Мінез - құлықтың қалыптасуының психологиялық мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І Мінез . құлықтың қалыптасуының психологиялық мәселелері
1.1 Жеке тұлғаның даралық психологиялық ерекшелігі ретіндегі
мінез . құлықтың теориялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мінездің құрылымы мен қасиеттерінің психологиялық . педагогикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Оқу процесінде мінез.құлықты қалыптастыру маңыздылығы ... ... ... ...
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс . әрекеті барысында
мінез . құлық ерекшеліктерін зерттеу
2.1 Оқу іс . әрекеті барысында мінез . құлықтың қалыптасуын
анықтау эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Оқу іс . әрекетінде мінез . құлықты түзету және дамыту
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І Мінез . құлықтың қалыптасуының психологиялық мәселелері
1.1 Жеке тұлғаның даралық психологиялық ерекшелігі ретіндегі
мінез . құлықтың теориялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мінездің құрылымы мен қасиеттерінің психологиялық . педагогикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Оқу процесінде мінез.құлықты қалыптастыру маңыздылығы ... ... ... ...
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс . әрекеті барысында
мінез . құлық ерекшеліктерін зерттеу
2.1 Оқу іс . әрекеті барысында мінез . құлықтың қалыптасуын
анықтау эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Оқу іс . әрекетінде мінез . құлықты түзету және дамыту
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Мінез–құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс-әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі ретінде, мінез–құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп отыр. Оқу іс-әрекетімен мінез-құлық арасындағы өзара байланысты ескеру де өте маңызды. Сондықтан ең бастысы оқу іс-әрекеті жоғары болуы үшін ақыл–ой деңгейі де биік болуға тиісті. Бала интеллектуалдылығы биіктеген сайын мінез-құлықтың дамуы да жоғарылай түспек.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқын қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың маңызы зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде қарастырылған. Олар сыныптан тыс жұмыс мектептегі бай рухани өмірді қалыптастыруға, оқу пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс жүзінде қолдануға, оқу пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық пайдалануға, дүниеге ғылыми көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс - әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Бастауыш сынып оқушыларында оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруда мінез бітістерінің комплекстері өз әсерін тигізеді. Сол себепті, мінез – құлық ережелерін оларға тән моральдық нормаларды игеру оқу іс - әрекетін жеңілдетеді. Сондықтан курстық жұмысымыздың тақырыбын «Оқу іс-әрекетінде мінез-құлықты қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау» деп алдық.
Зерттеу мақсаты - оқу іс - әрекетінде бастауыш сынып оқушылырының мінез – құлық ерекшеліктерін анықтау және қалыптастыру жолдарын ұсыну.
Зерттеу нысаны - бастауыш сынып оқушыларының оқу іс – әрекетіндегі мінез-құлық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - мінез – құлықты оқу іс - әрекетінде қалыптастыру жолдары.
Зерттеу жұмысының болжамы – егер бастауыш сынып оқушыларының оқу іс - әрекеті барысында мінез – құлықтарын қалыптастыратын негізгі шарттары анықталып, оны арнайы үйлесімді қалыптастыру жұмыстары ұйымдастырылса, онда оқушылардың мінез-құлқында кездесетін қиындықтар болмайды.
Зерттеудің өзектілігі. Мінез–құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс-әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі ретінде, мінез–құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп отыр. Оқу іс-әрекетімен мінез-құлық арасындағы өзара байланысты ескеру де өте маңызды. Сондықтан ең бастысы оқу іс-әрекеті жоғары болуы үшін ақыл–ой деңгейі де биік болуға тиісті. Бала интеллектуалдылығы биіктеген сайын мінез-құлықтың дамуы да жоғарылай түспек.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқын қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың маңызы зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде қарастырылған. Олар сыныптан тыс жұмыс мектептегі бай рухани өмірді қалыптастыруға, оқу пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс жүзінде қолдануға, оқу пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық пайдалануға, дүниеге ғылыми көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс - әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Бастауыш сынып оқушыларында оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруда мінез бітістерінің комплекстері өз әсерін тигізеді. Сол себепті, мінез – құлық ережелерін оларға тән моральдық нормаларды игеру оқу іс - әрекетін жеңілдетеді. Сондықтан курстық жұмысымыздың тақырыбын «Оқу іс-әрекетінде мінез-құлықты қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау» деп алдық.
Зерттеу мақсаты - оқу іс - әрекетінде бастауыш сынып оқушылырының мінез – құлық ерекшеліктерін анықтау және қалыптастыру жолдарын ұсыну.
Зерттеу нысаны - бастауыш сынып оқушыларының оқу іс – әрекетіндегі мінез-құлық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - мінез – құлықты оқу іс - әрекетінде қалыптастыру жолдары.
Зерттеу жұмысының болжамы – егер бастауыш сынып оқушыларының оқу іс - әрекеті барысында мінез – құлықтарын қалыптастыратын негізгі шарттары анықталып, оны арнайы үйлесімді қалыптастыру жұмыстары ұйымдастырылса, онда оқушылардың мінез-құлқында кездесетін қиындықтар болмайды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Ананьев Б.Г. Проблема формирования характера// Ананьев Б.Г. Избранные психол. труды. М.: Педагогика, 1980.
2. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М.: Просвещение, 1968.,2005.
3. Ковалев А.Г., Мясищев В. Н. Психические особенности человека. Т. 2. Способности. Л.: ЛГУ, 1960.
4. Кречмер Э. Строение тела и характер. М., 1924, 1999.
5. Лазурский А.Ф. Очерк науки о характере. Пб., 1917, 1990.
6. Левитов Н.Д. Психология характера. М.: Просвещение, 1969, 1999.
7. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.: Политиздат, 1975.
8. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1940,2004.
1. Аймауытов Ж. Психология. Бес томдық шығармалар жинағы. А, 1998
2. Айғабылова Н. Бастауыш класс оқушыларының ақыл-ой әрекеті
белсенділігін арттыру. – А.: Мектеп, 1991
3. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу. – Алматы,
1990
4. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. – Алматы, Білім, 1996
5. Акимова М.К., Козлова В.Т. Упражнение по развитию мыслительных
навыков младших школьников. – Обинск, Принтер, 1993
6. Ануфриев А.Ф. Психологический диагноз. – М, 1993
7. Ануфриев А.Ф., Костромина С.Н. Как преодолеть трудности детей
Психодиагностические таблицы. Психодиагностические методики.
Коррекционные упражнения. М, Ось-89, 1999
8. Афонькин Ю.А., Урунтаева т.А. Практикум по детской психологии. – М,
1995
9.
10. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. – М, 1995
11. Әбеуова И. Мінез-құлқында қиындық бар оқушыларды анықтау жолдары //
Ұлағат №5 2004 ж
12. Әділдинова Ж. Құндылықты бағдарлар – адамның мінез-құлқының
психологиялық реттеушісі // Ұлағат №5 2004 ж
13. Божович Л.И. Личность и ее формирования в детском возрасте. – М, 1989.
14. Боденко Б.Н. Выявление некоторых паричин трудностей в учении //
Научно-практические проблемы школьной психологической службы. –
М, 1987
15. Большой психологический словарь / под. ред. Мешерякова Б.Г., Зинченко
В.П., 3-е изд., доп и перераб. – СПб; Проим – Еврознюк, 2006
16. Бурлакова Н.С. Возможности практической психологии в
образовании – М, Перспектива 1998
21. Вахрушев С.В. Психодиагностика трудностей в обучении, учителями
начальных классов / Дисс. на соис. уч. степ. кан. психол. наук. – М,1995
22. Выготский Л.С. Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала
психологиясы туралы таңдамалы еңбектер – Алматы, 1999
23. Волокотина М.Н. Төменгі сынып оқушыларының психологиясы туралы
очерктер. – Алматы, 1987
24. Гильбух Ю.З. Развитие интеллекта у детей – Киев, 1994
25. Гриндер М. Исправление школьного конвейра – СПб, 1994
26. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба: вопросы теории и
практики – М, 1991
27. Елеусізова С. Қарым-қатынас психолгиясы. – Алматы, Рауан, 1995
28. Ермаханбетқызы Д. Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқындағы
қиындықтардың пайда болу себептері // Ұлағат №8 2002
29. Ефимова Н.Е. Диагностика и коррекция мотивации учения у
дошкольников и младших классов. - М, МГУ, 1991
30. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. – Алматы 2002
31. Жақыпов С.М., Бизақова Ф. Білім беру жүйесінде қолданылатын
психодиагностикалық тесттер. – (Оқу әдістемелік құрал). Тараз, Сенім,
2006
34. Зак А.З. Познавать играя. Развитие познавательных способностей у детей
5-12 лет –М, Перспектива, 1993
35. Земцова Л.И., Сушкова Е.Ю. Готовность к школьному обучению.
Учебная деятельность школьников – М, 1988
36. Коптева Н.В. Психологическое консультирование в школе –Пермь, 1993
39. Құдышева Н. Мінез-құлық қиындығының кейбір себептері //
Преподование психологии в школе и в вузах №6 2006
40. Локалова Н.П. Как помоч слабоуспевающему школьнику – М, 1995
41. Ллойд Л. Школьная магия – СПб, 1994
42. Мазо Г.Е. Психологический практикум – Минск, 1991
43. Мұқанов М. Оқушылардың дара ерекшеліктері мен санасып, қарым-
қатынас жасай білу - Алматы, 1990
44. Намазбаева Ж.И. Психология. (Оқулық) – Алматы, Print – S, 2005
45. Немов Р.С. Психология. ІІ том– М, Владос, 2001
47. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога – М, 1993
48. Овчарова р.В. Практическая психология в начальной школе – М, 1996
49. Подвойская М.А. Уроки психолгии в школе. – М, Коррекция, 2000
50. Перовский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы –
Алматы, Мектеп, 1987
51. Рубинштейн А.С. Основы общей психологии. – СПб, Питер, 2003
52. Рудестам К. Групповая психотерапия. Психокоррекционные группы:
теория и практика –М, Прогресс, 1993
53. Сабекова Д. Бастауыш сынып балаларымен жұмыс түрі. // Қазақ мектебі
№8 2002
54. Сағындықова М. Бастауыш сынып оқушының психологиясы жөнінде. –
Алматы, Мектеп, 2000
55. Самоукина Н.В. Игры в школе и дома. Псхотехнические упражнения и
коррекционные программы – М, 1995
56. Тертель А.Л. Психология в вопросах и ответах. Учеб. Пособие. – М,
Проспект, 2004
57. Тихомирова Л.Ф. Развитие логического мышления у детей. – Ярославль,
1995
58. Таланов В.Л. Справочник практического психолога – М, 2003
59. Шерьязданова Х.Т., Ермекбаева Л.К. Коррекционная тренинг – программа
по устарнению в обучении детей младшего возраста - алматы, 2004
60. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. – М, 2000
1. Ананьев Б.Г. Проблема формирования характера// Ананьев Б.Г. Избранные психол. труды. М.: Педагогика, 1980.
2. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М.: Просвещение, 1968.,2005.
3. Ковалев А.Г., Мясищев В. Н. Психические особенности человека. Т. 2. Способности. Л.: ЛГУ, 1960.
4. Кречмер Э. Строение тела и характер. М., 1924, 1999.
5. Лазурский А.Ф. Очерк науки о характере. Пб., 1917, 1990.
6. Левитов Н.Д. Психология характера. М.: Просвещение, 1969, 1999.
7. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.: Политиздат, 1975.
8. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1940,2004.
1. Аймауытов Ж. Психология. Бес томдық шығармалар жинағы. А, 1998
2. Айғабылова Н. Бастауыш класс оқушыларының ақыл-ой әрекеті
белсенділігін арттыру. – А.: Мектеп, 1991
3. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу. – Алматы,
1990
4. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. – Алматы, Білім, 1996
5. Акимова М.К., Козлова В.Т. Упражнение по развитию мыслительных
навыков младших школьников. – Обинск, Принтер, 1993
6. Ануфриев А.Ф. Психологический диагноз. – М, 1993
7. Ануфриев А.Ф., Костромина С.Н. Как преодолеть трудности детей
Психодиагностические таблицы. Психодиагностические методики.
Коррекционные упражнения. М, Ось-89, 1999
8. Афонькин Ю.А., Урунтаева т.А. Практикум по детской психологии. – М,
1995
9.
10. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. – М, 1995
11. Әбеуова И. Мінез-құлқында қиындық бар оқушыларды анықтау жолдары //
Ұлағат №5 2004 ж
12. Әділдинова Ж. Құндылықты бағдарлар – адамның мінез-құлқының
психологиялық реттеушісі // Ұлағат №5 2004 ж
13. Божович Л.И. Личность и ее формирования в детском возрасте. – М, 1989.
14. Боденко Б.Н. Выявление некоторых паричин трудностей в учении //
Научно-практические проблемы школьной психологической службы. –
М, 1987
15. Большой психологический словарь / под. ред. Мешерякова Б.Г., Зинченко
В.П., 3-е изд., доп и перераб. – СПб; Проим – Еврознюк, 2006
16. Бурлакова Н.С. Возможности практической психологии в
образовании – М, Перспектива 1998
21. Вахрушев С.В. Психодиагностика трудностей в обучении, учителями
начальных классов / Дисс. на соис. уч. степ. кан. психол. наук. – М,1995
22. Выготский Л.С. Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала
психологиясы туралы таңдамалы еңбектер – Алматы, 1999
23. Волокотина М.Н. Төменгі сынып оқушыларының психологиясы туралы
очерктер. – Алматы, 1987
24. Гильбух Ю.З. Развитие интеллекта у детей – Киев, 1994
25. Гриндер М. Исправление школьного конвейра – СПб, 1994
26. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба: вопросы теории и
практики – М, 1991
27. Елеусізова С. Қарым-қатынас психолгиясы. – Алматы, Рауан, 1995
28. Ермаханбетқызы Д. Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқындағы
қиындықтардың пайда болу себептері // Ұлағат №8 2002
29. Ефимова Н.Е. Диагностика и коррекция мотивации учения у
дошкольников и младших классов. - М, МГУ, 1991
30. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. – Алматы 2002
31. Жақыпов С.М., Бизақова Ф. Білім беру жүйесінде қолданылатын
психодиагностикалық тесттер. – (Оқу әдістемелік құрал). Тараз, Сенім,
2006
34. Зак А.З. Познавать играя. Развитие познавательных способностей у детей
5-12 лет –М, Перспектива, 1993
35. Земцова Л.И., Сушкова Е.Ю. Готовность к школьному обучению.
Учебная деятельность школьников – М, 1988
36. Коптева Н.В. Психологическое консультирование в школе –Пермь, 1993
39. Құдышева Н. Мінез-құлық қиындығының кейбір себептері //
Преподование психологии в школе и в вузах №6 2006
40. Локалова Н.П. Как помоч слабоуспевающему школьнику – М, 1995
41. Ллойд Л. Школьная магия – СПб, 1994
42. Мазо Г.Е. Психологический практикум – Минск, 1991
43. Мұқанов М. Оқушылардың дара ерекшеліктері мен санасып, қарым-
қатынас жасай білу - Алматы, 1990
44. Намазбаева Ж.И. Психология. (Оқулық) – Алматы, Print – S, 2005
45. Немов Р.С. Психология. ІІ том– М, Владос, 2001
47. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога – М, 1993
48. Овчарова р.В. Практическая психология в начальной школе – М, 1996
49. Подвойская М.А. Уроки психолгии в школе. – М, Коррекция, 2000
50. Перовский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы –
Алматы, Мектеп, 1987
51. Рубинштейн А.С. Основы общей психологии. – СПб, Питер, 2003
52. Рудестам К. Групповая психотерапия. Психокоррекционные группы:
теория и практика –М, Прогресс, 1993
53. Сабекова Д. Бастауыш сынып балаларымен жұмыс түрі. // Қазақ мектебі
№8 2002
54. Сағындықова М. Бастауыш сынып оқушының психологиясы жөнінде. –
Алматы, Мектеп, 2000
55. Самоукина Н.В. Игры в школе и дома. Псхотехнические упражнения и
коррекционные программы – М, 1995
56. Тертель А.Л. Психология в вопросах и ответах. Учеб. Пособие. – М,
Проспект, 2004
57. Тихомирова Л.Ф. Развитие логического мышления у детей. – Ярославль,
1995
58. Таланов В.Л. Справочник практического психолога – М, 2003
59. Шерьязданова Х.Т., Ермекбаева Л.К. Коррекционная тренинг – программа
по устарнению в обучении детей младшего возраста - алматы, 2004
60. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. – М, 2000
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І Мінез - құлықтың қалыптасуының психологиялық мәселелері
1. Жеке тұлғаның даралық психологиялық ерекшелігі ретіндегі
мінез – құлықтың теориялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Мінездің құрылымы мен қасиеттерінің психологиялық - педагогикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Оқу процесінде мінез-құлықты қалыптастыру маңыздылығы ... ... ... ...
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс – әрекеті барысында
мінез – құлық ерекшеліктерін зерттеу
2.1 Оқу іс - әрекеті барысында мінез – құлықтың қалыптасуын
анықтау
эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
2. Оқу іс - әрекетінде мінез – құлықты түзету және дамыту
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Мінез–құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың
бірі. Оқу іс-әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық
сапаларының бірі ретінде, мінез–құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау
мақсатымен ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін
көрсету көзделіп отыр. Оқу іс-әрекетімен мінез-құлық арасындағы өзара
байланысты ескеру де өте маңызды. Сондықтан ең бастысы оқу іс-
әрекеті жоғары болуы үшін ақыл–ой деңгейі де биік болуға тиісті.
Бала интеллектуалдылығы биіктеген сайын мінез-құлықтың дамуы да
жоғарылай түспек.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқын қалыптастыруда сыныптан тыс
жұмыстардың маңызы зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық
әдебиеттерде қарастырылған. Олар сыныптан тыс жұмыс мектептегі бай рухани
өмірді қалыптастыруға, оқу пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс
жүзінде қолдануға, оқу пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық
пайдалануға, дүниеге ғылыми көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық
қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын
адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс
- әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Бастауыш сынып оқушыларында оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруда мінез
бітістерінің комплекстері өз әсерін тигізеді. Сол себепті, мінез – құлық
ережелерін оларға тән моральдық нормаларды игеру оқу іс - әрекетін
жеңілдетеді. Сондықтан курстық жұмысымыздың тақырыбын Оқу іс-әрекетінде
мінез-құлықты қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау деп алдық.
Зерттеу мақсаты - оқу іс - әрекетінде бастауыш сынып оқушылырының мінез
– құлық ерекшеліктерін анықтау және қалыптастыру жолдарын ұсыну.
Зерттеу нысаны - бастауыш сынып оқушыларының оқу іс – әрекетіндегі
мінез-құлық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - мінез – құлықты оқу іс - әрекетінде қалыптастыру
жолдары.
Зерттеу жұмысының болжамы – егер бастауыш сынып оқушыларының оқу іс -
әрекеті барысында мінез – құлықтарын қалыптастыратын негізгі шарттары
анықталып, оны арнайы үйлесімді қалыптастыру жұмыстары ұйымдастырылса, онда
оқушылардың мінез-құлқында кездесетін қиындықтар болмайды.
Зерттеу міндеттері:
- Оқу іс-әрекеті, мінез-құлық туралы теориялық сипаттама жасау;
- Оқу іс - әрекетінде мінез – құлықтың калыптасуын анықтау;
- Оқушылардың мінез – құлқын оқу іс-әрекетінде қалыптастыру жолдарын
саралау.
Зеттеу әдістері - ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау әдісі, эксперимент әдісі, зерттеу
нәтижелерін өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - мінез – құлықты қалыптастыру туралы
теориялар (Л.С.Славина, Л.Ф.Островская, В.Д.Шадриков, Р.В.Овчарова,
Л.С.Выготский, В.В.Давыдов ), оқу іс - әрекетіндегі жеке тұлғаның
қалыптасуы туралы теориялар (Д.Б.Эльконин, В.Занков, Н.Зимняя,
А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев).
Зерттеудің теориялық маңыздылығы –
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – зерттеу нәтижелері бастауыш
сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінде мінез-құлқын қалыптастыруға
мақсатталған іс-шаралар педагогтарға бала мінез-құлқы мәселесін терең
ұғынуы, соның негізінде ол оқу іс-әрекетінде қалыптастыруға
бағытталатындығы анықталды.
Курстық жұмыстың құрылымы - кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу кезеңдері
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің ғылыми-ізденістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бөлімдері
анықталынды. Пайдаланылатын әдебиеттер жинақталынып, талданды.
Зерттеудің екінші кезеңінде оқу іс-әрекеті барысында мінез-құлықты
қалыптастыру диагностикалық жұмыстары ұйымдастырылды.
Психокоррекциялық жаттығулар ұсынылды.
І Оқу іс - әрекеті барысында мінез - құлықтың қалыптасуының
ғылыми – теориялық негіздері
1.1 Жеке тұлғаның даралық психологиялық ерекшелігі ретіндегі
мінез – құлыққа ғылыми теориялық талдау
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді.
Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген
психологиялық қасиеттің төркіні гректің характер деген сөзінен шыққан.
Мәнісі-із қалдыру. Психологияда бұл – дербестік мағынасы бар адамға
байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер
мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде
әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді.
Мінез ерекшеліктері – адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері.
Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің
нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшандығы, ақыл – ойдың
тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез – құлқының ерекшелігі ол
әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын бейнелейді және жүктелген іске,
адамдарға қарым – қатынасынан көрініп отырады. Жеке адамға немесе адамдар
тобына тән өзіндік қарым – қатынастар, мінез – құлық пен қимыл
қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс - әрекетінде, тәрбие мен
өзін - өзі тәрбиелеу үрдісінде қалыптасады.
Іс - әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге мінездің
толысуы мен күші тәуелді болады. Жеке адам тіршілігінің өрісі тар, ол
қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау жүріп жатса, онда біртіндеп
оралымсыз, тартқыншақ мінез қалыптасады. Бала мінезінің қалыптасуына жанұя
мен мектеп өмірінің моральдық – психикалық жағдайы үлкен әсер етеді.
Жолдастық өзара жәрдем, ынтымақшылдық өріс алған қоғамда кеңес адамдарының
бойында ұжымдық, сергектік, ілтипаттылық, мақсаттылық және табандылық
сияқты тамаша қасиеттер қалыптасып отырады. Олай болса, нақты адамның
мінезіне талдау жасағанда ол өмір сүріп отырған қоғамдық – тарихи жағдайды
еске алумен бірге, оның тәрбиеленуі бағытын да ескеріп отырған дұрыс,
өйткені бұл екеуі адамның белгілі мінез бітімін қалыптастыратын өзара
байланысты себептер болып есептеледі. Соның нәтижесінде адамның әр алуан
психикалық процестері оның іс - әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл –
ойын, көңіл – күйін, эмоциясын, ерік – жігер қасиеттерін айқын аңғартады.
Мінездің мәнерлі белгілері. Мінез тек қылық пен қимыл – қозғалыстардан
ғана емес, бет - әлпеттен және ымнан да байқалады. Мінез жеке адамның
сыртқы кейпіне әсер етеді. Мәселен, беттегі әжім бұл адамның жасы ұлғаюының
ғана белгісі емес, ол сондай – ақ беттегі бұлшық еттердің әдеттегі
қозғалыстарының да нәтижесі. Кейбіреулер үнемі күлімсіреп жүрсе, енді
біреулері түнеріп жүреді, біреудің бетінен таңдаған пішінді, екінші біреу
мұны бүкіл бет пішінімен байқатады.
Психологияда мінез бір ғана мағына бермейді. Мінез және тұлға
түсініктерін ажырату кезінде көптеген талас сұрақтар пайда болады.
Психологиялық әдебиеттерде осы екі түсінікке байланысты әр түрлі
варианттарды табуға болады: мінез және тұлға ұқсас келеді, яғни бұл
терминдер синоним ретінде қолданылады; мінез тұлғаға кіреді және оның
құрылымы ретінде қарастырылады; керісінше, тұлға мінездің спецификалық
бөлігі ретінде түсіндіріледі; тұлға және мінез тоғысатын білімдер
сияқты қарастырылады. Егер бізге қажетті түсініктің тар түсіндіруін
ұстансақ, мінез бен тұлға түсініктерінің араласуынан қашуға болады.
Мінез тар мағынада индивидтің тұрақты қасиеттерінің жиынтығы ретінде
анықталады, бұдан мінез-құлық тәсілдері және эмоциялы сезіну тәсілдері
көрінеді.
Мінездің осындай анықтамасында оның қасиеттері, темпераменттің
қасиеттері сияқты мінез-құлықтың фомалды-динамикалық ерекшеліктеріне
қатысты болады. Бірақта, біріншіден, бұл қасиет, егер шекті формалды
болуы мүмкін, екіншіден, оларда көптеген мағыналық белгілер байқалады.
Темпераментті іс-әрекет аймағы бойынша сипаттайтын болса, жылдам,
шапшаң, өткір, енжар, ал мінез қасиеттері бойынша – жинақы,
ұйымдасқан, тиянақты, көргенсіз деп бөлінеді. Эмоциялы аймағын
сипаттағанда темпераментте тірі, импульсивті, ашушаң, сезімтал,
ал мінезде – ақ көңіл, тұйық, күдікті деген сөздер қолданылады.
Мінез бен тұлғаның арасындағы айырмашылықты (тар мағынада) атақты
адамдардың тұлғалық қасиеттерін мысал ретінде еске түсірейік. Мынадай
сұрақ туындайды: тарихтағы атақты адамдардың мінезі нашар болған ба? Иә
қанша болса да, Ф.М. Достоевский қиын мінезімен ерекшеленген, ал И.П.
Павловтың мінезі өте қатал болған деген пікірлер бар. Дегенмен де
оларға атақты тұлға болуына мінездері кедергі келтірмеген. Яғни, мінез
бен тұлға бір мағына бермейді. Осыған байланысты П.Б. Ганнушкиннің
қызықты бір пікірі бар. Өте жоғары дарындылық психопатиямен жиі сәйкес
келеді деген фактіні айта отырып, творчестволық тұлғаларды бағалау үшін
олардың мінездерінің кемшіліктеріне мән берілмейді деп көрсетті.
Тарихты, - деп жазды ол, - жеке, индивидуалды емес, жалпы өткінші емес
мінез жасайтын тек шығарма және оның басты элементтері қызықтырады.
Сонымен, адамның шығармасы оның тұлғасын көрсетеді. Жас ұрпақтар
оның мінезін емес, тұлға іс-әрекетінің қорытындысын пайдаланады. Адамның
мінезімен жас ұрпақ емес, оны қоршаған адамдар: туыстары және жақындары,
достары, әріптестері кездеседі. Олар үшін жас ұрпақтарға қарағанда
адамның мінезі оның тұлғалығына қарағанда өте маңызды болуы мүмкін. Егер
қысқа ғана тұлға мен мінездің айырмашылығын қарастырып көрсек, онда
мынаны айтуға болады: мінездің ерекшелігі адам іс-әрекетінен көрінеді, ал
тұлғаның ерекшелігі – оның не үшін іс-әрекет жасап жүргенінен көрінеді.
Сонымен бірге тұлғаның мінез-құлқы мен бағыттылығы бір-бірінен тәуелсіз:
егер бір амалды пайдалана берсе, онда көптеген мақсаттарға жетуге болады
немесе басқа да жолмен жетуге болады.
Мінез тұқым қуаламайды және тұлғаның туыла берілетін қасиеті емес,
сонымен бірге тұрақты және өзгермейтін қасиет болып табылмайды. Мінез
өмір шартының әсерінен темперамент негізінде қалыптасады. Мінезде
темпераменттің қырлары өзгертілген түрде көрінеді. Оларды адамдар
түсінеді және қабылдайды немесе қабылдамайды. Мінез қоршаған орта
әсерінен, адамның өмірлік тәжірибесінен, оның тәрбиесінен қалыптасады
және дамиды. Бұл процеске әсер ететін, біріншіден, қоғамдық-тарихи
жағдайлар (әрбір адам нақты бір тарихи қоғамда өмір сүреді, нақты бір
әлеуметтік ортада солардың әсерінен тұлға болып қалыптасады) және
екіншіден, индивидуалды-өзіндік ерекшеліктер жағдайы (әрбір адамның өмір
сүру шарты және іс-әрекеті, оның өмірлік жолының өзіндік ерекшелігі және
қайталанбастығы). Сондықтан, әрбір адамның мінезі оның қоғамдық
болмысымен және жеке даралығымен анықталады. Осыған байланысты
индивидуалды мінездердің шексіз әр түрлері болып келеді. Дегенмен, бірдей
жағдайда өмір сүріп және дамыған адамдардың өмірі мен іс-әрекетінде ортақ
нәрселер болады, сондықтан мінездерінде көптеген жалпы жағдайлар мен
ерекшеліктер бір-бірімен ұқсас келеді. Әрбір адамның мінезі жеке және
типтік жағынан ерекшеленеді. Әрбір қоғамдық-тарихи дәуір мінездің
қырларын қалыптастыра отырып, адамдардың дүниетанымына әсер ететін
өмірдің жалпы әдет-ғұрыпын және қоғамдық-экономикалық қарым-қатынасын
сипаттайды.
Мінез түсінігі мазмұны жағынан түрлі теориялық құрылымдардан
ерекшеленеді. Қазіргі кездегі шетелдік характерологияны үш бағытқа бөлуге
болады:
1. Э. Кречмермен байланысты, конституциялы-биологиялық. Мінез
конституция мен темпераменттің қосындысы;
2. Психоанализдік (З. Фрейд, К.Г. Юнг, А. Адлер, және т.б.) мінезді
адамның бейсаналы түрде әсер етуімен түсіндіреді:
3. идеологиялық мінезді этико-логикалық санкция анықтайтын
инстинкттердің тежелуінен көреді. Қандай инстинктер және қандай
санкциялармен тежелетіні тұлғаның ішкі имманентті қасиеттеріне
тәуелді.
Ресей психологтарының мінезді зерттеуі Н.О. Лосский, П.Ф. Лесгафт,
А.Ф. Лазурский, А.П. Нечаев, В.И. Страхова, Б.Г. Ананьев, Н.Д. Левитов
және т.б. есімдерімен байланысты. Осы жерде тағы бірнеше бағыттарға
бөлуге болады: идеалистік, биологизаторлық, материалистік. Осы
феномендерге әр түрлі тұрғыда келіп, мінезді анықтауда әлеуметтік-
бағалауға, психологиялық мінездеменің мағыналық тұрақтылығын көрсетуге
болады.
Әртүрлі авторлар мінез құрылымын түрлі қасиеттерге бөледі. Б.Г.
Ананьев мінез тұлғаның тұтас көрінуі мен жағдайы деп есептейді және оның
негізгі қасиеттеріне бағыттылық, дағдылар, коммуникациялық қасиеттер,
темперамент негізінде қалыптасқан эмоциялы-динамикалық көріністер жатады.
А.Г. Ковалев, В.Н. Мясищев мінез құрылымына мынадай қасиеттер жұбын
кіргізеді:
← біркелкі – біркелкі емес;
← сензитивті – агрессивті;
← кеңдігі – тарлығы;
← тереңдігі – үстіртін;
← байлық, мағыналы – кедейлік;
← күшті – әлсіз.
Н.Д. Левитов мінезді оның тұтастығымен, күрделілігімен,
динамикалылығымен, түпнұсқалығымен, күшімен, қатаңдығымен анықтап бөлді.
Бұлар және басқа да мінездің құрылымдық қасиеттерін бөлу болашақта талдау
мен жалпылауды талап етеді.
Қалыпты мінездің шеткі варианттарын акцентуацияланған мінез деп
айтады. Орта өлшемнен акцентуацияның ауытқуы (психопатия сияқты емес,
күшті деңгейі) кейбір мәселелер мен қиындықтарда көрінеді.
Акцентуацияланған мінезді алғаш зерттеу психиатрлардың жұмыстарында пайда
болды. Акцентуацияланған мінез мәселесі жалпы психологияға қатысты.
Кәдімгі орта мектепте оқитын жеткіншектердің жартысынан көпшілігі
акцентуацияланған мінезді көрсететіні белгілі.
Акцентуация типтері негізінен психопатия типтеріне ұқсас келеді. А.Е.
Личко акцентуацияның келесі типтерін бөліп көрсетті: гипертимді,
циклоидты, лабильді, астено-невротикалық, сензитивті, психоастеникалық,
шизоидты, эпилептоидты, истероидты, тұрақсыз және конформды. Психопатия
кезінде әр түрлі типтер бір адамда аралас көрінуі мүмкін.
Гипертимдер үшін қандай жағдайлар күрделі? Олардың мінез-құлқы
бақыланатын, ықыласын көрсетуге мүмкіндігі жоқ жер, монотонды еңбек
немесе шарасыз әрекетсіздік. Осы барлық жағдайларда гипертимдер жарылуы
немесе олқылықтар жасайды. Мысалы, егер осындай типтегі жеткіншекке ата-
анасы тым қамқорлық жасайтын болса, оның әрбір қадамын бақылап отырса,
онда ол ерте қарсылық білдіреді, үйден қашуға дейін баратын өткір
негативті реакциялар көрсетеді. Шизоидты акцентуациялы адамдармен
эмоциялық байланыс жасау қиынға түседі. Сондықтан, олар формалды қарым-
қатынас жасайтын ортада (гипертимге өте жақын) дезадаптацияланады.
Сондықтан, оларға сеніп тапсыруға болмайды, мысалы, жаңа жұмыстың
ұйымдастырушы рөлін, себебі ол жерде адамдармен көп байланыс жасау керек,
олардың көңіл-күйлерін және қатынастарын бақылау, әлеуметтік жағдайда
шебер бағыт беруші, мінез-құлқының икемділігі және т.б. бұл типтің
өкілдері жанына енуді жек көреді, олар әсіресе өздерінің ішкі әлеміне
ұқыпты қатынас жасауды талап етеді. Истероидты акцентуацияға оның
ерекшелігіне көңіл бөлмесе, сол қатты тиеді. Ол мақтауға, атаққа,
лидерлікке талпынады, нәтижесінде іскерлік ұстанымының жетілмегендігінен
өте қатты қайғырады. Шизоид немесе психоастеникті тыныштандыруға болады,
истероидқа сондай жағдай жасаса – психологиялық дискомфортты жағдайды
және стресті тудыру деген сөз. Сонымен, адам мінезі іс-әрекетте және
қылықтарда пайда болады, осыдан субъект өзінің бірлескен іс-әркетін
қандай мөлшерде белсендірді, осыдан ол іс-әрекет мазмұнына, қиындықты
жеңудегі сәттілік немесе сәтсіздікке, негізгі өмірлік мақсатқа жетудегі
алыс немесе жақын болашағына тәуелді екенін көруге болады.
Осыдан темперамент сияқты мінезде жүйке жүйесінің типіне байланысты
адамның физиологиялық ерекшеліктеріне тәуелділік көрінеді. Темперамент
қасиеттері олардың көрінуі мен өтуінің динамикалық ерекшеліктерін
анықтап, мінездің пайда болуына өзінің іздерін қалдырады. Соңында,
темперамент және мінез қырлары бөлінбейтіндей болып, адамның ортақ
келбетін көрсетіп, оның жеке даралығына мінездеме береді.
Мінез – бұл тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі, бірлескен іс-
әрекеттегі және басқа адамдармен қарым-қатынас барысындағы, өзінің жеке
даралығын иемдену кезіндегі өмірлік жетістіктері.
Психологтар бастауыш мектеп жасындағы оқушының жеке тұлғасының
қалыптасуындағы оқу іс-әрекетінің мәніне ерекше көңіл бөліп ,оқушының ішкі
позициясын қабыл алу, (Л.И.Божович), оның танымдық және адамгершілік
күштерінің дамуының жаңа көздерін ашатын, мінез – құлық мотивтерінің
өзгерісі (В.В.Давыдов), баланың мектепке оқу міндетін сезінуде қамтылған
қоғамдық орнының өзгерісі (Н.Ф.Добрынин) сияқты аспектілерді бөліп
көрсетеді. Кеңес психологиясында мотивациялық сфера өзінше қарастырылады ол
адамның ақиқатқа, өз-өзіне, басқа адамға белсенді түрде бағытталған
қатынасының күрделі жүйесін құрайды, әрі түрткілердің әртүрін қамтиды
(Л.И.Божович). Баланың қай мотиві өзіне жетекші мотиві ретінде таңдап
алуына қатысты оның адамгершілік позициясы қалыптаса бастайды (Л.И.Божович,
А.Н.Леонтьев). Оқушының мотивациялық сферасы оның эмоционалды – еріктік
сферасына, оның ақыл- ой әрекетіне әсер ететін түрлі қатынастардың қайта
құрылуына әсер ететін өте мәнді фактор ретінде көрінетін педагогикалық
бағамен анықталады.
Осы жастағы оқушылардың қарым–қатынастарының ерекшеліктерін сипаттай
келе, Л.И.Божович, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин балалардың құрдастарымен
жақындығына қарамастан ересек адам, әсіресе мұғалім олар үшін бедел иесі
болып табылатындығын көрсетеді.
Д.Б.Эльконин, баланың ересектермен қатынастарының барлық жүйесі жеке
қарым-қатынасқа дейін оқу іс-әрекеті арқылы жанамаланады деген қортындыға
келеді. Баланың оқу іс - әрекетіне енуі ересектің оқушылардың өзіндік сана
сезіміне әсер ету мүмкіншілігін ұлғайтады. Осындай көзқарастың негізінде
бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен өзара қатынастары бір –
біріне қайшы екі тенденциямен сипатталады. Бір жағынан ересектердің
талаптарына мойынсыну, бағыну міндеті айқын көрінсе, екінші жағынан өзінің
жеке басының дербестілігін, ынтасын, құқығын қорғау мақсатында дербестік
пен тәуелсіздік сезімі пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың
ересектерге қатысты тәртіп сезімі әлі қалыптаса қоймайды. Дамудың осы
сатысындағы балалардың сана сезімі жаңадан қалыптаса бастайды. Жеке басының
жеткілікті дәрежеде жетілмеу себебінен, балалардың ересектермен қатынас
қажеттілігі пайда болады.
Психологтардың ойынша бастауыш мектеп жасындағы балалардың өзара
қатынастарының негізгі бет бейнесі, олардың достық қатынастарының сыртқы
өмірлік жағдайлары мен кездейсоқ қызығушылықтарының бірігіп кетуінде.
Құрдастарының берген бағасы өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз болмайды.
Осы жас шамасындағы балалардың жетекші іс - әрекеті болып табылады. Қарым –
қатынас көбінде өз - өзін және басқа адамдарды тану қажеттілігін
қанағаттандыратын іс - әрекет ретінде қарастырылады. (М.И.Лысина)
Баланың ересектермен қарым – қатынастарының жүйесі жеке қарым –
қатынасының өзі оқу іс - әрекеті арқылы жанамалданады. (Д.Б.Эльконин)
Баланың мектептегі өзгерістерден кейін өмірлік тәжірибесі пайда болады,
құрбыларының арасында өзіне тән нақты орынды иелену ұмтылысы пайда болады
(А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович, И.В.Дубровина, Б.Г.Ананьев). Бастауыш мектеп
жасында балалардың ересектермен, әсіресе мұғаліммен қарым – қатынастары
ерекше мәнге ие болады, өйткені осы жас шамасындағы баланы мектептегі оқуға
өтумен байланысты өзінің іс - әрекетіне, ересектермен және құрбылармен жаңа
қатынасқа, жаңа өмір салтына өту дайындығымен қатар, білімдерді меңгеру
дайындығын қамтитын, оқушының әлеуметтік позициясы қалыптасады
(Л.И.Божович). Балада мектепке келісімен оқығысы келу тілегімен қатар осы
міндеттерді жүзеге асыра алмауымен байланысты қиыншылықтар мен қарама –
қайшылықтары пайда болады. Ересек адам баланы жаңа іс - әрекеттерді
орындауға неғұрлым дұрыс үйрететін болса, оқушының оқуға деген қызығушылығы
соғұрлым нығая түседі, оқудың қандай да бір жағымды мотивациясы
қалыптасады. Соңғысы аса мәнді, өйткені бастауыш сыныптағы оқушының жеке
тұлғасының дамуы көбіне оқу іс - әрекетінің мотивтерінің бағыттылығымен
қарым – қатынасында қалыптасатындығы белгілі. Ересек адам балаларға адамзат
мәдениетінің жетістіктерін табыс етеді, адамның психикалық дамуын
қамтамасыз етеді (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, М.И.Лысина).
Балада қарым – қатынас қажеттілігінің пайда болуы оның онтогенезіндегі
дамуының анықтауышы мезеті болып табылады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ересектермен қарым – қатынасы
олардың жеке тұлғасының қалыптасуының жетекші факторларының бірі болып
табылады. Л.С.Славина мен Э.Л.Фрухтың пікірінше балалардың ересектермен
қарым – қатынасының жетіспеуі, олардың бір – бірімен қарым – қатынастарының
мәнін ұлғайтады. 30 – шы жылдардың өзінде кейбір балалардың теріс мінез –
құлықтарының астарында психикалық витаминдердің - әсіресе ересектер
тарапынан қарым – қатынастың, мейрімінің, көңілдің жетіспеуі жатыр деген
болатын. Тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыда қалай қойылмасын, махаббаттан
мейірімнен, көңілден айырылған баланың жаны да, тәні де қалжырайды. Осындай
жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами алмайды, өткені әлеуметтік
дағды тәжірбиесі бірден жүдеп кетеді, бала өзінің жеке басын дұрыс бағалай
алмайды (М.И.Лисина, В.С.Мухина, С.Г.Якобсон).
Бастауыш сынып оқушыларының денесінің барлық организмдері мен
тканьдарында елеулі өзгерістер болады. Олардың психологиясының
нығаюна байланысты 10 – 11 жасқа толғанша жазуға қиналады. Сондықтан
жазба жұмысымен көп айналыстыруға, әсіресе көшіріп жазуға көп
уақыт жіберуге болмайды. 7 - 8 жас арасында бала жылына 2,5 кг
дейін салмақ қосады. Баланың өсуі жылына 5 см өседі, жүрегінің соғуы
84 – 90 дейін болады. Осының өзі баланы едәуір қиналдырады. Бас
миының салмағы 100 - 150 гр өседі. Әсіресе оның маңдай бөлігі едәуір
қалыптасады. Маңдай бөлігі ой мен сөйлеудің орталығы болғандықтан
осының қалыптасуы бала ақыл – ойының кеңінен өріс алуына мүмкіндік
береді.
Оқуды өзінше іс- әрекеттің бір түрі сөз немесе нақты бейне
арқылы белсенділік пен ұғынуды айтады. Оқу әрекеті білім алумен
шектелмейді, сонымен қатар ептілік пен дағдылану да керек. Бастауыш
сыныптағы оқушылар тапсырманы қалай орындауды тәсілін білмейді. Олар
берілген тапсырманы жаттап алады. Тапсырма балаларға мынадай екі
жолмен беріледі:
- берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен
іздестіреді
- тапсырманы жауап іздестіру ретінде балаға берілмейді.
Оны орындау үшін үлгі мен мәтіні беріледі. Ал оқу әрекетінің
ендігі бөлшегіне келсек, осының өзі тиісті мәліметтерді пайдалана
отырып, сол тапсырманы орындаудан тұрады. Бұл оқу іс - әрекеті деп
аталады.
Тапсырманы қалай орындауды және пәндер сабағына тәуелділігі
әртүрлі болады. Оқу әрекетін тексеру кезеңі осыған мән берудің
үлкен маңызы бар. Күнделікті кейбір балалардың, нашар оқушылардың
тапсырманы орындап біттім деген соң соның нәтижесін тексермей
сабаққа бірден келуінен оқушының сәтсіздігі кішкентай кезден бастап
мән бермеуінен кездеседі. Ал мұнымен күресіп, бала тапсырманы
орындаған соң, қаншалықты дұрыс екенін оны тексерсе, соны балаға
үйретсе, балалардың бәрі қатесіз оқиды. Себебі балалар тапсырманы
қате орындағанын үйінде отырып білсе, уақытын бос өткізбей, сол
қатені жоюға әрекет жасаған болар еді.
Бастауыш сынып оқушаларының негізгі таным процестері: қабылдау,
зейін, ойлау, сөйлеу, қиял, есте сақтау. Мектепке келгеннен кейін
көптеген өзгерістерге ұшырайды. Осыған орай, біз талдауды ең
алдымен қабылдаудан бастаймыз. Жеті жаста баланың қабылдауы едәуір
қалыптасып қалады. Жалпы алғанда, кіші оқушыға не қызықты, не
қажетті екеніне мән беріп, қабылдауға икемдеу келеді. Мысалы:
балаларға берілген текст әртүрлі бояумен жазылса, осының өзі оқуға
кедергі жасайды. Себебі, бала оқудың орнына бояуға қызығып,
алаңдайды. Кіші оқушыға әсіресе кеңістік пен уақытты қабылдау қиынға
соғады. Сабақтың үстінде оқушы бір пәннің қабылдау міндеттерін
алып, ал одан кейін оны кең түрде тұжырымдамайды. Егер қабылдау
кезінде баланың ойланып, нені негізге алатынын 2 –ші дәрежедегі
қасиет екенін ажыратады. Бастауыш сыныптағы оқушының зейіні де
қабылдау сияқты ең алдымен терең дамыған. Зейін ерікті, еріксіз
болып бөлінеді. Бала не қызық екеніне мән беретініне оның еріксіз
зейіні алғашқы кезде ерікті зейінінен басым келеді. Оның еріксіз
зейіні әсем бояулармен, сөздермен өзіне тартқыш келетіне байланысты
мұғалім мүмкіндігінше сабақты қызықтыруға тиісті. Бастауыш сынып
оқушыларының зейін көлемі және бір мезгілде бірнеше іске зейін
бөле алуының үлкен маңызы бар.
Мектепке келген бала көбінесе сырттай ашық және эмоционалды
жағдайларды, суреттеулерді дәл есте сақтайды. Оқушылар күн режимін,
мінез – құлық ережелерін, үй тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс.
Мысалы: бірінші сынып оқушысы текстті бір қарайды, танысқаннан кейін
жаттап алдым деп ойлайды. Есте сақтаудың екі формасы бар: ерікті және
еріксіз.
Бастауыш сынып кезеңі – мектеп өмірінің басы. Бұл жаста оқу әрекеті
бала үшін бастау болып табылады.
Мінез – адам өмірін бейнелей отырып, сонымен бірге өмір салтына
ықпал жасайды. Табанды, қажырлы қайратты кісі қандай кедергіні болса да
жеңіп, өзінің көздеген мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын
тиімді етіп ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады. Осындай
мінезді адам қоғамға аса пайдалы болады, өйткені ол алда тұрған қоғамдық
міндеттерді шешуде белсенділік қабілет көрсетеді. Мінез адамның жеке өзі
үшін ғана емес қоғам үшін де қажет. Ұжымдық өмір мен ондағы тіршілік
әсіресе жұмыстағы әр адамның көңіл – күйі осы адамдардың мінез бітімімен де
сабақтасып жатады.
1.2 Мінездің құрылымы мен қасиеттеріне психологиялық -
педагогикалық сипаттама
Адам мінезінің құрылымы әрқилы қасиеттер жиынтығынан тұрады. Дегенмен,
кейбір мінез ерекшеліктері бір-біріне тәуелді, өзара байланысты болып
келеді. Міне, мінездегі осындай әр түрлі қасиеттерден құрылған біртұтас
бірлікті мінез құрылымы дейді. Ал мінездегі өзара байланысты психикалық
қасиеттердің жүйесі симптомкомплекс не факторлар деп те аталады.
Мінездің табиғи және әлеуметтік жағы. Мінез туыстан пайда болмаса да,
жүйке жүйесінің, адамның табиғи жағының ерекшелігі мінез көріністерінде,
оның жекеленген бітімнің қалыптасуында байқалып отырады. Жүйке үрдістерінің
тең не тең еместігі, шапшаңдығы не баяулығы, күштілігі мен әлсіздігі –
бұлардың бәрі адамның іс - әрекетіне, мінез – құлқына, оның реакцияларына
түрліше рең береді. Мәселен, екі адамның наным – сенімі бірдей болғанымен,
оның бірі – қызба, шапшаң және албырт, ал екіншісі – байсалды, парасатты
болуы ықтимал.
Жүйке жүйесінің типінен басқа мінезге ағзаның басқа да ерекшеліктері:
жүрек, қан тамырлары, ас қорыту, эндокрин жүйелері де әсер етеді. Осы
айтылған жүйелер қызметінің бұзылуы адам мінезінің күрт өзгеруіне соғатыны
байқалған.
Сондай - ақ орныққан мінез бітімі де адамның табиғи қасиеттеріне ықпал
жасап отырады. Мәселен, мінез туыстан берілген қасиеттердің бірін тұмшалап,
екіншісін күшейте түсуі, жаңа рефлекс байланыстарының жасалу және нығаюы
есебінен үшіншісін тежеуі мүмкін.
Әр адамның мінезінен тұрақты қасиеттердің бірлігін іздестіруіміз қажет.
Мінездің негізі, оның бас желісі біртіндеп қалыптасады, өмір барысында ол
нығаяды да сол адамның типтік ерекшелігіне айналады, ол мінездің нақты
көріністері белгілі жағдайларда қарым – қатынас ықпалы мен өзгеріске
түсетін болады. Оңашада, адам өзімен - өзі болған шақта азды – көпті ақ
жарқынданады немесе тұйықтана түседі, батылдық не батылсыздық, табандылық
не солқылдақтық байқатады.
Мінез – құлықтың көзге түсерліктей өзгеруі психикада уақытша
жағдайларға байланысты. Көңілді адам - мазасыз, жабығулы, байсалды адам –
күйгелек т.б жағдайларға түсуі мүмкін. Адам қартайған кезде де мінезде
кейбір өзгерістер байқалады. Сөйтіп, мінезді тұтастай алып қарағанда ол
әлеуметтік ортадан алынған әсерлердің өзіндік интеграциясы болып табылады.
Табиғи – ғылыми тұрғыдан алсақ, мінез жүйке жүйесі типтері бітімі мен ми
қыртысында орныққаны белгілі, уақытша жүйке байланыстарының қорытпасы
іспеттес нәрсе. Бір қарағанда адам мінез – құлқында нақты жағдайларға
тәуелсіз, сыртқы әсерлерсіз себепсіз туа қалатындай құбылыстар, сайып
келгенде бір кезде құралған жинақталған тәжірибе мен өмірлік әсерлердің
көрінісі болып шыға келеді.
Мінез - өмірлік әсерлердің күрделі жиынтығының бейнесі бола отырып,
жеке адамның сыртқы орта мен белсенді қарым – қатынасы ретінде қалыптасады.
Сыртқы ортамен өз ағзасының заңдарын білетін адам – тұрмыс жағдайын және
мінез – құлқын өзгерте алады. Ол сыртқы жағдайдың қолайсыз теріс әсерлерін
жеңіп, қоғамдық алға басу қозғалыстың алғы саптағы күрескерлерінің қатарына
қосыла алады.
Мінез адам қасиеттерінің тұтас жүйесі. Мінез – бір – бірімен белгілі
қатынас байланысы бар жеке адам қасиеттерінің жүйесі, тұтас құрылым болып
табылады.
И.П.Павлов гештальт – психологтарды қатты сынға ала отырып, мінездің
тұтас құрылым екендігіне ешкім күмән келтірмейді, ал бұл жүйені бөлшектеуге
ешкім де кедергі жасамайды деген еді. Ол тұтас жүйедегі жекеленген
бөліктердің әр түрлі мағынасы бар: біреулері алға шықса, екіншілері
бүркемеленеді, үшіншілері кейінге шегіншектеп тұрады деп көрсетті. Егер
сіз жекеленген бітістерді түгелдей оқшау деп түсінсеңіз, онда сіз адам
мінезін тани алмайсыз, сондықтан бітістердің жүйесін алып, осы жүйені
талдап көру қажет, бұлардың қайсысы ең алдымен көзге түседі, қайсысы еміс –
еміс көрінеді, таптырмай қояды т.б
Адамның мінезін, оның құрылысын немесе құрылымын анықтау дегеніміз –
мінездің негізгі компоненттерін, не қасиеттерін ажырату және күрделі
қатынас пен өзара байланыста туындайтын өзіндік бітістерді табу деген сөз.
Жеке адамның өмір жағдайымен өзара әрекеті сәулелендіретін психикалық
тұрпат, қасиеттерінің тұтас жүйесі ретінде мінез – құлқын сипаттайтын
жүйенің негізгі буындарын немесе динамикалық стереотиптерді әр кезде
анықтауға болады.
Мінез динамикасы сыртқы шындық динамикасына тәуелді болады, оның
түрліше бітістері тек бұрынғы тәжірибеге ғана тәуелді болмай, адамның
қазіргі кездегі жағдайларына, оған қойылатын талап – тілектерге тәуелді
болып отырады. Сондықтан мінездің құрылысын жан – жақты зерттеп және
жалпыламай , өмірдің сан саласындағы мінез – құлық көріністерін жекелеп
талдап, оларды тәрбие мен қалыпқа түскен өмір жағдайларына орай үнемі даму
тұрғысынан қарастырып отыру қажет.
Біз қалыптасқан мінез құрылымынан, ең алдымен, оның екі жағын – мазмұны
мен түрін ерекшелеуіміз керек. Бұл екеуі бір – бірінен бөлектенбейтін,
органикалық бірліктегі құбылыс болып табылады.
Жеке адамның мінез құрылымын талдағанда оның объективтік шындыққа
жетекші жағы ретінде алға қойылуы тиіс. Қоғамдық әсерлер мен ықпалды
бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның өмір бағытын, яғни оның материалдық
және рухани қажеттерін, мүддесін, мұраттары мен әлеуметтік бағдарын
құрайды. Жеке адамның бағыты – мақсатты, адамның өмірлік жоспарын оның
белсенділік деңгейін анықтайды. Мінез мазмұны белгілі бір өзіндік дара
қатардан байқалады, ол адамның талғампаздық белсенділігін көрсетеді.
Сыртқы ортаның талабына сәйкес тәрбие әсерлеріне, өмір жағдайларына
байланысты мінез мазмұнында бірінші не екінші компоненттің алға
шығатындығын есте тұту қажет. Мәселен, бір адам материалдық қажеттілікті өз
жеке басының бақуат болуын қамтамасыз етуге ұмтылуды алға қойып, қалған
мотивтерді кейінге ысырады, енді біреу керісінше, эстетикалық қажеттілікті
алға шығарып, өз тірлігін өнерге бағыштайды, үшінші біреуді ғылыми
ізденістер қызықтырады да соған беріледі.
Жеке адамның әр түрлі бағыты оның жеке ұмтылыс, талаптарын ғана емес
бүкіл қатынастарының жүйесін белгілегендіктен сол адамның барлық мінез –
құлқына сәуле түсіреді. Бірақ аталмыш жүйеде әр кез қандай болмасын бір
бітіс үстемдік етеді де, ол сол адамның мінезіне өзіндік рең береді.
Кеңес адамдарының жеке басының қажеттілігімен мүдделері қоғамдық
мұқтаждықтарымен тығыз байланысты, сондықтан олар мақсатқа жету жолында
адамды жан – жақты дамытуға жағдай туғызатын барлық адамның сан алуан
қажеттерін қамтамасыз ететін қоғамдық өндіріс, ғылым мен мәдениеттің
дамуына қамқорлық жасайды. Ұжымшыл адамның мінезі осындай бағыт-бағдармен
ерекшеленеді.
Мінездің әр түрінде темперамент пен мінез-құлықтың эмоциялық-еріктік
өзгешеліктері бекіп нығайған қатынастары көрініп отырады. Адамдар бір-
бірінен мінез-құлық әдет өзгешіліктерімен ерекшеленеді.
Мінез құрылымындағы сенім. Қалыпқа түскен адамгершілігі айқындала
бастаған мінездің негізгі компонентіне сенімдер жүйесі кіреді. Сенімділік
адам мінез-құлқының принциптілігін күресте бас имейтіндігін, өз күш-жігерін
жұмсайтын істің әділдігі мен маңыздылығына сенетіндігін анықтайды.
Адамның жеке бастық сенімінің негізі болып табылатын адамгершіліктік
дүниетаным – оған қоғамдық жағдайларды дұрыс бағдарлап отыруға, қоғамның
мақсат-мүдделерін түсінуге, қоғамдық және жеке мүдденің арақатынасын дұрыс
түсінуге өз мінез-құлқын анықтауға мүмкіндік береді.
Кеңес адамдарына тән сенімділік – мінездің ұмтылушылық, принциптілік,
оптимизм, өзіне және басқаларға талап қоя білушілік сияқты сипаттарынан
жақсы байқалады. Сенімі берік адам сын сағаттарында қоғамдық мәнге ие
мақсатына жету үшін аянбайды, қажет болған жағдайда жанын да пида етеді.
Принципсіз жеке басын ғана ойлайтын мансапқор адам бар күш-жігерін,
белсенділігін өз қамына жұмсайды.
Мінез құрылымындағы қажеттілік пен мүдде. Қажеттілік пен мүдденің
басымдылығына қарай адамның өзіндік мінезі қалыптасады. Рухани немесе
материалдық қажеттілік пен мүдденің өктем болуы – адамның сезімдерін ғана
емес, оның іс бағытын да анықтайды. Біреу тек құлқыны үшін өмір сүреді,
енді біреу өмір сүру үшін тамақ ішеді де өмірді қоғамға пайдалы қызмет –
шығармашылық белсенділік деп біледі. Дүниеқор адамдар да болады, олар тек
дүние жинау үшін ғана өмір сүреді, бұл олардың рухани, адамгершілік
дүниесін жұрдай етеді: топтастықты, сараңдықты, күншілдікті арттырады.
Мінез құрылымында еңбек ету қажеттілігінің, қоғамдық мүдденің басым
болуы – адам мінезінің белсенділігі мен тұтастығын және қоғамға
пайдалылығын көрсетеді.
Мінез құрылымындағы интеллект. Мінез туралы сөз болғанда ойлау
үрдістері емес, ең алдымен, есте қалыптасқан ақыл сапасы жайы болады. Адам
ақылының теориялық немесе практикалық сипатта қалыптасуы қызмет үшін де,
қоғамдағы жеке адамның мінез-құлқы үшін де немқұрайды нәрсе емес.
Адамда байқағыш, жазбай танитын қасиеттің болу-болмауы, өзгермелі
ортаны тез бағдарлауға мүмкіндік беретін орамды ақылдың немесе оған
керісінше, оралымсыздық пен баяулықтың тән болуы, адамның құбылыстарды
терең талдай алуы, не мәселеге үстірт қарауы – осының бәрі-бәрі жеке адамды
сапа жағынан сипаттайды.
Ақыл – ой жұмысының әдістері (жұмыстағы жоспарлық, орнықтылық,
үстірттілік, шашыраңдылық) қалыптаса келе адамның мінез сипатына айналады.
Мінез құрылымындағы ерік. Қалыпқа түскен ұнамды мінездің өзегі – жеке
адамның ерік жігерлілік сапасы болып табылады. Ерік – жігері күшті адам
талап – тілектерінің және қылықтарының анықтылығымен, өз бетінше әрекет ете
алушылығымен көзге түседі. Ол көздеген мақсатына жетуде табанды және батыл.
Адамның жігерсіздігі, әдетте, мінездің ынжықтығымен орайлас келеді. Тіпті
білімі мол, жан – жақты қабілетті адамның өзі де егер жігерсіз болса,
сыртқы жағдайлардағы және өзінің ішкі жан дүниесіндегі бар мүмкіндіктерді
толық жүзеге асыра алмайды.
Ерік – жігердің бекуімен бірге мінез орнығады. Ол сыртқы жағдайлар мен
өзінің өмірді түсінуіне сайма – сай әрекет ететін болады. Егер бала
импульсивті белсенділік байқатса (алған әсер бойынша әрекет жасауға
бейімділік), не еліктеу арқылы қимылдайтын болса, еркі жетілген ересек адам
ойланып, толғанып барып шешімге келеді, өзін қоршаған жағдаймен санасады,
жағдайды зерттейді, қимыл – қозғалыстарының салдарынан туындайтын нәтижеге
көз тастайды.
Жігерлі мінез нақтылығымен, тұрақтылығымен және дербестігімен,
көзделген мақсатқа жетуге беріктілігімен ерекшеленеді.
Мінез құрылымындағы сезім. Сезім дегеніміз - әлеуметтік және табиғи
өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас. Мінез туралы сөз болғанда
жеке адамның эмоциялық қасиеттеріне де назар аударылады. Бұлай ету орынды
да: адам өзін сезім арқылы да ашады. Адамның неі сүйіп, нені жек
көретіндігі, қандай нәрсеге салғырт қарайтындығы оның шын мәніндегі өмірлік
позициясын білдіреді.
Сезімдер белгілі қажеттілік және мүдде, түсінік және ұғымдар, талғам
және әдетпен байланысты және адамның психикалық тұлғасымен өріле бітіскен.
Адамның өмір салтын бейнелейтін психикалық әлпетіне қарай оның сезім
көріністерінің сипаты анықталады. Үстем тап өкілінің сезімі оның өзімшілдік
талпыныстарына, жеке басының бақуаттануына не бақуатсыздануына,
қайырымдылық құнының артуына немесе түсуіне т.б. байланысты. Ұйымшыл кеңес
адамның сезімдері бұған керісінше, ол оның қоғамдық істерімен байланысты.
Сөйтіп, сезім – адам мінезінің сапалық өзгешеліктерінің көрсеткіші
болып табылады. Әлеуметтік қоршау мен өмір жағдайларына байланысты
қалыптасқан мінез ерекшеліктеріне орай адам шынайы құрылыстарға жан –
тәнімен құмарта немесе талдап селқос қарауы, жоғары дәрежедегі саяси
моральдық, эстетикалық, интелектік сезімге ие болуы немесе керісінше,
жұпыны сезімді болып, ұстамсыздық, дөрекілік, долылық (аффект) көрсетуі
мүмкін.
Сезімнің көзге түсуінің сипаты әлеуметтік этикалық тежеулерінің өршіп
өрістеуіне, ерікті игере алудың жетілуіне тәуелді. Біреу жаратылысынан
эмоциялық жағынан қызба болғанмен, өзін тежеп ұстай алады, енді біреу
керісінше, онша қызба болмаса да өзін - өзі бақыламайды, жүгенсіздік
көрсетеді.
Чехов әйелі О.Л.Книппер – Чехова былай деп жазған еді сен менің
мінезіме қызығатындығыңды жазыпсың, саған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І Мінез - құлықтың қалыптасуының психологиялық мәселелері
1. Жеке тұлғаның даралық психологиялық ерекшелігі ретіндегі
мінез – құлықтың теориялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Мінездің құрылымы мен қасиеттерінің психологиялық - педагогикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Оқу процесінде мінез-құлықты қалыптастыру маңыздылығы ... ... ... ...
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс – әрекеті барысында
мінез – құлық ерекшеліктерін зерттеу
2.1 Оқу іс - әрекеті барысында мінез – құлықтың қалыптасуын
анықтау
эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
2. Оқу іс - әрекетінде мінез – құлықты түзету және дамыту
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Мінез–құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың
бірі. Оқу іс-әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық
сапаларының бірі ретінде, мінез–құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау
мақсатымен ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін
көрсету көзделіп отыр. Оқу іс-әрекетімен мінез-құлық арасындағы өзара
байланысты ескеру де өте маңызды. Сондықтан ең бастысы оқу іс-
әрекеті жоғары болуы үшін ақыл–ой деңгейі де биік болуға тиісті.
Бала интеллектуалдылығы биіктеген сайын мінез-құлықтың дамуы да
жоғарылай түспек.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқын қалыптастыруда сыныптан тыс
жұмыстардың маңызы зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық
әдебиеттерде қарастырылған. Олар сыныптан тыс жұмыс мектептегі бай рухани
өмірді қалыптастыруға, оқу пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс
жүзінде қолдануға, оқу пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық
пайдалануға, дүниеге ғылыми көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық
қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын
адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс
- әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Бастауыш сынып оқушыларында оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруда мінез
бітістерінің комплекстері өз әсерін тигізеді. Сол себепті, мінез – құлық
ережелерін оларға тән моральдық нормаларды игеру оқу іс - әрекетін
жеңілдетеді. Сондықтан курстық жұмысымыздың тақырыбын Оқу іс-әрекетінде
мінез-құлықты қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау деп алдық.
Зерттеу мақсаты - оқу іс - әрекетінде бастауыш сынып оқушылырының мінез
– құлық ерекшеліктерін анықтау және қалыптастыру жолдарын ұсыну.
Зерттеу нысаны - бастауыш сынып оқушыларының оқу іс – әрекетіндегі
мінез-құлық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - мінез – құлықты оқу іс - әрекетінде қалыптастыру
жолдары.
Зерттеу жұмысының болжамы – егер бастауыш сынып оқушыларының оқу іс -
әрекеті барысында мінез – құлықтарын қалыптастыратын негізгі шарттары
анықталып, оны арнайы үйлесімді қалыптастыру жұмыстары ұйымдастырылса, онда
оқушылардың мінез-құлқында кездесетін қиындықтар болмайды.
Зерттеу міндеттері:
- Оқу іс-әрекеті, мінез-құлық туралы теориялық сипаттама жасау;
- Оқу іс - әрекетінде мінез – құлықтың калыптасуын анықтау;
- Оқушылардың мінез – құлқын оқу іс-әрекетінде қалыптастыру жолдарын
саралау.
Зеттеу әдістері - ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау әдісі, эксперимент әдісі, зерттеу
нәтижелерін өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - мінез – құлықты қалыптастыру туралы
теориялар (Л.С.Славина, Л.Ф.Островская, В.Д.Шадриков, Р.В.Овчарова,
Л.С.Выготский, В.В.Давыдов ), оқу іс - әрекетіндегі жеке тұлғаның
қалыптасуы туралы теориялар (Д.Б.Эльконин, В.Занков, Н.Зимняя,
А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев).
Зерттеудің теориялық маңыздылығы –
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – зерттеу нәтижелері бастауыш
сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінде мінез-құлқын қалыптастыруға
мақсатталған іс-шаралар педагогтарға бала мінез-құлқы мәселесін терең
ұғынуы, соның негізінде ол оқу іс-әрекетінде қалыптастыруға
бағытталатындығы анықталды.
Курстық жұмыстың құрылымы - кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу кезеңдері
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің ғылыми-ізденістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бөлімдері
анықталынды. Пайдаланылатын әдебиеттер жинақталынып, талданды.
Зерттеудің екінші кезеңінде оқу іс-әрекеті барысында мінез-құлықты
қалыптастыру диагностикалық жұмыстары ұйымдастырылды.
Психокоррекциялық жаттығулар ұсынылды.
І Оқу іс - әрекеті барысында мінез - құлықтың қалыптасуының
ғылыми – теориялық негіздері
1.1 Жеке тұлғаның даралық психологиялық ерекшелігі ретіндегі
мінез – құлыққа ғылыми теориялық талдау
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді.
Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген
психологиялық қасиеттің төркіні гректің характер деген сөзінен шыққан.
Мәнісі-із қалдыру. Психологияда бұл – дербестік мағынасы бар адамға
байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер
мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде
әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді.
Мінез ерекшеліктері – адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері.
Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің
нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшандығы, ақыл – ойдың
тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез – құлқының ерекшелігі ол
әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын бейнелейді және жүктелген іске,
адамдарға қарым – қатынасынан көрініп отырады. Жеке адамға немесе адамдар
тобына тән өзіндік қарым – қатынастар, мінез – құлық пен қимыл
қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс - әрекетінде, тәрбие мен
өзін - өзі тәрбиелеу үрдісінде қалыптасады.
Іс - әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге мінездің
толысуы мен күші тәуелді болады. Жеке адам тіршілігінің өрісі тар, ол
қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау жүріп жатса, онда біртіндеп
оралымсыз, тартқыншақ мінез қалыптасады. Бала мінезінің қалыптасуына жанұя
мен мектеп өмірінің моральдық – психикалық жағдайы үлкен әсер етеді.
Жолдастық өзара жәрдем, ынтымақшылдық өріс алған қоғамда кеңес адамдарының
бойында ұжымдық, сергектік, ілтипаттылық, мақсаттылық және табандылық
сияқты тамаша қасиеттер қалыптасып отырады. Олай болса, нақты адамның
мінезіне талдау жасағанда ол өмір сүріп отырған қоғамдық – тарихи жағдайды
еске алумен бірге, оның тәрбиеленуі бағытын да ескеріп отырған дұрыс,
өйткені бұл екеуі адамның белгілі мінез бітімін қалыптастыратын өзара
байланысты себептер болып есептеледі. Соның нәтижесінде адамның әр алуан
психикалық процестері оның іс - әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл –
ойын, көңіл – күйін, эмоциясын, ерік – жігер қасиеттерін айқын аңғартады.
Мінездің мәнерлі белгілері. Мінез тек қылық пен қимыл – қозғалыстардан
ғана емес, бет - әлпеттен және ымнан да байқалады. Мінез жеке адамның
сыртқы кейпіне әсер етеді. Мәселен, беттегі әжім бұл адамның жасы ұлғаюының
ғана белгісі емес, ол сондай – ақ беттегі бұлшық еттердің әдеттегі
қозғалыстарының да нәтижесі. Кейбіреулер үнемі күлімсіреп жүрсе, енді
біреулері түнеріп жүреді, біреудің бетінен таңдаған пішінді, екінші біреу
мұны бүкіл бет пішінімен байқатады.
Психологияда мінез бір ғана мағына бермейді. Мінез және тұлға
түсініктерін ажырату кезінде көптеген талас сұрақтар пайда болады.
Психологиялық әдебиеттерде осы екі түсінікке байланысты әр түрлі
варианттарды табуға болады: мінез және тұлға ұқсас келеді, яғни бұл
терминдер синоним ретінде қолданылады; мінез тұлғаға кіреді және оның
құрылымы ретінде қарастырылады; керісінше, тұлға мінездің спецификалық
бөлігі ретінде түсіндіріледі; тұлға және мінез тоғысатын білімдер
сияқты қарастырылады. Егер бізге қажетті түсініктің тар түсіндіруін
ұстансақ, мінез бен тұлға түсініктерінің араласуынан қашуға болады.
Мінез тар мағынада индивидтің тұрақты қасиеттерінің жиынтығы ретінде
анықталады, бұдан мінез-құлық тәсілдері және эмоциялы сезіну тәсілдері
көрінеді.
Мінездің осындай анықтамасында оның қасиеттері, темпераменттің
қасиеттері сияқты мінез-құлықтың фомалды-динамикалық ерекшеліктеріне
қатысты болады. Бірақта, біріншіден, бұл қасиет, егер шекті формалды
болуы мүмкін, екіншіден, оларда көптеген мағыналық белгілер байқалады.
Темпераментті іс-әрекет аймағы бойынша сипаттайтын болса, жылдам,
шапшаң, өткір, енжар, ал мінез қасиеттері бойынша – жинақы,
ұйымдасқан, тиянақты, көргенсіз деп бөлінеді. Эмоциялы аймағын
сипаттағанда темпераментте тірі, импульсивті, ашушаң, сезімтал,
ал мінезде – ақ көңіл, тұйық, күдікті деген сөздер қолданылады.
Мінез бен тұлғаның арасындағы айырмашылықты (тар мағынада) атақты
адамдардың тұлғалық қасиеттерін мысал ретінде еске түсірейік. Мынадай
сұрақ туындайды: тарихтағы атақты адамдардың мінезі нашар болған ба? Иә
қанша болса да, Ф.М. Достоевский қиын мінезімен ерекшеленген, ал И.П.
Павловтың мінезі өте қатал болған деген пікірлер бар. Дегенмен де
оларға атақты тұлға болуына мінездері кедергі келтірмеген. Яғни, мінез
бен тұлға бір мағына бермейді. Осыған байланысты П.Б. Ганнушкиннің
қызықты бір пікірі бар. Өте жоғары дарындылық психопатиямен жиі сәйкес
келеді деген фактіні айта отырып, творчестволық тұлғаларды бағалау үшін
олардың мінездерінің кемшіліктеріне мән берілмейді деп көрсетті.
Тарихты, - деп жазды ол, - жеке, индивидуалды емес, жалпы өткінші емес
мінез жасайтын тек шығарма және оның басты элементтері қызықтырады.
Сонымен, адамның шығармасы оның тұлғасын көрсетеді. Жас ұрпақтар
оның мінезін емес, тұлға іс-әрекетінің қорытындысын пайдаланады. Адамның
мінезімен жас ұрпақ емес, оны қоршаған адамдар: туыстары және жақындары,
достары, әріптестері кездеседі. Олар үшін жас ұрпақтарға қарағанда
адамның мінезі оның тұлғалығына қарағанда өте маңызды болуы мүмкін. Егер
қысқа ғана тұлға мен мінездің айырмашылығын қарастырып көрсек, онда
мынаны айтуға болады: мінездің ерекшелігі адам іс-әрекетінен көрінеді, ал
тұлғаның ерекшелігі – оның не үшін іс-әрекет жасап жүргенінен көрінеді.
Сонымен бірге тұлғаның мінез-құлқы мен бағыттылығы бір-бірінен тәуелсіз:
егер бір амалды пайдалана берсе, онда көптеген мақсаттарға жетуге болады
немесе басқа да жолмен жетуге болады.
Мінез тұқым қуаламайды және тұлғаның туыла берілетін қасиеті емес,
сонымен бірге тұрақты және өзгермейтін қасиет болып табылмайды. Мінез
өмір шартының әсерінен темперамент негізінде қалыптасады. Мінезде
темпераменттің қырлары өзгертілген түрде көрінеді. Оларды адамдар
түсінеді және қабылдайды немесе қабылдамайды. Мінез қоршаған орта
әсерінен, адамның өмірлік тәжірибесінен, оның тәрбиесінен қалыптасады
және дамиды. Бұл процеске әсер ететін, біріншіден, қоғамдық-тарихи
жағдайлар (әрбір адам нақты бір тарихи қоғамда өмір сүреді, нақты бір
әлеуметтік ортада солардың әсерінен тұлға болып қалыптасады) және
екіншіден, индивидуалды-өзіндік ерекшеліктер жағдайы (әрбір адамның өмір
сүру шарты және іс-әрекеті, оның өмірлік жолының өзіндік ерекшелігі және
қайталанбастығы). Сондықтан, әрбір адамның мінезі оның қоғамдық
болмысымен және жеке даралығымен анықталады. Осыған байланысты
индивидуалды мінездердің шексіз әр түрлері болып келеді. Дегенмен, бірдей
жағдайда өмір сүріп және дамыған адамдардың өмірі мен іс-әрекетінде ортақ
нәрселер болады, сондықтан мінездерінде көптеген жалпы жағдайлар мен
ерекшеліктер бір-бірімен ұқсас келеді. Әрбір адамның мінезі жеке және
типтік жағынан ерекшеленеді. Әрбір қоғамдық-тарихи дәуір мінездің
қырларын қалыптастыра отырып, адамдардың дүниетанымына әсер ететін
өмірдің жалпы әдет-ғұрыпын және қоғамдық-экономикалық қарым-қатынасын
сипаттайды.
Мінез түсінігі мазмұны жағынан түрлі теориялық құрылымдардан
ерекшеленеді. Қазіргі кездегі шетелдік характерологияны үш бағытқа бөлуге
болады:
1. Э. Кречмермен байланысты, конституциялы-биологиялық. Мінез
конституция мен темпераменттің қосындысы;
2. Психоанализдік (З. Фрейд, К.Г. Юнг, А. Адлер, және т.б.) мінезді
адамның бейсаналы түрде әсер етуімен түсіндіреді:
3. идеологиялық мінезді этико-логикалық санкция анықтайтын
инстинкттердің тежелуінен көреді. Қандай инстинктер және қандай
санкциялармен тежелетіні тұлғаның ішкі имманентті қасиеттеріне
тәуелді.
Ресей психологтарының мінезді зерттеуі Н.О. Лосский, П.Ф. Лесгафт,
А.Ф. Лазурский, А.П. Нечаев, В.И. Страхова, Б.Г. Ананьев, Н.Д. Левитов
және т.б. есімдерімен байланысты. Осы жерде тағы бірнеше бағыттарға
бөлуге болады: идеалистік, биологизаторлық, материалистік. Осы
феномендерге әр түрлі тұрғыда келіп, мінезді анықтауда әлеуметтік-
бағалауға, психологиялық мінездеменің мағыналық тұрақтылығын көрсетуге
болады.
Әртүрлі авторлар мінез құрылымын түрлі қасиеттерге бөледі. Б.Г.
Ананьев мінез тұлғаның тұтас көрінуі мен жағдайы деп есептейді және оның
негізгі қасиеттеріне бағыттылық, дағдылар, коммуникациялық қасиеттер,
темперамент негізінде қалыптасқан эмоциялы-динамикалық көріністер жатады.
А.Г. Ковалев, В.Н. Мясищев мінез құрылымына мынадай қасиеттер жұбын
кіргізеді:
← біркелкі – біркелкі емес;
← сензитивті – агрессивті;
← кеңдігі – тарлығы;
← тереңдігі – үстіртін;
← байлық, мағыналы – кедейлік;
← күшті – әлсіз.
Н.Д. Левитов мінезді оның тұтастығымен, күрделілігімен,
динамикалылығымен, түпнұсқалығымен, күшімен, қатаңдығымен анықтап бөлді.
Бұлар және басқа да мінездің құрылымдық қасиеттерін бөлу болашақта талдау
мен жалпылауды талап етеді.
Қалыпты мінездің шеткі варианттарын акцентуацияланған мінез деп
айтады. Орта өлшемнен акцентуацияның ауытқуы (психопатия сияқты емес,
күшті деңгейі) кейбір мәселелер мен қиындықтарда көрінеді.
Акцентуацияланған мінезді алғаш зерттеу психиатрлардың жұмыстарында пайда
болды. Акцентуацияланған мінез мәселесі жалпы психологияға қатысты.
Кәдімгі орта мектепте оқитын жеткіншектердің жартысынан көпшілігі
акцентуацияланған мінезді көрсететіні белгілі.
Акцентуация типтері негізінен психопатия типтеріне ұқсас келеді. А.Е.
Личко акцентуацияның келесі типтерін бөліп көрсетті: гипертимді,
циклоидты, лабильді, астено-невротикалық, сензитивті, психоастеникалық,
шизоидты, эпилептоидты, истероидты, тұрақсыз және конформды. Психопатия
кезінде әр түрлі типтер бір адамда аралас көрінуі мүмкін.
Гипертимдер үшін қандай жағдайлар күрделі? Олардың мінез-құлқы
бақыланатын, ықыласын көрсетуге мүмкіндігі жоқ жер, монотонды еңбек
немесе шарасыз әрекетсіздік. Осы барлық жағдайларда гипертимдер жарылуы
немесе олқылықтар жасайды. Мысалы, егер осындай типтегі жеткіншекке ата-
анасы тым қамқорлық жасайтын болса, оның әрбір қадамын бақылап отырса,
онда ол ерте қарсылық білдіреді, үйден қашуға дейін баратын өткір
негативті реакциялар көрсетеді. Шизоидты акцентуациялы адамдармен
эмоциялық байланыс жасау қиынға түседі. Сондықтан, олар формалды қарым-
қатынас жасайтын ортада (гипертимге өте жақын) дезадаптацияланады.
Сондықтан, оларға сеніп тапсыруға болмайды, мысалы, жаңа жұмыстың
ұйымдастырушы рөлін, себебі ол жерде адамдармен көп байланыс жасау керек,
олардың көңіл-күйлерін және қатынастарын бақылау, әлеуметтік жағдайда
шебер бағыт беруші, мінез-құлқының икемділігі және т.б. бұл типтің
өкілдері жанына енуді жек көреді, олар әсіресе өздерінің ішкі әлеміне
ұқыпты қатынас жасауды талап етеді. Истероидты акцентуацияға оның
ерекшелігіне көңіл бөлмесе, сол қатты тиеді. Ол мақтауға, атаққа,
лидерлікке талпынады, нәтижесінде іскерлік ұстанымының жетілмегендігінен
өте қатты қайғырады. Шизоид немесе психоастеникті тыныштандыруға болады,
истероидқа сондай жағдай жасаса – психологиялық дискомфортты жағдайды
және стресті тудыру деген сөз. Сонымен, адам мінезі іс-әрекетте және
қылықтарда пайда болады, осыдан субъект өзінің бірлескен іс-әркетін
қандай мөлшерде белсендірді, осыдан ол іс-әрекет мазмұнына, қиындықты
жеңудегі сәттілік немесе сәтсіздікке, негізгі өмірлік мақсатқа жетудегі
алыс немесе жақын болашағына тәуелді екенін көруге болады.
Осыдан темперамент сияқты мінезде жүйке жүйесінің типіне байланысты
адамның физиологиялық ерекшеліктеріне тәуелділік көрінеді. Темперамент
қасиеттері олардың көрінуі мен өтуінің динамикалық ерекшеліктерін
анықтап, мінездің пайда болуына өзінің іздерін қалдырады. Соңында,
темперамент және мінез қырлары бөлінбейтіндей болып, адамның ортақ
келбетін көрсетіп, оның жеке даралығына мінездеме береді.
Мінез – бұл тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі, бірлескен іс-
әрекеттегі және басқа адамдармен қарым-қатынас барысындағы, өзінің жеке
даралығын иемдену кезіндегі өмірлік жетістіктері.
Психологтар бастауыш мектеп жасындағы оқушының жеке тұлғасының
қалыптасуындағы оқу іс-әрекетінің мәніне ерекше көңіл бөліп ,оқушының ішкі
позициясын қабыл алу, (Л.И.Божович), оның танымдық және адамгершілік
күштерінің дамуының жаңа көздерін ашатын, мінез – құлық мотивтерінің
өзгерісі (В.В.Давыдов), баланың мектепке оқу міндетін сезінуде қамтылған
қоғамдық орнының өзгерісі (Н.Ф.Добрынин) сияқты аспектілерді бөліп
көрсетеді. Кеңес психологиясында мотивациялық сфера өзінше қарастырылады ол
адамның ақиқатқа, өз-өзіне, басқа адамға белсенді түрде бағытталған
қатынасының күрделі жүйесін құрайды, әрі түрткілердің әртүрін қамтиды
(Л.И.Божович). Баланың қай мотиві өзіне жетекші мотиві ретінде таңдап
алуына қатысты оның адамгершілік позициясы қалыптаса бастайды (Л.И.Божович,
А.Н.Леонтьев). Оқушының мотивациялық сферасы оның эмоционалды – еріктік
сферасына, оның ақыл- ой әрекетіне әсер ететін түрлі қатынастардың қайта
құрылуына әсер ететін өте мәнді фактор ретінде көрінетін педагогикалық
бағамен анықталады.
Осы жастағы оқушылардың қарым–қатынастарының ерекшеліктерін сипаттай
келе, Л.И.Божович, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин балалардың құрдастарымен
жақындығына қарамастан ересек адам, әсіресе мұғалім олар үшін бедел иесі
болып табылатындығын көрсетеді.
Д.Б.Эльконин, баланың ересектермен қатынастарының барлық жүйесі жеке
қарым-қатынасқа дейін оқу іс-әрекеті арқылы жанамаланады деген қортындыға
келеді. Баланың оқу іс - әрекетіне енуі ересектің оқушылардың өзіндік сана
сезіміне әсер ету мүмкіншілігін ұлғайтады. Осындай көзқарастың негізінде
бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен өзара қатынастары бір –
біріне қайшы екі тенденциямен сипатталады. Бір жағынан ересектердің
талаптарына мойынсыну, бағыну міндеті айқын көрінсе, екінші жағынан өзінің
жеке басының дербестілігін, ынтасын, құқығын қорғау мақсатында дербестік
пен тәуелсіздік сезімі пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың
ересектерге қатысты тәртіп сезімі әлі қалыптаса қоймайды. Дамудың осы
сатысындағы балалардың сана сезімі жаңадан қалыптаса бастайды. Жеке басының
жеткілікті дәрежеде жетілмеу себебінен, балалардың ересектермен қатынас
қажеттілігі пайда болады.
Психологтардың ойынша бастауыш мектеп жасындағы балалардың өзара
қатынастарының негізгі бет бейнесі, олардың достық қатынастарының сыртқы
өмірлік жағдайлары мен кездейсоқ қызығушылықтарының бірігіп кетуінде.
Құрдастарының берген бағасы өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз болмайды.
Осы жас шамасындағы балалардың жетекші іс - әрекеті болып табылады. Қарым –
қатынас көбінде өз - өзін және басқа адамдарды тану қажеттілігін
қанағаттандыратын іс - әрекет ретінде қарастырылады. (М.И.Лысина)
Баланың ересектермен қарым – қатынастарының жүйесі жеке қарым –
қатынасының өзі оқу іс - әрекеті арқылы жанамалданады. (Д.Б.Эльконин)
Баланың мектептегі өзгерістерден кейін өмірлік тәжірибесі пайда болады,
құрбыларының арасында өзіне тән нақты орынды иелену ұмтылысы пайда болады
(А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович, И.В.Дубровина, Б.Г.Ананьев). Бастауыш мектеп
жасында балалардың ересектермен, әсіресе мұғаліммен қарым – қатынастары
ерекше мәнге ие болады, өйткені осы жас шамасындағы баланы мектептегі оқуға
өтумен байланысты өзінің іс - әрекетіне, ересектермен және құрбылармен жаңа
қатынасқа, жаңа өмір салтына өту дайындығымен қатар, білімдерді меңгеру
дайындығын қамтитын, оқушының әлеуметтік позициясы қалыптасады
(Л.И.Божович). Балада мектепке келісімен оқығысы келу тілегімен қатар осы
міндеттерді жүзеге асыра алмауымен байланысты қиыншылықтар мен қарама –
қайшылықтары пайда болады. Ересек адам баланы жаңа іс - әрекеттерді
орындауға неғұрлым дұрыс үйрететін болса, оқушының оқуға деген қызығушылығы
соғұрлым нығая түседі, оқудың қандай да бір жағымды мотивациясы
қалыптасады. Соңғысы аса мәнді, өйткені бастауыш сыныптағы оқушының жеке
тұлғасының дамуы көбіне оқу іс - әрекетінің мотивтерінің бағыттылығымен
қарым – қатынасында қалыптасатындығы белгілі. Ересек адам балаларға адамзат
мәдениетінің жетістіктерін табыс етеді, адамның психикалық дамуын
қамтамасыз етеді (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, М.И.Лысина).
Балада қарым – қатынас қажеттілігінің пайда болуы оның онтогенезіндегі
дамуының анықтауышы мезеті болып табылады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ересектермен қарым – қатынасы
олардың жеке тұлғасының қалыптасуының жетекші факторларының бірі болып
табылады. Л.С.Славина мен Э.Л.Фрухтың пікірінше балалардың ересектермен
қарым – қатынасының жетіспеуі, олардың бір – бірімен қарым – қатынастарының
мәнін ұлғайтады. 30 – шы жылдардың өзінде кейбір балалардың теріс мінез –
құлықтарының астарында психикалық витаминдердің - әсіресе ересектер
тарапынан қарым – қатынастың, мейрімінің, көңілдің жетіспеуі жатыр деген
болатын. Тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыда қалай қойылмасын, махаббаттан
мейірімнен, көңілден айырылған баланың жаны да, тәні де қалжырайды. Осындай
жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами алмайды, өткені әлеуметтік
дағды тәжірбиесі бірден жүдеп кетеді, бала өзінің жеке басын дұрыс бағалай
алмайды (М.И.Лисина, В.С.Мухина, С.Г.Якобсон).
Бастауыш сынып оқушыларының денесінің барлық организмдері мен
тканьдарында елеулі өзгерістер болады. Олардың психологиясының
нығаюна байланысты 10 – 11 жасқа толғанша жазуға қиналады. Сондықтан
жазба жұмысымен көп айналыстыруға, әсіресе көшіріп жазуға көп
уақыт жіберуге болмайды. 7 - 8 жас арасында бала жылына 2,5 кг
дейін салмақ қосады. Баланың өсуі жылына 5 см өседі, жүрегінің соғуы
84 – 90 дейін болады. Осының өзі баланы едәуір қиналдырады. Бас
миының салмағы 100 - 150 гр өседі. Әсіресе оның маңдай бөлігі едәуір
қалыптасады. Маңдай бөлігі ой мен сөйлеудің орталығы болғандықтан
осының қалыптасуы бала ақыл – ойының кеңінен өріс алуына мүмкіндік
береді.
Оқуды өзінше іс- әрекеттің бір түрі сөз немесе нақты бейне
арқылы белсенділік пен ұғынуды айтады. Оқу әрекеті білім алумен
шектелмейді, сонымен қатар ептілік пен дағдылану да керек. Бастауыш
сыныптағы оқушылар тапсырманы қалай орындауды тәсілін білмейді. Олар
берілген тапсырманы жаттап алады. Тапсырма балаларға мынадай екі
жолмен беріледі:
- берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен
іздестіреді
- тапсырманы жауап іздестіру ретінде балаға берілмейді.
Оны орындау үшін үлгі мен мәтіні беріледі. Ал оқу әрекетінің
ендігі бөлшегіне келсек, осының өзі тиісті мәліметтерді пайдалана
отырып, сол тапсырманы орындаудан тұрады. Бұл оқу іс - әрекеті деп
аталады.
Тапсырманы қалай орындауды және пәндер сабағына тәуелділігі
әртүрлі болады. Оқу әрекетін тексеру кезеңі осыған мән берудің
үлкен маңызы бар. Күнделікті кейбір балалардың, нашар оқушылардың
тапсырманы орындап біттім деген соң соның нәтижесін тексермей
сабаққа бірден келуінен оқушының сәтсіздігі кішкентай кезден бастап
мән бермеуінен кездеседі. Ал мұнымен күресіп, бала тапсырманы
орындаған соң, қаншалықты дұрыс екенін оны тексерсе, соны балаға
үйретсе, балалардың бәрі қатесіз оқиды. Себебі балалар тапсырманы
қате орындағанын үйінде отырып білсе, уақытын бос өткізбей, сол
қатені жоюға әрекет жасаған болар еді.
Бастауыш сынып оқушаларының негізгі таным процестері: қабылдау,
зейін, ойлау, сөйлеу, қиял, есте сақтау. Мектепке келгеннен кейін
көптеген өзгерістерге ұшырайды. Осыған орай, біз талдауды ең
алдымен қабылдаудан бастаймыз. Жеті жаста баланың қабылдауы едәуір
қалыптасып қалады. Жалпы алғанда, кіші оқушыға не қызықты, не
қажетті екеніне мән беріп, қабылдауға икемдеу келеді. Мысалы:
балаларға берілген текст әртүрлі бояумен жазылса, осының өзі оқуға
кедергі жасайды. Себебі, бала оқудың орнына бояуға қызығып,
алаңдайды. Кіші оқушыға әсіресе кеңістік пен уақытты қабылдау қиынға
соғады. Сабақтың үстінде оқушы бір пәннің қабылдау міндеттерін
алып, ал одан кейін оны кең түрде тұжырымдамайды. Егер қабылдау
кезінде баланың ойланып, нені негізге алатынын 2 –ші дәрежедегі
қасиет екенін ажыратады. Бастауыш сыныптағы оқушының зейіні де
қабылдау сияқты ең алдымен терең дамыған. Зейін ерікті, еріксіз
болып бөлінеді. Бала не қызық екеніне мән беретініне оның еріксіз
зейіні алғашқы кезде ерікті зейінінен басым келеді. Оның еріксіз
зейіні әсем бояулармен, сөздермен өзіне тартқыш келетіне байланысты
мұғалім мүмкіндігінше сабақты қызықтыруға тиісті. Бастауыш сынып
оқушыларының зейін көлемі және бір мезгілде бірнеше іске зейін
бөле алуының үлкен маңызы бар.
Мектепке келген бала көбінесе сырттай ашық және эмоционалды
жағдайларды, суреттеулерді дәл есте сақтайды. Оқушылар күн режимін,
мінез – құлық ережелерін, үй тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс.
Мысалы: бірінші сынып оқушысы текстті бір қарайды, танысқаннан кейін
жаттап алдым деп ойлайды. Есте сақтаудың екі формасы бар: ерікті және
еріксіз.
Бастауыш сынып кезеңі – мектеп өмірінің басы. Бұл жаста оқу әрекеті
бала үшін бастау болып табылады.
Мінез – адам өмірін бейнелей отырып, сонымен бірге өмір салтына
ықпал жасайды. Табанды, қажырлы қайратты кісі қандай кедергіні болса да
жеңіп, өзінің көздеген мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын
тиімді етіп ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады. Осындай
мінезді адам қоғамға аса пайдалы болады, өйткені ол алда тұрған қоғамдық
міндеттерді шешуде белсенділік қабілет көрсетеді. Мінез адамның жеке өзі
үшін ғана емес қоғам үшін де қажет. Ұжымдық өмір мен ондағы тіршілік
әсіресе жұмыстағы әр адамның көңіл – күйі осы адамдардың мінез бітімімен де
сабақтасып жатады.
1.2 Мінездің құрылымы мен қасиеттеріне психологиялық -
педагогикалық сипаттама
Адам мінезінің құрылымы әрқилы қасиеттер жиынтығынан тұрады. Дегенмен,
кейбір мінез ерекшеліктері бір-біріне тәуелді, өзара байланысты болып
келеді. Міне, мінездегі осындай әр түрлі қасиеттерден құрылған біртұтас
бірлікті мінез құрылымы дейді. Ал мінездегі өзара байланысты психикалық
қасиеттердің жүйесі симптомкомплекс не факторлар деп те аталады.
Мінездің табиғи және әлеуметтік жағы. Мінез туыстан пайда болмаса да,
жүйке жүйесінің, адамның табиғи жағының ерекшелігі мінез көріністерінде,
оның жекеленген бітімнің қалыптасуында байқалып отырады. Жүйке үрдістерінің
тең не тең еместігі, шапшаңдығы не баяулығы, күштілігі мен әлсіздігі –
бұлардың бәрі адамның іс - әрекетіне, мінез – құлқына, оның реакцияларына
түрліше рең береді. Мәселен, екі адамның наным – сенімі бірдей болғанымен,
оның бірі – қызба, шапшаң және албырт, ал екіншісі – байсалды, парасатты
болуы ықтимал.
Жүйке жүйесінің типінен басқа мінезге ағзаның басқа да ерекшеліктері:
жүрек, қан тамырлары, ас қорыту, эндокрин жүйелері де әсер етеді. Осы
айтылған жүйелер қызметінің бұзылуы адам мінезінің күрт өзгеруіне соғатыны
байқалған.
Сондай - ақ орныққан мінез бітімі де адамның табиғи қасиеттеріне ықпал
жасап отырады. Мәселен, мінез туыстан берілген қасиеттердің бірін тұмшалап,
екіншісін күшейте түсуі, жаңа рефлекс байланыстарының жасалу және нығаюы
есебінен үшіншісін тежеуі мүмкін.
Әр адамның мінезінен тұрақты қасиеттердің бірлігін іздестіруіміз қажет.
Мінездің негізі, оның бас желісі біртіндеп қалыптасады, өмір барысында ол
нығаяды да сол адамның типтік ерекшелігіне айналады, ол мінездің нақты
көріністері белгілі жағдайларда қарым – қатынас ықпалы мен өзгеріске
түсетін болады. Оңашада, адам өзімен - өзі болған шақта азды – көпті ақ
жарқынданады немесе тұйықтана түседі, батылдық не батылсыздық, табандылық
не солқылдақтық байқатады.
Мінез – құлықтың көзге түсерліктей өзгеруі психикада уақытша
жағдайларға байланысты. Көңілді адам - мазасыз, жабығулы, байсалды адам –
күйгелек т.б жағдайларға түсуі мүмкін. Адам қартайған кезде де мінезде
кейбір өзгерістер байқалады. Сөйтіп, мінезді тұтастай алып қарағанда ол
әлеуметтік ортадан алынған әсерлердің өзіндік интеграциясы болып табылады.
Табиғи – ғылыми тұрғыдан алсақ, мінез жүйке жүйесі типтері бітімі мен ми
қыртысында орныққаны белгілі, уақытша жүйке байланыстарының қорытпасы
іспеттес нәрсе. Бір қарағанда адам мінез – құлқында нақты жағдайларға
тәуелсіз, сыртқы әсерлерсіз себепсіз туа қалатындай құбылыстар, сайып
келгенде бір кезде құралған жинақталған тәжірибе мен өмірлік әсерлердің
көрінісі болып шыға келеді.
Мінез - өмірлік әсерлердің күрделі жиынтығының бейнесі бола отырып,
жеке адамның сыртқы орта мен белсенді қарым – қатынасы ретінде қалыптасады.
Сыртқы ортамен өз ағзасының заңдарын білетін адам – тұрмыс жағдайын және
мінез – құлқын өзгерте алады. Ол сыртқы жағдайдың қолайсыз теріс әсерлерін
жеңіп, қоғамдық алға басу қозғалыстың алғы саптағы күрескерлерінің қатарына
қосыла алады.
Мінез адам қасиеттерінің тұтас жүйесі. Мінез – бір – бірімен белгілі
қатынас байланысы бар жеке адам қасиеттерінің жүйесі, тұтас құрылым болып
табылады.
И.П.Павлов гештальт – психологтарды қатты сынға ала отырып, мінездің
тұтас құрылым екендігіне ешкім күмән келтірмейді, ал бұл жүйені бөлшектеуге
ешкім де кедергі жасамайды деген еді. Ол тұтас жүйедегі жекеленген
бөліктердің әр түрлі мағынасы бар: біреулері алға шықса, екіншілері
бүркемеленеді, үшіншілері кейінге шегіншектеп тұрады деп көрсетті. Егер
сіз жекеленген бітістерді түгелдей оқшау деп түсінсеңіз, онда сіз адам
мінезін тани алмайсыз, сондықтан бітістердің жүйесін алып, осы жүйені
талдап көру қажет, бұлардың қайсысы ең алдымен көзге түседі, қайсысы еміс –
еміс көрінеді, таптырмай қояды т.б
Адамның мінезін, оның құрылысын немесе құрылымын анықтау дегеніміз –
мінездің негізгі компоненттерін, не қасиеттерін ажырату және күрделі
қатынас пен өзара байланыста туындайтын өзіндік бітістерді табу деген сөз.
Жеке адамның өмір жағдайымен өзара әрекеті сәулелендіретін психикалық
тұрпат, қасиеттерінің тұтас жүйесі ретінде мінез – құлқын сипаттайтын
жүйенің негізгі буындарын немесе динамикалық стереотиптерді әр кезде
анықтауға болады.
Мінез динамикасы сыртқы шындық динамикасына тәуелді болады, оның
түрліше бітістері тек бұрынғы тәжірибеге ғана тәуелді болмай, адамның
қазіргі кездегі жағдайларына, оған қойылатын талап – тілектерге тәуелді
болып отырады. Сондықтан мінездің құрылысын жан – жақты зерттеп және
жалпыламай , өмірдің сан саласындағы мінез – құлық көріністерін жекелеп
талдап, оларды тәрбие мен қалыпқа түскен өмір жағдайларына орай үнемі даму
тұрғысынан қарастырып отыру қажет.
Біз қалыптасқан мінез құрылымынан, ең алдымен, оның екі жағын – мазмұны
мен түрін ерекшелеуіміз керек. Бұл екеуі бір – бірінен бөлектенбейтін,
органикалық бірліктегі құбылыс болып табылады.
Жеке адамның мінез құрылымын талдағанда оның объективтік шындыққа
жетекші жағы ретінде алға қойылуы тиіс. Қоғамдық әсерлер мен ықпалды
бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның өмір бағытын, яғни оның материалдық
және рухани қажеттерін, мүддесін, мұраттары мен әлеуметтік бағдарын
құрайды. Жеке адамның бағыты – мақсатты, адамның өмірлік жоспарын оның
белсенділік деңгейін анықтайды. Мінез мазмұны белгілі бір өзіндік дара
қатардан байқалады, ол адамның талғампаздық белсенділігін көрсетеді.
Сыртқы ортаның талабына сәйкес тәрбие әсерлеріне, өмір жағдайларына
байланысты мінез мазмұнында бірінші не екінші компоненттің алға
шығатындығын есте тұту қажет. Мәселен, бір адам материалдық қажеттілікті өз
жеке басының бақуат болуын қамтамасыз етуге ұмтылуды алға қойып, қалған
мотивтерді кейінге ысырады, енді біреу керісінше, эстетикалық қажеттілікті
алға шығарып, өз тірлігін өнерге бағыштайды, үшінші біреуді ғылыми
ізденістер қызықтырады да соған беріледі.
Жеке адамның әр түрлі бағыты оның жеке ұмтылыс, талаптарын ғана емес
бүкіл қатынастарының жүйесін белгілегендіктен сол адамның барлық мінез –
құлқына сәуле түсіреді. Бірақ аталмыш жүйеде әр кез қандай болмасын бір
бітіс үстемдік етеді де, ол сол адамның мінезіне өзіндік рең береді.
Кеңес адамдарының жеке басының қажеттілігімен мүдделері қоғамдық
мұқтаждықтарымен тығыз байланысты, сондықтан олар мақсатқа жету жолында
адамды жан – жақты дамытуға жағдай туғызатын барлық адамның сан алуан
қажеттерін қамтамасыз ететін қоғамдық өндіріс, ғылым мен мәдениеттің
дамуына қамқорлық жасайды. Ұжымшыл адамның мінезі осындай бағыт-бағдармен
ерекшеленеді.
Мінездің әр түрінде темперамент пен мінез-құлықтың эмоциялық-еріктік
өзгешеліктері бекіп нығайған қатынастары көрініп отырады. Адамдар бір-
бірінен мінез-құлық әдет өзгешіліктерімен ерекшеленеді.
Мінез құрылымындағы сенім. Қалыпқа түскен адамгершілігі айқындала
бастаған мінездің негізгі компонентіне сенімдер жүйесі кіреді. Сенімділік
адам мінез-құлқының принциптілігін күресте бас имейтіндігін, өз күш-жігерін
жұмсайтын істің әділдігі мен маңыздылығына сенетіндігін анықтайды.
Адамның жеке бастық сенімінің негізі болып табылатын адамгершіліктік
дүниетаным – оған қоғамдық жағдайларды дұрыс бағдарлап отыруға, қоғамның
мақсат-мүдделерін түсінуге, қоғамдық және жеке мүдденің арақатынасын дұрыс
түсінуге өз мінез-құлқын анықтауға мүмкіндік береді.
Кеңес адамдарына тән сенімділік – мінездің ұмтылушылық, принциптілік,
оптимизм, өзіне және басқаларға талап қоя білушілік сияқты сипаттарынан
жақсы байқалады. Сенімі берік адам сын сағаттарында қоғамдық мәнге ие
мақсатына жету үшін аянбайды, қажет болған жағдайда жанын да пида етеді.
Принципсіз жеке басын ғана ойлайтын мансапқор адам бар күш-жігерін,
белсенділігін өз қамына жұмсайды.
Мінез құрылымындағы қажеттілік пен мүдде. Қажеттілік пен мүдденің
басымдылығына қарай адамның өзіндік мінезі қалыптасады. Рухани немесе
материалдық қажеттілік пен мүдденің өктем болуы – адамның сезімдерін ғана
емес, оның іс бағытын да анықтайды. Біреу тек құлқыны үшін өмір сүреді,
енді біреу өмір сүру үшін тамақ ішеді де өмірді қоғамға пайдалы қызмет –
шығармашылық белсенділік деп біледі. Дүниеқор адамдар да болады, олар тек
дүние жинау үшін ғана өмір сүреді, бұл олардың рухани, адамгершілік
дүниесін жұрдай етеді: топтастықты, сараңдықты, күншілдікті арттырады.
Мінез құрылымында еңбек ету қажеттілігінің, қоғамдық мүдденің басым
болуы – адам мінезінің белсенділігі мен тұтастығын және қоғамға
пайдалылығын көрсетеді.
Мінез құрылымындағы интеллект. Мінез туралы сөз болғанда ойлау
үрдістері емес, ең алдымен, есте қалыптасқан ақыл сапасы жайы болады. Адам
ақылының теориялық немесе практикалық сипатта қалыптасуы қызмет үшін де,
қоғамдағы жеке адамның мінез-құлқы үшін де немқұрайды нәрсе емес.
Адамда байқағыш, жазбай танитын қасиеттің болу-болмауы, өзгермелі
ортаны тез бағдарлауға мүмкіндік беретін орамды ақылдың немесе оған
керісінше, оралымсыздық пен баяулықтың тән болуы, адамның құбылыстарды
терең талдай алуы, не мәселеге үстірт қарауы – осының бәрі-бәрі жеке адамды
сапа жағынан сипаттайды.
Ақыл – ой жұмысының әдістері (жұмыстағы жоспарлық, орнықтылық,
үстірттілік, шашыраңдылық) қалыптаса келе адамның мінез сипатына айналады.
Мінез құрылымындағы ерік. Қалыпқа түскен ұнамды мінездің өзегі – жеке
адамның ерік жігерлілік сапасы болып табылады. Ерік – жігері күшті адам
талап – тілектерінің және қылықтарының анықтылығымен, өз бетінше әрекет ете
алушылығымен көзге түседі. Ол көздеген мақсатына жетуде табанды және батыл.
Адамның жігерсіздігі, әдетте, мінездің ынжықтығымен орайлас келеді. Тіпті
білімі мол, жан – жақты қабілетті адамның өзі де егер жігерсіз болса,
сыртқы жағдайлардағы және өзінің ішкі жан дүниесіндегі бар мүмкіндіктерді
толық жүзеге асыра алмайды.
Ерік – жігердің бекуімен бірге мінез орнығады. Ол сыртқы жағдайлар мен
өзінің өмірді түсінуіне сайма – сай әрекет ететін болады. Егер бала
импульсивті белсенділік байқатса (алған әсер бойынша әрекет жасауға
бейімділік), не еліктеу арқылы қимылдайтын болса, еркі жетілген ересек адам
ойланып, толғанып барып шешімге келеді, өзін қоршаған жағдаймен санасады,
жағдайды зерттейді, қимыл – қозғалыстарының салдарынан туындайтын нәтижеге
көз тастайды.
Жігерлі мінез нақтылығымен, тұрақтылығымен және дербестігімен,
көзделген мақсатқа жетуге беріктілігімен ерекшеленеді.
Мінез құрылымындағы сезім. Сезім дегеніміз - әлеуметтік және табиғи
өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас. Мінез туралы сөз болғанда
жеке адамның эмоциялық қасиеттеріне де назар аударылады. Бұлай ету орынды
да: адам өзін сезім арқылы да ашады. Адамның неі сүйіп, нені жек
көретіндігі, қандай нәрсеге салғырт қарайтындығы оның шын мәніндегі өмірлік
позициясын білдіреді.
Сезімдер белгілі қажеттілік және мүдде, түсінік және ұғымдар, талғам
және әдетпен байланысты және адамның психикалық тұлғасымен өріле бітіскен.
Адамның өмір салтын бейнелейтін психикалық әлпетіне қарай оның сезім
көріністерінің сипаты анықталады. Үстем тап өкілінің сезімі оның өзімшілдік
талпыныстарына, жеке басының бақуаттануына не бақуатсыздануына,
қайырымдылық құнының артуына немесе түсуіне т.б. байланысты. Ұйымшыл кеңес
адамның сезімдері бұған керісінше, ол оның қоғамдық істерімен байланысты.
Сөйтіп, сезім – адам мінезінің сапалық өзгешеліктерінің көрсеткіші
болып табылады. Әлеуметтік қоршау мен өмір жағдайларына байланысты
қалыптасқан мінез ерекшеліктеріне орай адам шынайы құрылыстарға жан –
тәнімен құмарта немесе талдап селқос қарауы, жоғары дәрежедегі саяси
моральдық, эстетикалық, интелектік сезімге ие болуы немесе керісінше,
жұпыны сезімді болып, ұстамсыздық, дөрекілік, долылық (аффект) көрсетуі
мүмкін.
Сезімнің көзге түсуінің сипаты әлеуметтік этикалық тежеулерінің өршіп
өрістеуіне, ерікті игере алудың жетілуіне тәуелді. Біреу жаратылысынан
эмоциялық жағынан қызба болғанмен, өзін тежеп ұстай алады, енді біреу
керісінше, онша қызба болмаса да өзін - өзі бақыламайды, жүгенсіздік
көрсетеді.
Чехов әйелі О.Л.Книппер – Чехова былай деп жазған еді сен менің
мінезіме қызығатындығыңды жазыпсың, саған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz