
Аттракция - өзгені танып білудің ерекше түрі, ол өзгеге қатысты тұрақты жылы сезім қалыптастыруға негізделген. Ортақтасу серігін жақсы түсінуге, оған қарай достық не сүйіспеншілік сезімдеріне негізделген қарым-қатынас себепкер болуы даусыз.
Әлеуметтік рефлекция - қарым-қатынас барысында өзін-өзі тану механизмі. Ортақтасу серігі мені танып-білу туралы білім, өзге адам мені қалай қабылдайтынын (сен мені қалай білетініңді мен білемін) елестету қабілеті әлеуметтік рефлекция деп аталады. Басқа адамдармен неғұрлым байланыстары көп болса, басқалар туралы елес мол болса, өзіне басқалар қалай қарайтынын талдай алса, соғұрлым адам өзін терең танып біледі. Өзгелерге өзін аша білу - өзіндік танудың шарты. Ортақтасу барысында басқаларға өзіміздің ішкі дүниемізді айқара ашқан кезде өзіміз де өз жанымыздың байлығына сүңгиміз. Сондықтан, өзіңді білу үшін өзгеге ашыл ережесін пайдалануға болады.
Тұлғалық атрибуция - әр оқиғаның себепшісін, әр жағдайда нақты кінәлі адамды іздеп табатындардың тәсілі. Мысалы, балгерлер жаныңда бір сары кісі жүр екен, содан сақтан дейді. Кеңес өкіметі халық жауларын іздеп құртуды көздеген. Мұғалім бүкіл сыныптың олқылығын старостыға жүктеп қоюға дайын тұрады.
Жағдайлық атрибуция - нақты адамды емес, жағдайды кінәлайтындардың тәсілі. Мысалы, газ жоқ болғандықтан, тамақ піскен жоқ,
Стимулдық атрибуция - адамның өзін, заттың өзін кінәлайтындардың тәсілі. Күзе құлап сынды - күзе өзі кінәлі. Әйелін күйеуі ұрса - әйелдің өзі кінәлі. Мысалы, жетістіктердің себептері деп адам өзін санаса, ұтылыстың, жеңілістің себебін жағдайға сілтей салады. Емтиханды жақсы тапсырса - һзі кінәлі, ал тапсыра алмаса - не мұғалім, не жаман жағдай кінәлі.
Кей кезде психологиялық проекция жала жабу мен қарсы келумен көрінеді. Топаралық деңгейде екі негізгі атрибутивті процесс жүреді.
1- каузальды атрибуция, яғни басқа адамның мотиві мен қимыл әрекетінің қабылдау себептерінің процесінде адамның интерпретациясын көрсетеді.
Каузальды атрибуция зерттеулері көрсеткендей: - адамдар бір-бірін тани отырып іштей бақыланып алынған мәліметтермен тоқталмай сонымен қатар олардың мінез-құлық себептерін анықтауға тырысады.
oo бақылау процесінде алынған ақпарат негізінде басқа адамдар жайлы жақсы нәтижелер алу үшін жеткіліксіз болғандықтан, бақылаушы олардың мінез-құлқы жайлы мүмкін болатын себептерді алады және оларға қосымша жазып береді.
oo Бұндай себепті интерпритация бақылаушының өзінің әрекетіне және қылықтарына оның басқа адамдармен қарым-қатынасына әсер етеді.
Этномәдени бағыттылық. Этностық білімдерінің негізінде 6 - 7 жаста балада өзіне, өзге адамдарға, қоршаған дүниеге, мәдениет құндылықтарына ерекше (жартылай ұғынылмаған және ұғынылған) қатынасы - эмоциялық - бағалау сезімі пайда болып, этностық автотаптаурындар қалыптасады.
Ұлтық - мәдениетке сәйкес түсініп, әрекет ету. Баланың этностық - танымдық, эмоциялық - мотивациялық және сезімдік сферасының дамуы оның өз шамасына лайық дүниені түйсінуі мен этностық дүниетанымын қалыптастырады. Сонымен қатар, мектепке дейінгі жастың соңында өзін әрекет субьектісі ретінде саналы ұғынаты бала, ұлттық тәлім - тәрбие арқылы белгілі бір ұлттық мінез - құлық нормалары мен ережелерін орындаушы субьект ретінде де түсіне алады. Екінші кезекте ол өзін этносаралық қарым - қатынас субьектісі (әлеуметтік субьект) ретінде де саналы ұғына бастайды. Өзінің осы этностық әлеуметік Менін түсіну және осының негізінде пайда болатын ішкі бағдары этностық дүниетанымға сәйкес қажеттіліктер мен ұмтылыстарды тудырады.
Ұлттық тәлім - тәрбие беру арқылы 6 - 7 жастағы балалардың этностық өзіндік санасын қалыптастыру әдістемесі өзара байланысты үш сатыдан тұрады.
1 - сатыда шындықтың ұлттық саласына эмоциялық - мотвациялық қатынасты құру арқылы ұлттық мәдениетпен сәйкестену механизмі іске асырылады. Осының арқасында:
а) балалардың ұлт, ұлтқа қатыстылық туралы түсініктері қалыптасады;
б) іс - әрекет пен мінез - құлықтықтың адамгершілік - моралдық нормалар мен ережелерге сәйкес келуін қамтамассыз ететін ұлттық дәстүрлердің мәні мен мазмұны ашылады.
2 - сатыда ұлттық мәдениетке эмоциялық - бағалау сезімін қалыптастыру арқылы белгілі бір мәдениет өкілі ретіндегі өзінің бірегейлігіне, өзіндік құндылығына оң қатынасы өндіріледі.
а) өзінің ұлттық мәдениеті мен құндылықтарын қабылдауы мен жағымды әсер алуы, мақтан тұтуы мен сүйіспеншілік сезімі оянады;
б) өзге ұлт мәдениетіне толеранттық сезімі тәрбиеледі.
3 - сатыда таңдаудың еркіндігі жаңдайында ұлттық салт - дәстүр тұрғысынан әрекет етуге ішкі қажеттілігі қалыптастырылады. Осының нәтижесінде:
а) балада жалпы ұлттық құндылықтарға бағытталудың адекваты мотивтерінің және екінші сатыда пайда болған жаңа құрылымдар: өз ұлтының құндылықтарын өзіне жақын қабылдау, жағымды әсер алу, сүйіспеншілік сезімдерінің негізінде ұлтішілдік және ұлтаралық қарым - қатынастарда нақты ұлт өкілі ретінде әрекет ету қажеттілігі қалыптасады.
б) ұлттық қатынастарға дұрыс бағыттана алу қабілеті рефлексияны - қамтамассыз ету арқылы ұлт, ұлттық бұл кеңістіктен және уақыттан тыс өмір сүретін абстрактылы адамдар емес, ұлттық мәдениетті (эмоциялық ассоциациялар тілді және тілдік шығармашылықты, дағдылар мен әдеттерді еңбек іс - әрекеті мен көркемдік кәсіп, балаларды тәрбиелеу дәстүрлері) нағыз алып жүрушілер екендігі туралы дүниетанымы (этностық дүниетанымы) дамиды. Осының негізінде олардың өзіндік санасында аса маңызды бағдар - өзімен тепе - тең ретінде адамның адамға қатынасы қалыптасып, балалар оң ұлтаралық қатынасқа бағытталады.
Этносаралық, ұлтаралық кикілжіңдер - сан ғасырлық мәселе. Ол адамдардың қарым-қатынастарын құрудағы аса күрделі мәселелердің бірі. Жер бетінде мыңдаған жылдар ішінде осындай кикілжіңдерде сан жетпейтін көптеген қан төгілді, талай қайғы жұтылды. Солай бола тұрса да, адамдар үлкен ұстамдылық, такт, түсіністік, ақылдылық, саналылық көрсете отырып, кикілжіңді жағдайларды әрқашан да жеңе білген, бұл жағдай әртүрлі этностардың, әртүрлі ұлттардың адамзаттың тірі қалуының жалғыз ғана шарты ретінде қатарласа өмір сүруін қамтамасыз етті.
Алайда бүгінгі таңда ұлтаралық кикілжіңдер олардың сипатына, өріс алуына, жүзеге асырылу негіздемесіне және жағдайларына орай ерекше үрей тудыруда. Олар экономикалық, энергетикалық, экологиялық, демографиялық мәселелерді түпкілікті шешу қажет болғанда, қоғам дағдарысының шиеленіскен жағдайында дамып отыр.
Адам, адамзат бізге қауіп төндіріп тұрған апаттардың барлық қауіптілігін сезініп, түсініп қалды. Бірақ осылай бола тұра, топтық, жалпы жауапкершілік, әрекеттердің мүмкіндіктері мен бағытталғандығы әлі күнге аяғына дейін түсініле қойған жоқ. Шартты түрде айта отырып, адам қоғамының қазіргі күйі үлкен мәселе, бірақ жалпы алғанда тірі болу, Жер бетінде сақталып қалу үшін барлық ұлттардың күш-жігерін үйлестіру қажеттігін, достастықта болу қажеттігін түсінудің бүкіл тереңдігінің әлі де жоқ болып отырғандығымен сипатталады.
Көп жағдайда топаралық кикілжіңнің жандануының арқасында конфликтология жылдам дами бастайды. Әр түрлі субьектілер бәсекелестікке түсті: шағын және үлкен еңбек ұжымдары, этникалық топтар мен таптар, діни бірлестіктер, партиялар мен бұқаралық қозғалыстар. Осындай кикілжіңдердің әр түрлігіне қарамастан, олар әдетте пайда болу мен дамудың бірыңғай механизмдеріне ие.
Топаралық кикілжіңдер мен өшпенділіктердің пайда болу механизмдерін зерттеуге психологтар үлкен үлес қосты. Әр түрлі психологиялық мектептердің (психоаналитикалық, необихевввиористік, когнитивті, іс-әрекеттік) өкілдері топаралық кикілжіңдердің механизмдерінің бірін оған үлкен мән бере отырып дәлелдеді. Сондықтан, топаралық кикілжіңнің пайда болу механизмдерін қарастыру кезінде келесі жағдайларды ескеру қажет:
- Әр түрлі топаралық кикілжіңде олардың пайда болуының қандай да бір механизмі үстем болуы мүмкін;
- Топаралық механизмдер тұлғааралық өзара әрекеттесудің психологиялық механизмдеріне қарағанда анағұрлым кертартпа болады.
Топаралық кикілжіңнің пайда болуының негізгі механизмдерінің ішінен топаралық өшпенділік: мүдделердің обьективті кикілжіңдері, топішіндегі фаворитизмді бөліп көрсетеді 1.
Ал өзіндік сананың қалыптасуы әртүрлі даму сатысында пайда болған толғанудың не қобалжудың негізінде өзіндік сана қатынасының бар екенін көрсетеді. Ол өзіндік сана қалыптасуының және әлеуметтік адамгершілік қатынастың даму деңгейін бейнелейді. Осы сананың қалыптасу деңгейінде өзінің этносы туралы пікір өз ұлтына және басқа қауымға қатынасы қалыптасса, ол өзіндік идентификация деңгейінде өзіндік сананың жеке бағасы анықталады. Өзіндік сананың идентификациясы - тұлғаның өзін сол немесе басқа этносқа жатқызып қоюы ғана емес, сондай-ақ өз халқы туралы оның өзгеше қасиеттеріне, мәдениетіне, тіліне, тарихи өткен өміріне тән 2.
Этникалық өзіндік сана категориясын топтардың қоғамдық психологиясының күрделі құрылымдық білімдердің бірі ретінде түсіндіруге болады. Этникалық өзіндік сананың қалыпты бағыттарының пікірінше, басқа халықтарға деген аштықты, қарым-қатынасқа әділеттікті, өзіндік этникалық ерекшеліктерді дамытуын көрсетеді.
Мұндай жағдайда ұлтаралық кикілжіңдер адамзат қауымдастығының тіршілікке қажетті байланыстарын құру кезінде тұрақсыздандырушы фактор болып отыр.
Олардың жалпы мәдени потенциалын арттыру негізінде ұлттардың сана-сезімінің даму нәтижесі болып табыла отырып, ұлтаралық кикілжіңдер көбінесе өздерінің мақсаттарында, талаптарында тәуелсіздік үшін күрестің жоғары идеалдарын демагогиялықпен желеу етіп отыр. Техникалық қуат (тек қана қару-жарақ техникасы ғана емес, бастырмалатын, бұрын-соңды болып көрмеген прессинг жасайтын ақпараттық техника да көкейде тұр), адамзат прогресін қамтамасыз етіп отырған көптеген қазіргі жетістіктер дәл сол уақытта адамдарды аяусыз және жаппай физикалық және рухани жою құралы болып шығатындықтан, бұл ретте олар өзінің сипаты мен пәрменді күші бойынша өте қауіпті.
Ұлтаралық кикілжіңдер өзінің саяси, экономикалық, әлеуметтік-мәдени мазмұны бойынша өте күрделі. Оларды қарқындылықтың, ұзақтықтың, көрініс табуының әртүрлі дәрежесі - саяси дискуссиядан бастап қантөгіске дейін ерекшелендіреді. Олардың көпшілігі осыдан келіп туындайтын, ішкі және сыртқы қатынастардың күрделі құрылымдануының зардаптарымен мемлекеттік өзін өзі таныту деңгейіне шығады 3.
Олар түрі, көрініс табу түрі бойынша алуан түрлі, кей кездері ұлтаралық кикілжіңнің өзінің шеңберіне ұлт ішіндегі саяси бояуы бар кикілжіңді қоса отырып, көп қабатты келеді.
Ұлтаралық кикілжіңдер этностың ішінде де күрделі этносаралық бірлестіктердің шеңберіндегі интеграциялану және дифференциациялану процестерімен ұласып отырады. Бұл ретте дифференциациялану көбінесе әлеуметтік-мәдени өзін өзі танытудың жаңғыртылуымен байланысты ұлттық өзін өзі анықтау мен этникалық сана-сезімнің өсуіне ғана емес, дифференциацияланудың оңды жақтарын теріс жақтары жауып тастайтын этноцентризмнің, этноэгоизмнің дамуына да негізделеді.
Ұлтаралық кикілжіңдердің көрініс табуының барлық осы және өзге де ерекшеліктері бұрынғы Кеңестер Одағы аумағындағы ұлтаралық қатынастардың дамуының түпкілікті белгілі бір аясын сипаттайды. Мұнда жүріп жатқан процестерді дұрыс түсінудің және түсіндірудің нақтылы этносаралық кикілжіңдердің ерекшеліктерін анықтау үшін ғана емес, олардың пайда болуының, басылуының, нивелирлеу мүмкіндіктерінің жалпы тенденцияларын ашып көрсету үшін де түпкілікті маңызы бар 4.
Тарих қойнауына келмеске кеткен елді қалай бағалағанда да, ол өзінің экономикалық ұйымдарына интеграцияланған ғана емес, ерекше маңызды болып отырғаны, әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан, миллиондаған адамдардың қарым-қатынастарын байланыстырып келген және әлі күнге дейін байланыстырып отырған, нақтылы өмір сүрген қуатты және орасан зор бірлікті көрсетті.
Бүгінде мұнда, Еуразия құрлығының айтарлықтай бөлігінде, тек өзіндік тұрғыдағы этносаяси қайта тон пішу және жаңа мемлекеттік құрылымдардың пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мәдениет және әлеуметтік әрекет-қылық Мәдениет және әрекет-қылықты ұйымдастыру.
Біз жоғарыда негізгі этностық белгілер ретінде тіл, халқтық өнер, әдет-ғұрып, дәстүр, дағды т.б. атап көрсеттік. Осылар арқылы бір халық екіншілерінен ажыратылады. Олар ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады, ұлттың негізгі белгілері баии түседі. Бұл құндылықтардың көпшілігі бұзылды, орыстандырылды. Ұлттық өнерді, киімдерді, үй жиһаздарын музейден көқретін болдық. Ұлттық камзол, көйлек киген,
орамал тартқан тамаша қазақтың қыз-келіншектерін ескінің қалдығын насихаттаушылар деп түсіндік. Қазақтың ұлттық ойындары да ұмытыла бастады, олар арақ-шарап ішіп, аяғы төбелеске айналатын жиындармен алмастырылды. Қыз ұзату, келін түсіру, дәстүрлері мазмұнын өзгерте бастады. Қазақтың қараша үйлері, ат-тұрмандарына көшпелі халықтың дәстүрі деген баға беріле бастады. Үлкенге құрмет, екі қолын беріп амандасу, жол беру т.б. әдептер өзінің ұлттық мазмұнын жоя бастады. Дінге деген көзқарас өзгерді, түгелдей атеистерге айналдық.
Дегенмен, ұлтаралық қарым-қатынастың қайсібір жағымды жақтарын да атап айтқан жөн. Кеңеси өкіметі тұсында Қазақстан көп ұлтты мемлекетке айналды. Республикада 130 ұлт пен ұлыстардың өкілдері тұрды, қазір де солай. Ұлтына, нәсіліне, діни сеніміне қарамай, қазақтар мен басқа да өкілдері Қазақстан халқын құрап отыр.
Ұлт саясатының жақы нәтижесін берген бір саласы - халыққа білім беру саласы. Халықтың блімділігі жағыфнан біз бірқтиар дамыған елдерден кем емеспіз. Сауатсыздық деген атымен жорйылды. Жаппай жалпыға бірдей орта білім беруге көшкенбіз. Әрбір үш жарым адамның бірінің жоғары және ортиа арнаулы білімі болды. Жоғары потенциалды ғылымның берік негізі қаланды.
Қарым-қатынас барысында өзін-өзі, өзгені білу және тану механизмдеріне идентификация, эмпатия, аттракция, рефлексия жатады.
Идентификация - өзгенің орнына өзін қойып, оның ішкі дүниесін түсіну, өзгені тану тәсілі, өзін өзгеге ұқсату. Идентификациялану барысында өзгенің құндылықтары, мінез-құлықтары, әдеттері өз бойына сіңіріледі. Идентификация, әсіресе, жасөспірімдерге тән құбылыс. Өздері идеал, кумир ретінде таңдаған кісі (олардың ойы бойынша) не істесе, бұлар да өз іс-әрекетін соған ұқсатуға тырысады. Оның орнында болсам, мен не істер едім? сұрағына жауап іздейді. Кішкентай қыз ойнағанда өзін мамасына теңестіреді, анасы қалай сөйлесе, сондай дауыс ырғағымен бұл да қуыршағымен сөйлеседі. Болмасаң да ұқсап бақ деген мақал соның дәлелі болар.
Эмпатия - эмоциялық түсіну, өзгенің ішкі жағдайын өз сезімдері арқылы қабылдап білу. Эмпатияның негізінде жатқан жәйт - өзгенің ішінде не болып жатқанын, ол не сезіп тұрғанын, дүниені қалай бағалайтынын дұрыс елестетіп білу. Эмпатиясы жоғары дамыған адамның айырмашылығы - бір оқиғаны әр адам әртүрлі қабылдайтынын, солай қабылдауға мүмкіндігі, құқығы бар екенін мойындауында. Эмпатия, ортақтасу серігімен эмпатиялық қарым-қатынас құру - педагогтардың, психологтардың, әлеуметтік қызметкерлердің маңызды кәсіби қасиетінің бірі. Эмпатиялық қабілеттерді дамыту адами ортақтасумен тікелей шұғылданатын мамандардың басты міндеті болып табылады. Бұндай қабілеттер психологиялық машықтар арқылы шынығады.
Аттракция - өзгені танып білудің ерекше түрі, ол өзгеге қатысты тұрақты жылы сезім қалыптастыруға негізделген. Ортақтасу серігін жақсы түсінуге, оған қарай достық не сүйіспеншілік сезімдеріне негізделген қарым-қатынас себепкер болуы даусыз.
Әлеуметтік рефлекция - қарым-қатынас барысында өзін-өзі тану механизмі. Ортақтасу серігі мені танып-білу туралы білім, өзге адам мені қалай қабылдайтынын (сен мені қалай білетініңді мен білемін) елестету қабілеті әлеуметтік рефлекция деп аталады. Басқа адамдармен неғұрлым байланыстары көп болса, басқалар туралы елес мол болса, өзіне басқалар қалай қарайтынын талдай алса, соғұрлым адам өзін терең танып біледі. Өзгелерге өзін аша білу - өзіндік танудың шарты. Ортақтасу барысында басқаларға өзіміздің ішкі дүниемізді айқара ашқан кезде өзіміз де өз жанымыздың байлығына сүңгиміз. Сондықтан, өзіңді білу үшін өзгеге ашыл ережесін пайдалануға болады.
Тұлғалық атрибуция - әр оқиғаның себепшісін, әр жағдайда нақты кінәлі адамды іздеп табатындардың тәсілі. Мысалы, балгерлер жаныңда бір сары кісі жүр екен, содан сақтан дейді. Кеңес өкіметі халық жауларын іздеп құртуды көздеген. Мұғалім бүкіл сыныптың олқылығын старостыға жүктеп қоюға дайын тұрады.
Жағдайлық атрибуция - нақты адамды емес, жағдайды кінәлайтындардың тәсілі. Мысалы, газ жоқ болғандықтан, тамақ піскен жоқ,
Стимулдық атрибуция - адамның өзін, заттың өзін кінәлайтындардың тәсілі. Күзе құлап сынды - күзе өзі кінәлі. Әйелін күйеуі ұрса - әйелдің өзі кінәлі. Мысалы, жетістіктердің себептері деп адам өзін санаса, ұтылыстың, жеңілістің себебін жағдайға сілтей салады. Емтиханды жақсы тапсырса - һзі кінәлі, ал тапсыра алмаса - не мұғалім, не жаман жағдай кінәлі.
Кей кезде психологиялық проекция жала жабу мен қарсы келумен көрінеді. Топаралық деңгейде екі негізгі атрибутивті процесс жүреді.
1- каузальды атрибуция, яғни басқа адамның мотиві мен қимыл әрекетінің қабылдау себептерінің процесінде адамның интерпретациясын көрсетеді.
Каузальды атрибуция зерттеулері көрсеткендей: - адамдар бір-бірін тани отырып іштей бақыланып алынған мәліметтермен тоқталмай сонымен қатар олардың мінез-құлық себептерін анықтауға тырысады.
oo бақылау процесінде алынған ақпарат негізінде басқа адамдар жайлы жақсы нәтижелер алу үшін жеткіліксіз болғандықтан, бақылаушы олардың мінез-құлқы жайлы мүмкін болатын себептерді алады және оларға қосымша жазып береді.
oo Бұндай себепті интерпритация бақылаушының өзінің әрекетіне және қылықтарына оның басқа адамдармен қарым-қатынасына әсер етеді.
Этномәдени бағыттылық. Этностық білімдерінің негізінде 6 - 7 жаста балада өзіне, өзге адамдарға, қоршаған дүниеге, мәдениет құндылықтарына ерекше (жартылай ұғынылмаған және ұғынылған) қатынасы - эмоциялық - бағалау сезімі пайда болып, этностық автотаптаурындар қалыптасады.
Ұлтық - мәдениетке сәйкес түсініп, әрекет ету. Баланың этностық - танымдық, эмоциялық - мотивациялық және сезімдік сферасының дамуы оның өз шамасына лайық дүниені түйсінуі мен этностық дүниетанымын қалыптастырады. Сонымен қатар, мектепке дейінгі жастың соңында өзін әрекет субьектісі ретінде саналы ұғынаты бала, ұлттық тәлім - тәрбие арқылы белгілі бір ұлттық мінез - құлық нормалары мен ережелерін орындаушы субьект ретінде де түсіне алады. Екінші кезекте ол өзін этносаралық қарым - қатынас субьектісі (әлеуметтік субьект) ретінде де саналы ұғына бастайды. Өзінің осы этностық әлеуметік Менін түсіну және осының негізінде пайда болатын ішкі бағдары этностық дүниетанымға сәйкес қажеттіліктер мен ұмтылыстарды тудырады.
Ұлттық тәлім - тәрбие беру арқылы 6 - 7 жастағы балалардың этностық өзіндік санасын қалыптастыру әдістемесі өзара байланысты үш сатыдан тұрады.
1 - сатыда шындықтың ұлттық саласына эмоциялық - мотвациялық қатынасты құру арқылы ұлттық мәдениетпен сәйкестену механизмі іске асырылады. Осының арқасында:
а) балалардың ұлт, ұлтқа қатыстылық туралы түсініктері қалыптасады;
б) іс - әрекет пен мінез - құлықтықтың адамгершілік - моралдық нормалар мен ережелерге сәйкес келуін қамтамассыз ететін ұлттық дәстүрлердің мәні мен мазмұны ашылады.
2 - сатыда ұлттық мәдениетке эмоциялық - бағалау сезімін қалыптастыру арқылы белгілі бір мәдениет өкілі ретіндегі өзінің бірегейлігіне, өзіндік құндылығына оң қатынасы өндіріледі.
а) өзінің ұлттық мәдениеті мен құндылықтарын қабылдауы мен жағымды әсер алуы, мақтан тұтуы мен сүйіспеншілік сезімі оянады;
б) өзге ұлт мәдениетіне толеранттық сезімі тәрбиеледі.
3 - сатыда таңдаудың еркіндігі жаңдайында ұлттық салт - дәстүр тұрғысынан әрекет етуге ішкі қажеттілігі қалыптастырылады. Осының нәтижесінде:
а) балада жалпы ұлттық құндылықтарға бағытталудың адекваты мотивтерінің және екінші сатыда пайда болған жаңа құрылымдар: өз ұлтының құндылықтарын өзіне жақын қабылдау, жағымды әсер алу, сүйіспеншілік сезімдерінің негізінде ұлтішілдік және ұлтаралық қарым - қатынастарда нақты ұлт өкілі ретінде әрекет ету қажеттілігі қалыптасады.
б) ұлттық қатынастарға дұрыс бағыттана алу қабілеті рефлексияны - қамтамассыз ету арқылы ұлт, ұлттық бұл кеңістіктен және уақыттан тыс өмір сүретін абстрактылы адамдар емес, ұлттық мәдениетті (эмоциялық ассоциациялар тілді және тілдік шығармашылықты, дағдылар мен әдеттерді еңбек іс - әрекеті мен көркемдік кәсіп, балаларды тәрбиелеу дәстүрлері) нағыз алып жүрушілер екендігі туралы дүниетанымы (этностық дүниетанымы) дамиды. Осының негізінде олардың өзіндік санасында аса маңызды бағдар - өзімен тепе - тең ретінде адамның адамға қатынасы қалыптасып, балалар оң ұлтаралық қатынасқа бағытталады.
Этносаралық, ұлтаралық кикілжіңдер - сан ғасырлық мәселе. Ол адамдардың қарым-қатынастарын құрудағы аса күрделі мәселелердің бірі. Жер бетінде мыңдаған жылдар ішінде осындай кикілжіңдерде сан жетпейтін көптеген қан төгілді, талай қайғы жұтылды. Солай бола тұрса да, адамдар үлкен ұстамдылық, такт, түсіністік, ақылдылық, саналылық көрсете отырып, кикілжіңді жағдайларды әрқашан да жеңе білген, бұл жағдай әртүрлі этностардың, әртүрлі ұлттардың адамзаттың тірі қалуының жалғыз ғана шарты ретінде қатарласа өмір сүруін қамтамасыз етті.
Алайда бүгінгі таңда ұлтаралық кикілжіңдер олардың сипатына, өріс алуына, жүзеге асырылу негіздемесіне және жағдайларына орай ерекше үрей тудыруда. Олар экономикалық, энергетикалық, экологиялық, демографиялық мәселелерді түпкілікті шешу қажет болғанда, қоғам дағдарысының шиеленіскен жағдайында дамып отыр.
Адам, адамзат бізге қауіп төндіріп тұрған апаттардың барлық қауіптілігін сезініп, түсініп қалды. Бірақ осылай бола тұра, топтық, жалпы жауапкершілік, әрекеттердің мүмкіндіктері мен бағытталғандығы әлі күнге аяғына дейін түсініле қойған жоқ. Шартты түрде айта отырып, адам қоғамының қазіргі күйі үлкен мәселе, бірақ жалпы алғанда тірі болу, Жер бетінде сақталып қалу үшін барлық ұлттардың күш-жігерін үйлестіру қажеттігін, достастықта болу қажеттігін түсінудің бүкіл тереңдігінің әлі де жоқ болып отырғандығымен сипатталады.
Көп жағдайда топаралық кикілжіңнің жандануының арқасында конфликтология жылдам дами бастайды. Әр түрлі субьектілер бәсекелестікке түсті: шағын және үлкен еңбек ұжымдары, этникалық топтар мен таптар, діни бірлестіктер, партиялар мен бұқаралық қозғалыстар. Осындай кикілжіңдердің әр түрлігіне қарамастан, олар әдетте пайда болу мен дамудың бірыңғай механизмдеріне ие.
Топаралық кикілжіңдер мен өшпенділіктердің пайда болу механизмдерін зерттеуге психологтар үлкен үлес қосты. Әр түрлі психологиялық мектептердің (психоаналитикалық, необихевввиористік, когнитивті, іс-әрекеттік) өкілдері топаралық кикілжіңдердің механизмдерінің бірін оған үлкен мән бере отырып дәлелдеді. Сондықтан, топаралық кикілжіңнің пайда болу механизмдерін қарастыру кезінде келесі жағдайларды ескеру қажет:
- Әр түрлі топаралық кикілжіңде олардың пайда болуының қандай да бір механизмі үстем болуы мүмкін;
- Топаралық механизмдер тұлғааралық өзара әрекеттесудің психологиялық механизмдеріне қарағанда анағұрлым кертартпа болады.
Топаралық кикілжіңнің пайда болуының негізгі механизмдерінің ішінен топаралық өшпенділік: мүдделердің обьективті кикілжіңдері, топішіндегі фаворитизмді бөліп көрсетеді 1.
Ал өзіндік сананың қалыптасуы әртүрлі даму сатысында пайда болған толғанудың не қобалжудың негізінде өзіндік сана қатынасының бар екенін көрсетеді. Ол өзіндік сана қалыптасуының және әлеуметтік адамгершілік қатынастың даму деңгейін бейнелейді. Осы сананың қалыптасу деңгейінде өзінің этносы туралы пікір өз ұлтына және басқа қауымға қатынасы қалыптасса, ол өзіндік идентификация деңгейінде өзіндік сананың жеке бағасы анықталады. Өзіндік сананың идентификациясы - тұлғаның өзін сол немесе басқа этносқа жатқызып қоюы ғана емес, сондай-ақ өз халқы туралы оның өзгеше қасиеттеріне, мәдениетіне, тіліне, тарихи өткен өміріне тән 2.
Этникалық өзіндік сана категориясын топтардың қоғамдық психологиясының күрделі құрылымдық білімдердің бірі ретінде түсіндіруге болады. Этникалық өзіндік сананың қалыпты бағыттарының пікірінше, басқа халықтарға деген аштықты, қарым-қатынасқа әділеттікті, өзіндік этникалық ерекшеліктерді дамытуын көрсетеді.
Мұндай жағдайда ұлтаралық кикілжіңдер адамзат қауымдастығының тіршілікке қажетті байланыстарын құру кезінде тұрақсыздандырушы фактор болып отыр.
Олардың жалпы мәдени потенциалын арттыру негізінде ұлттардың сана-сезімінің даму нәтижесі болып табыла отырып, ұлтаралық кикілжіңдер көбінесе өздерінің мақсаттарында, талаптарында тәуелсіздік үшін күрестің жоғары идеалдарын демагогиялықпен желеу етіп отыр. Техникалық қуат (тек қана қару-жарақ техникасы ғана емес, бастырмалатын, бұрын-соңды болып көрмеген прессинг жасайтын ақпараттық техника да көкейде тұр), адамзат прогресін қамтамасыз етіп отырған көптеген қазіргі жетістіктер дәл сол уақытта адамдарды аяусыз және жаппай физикалық және рухани жою құралы болып шығатындықтан, бұл ретте олар өзінің сипаты мен пәрменді күші бойынша өте қауіпті.
Ұлтаралық кикілжіңдер өзінің саяси, экономикалық, әлеуметтік-мәдени мазмұны бойынша өте күрделі. Оларды қарқындылықтың, ұзақтықтың, көрініс табуының әртүрлі дәрежесі - саяси дискуссиядан бастап қантөгіске дейін ерекшелендіреді. Олардың көпшілігі осыдан келіп туындайтын, ішкі және сыртқы қатынастардың күрделі құрылымдануының зардаптарымен мемлекеттік өзін өзі таныту деңгейіне шығады 3.
Олар түрі, көрініс табу түрі бойынша алуан түрлі, кей кездері ұлтаралық кикілжіңнің өзінің шеңберіне ұлт ішіндегі саяси бояуы бар кикілжіңді қоса отырып, көп қабатты келеді.
Ұлтаралық кикілжіңдер этностың ішінде де күрделі этносаралық бірлестіктердің шеңберіндегі интеграциялану және дифференциациялану процестерімен ұласып отырады. Бұл ретте дифференциациялану көбінесе әлеуметтік-мәдени өзін өзі танытудың жаңғыртылуымен байланысты ұлттық өзін өзі анықтау мен этникалық сана-сезімнің өсуіне ғана емес, дифференциацияланудың оңды жақтарын теріс жақтары жауып тастайтын этноцентризмнің, этноэгоизмнің дамуына да негізделеді.
Ұлтаралық кикілжіңдердің көрініс табуының барлық осы және өзге де ерекшеліктері бұрынғы Кеңестер Одағы аумағындағы ұлтаралық қатынастардың дамуының түпкілікті белгілі бір аясын сипаттайды. Мұнда жүріп жатқан процестерді дұрыс түсінудің және түсіндірудің нақтылы этносаралық кикілжіңдердің ерекшеліктерін анықтау үшін ғана емес, олардың пайда болуының, басылуының, нивелирлеу мүмкіндіктерінің жалпы тенденцияларын ашып көрсету үшін де түпкілікті маңызы бар 4.
Тарих қойнауына келмеске кеткен елді қалай бағалағанда да, ол өзінің экономикалық ұйымдарына интеграцияланған ғана емес, ерекше маңызды болып отырғаны, әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан, миллиондаған адамдардың қарым-қатынастарын байланыстырып келген және әлі күнге дейін байланыстырып отырған, нақтылы өмір сүрген қуатты және орасан зор бірлікті көрсетті.
Бүгінде мұнда, Еуразия құрлығының айтарлықтай бөлігінде, тек өзіндік тұрғыдағы этносаяси қайта тон пішу және жаңа мемлекеттік құрылымдардың пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz