Қабілет мәселесінің психологиялық – педагогикалық мазмұны
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Қабілет мәселесінің психологиялық . педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты ... ... ... ... ... .6
1.2 Қабілет құрылымы және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
дамыту алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Бірінші бөлім тұжырымы
2 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
анықтау.
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Қабілет мәселесінің психологиялық . педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты ... ... ... ... ... .6
1.2 Қабілет құрылымы және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
дамыту алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Бірінші бөлім тұжырымы
2 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
анықтау.
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның психикалық және физикалық қуатына әр алуан талап қояды. Қандай да болмасын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.
Қабілет – адамның табиғи және жүре пайда болатын қасиеттерінің жиынтығы. Бірақ табиғи қасиеттер тума болғанымен еңбек үрдісінде, тәрбие жағдайында өңделіп, дамып жетіледі. Қабілет жайында теориялар А.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.Д.Шадриков, Б.М.Теплов, И.П.Павлов, т.б. зерттеулері және қазақ ғалымдарының Қ.Б.Жарықбаев, С.М.Жақыпов., Ж.Ы.Намазбаеваның еңбектерінен ғылым мен білімнің, шығармашылық пен өнердің дамуында әлеуметтік обьективтік жағдайлармен қатар қабілеттің маңызды орын алатындығын ерекше атап өткен. Қабілеттілік адамның дамуын жеделдетеді, еңбекте шығармашылық табысқа жеткізеді, оған материалдық және рухани ләззат береді.
Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып, онымен санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша, мектеп, отбасы зер салуын керек етеді. Қабілеттің дамуы көптеген әлеуметтік жағдайларға тәуелді. Олардың қатарына білім беру жүйесінің ерекшелігін, қоғамның қандай да бір әрекетке қажеттілігін, тәрбиелеудің өзгешелігін тб. жатқызуға болады.
Шығармашылық ой-өрісті, дамыту, сол арқылы қоршаған ортаға әсемдік пен сұлулық енгізуге деген құштарлық негізінен көркемдік білім беру жүйесі арқылы қалыптасатыны белгілі. Көркемдік білім беру – түрлері өнерге баулу, олардың қыры мен сырын игеру, өнер түрлерінің адам, қоғам өміріндегі атқаратын қызыметін толық мәнде танып білудің барысын қамтиды. Соған
Зерттеудің өзектілігі.
Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның психикалық және физикалық қуатына әр алуан талап қояды. Қандай да болмасын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.
Қабілет – адамның табиғи және жүре пайда болатын қасиеттерінің жиынтығы. Бірақ табиғи қасиеттер тума болғанымен еңбек үрдісінде, тәрбие жағдайында өңделіп, дамып жетіледі. Қабілет жайында теориялар А.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.Д.Шадриков, Б.М.Теплов, И.П.Павлов, т.б. зерттеулері және қазақ ғалымдарының Қ.Б.Жарықбаев, С.М.Жақыпов., Ж.Ы.Намазбаеваның еңбектерінен ғылым мен білімнің, шығармашылық пен өнердің дамуында әлеуметтік обьективтік жағдайлармен қатар қабілеттің маңызды орын алатындығын ерекше атап өткен. Қабілеттілік адамның дамуын жеделдетеді, еңбекте шығармашылық табысқа жеткізеді, оған материалдық және рухани ләззат береді.
Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып, онымен санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша, мектеп, отбасы зер салуын керек етеді. Қабілеттің дамуы көптеген әлеуметтік жағдайларға тәуелді. Олардың қатарына білім беру жүйесінің ерекшелігін, қоғамның қандай да бір әрекетке қажеттілігін, тәрбиелеудің өзгешелігін тб. жатқызуға болады.
Шығармашылық ой-өрісті, дамыту, сол арқылы қоршаған ортаға әсемдік пен сұлулық енгізуге деген құштарлық негізінен көркемдік білім беру жүйесі арқылы қалыптасатыны белгілі. Көркемдік білім беру – түрлері өнерге баулу, олардың қыры мен сырын игеру, өнер түрлерінің адам, қоғам өміріндегі атқаратын қызыметін толық мәнде танып білудің барысын қамтиды. Соған
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. - А.:1996
2. Павлов И.П. Мозг и психика. – М., 1996
3. Небылицын В.Д. Основные своиства нервной системы человека. // Избранные психологические труды.- М.:Педагогика, 1990
4. Брушлинский А.В. Вооброжение и творчество. //Научное творчество. – М.: Наука, 1979.
5. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - М.: Педагогика, 1989. Т.1.
6. Теплов Б.М. Избранные труды. В 2-х томах.- М., 1985
7. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – А, 1981
8. Бодалев А.А., Столин В.В. Практикум по психодиагностике. – М, 1988
9. Жақыпов С.М. Жалпы психологияға кіріспе. – А.: Қазақ университеті, 2007
10. Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М., 1990
11. Жақыпов С.М. Дарындылықтың психологиялық диагностикасы. – Астана.: Дарын., 2007
12. Дружинин В.Н. Психология. – Питер, 2002.
13. Галин А.Л. Личность и творчество. – Новосибирск, 1989.
14. Жарықбаев Қ .Б. Жантану негіздері. – А, 2002
15. Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – А, 1986.
16. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. –М.:Логос; А.2005
17. Гоноболин Ф.Н. Психология. - А.: Мектеп, 1976
18. Крутецкий В.А. Внимание и его воспитание. - М.: Педагогика, 1998.
19. Климов Е. Основы психологии.- М., 1997
20. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану.-А.:Атамұра, 1994.
21. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. - А, 1987.
22. Дубровина И.В. Рабочая книга школьного психолога.- М.: Просвещение,1991
23. Реан А.А. Психодиагностика личности в педагогическом процессе.- СПб., 1996
24. Фельдштейн Д.И. Психология развивающиеся личности. – М.:Воронеж., 1996
25. Жақыпов С.М., Бизақова Ф.Ә. Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар. – Тараз.: Қорғау Тараз., 2006
26. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология – М, 1997
27. Намазбаева Ж.И. Психология. – А, 2005.
28. Леонтьев А.Н. Деятельность.Сознание. Личность. – М., 1982
29. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру. – А., 2002.
30. Столяренко Л.д. Самыгин С.И. Справочник по психологии. – Ростов на Дону, 1998.
31. Тәжібаев Т. Жалпы психология. - А.:Қазақ университеті, 1993.
32. Смид Р. Групповая работа с детмьи и подростками. – М., 1999
33. Сидоренко Е.В. Мотивационный тренинг. – Ростов на Дону, 2000.
34. Тоқсанбаева Н.Қ. Танымдық іс-әрекетке кіріспе. - А.: Қазақ университеті, 2007
35. Тертель А.Л. Психология в вопросах и ответах. - М.: Проспект, 2004
36. Рогов Е.И. Настольная книга школьного психолога. - М, 1999
37. Шевандрин Н.И. Психодиагностика, коррекция и развития личности. – М.: Владос, 2001
38. Шадриков В.Д. Развитие и диагностика способностей. – М, 1991
39. Мұқанов М. Оқушылардың дара ерекшеліктері мен санасып, қарым- қатынас жасай білу. – А.: Білім, 1990.
40. Широкова Г.А. Практикум для детского психолога - Ростов-на-Дону., 2004.
41. Коралева З. Психологиическая тесты для всех – М.:Пресс, 2002.
1. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. - А.:1996
2. Павлов И.П. Мозг и психика. – М., 1996
3. Небылицын В.Д. Основные своиства нервной системы человека. // Избранные психологические труды.- М.:Педагогика, 1990
4. Брушлинский А.В. Вооброжение и творчество. //Научное творчество. – М.: Наука, 1979.
5. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - М.: Педагогика, 1989. Т.1.
6. Теплов Б.М. Избранные труды. В 2-х томах.- М., 1985
7. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – А, 1981
8. Бодалев А.А., Столин В.В. Практикум по психодиагностике. – М, 1988
9. Жақыпов С.М. Жалпы психологияға кіріспе. – А.: Қазақ университеті, 2007
10. Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М., 1990
11. Жақыпов С.М. Дарындылықтың психологиялық диагностикасы. – Астана.: Дарын., 2007
12. Дружинин В.Н. Психология. – Питер, 2002.
13. Галин А.Л. Личность и творчество. – Новосибирск, 1989.
14. Жарықбаев Қ .Б. Жантану негіздері. – А, 2002
15. Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – А, 1986.
16. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. –М.:Логос; А.2005
17. Гоноболин Ф.Н. Психология. - А.: Мектеп, 1976
18. Крутецкий В.А. Внимание и его воспитание. - М.: Педагогика, 1998.
19. Климов Е. Основы психологии.- М., 1997
20. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану.-А.:Атамұра, 1994.
21. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. - А, 1987.
22. Дубровина И.В. Рабочая книга школьного психолога.- М.: Просвещение,1991
23. Реан А.А. Психодиагностика личности в педагогическом процессе.- СПб., 1996
24. Фельдштейн Д.И. Психология развивающиеся личности. – М.:Воронеж., 1996
25. Жақыпов С.М., Бизақова Ф.Ә. Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар. – Тараз.: Қорғау Тараз., 2006
26. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология – М, 1997
27. Намазбаева Ж.И. Психология. – А, 2005.
28. Леонтьев А.Н. Деятельность.Сознание. Личность. – М., 1982
29. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру. – А., 2002.
30. Столяренко Л.д. Самыгин С.И. Справочник по психологии. – Ростов на Дону, 1998.
31. Тәжібаев Т. Жалпы психология. - А.:Қазақ университеті, 1993.
32. Смид Р. Групповая работа с детмьи и подростками. – М., 1999
33. Сидоренко Е.В. Мотивационный тренинг. – Ростов на Дону, 2000.
34. Тоқсанбаева Н.Қ. Танымдық іс-әрекетке кіріспе. - А.: Қазақ университеті, 2007
35. Тертель А.Л. Психология в вопросах и ответах. - М.: Проспект, 2004
36. Рогов Е.И. Настольная книга школьного психолога. - М, 1999
37. Шевандрин Н.И. Психодиагностика, коррекция и развития личности. – М.: Владос, 2001
38. Шадриков В.Д. Развитие и диагностика способностей. – М, 1991
39. Мұқанов М. Оқушылардың дара ерекшеліктері мен санасып, қарым- қатынас жасай білу. – А.: Білім, 1990.
40. Широкова Г.А. Практикум для детского психолога - Ростов-на-Дону., 2004.
41. Коралева З. Психологиическая тесты для всех – М.:Пресс, 2002.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Қабілет мәселесінің психологиялық – педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты
... ... ... ... ... .6
1.2 Қабілет құрылымы және қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
дамыту алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...20
Бірінші бөлім тұжырымы
2 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
анықтау.
1. Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2. Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..37
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның
психикалық және физикалық қуатына әр алуан талап қояды. Қандай да болмасын
бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы
болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең
емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім
жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.
Қабілет – адамның табиғи және жүре пайда болатын қасиеттерінің
жиынтығы. Бірақ табиғи қасиеттер тума болғанымен еңбек үрдісінде, тәрбие
жағдайында өңделіп, дамып жетіледі. Қабілет жайында теориялар А.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, В.Д.Шадриков, Б.М.Теплов, И.П.Павлов, т.б. зерттеулері
және қазақ ғалымдарының Қ.Б.Жарықбаев, С.М.Жақыпов., Ж.Ы.Намазбаеваның
еңбектерінен ғылым мен білімнің, шығармашылық пен өнердің дамуында
әлеуметтік обьективтік жағдайлармен қатар қабілеттің маңызды орын
алатындығын ерекше атап өткен. Қабілеттілік адамның дамуын жеделдетеді,
еңбекте шығармашылық табысқа жеткізеді, оған материалдық және рухани ләззат
береді.
Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге
жағдай туғызатын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып,
онымен санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша,
мектеп, отбасы зер салуын керек етеді. Қабілеттің дамуы көптеген әлеуметтік
жағдайларға тәуелді. Олардың қатарына білім беру жүйесінің ерекшелігін,
қоғамның қандай да бір әрекетке қажеттілігін, тәрбиелеудің өзгешелігін тб.
жатқызуға болады.
Шығармашылық ой-өрісті, дамыту, сол арқылы қоршаған ортаға әсемдік пен
сұлулық енгізуге деген құштарлық негізінен көркемдік білім беру жүйесі
арқылы қалыптасатыны белгілі. Көркемдік білім беру – түрлері өнерге баулу,
олардың қыры мен сырын игеру, өнер түрлерінің адам, қоғам өміріндегі
атқаратын қызыметін толық мәнде танып білудің барысын қамтиды. Соған
байланысты, көркемдік білім берудің жан-жақты формалары, түрлері, әдіс-
тәсілдері жас ұрпақты шығармашылыққа баулудың негізгі дамыту құралы болуы
тиіс.
Мектепте, оқушыларды, қоршаған ортаның сұлулығымен қауыштыруға,
олардың әсемдік туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыруға, сан-алуан
көркем бейнелеу іс-әрекеттер арқылы әсемдікті оқушының өз қолымен жасауға
деген ықыластылығын, шығармашылық ойлау қиялын және қабілетін дамытатын
эстетикалық пәндердің бірі – бейнелеу өнері
Адам қабілеті туралы еңбектерге талдау жасай отырып оны жедел дамыту
шарттарының теориялық мәселелеріне сипаттама беру арқылы және жеткіншек
жастағы оқушылардың қабілетін дамытуда бейнелеу өнерінің қаншалықты ықпал
етендігін ескер отырып зерттеу жұмысымыздың қаншалықты өзекті екендігіне
көз жеткізуге болады. Сондықтан курстық жұмысымыздың тақырыбын Жеткіншек
жастағы балалардың шығармашылық қабілетін анықтау деп алдық.
Зерттеу мақсаты – жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық
қабілетін анықтау және дамыту жолдарын қарастыру.
Зерттеу нысаны – жеткіншек жастағы балалардың қабілетінің даму
деңгейі.
Зерттеу пәні – жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
дамыту ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы – - егер оқу іс - әрекеті барысында баланың
қабілетінің даму деңгейі анықталып, оның іс-әрекеті күнделікті бақылауға
алынып, шығармашылық қабілетті дамытуға мақсатталған жолдары қарастырылса,
онда жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетінің дамуында
кездесетін қиындықтар болмас еді.
Зерттеу міндеттері:
Қабілеттің құрылымы мен қызметіне сипаттама жасау.
Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетінің даму деңгейін
анықтау.
Оқу-тәрбие процесінде Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
дамыту жолдарын қарастыру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - қабілет мәселесі туралы
теориялар және шығармашылық қабілеттің мәні мен мазмұны А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, В.Д.Шадриков, Б.М.Теплов, И.П.Павлов, т.б. зерттеулері
және қазақ ғалымдарының Қ.Б.Жарықбаев, С.М.Жақыпов., М.Мұқанов.,
Ж.Ы.Намазбаеваның еңбектерінен алынды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі – баланың қабілеті мен жеке
даралық ерекшеліктері туралы зерттеулерді саралау, жеткіншек жастағы
балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға психологиялық ықпал етуде тиімді
болып табылады.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – жеткіншек жастағы балалардың
қабілеттінің даму деңгейі арнайы әдістемелер арқылы анықталды. Оқу –тәрбие
процесінде шығармашылық қабілетке арналған ойын–жаттығуларын қолдану
жеткіншек жастағы балалардың дамуына тиімді ықпал етеді.
Зерттеу әдістері – ғылыми еңбектерге теориялық талдау,
психодиагностикалық әдістемелер, зерттеу нәтижелерін өңдеу және талдау.
І ҚАБІЛЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ–ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты
Қабілет мәселесі қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс -
әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі
ретінде, қабілетті дамыту мен қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен
ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп
отыр.
Қабілет адамның даралық психологиялық ерекшелігі. Адамның
қабілеті тұқым қуалау факторына және өмір тәжірибесі мен тәлім – тәрбие
істерінің нәтижесінің үнемі дамып жетілуіне байланысты. Адам әрекетінің
барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде бағытталып отыратыны анық.
Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын адам алдына бір мақсат қойып
содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады. Осындай мақсаттардың бірінде адамның
оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс - әрекеті барысында адамның жеке
дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның ішінде адамның күрделі жеке даралығы
– қабілеті [].
И.П.Павловтың жүйке жүйесінің тиртері туралы ілімі қабілеттердің
физиологиялық негізін түсінуде де үлкен орын алады. Әр адамның іс-әрекеттің
бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті орындауы үстінде, істің
нәтижесінен анық байқалады [2].
Қабілеттің табиғи алғышарттары белгілі бір талдағыштардың сыртқы
әсерді сезінгіштігінен тұрады. В.Д.Небылициннің айтуынша, жоғары
сезімталдыққа ие жүйке жүйесі – суреткерлік қабілеттің дамуына жағдай
жасайды. Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке
үйрену үстінде көрініп отырады. Сонымен қабілет – адамның дара
психологиялық ерекшелігі. Тек дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие негізінде
ғана оның сол іс-әрекет түріне қаншалықты бейімді екендігін білуге болады
[3].
Қабілет деп әр адамның белгілі бір әс -әрекет түріне икемділігін
айтады немесе қабілет дегеніміз – мақсатқа бағытталған, тәлім –тәрбие
жұмысына байланысты адамның бір іс -әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі
және оны нәтижелі етіп атқаруы [4].
С.Л.Рубинштейн қабілет туралы Адам қабілеттерінің даму процесі
адамның даму процесі болып табылады. Адамның белгілі бір білімдер мен
әрекеттер тәсілдерін игеруі өзінің ішкі шарты ретінде ақыл-ой дамуының
белгілі деңгейі – ақыл-ой қабілеттерінің дамуына ие болады - деген тұжырым
жасаған[5]. Бұл ахуал оқу іс-әрекетін түсіндіру үшін аса маңызды.
Егер С.Л.Рубинштейн бойынша , ақыл-ой қабілеттерінің дамуы
білімдерді игерудің алғышарты болса, онда Б.М.Теплов бойынша, қабілеттердің
өзінің даму алғышарты ретінде нышандар болады, яғни туа берілген анатомо-
физиологиялық ерекшеліктері ретінде. Қабілеттер іс-әрекетте жаратылады және
де іс-әрекеттің, оның құралдары мен тәсілдерін игерудің жылдамдығы,
тереңдігі, беріктігі сияқты динамикалық сипаттамаларында көрінеді.Іс-
әрекеттің әр түрлеріне қатысты жалпы интеллектуалдық және арнайы қабілеттер
жіктеледі. Қабілеттердің кең алынған анықтамасы оның индивид қасиеттері
екендігінде, оның ансамблі белгілі бір іс-әрекетті орындаудың табыстылығын
шарттайды. Мұнда, іс-әрекеттің өзінде онтогенетикалық дамитын және осыған
орай, сыртқы жағдайларға байланысты қасиеттер назарға алынып тұр [6].
Б.М.Теплов қабілет туралы кең түрдегі анықтамада қабілеттердің
тұлғаның даралық қасиеттері ретіндегі негізгі сипаттамалары келтірілген,
олар іс-әрекетті орындаудың табыстылығына қатысты бір адамды екіншісінен
ажырататындығын пайымдаған [6].
Осы қасиеттерді оқудың әр түрлерінде, мысалы, музыка, математика,
бейнелеу, әдебиет, химия және т.б. облыстарды зерттей отырып, авторлар
сәйкес қабілеттер анықтамасына тек психикалық процестердің өту ерекшелігін
ғана емес, сондай-ақ көбінесе тұлғаның кейбір қырларын да жатқызады.
Мысалыға, әдеби-шығармашылық қабілеттерді зерттеуші В.П.Ягункова оның алты
компоненттерін атайды:
• әсерленгіштік;
• поэтикалық қырағылық;
• жақсы ес (бейнелілікте, сөздік-логикалық та);
• жаңа бейнелерді жасау қабілеті;
• көңіл-күйге ортақтасу күйінің пайда болу жеңілдігі;
• сөздік ассоциациялардың байлығы.
Бұл компоненттер – психикалық процестердің де және де тұлғаның
әсерленгіштік, көңіл-күйге ортақтасу пайда болу жеңілдігі сияқты қырларының
да күрделі комплекстері.
Кез келген бейімділік, ең әуелі қабілетке айналу үшін дамудың үлкен
жолынан өтуі тиіс. Көптеген адам қабілеттері бұл даму адамның туған кезінен
басталады және егер ол қабілеттілігіне сәйкес дамитын әрекеттің сол түрімен
шұғылдануын жалғастырса, өмірінің соңына дейін ол тоқтамайды.Қабілеттің
дамуын шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады. Әрбір адам өзінің даму
барысында қандай да бір әрекет түрін меңгеруде , сол немесе басқа да
ықпалда көтеріңкі сезімталдылық кезеңіәнен өтеді. Мысалы, баланың екі-үш
жас шамасында сөйлеу тілі қарқынды дамиды, бес-жеті жасында ол оқуды
меңгеруге дайынырақ болады.
Мектепке дейінгі жастағы орта және аға буынды балалар рөлдік ойындарды
ойнауға құмартады және рөлге жаттығып , түрленуі төтенше қабілетті жария
етіп жатады. Ерте ме , кеш пе аяқталатын арнайы әрекет түрлерін игеруге
ерекше дайындық осы кезең екенін атап өту керек және қандай да бір қызмет
қолайлы кезеңде өз дамуын иемдене алмаса , онда мұның салдарынан оның
дамуында төтенше қиыншылықтар болады. Сондықтан баланың қабілетін дамыту
үшін тұлғалық сияқты оның барлық кезеңдері маңызды. Бала есейген сәтте
жіберіп алғанын толықтырып алады деп ойлауға болмайды [7].
Кез келген қабілетті дамытудағы бірінші кезең ол үшін қажетті
органикалық құрылымының жетілуімен немесе олардың негізінде қажетті
функционалдық мүшелердің қалыптасуымен байланысты.Әдетте ,бұл туғаннан
бастап, алты жас аралығында өтеді. Барлық анализаторлар жұмысының
жетілдірілуі, ми қабығының жекелеген бөліктерінің функционалдық
дифференциацясы және дамуы осы кезеңде өтеді. Бұл балада арнайы
қабілеттердің келешекте дамуы үшін алғышарты ретінде көрінетіндердің
белгілі деңгейін , жалпы қабілеттілікті қалыптастыру мен дамытуды бастау
үшін қолайлы жағдайлар туғызады [8].
Осы сәтте арнайы қабілеттің қалыптасуы және дамуы бастау алады.
Арнайы қабілетті дамыту мектепте, әсіресе, бастауыш және орта сыныпта
жалғасады. Арнайы қабілеттің дамуына алғашында әр түрлі балалардың ойыны
көмектеседі, сосын барып оқу мен тәрбие әрекеті мәнді әсер ете бастайды.
Біздің көріп білгеніміздей, балалардың ойыны ерекше қызмет атқарады.
Қабілеттің дамуына бастапқы түрткі болатын – ойын әрекеті. Ойын барысында
көптеген қозғалыстық, құрылғыштық, ұйымдастырушылық, көркем - суретшілік
және басқа да шығармашылық қабілеттердің дамуы болады. Сонымен қоса ойынның
маңызды ерекшелігі онда бір ғана емес, қатарынан қабілет жиынтығы дамуы
болады.
Бала шұғылданатын барлық әрекеттің түрлерін ойын, жапсыру және сызу
болсын қабілетті дамыту үшін бірдей мәнге ие екенін атап өту қажет .
Қабілетті жақсы дамытатын, балаларды ойландыратын - шығармашылық әрекет.
Мұндай әркет әрқашан өзіне жаңа мүмкіндіктер ашқанымен , өзі үшін жаңа
білім ашқанымен, кез келген жаңаны құрумен байланысты . Бұл пайда болған
қиыншылықтарды жеңуге бағытталған қажетті күштерге қосымша онымен
шұғылдануға күшті және мәнді ынта болып табылады. Сонымен қоса
шығармашылық әрекет өзіне қол жеткізген жетістіктерінен қанағаттылықты
сезінуін және өзіне сенімділікті туғызып, талаптылық деңгейін көтеріп, өзін-
өзі бағалауын бекіндіреді [9].
Егер орындап жатқан әрекеті оңтайлы қиындықта тұрса, яғни баланың
шамасынан тыс болса, онда ол Л.С.Выготский жақын даму аймағы деп атаған
дамуды іске қоса отырып, өзінің қабілетін дамытады. Бұл аймақта
орналаспаған әрекет қабілеттілікің соншалықты төмен деңгейде дамуына
тірейді. Егер ол өте қарапайым болса, онда ол барлық қабілетті жүзеге
асырады; егер де ол төтенше күрделі болса, онда орындалмайды, ал мұның
салдары жаңа іскерлік пен дағдының қалыптасуын жасамайды. Қабілетті дамыту
елеулі көлемде бейімділіктерді іске асыруға мүмкіндік беретін шарттарға
тәуелді екенін білесіздер. Сондай шарттардың бірі, жанұялық тәрбиенің
ерекшелігі. Егер ата-аналар балаларының өздерінің кішкентай кезінде
өздігінен анықталынған кез келген қабілетінің жоғары дамуына мүмкіндік
болады [10].
Қабілетті дамыту шарттарының басқа топтарын, көбінесе макроорта
анықтайды. Макроорта деп адамның туып-өскен қоғамының ерекшелігін
есептейді. Макроортаның неғұрлым позитивті факторы қоғамның өз мүшелерінің
қабілетін дамытуына қамқорлық жасаған жағдайлары болып табылады. Қоғамның
бұл қамқорлығы білім беру жүйесінің тұрақты жетілдірілуіне, сонымен қатар
өскелең ұрпақтың кәсіби бағдарын дамыту жүйесінің дамуында көрініп отыр.
Арнайы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата
тегіне, яғни тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды.
Бұл көзқарас бойынша, әр адамның қабілеті –оған туа берілетін өзіндік дара
табиғи қасиет. Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет
деген дұрыс емес. Себебі, қабілет – адамның даралық психологиялық
ерекшелігі. Ал туа пайда болатын нәрсе – қабілеттің дамуына негіз болатын
анатомиялық және физиологиялық ерекшелік – нышан Нышанның табиғи негізі –
жоғары жүйке жүйесінің қызметтері, бас миындағы миллиардтаған клеткалардың
қозу, тежелу сияқты сан қилы әректі және олардың алмасып отыруы. Ол өмір
тәжірибесі, тәлім – тәрбие істері нәтижесінде үнемі дамып жетіледі [11].
Қабілеттің дамуы мен көрінісінің ең жоғары деңгейі- талант, дана деген
терминдермен аталады. Талантты және дана адамдар өнерде, ғылымда зор
қоғамдық мәні бар нәтижеге жетеді. Дана адам әдебиет, өнер, өндіріс
саласында бұрын соңды болмаған, соңғы жаңалықтар ашады.
Таланттылық – даналықтың қалыптасуына аса қолайлы жағдайлар , жеке
адамның жан- жақты дамыған кезінде туады. Қабілетті осындай деңгейлермен
қоса оның бағыт - бағдарына, мамандық ерекшеліктеріне қарай түрлерге бөлу
қажет [12]. Әдетте, психологияда осы бағытта жалпы және арнаулы
қабілеттерді зерттейді.
1. Жалпы қабілеті ретінде жеке адамның білім меңгерудің жеңғіл де
нәтижелілігін салыстырмалы түрде қамтамасыз ететін интеллектуалды қасиеттер
жүйесі ұғынылады. Шетел психологиясында қабіллеттің бұл түрін
іntelligens деп атайды, бұл ақыл- ой қабілеті деген сөздің мағынасын
береді.
2. Арнаулы қабілет іс- әрекеттің , мәселен, әдебиет, сурет өнері, сахна
өнері арнаулы салаларда , жоғары нәтижеге жетугн жәрдемдесетін жеке адам
қасиеттерінің жүйесі.
Қабілеттің аталған осы екі түрінен басқа практикалық іс- әрекетке
қабілеттілік дейтін үшінші түрін де атауға болады. Бұған конструктивті –
техникалық, педагогтық қабілеттер кіреді. Қабілеттердің осындай жіктелуінің
негізінде іс- әрекеттің жекеленген түрлерінің адамға қоятын өзіндік талап ,
тілектерін ажырата білушілік жатады.
- Біріншіден, арнаулы қабілеттер жалпы, ақыл-ой қабілеттерімен табиғи
байланыста. Адамның жалпы қабілетінің жақсы жетілуі оның арнаулы
қабілетінің өрістеуіне ішкі жағдай туғызады. Арнаулы қабілеттер өз
тарапынан белгілі жағдайларда ақыл- ойдың дамуына жақсы әсерін тигізеді.
- Екіншіден, әр түрлі әдеби, математикалық , ғылыми , өнерлік
қабілеттері жоғары дәрежеде дамыған жеке адамдар аз кездеспейді. Бұл жайт
қабілет түрлерін бір- біріне қарсы қоятын концепциясының жалған екндігін
көрсетеді.
- Үшіншіден, практикалық қабілеттер шығармашылық әректте жоғары
деңгейде дамыған интнллектісіз дамымайды және іс жүзіне аспайды. Мәселен,
адамның конструктивтік- техникалық қабілеті көбіне үлкен ғылыми дарынмен
байланысты, дарынды өнертапқыш жиі- жиі өндіріске ғана емес, ғылымға да
жаңаық енгізеді. Сөйтіп іс-әрекеттің қай- қайсысы да қабілеттің жалпысына
да, арнаулысына да белгілі бір талап қояды. Адамды тар өрісті мамандыққа
баулудың , қабілет аясын тарылтудың дұрыс емес екені осыдан шығады. Тек
жеке адамның жан- жақты дамуы ғана жалпы және арнаулы қабілеттің көрініс
беруіне , қалыптасуына көмегін тигізеді. Бұдан, әрине, адам қабілеті мен
бейімділігі байқалған салада маманданбауы керек деген қорытынды шықпайды
[12].
И.П.Павловтың зерттеулері адамның ми қыртысының үлкен жарты
шарындағы жасушалардың орналасуына айтарлықтай дара айырмашылықтар
болатынын дәлелдеді. Сондай-ақ ми жасушалары қабаттарының құрылымында дара
айырмашылықтар болатындығы бұлардың ми қызметіне, атап айтқанда,
қабілеттердің көрініс беруіне қатысы болатындығы аталып өтілді [2].
Нышан – мидың, жүйке жүйесінің, талдағыштардың адамдар арасындағы
табиғи даралық өзгешеліктерін айыруға себеп болатын тума анатомиялық және
физиологиялық ерекшеліктері. Адамның белгілі бір іс -әрекетті орындауға
бейімді болуы қабілеттің дамып қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Алайда, бұл
нышандар іс -әрекеттің нәтижелі болуының толық жағдайы болып саналмайды. Ол
үшін адам бойындағы нышандарды дер кезінде анықтап алу керек. Содан соң оны
әр алуан әрекет үстінде дамытып отыруға бейімделіп, тәлім –тәрбие арқылы
өрістете түсу қажет [13].
Нышан сан қилы мағынада көрініс береді. Мәселен, әлеуметтік ортаның,
тәрбие мен оқыту істерінің және түрлі жағдайлардың әсерінен белгілі бір
нышандар негізінде түрлі қабілеттердің дамуы мүмкін. Мысалы, бойында
шапшаңдық пен дәлдік, ептілік пен шеберлік нышандары бар адамдар тіршілік
жағдайы мен қызмет саласына сай әр түрлі қабілетке ие болуы мүмкін. Бірі –
хирург дәрігер, екіншісі – гимнаст, үшіншісі – суретші т.с.с. Нышанның
ерекше түрі адамда жас кезінен байқалады.
А.Д.Савченко өзінің бала қылығы және олардың себептері туралы деген
мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен-өзі туындамайды, олар арам ниеттің
нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің
жаман өнегесінен, дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді .
Психологияда қабілеттердің үш концепциясы бар. Олардың бірі –
қабілеттері жеке аламның биологиялық анықталған қасиеттері, олардың көрініс
беруі және дамуы атадан мұра болып қалған қорға тәуелді екенін қолдайды.
Мұндай пікірді психологтар ғана емес, сондай-ақ ғылым мен өнердің
(математиктер, жазушылар, суретшілер) кейбір өкілдері де қуаттайды. Мұның
біріншілері өз көзқарастарын нақты зерттеулерден алған деректермен
дәлдегісі келеді [14].
Қабілеттілік адаммен бірге туады дейтін көзқарастың шындықпен сәйкес
еместігін өмір шындығы көрсетіп отыр. Мұнымен бірге атақты адамдардың
өмірбаяндарын обьективті тұрғыдан талдау – көп жағдайда, көрнекті
адамдардың ерекше дарыны жоқ отбасынан шыққандығын, сондай-ақ атақты
адамдардың балалары мен немерелері-шөберелері дарындылық көрсетпегенін
дәлелдейді.
Қабілетті танып, білу үшін – адамның сөзі мен ісін салыстырып,мінезін
бақылап, оны өмірдің сан – алуан жағдайларында байқап көру қажет.
Қабілетті оны қалыптастыратын өмір жағдайларынан бөліп алып қарайтын
метафизикалық тұрпаттағы психология – адам мінезіндегі даралық пен типтілік
бітістердің өзара қатынасының мәнін ұға алмайды.
Идеалистер қабілетті туа бітетін кең өмірде өріс алатын адамның рухани
күші деп түсіндіреді. Идеалистік психологияның кейбір өкілдері бүкіл
адамзатты барлық уақытта да өмір сүретін мырзалар мен құлдардың қабілет
типтері деп аталатын өріссіз, жасанды сұлбаға саяғысы келеді. Осындай
психологтардың басқа бір тобы мінез бітістері мен типтерінің
қалыптасуындағы заңдылықтарды жоққа шығарып, адам бірінің қабілетін
екіншісі қайталамайды және адам тумысынан берілген мінез – құлқын өзгерте
алмайды дейді.
Адам қабілеті мен мінезінің даралық ерекшелік екендігін ғылым тарихында
тұңғыш рет сипаттап жазған – ертедегі грек философы Теофраст (б.з.д.IV-III
ғғ). Бірақ, ол мінезді адамның адамгершілік сапасына тән қасиет дейді.
Алғашқы кезде қабілет пен мінез адамның әлеуметтік – адамгершілік
ерекшеліктерін білдірген
2. Қабілет құрылымы және қызметі
Қабілеттердің құрылымы – жеке адамның дамуына тәуелді. Қабілеттердің
дамуын репродуктивтік және шығармашылық деп аталатын екі деңгейге бөледі.
Қабілет дамуының бірінші деңгейінде – адам білім игеруде, іс-әрекетті
меңгеруде, оны белгілі үлгіде жүзеге асыруда жоғары іскерлік көрсетеді.
Қабілеттің дамуының екінші деңгейінде - адам жаңа туынды жасай алады.
Қабілет адамның іс - әрекетін анықтайтын, мақсатқа итермелейтін, сол
іс - әрекетті орындау баоысында түрлі жодарды көрсететін процессс. Қазіргі
таңда дүниетанымы биік, адамгершілік қасиеттері жоғары, терең идеслы,
сенімді, белсенді, болмысқа творчествалық көзқараспен қарайтын жаңа адамды
тәрбиелеу басты мақсакт пен міндетке айналып педагог – психологтардың, ата-
аналардың мойнына үлкен жауапкершілік артып отыр. Осы мақсатқа жету үшін ең
алдымен адамның неге қабілетті, неге икемді екеніне толық көз жеткізу
қажет. Себебі бала өзінің мүмкіндігін ескермесе оған ешқандай тәрбие мен
амал - әдістер жағымды әсер етпейді. Олардың дара айырмашылықтарын
дарындылық, талант, ниет және т.б. жақтарын есепке алу маңызды [15].
Адамдардың қабілетінде жеке адамға тән айырмашылықтар да болады, яғни
іс -әрекет нәтижесі әр адамда әр түрлі. Біреудің ісі сапалы, екіншісінікі
сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылық істің
нәтижесінен, яғни оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық адамда
обьектіні жан –жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік –нақты
іс -әрекетті орындауға талпыну.
Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір
бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар да себепші болады.
Мысалы, адамның бейнелеу, көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ
ол осы салалардағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін.
Дегенмен, белгілі бір іс -әрекет түріне қабілеті бар адамдардың
қызығушылығы мен бейімділігі бір –бірімен үйлесім тауып, қабыса алады.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант, дарындылық,
данышпандық сияқты қасиеттер де жатады. Дарындылық –адамның белгілі бір
іске деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандай да бір саласында өзін
ерекше қырынан көрсетуі [16].
Адамдардың даралық –типологиялық айырмашылықтары тұрғысынан
ақыл-ой қабілеттерінің табиғатын зерттеулерде, жүйке процестерінің
типологиялық қасиеттері сөзсіз, ақыл-ой іс-әрекетінің өту динамикасын
анықтайтыны көрсетілген: білімдерді өзектендіру жылдамдығын, зейінді
шоғырландыру күшін, сырттық тітіркендіргіштерге қатынастардың
ұстамдылығын, ақыл-ой қабілетін. Басқаша айтқанда, адамның оны басқа
адамдардан ажырататын даралық-психологиялық ерекшеліктері ретінде,
қабілеттердің психофизиологиялық, нышандық және өзіндік психологиялық
өзекті деңгейлерінің сөзсіз байланыстары белгіленді. Қабілеттер іс-әрекетті
алдын ала анықтайды және одан көрінеді.
Бұл жерде қабілеттердің өзі психологияда түрліше қарастырылады:
қабілеттер мен нышандар ажыратылмайды; нышандар қабілеттердің
психофизиологиялық алғышарттарының мәні; қабілет қасиеттер ансамблі, олар
эмоционалдық –еріктік ерекшеліктер мен қатынастар жүйесін қамтиды ; қабілет-
бір белгілі бір білімдер жиынтығы; қабілет; қабілет- іс- әрекеттің , оны
табысты орындаудың алғышарты, мүмкіндігі; қабілет жекелеген психикалық
функцияларды жүзеге асырушы функционалды жүйелердің қасиеті.
Отандық зерттеушілер С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов қарастырған
ахуалдардың негізінде педагогикалық қабілеттердің тұтас бір жинағын бөлді.
Олардың ішіндегі Н.Д.Левитов пен Ф.Н.Гоноболин анықтаған негізгілерін
салыстырайық. Мысалыға, Н.Д.Левитов негізгі педагогикалық қабілеттер
ретінде келесілерді бөледі: балаларға білімдерді қысқа және қызықты формада
беру қабілеті; бақылампаздыққа сүйенетін, оқушыларды түсіну қабілеті;
ойлаудың өз бетінше және шығармашылық қалыбы; тапқырлық немесе шапшаң және
дәл бағдарлану; мұғалімнің өзінің жұмысын және де жақсы оқушылар ұжымын
жасауды қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық қабілеттер.
Осы бес негізгі қабілеттер мазмұнын дамыта және жете қарастыра
отырып, Ф.Н.Гоноболин он екі қабілеттерді атайды, оларды біріктіре отырып
келесі топтарды алуға болады [17]. Оқу материалын оқушыларға қол жеткілікті
қылу қабілеті және оқу материалын өмірмен байланыстыру қабілеті екеуі
бірігіп өзіндік бір дидактикалық қабілеттер тобын құрайды, олар білімдерді
неғұрлым қысқа және қызықты формада беру деген неғұрлым жалпы қабілетпен
байланыстырылады.
Мұғалімнің оқушыны түсінуі,баларға деген қызығушылық, жұмыстағы
шығармашылық, балаларға қатысты бақылампаздық- бұл адамның рефлексифті-
гностикалық қабілеттерімен байланысты қабілеттердің екінші тобы. Балаларға
педагогикалық еріктік әсер ету , педагогикалық талап қоюшылық,
педагогикалық әдеп, балар ұжымын ұйымдастыра алу қабілеті- бұл, қазір атап
жүргендей , интерактивті-коммуникативті қабілеттер. Ф.Н.Гоноболин бөлген
қабілеттердің өте маңызды төртінші тобы – мұғалім тілінің мазмұндылығын,
ашықтығын, бейнелілігін және сенімділігін сипаттайтын қабілеттерді қамтиды
[17].
Неғұрлым жалпыланған түрде педагоикалық қабілеттерді
В.А.Крутецкий көрсеткен , ол оларға сәйкес жалпы анықтамалар берген [18].
1. Дидактикалық қабілеттер – шәкірттерге оқу материалын неғұрлым ұғын
ықты қылып беру қабілеті , оларға материалды немесе проблеманы айқын
және түсінікті түрде келтіру , пәнге қызығушылық тудыру, шәкірттерде
белсенді ойды өз бетінше қоздыру.Дидактикалық қабілеті бар мұғалім қажет
жағдайда оқу материалын бейімдеп, қиынды жеңіл, күрделіні қарапайым ,
ұғынықсыз, түсініксізді – түсінікті қыла алады.
2. Академиялық қабілеттер – ғылымның сәйкес аймағына деген қабілеттер
(математикаға, физикаға, биологияға, әдебиетке және т.б. ) қабілетті
мұғалім пәнді тек қана оқу курсының көлемінде ғана емес, елеулі терең және
кең түрде біледі, ол үнемі өз ғылымында жаңалықтарды бақылап жүреді,
материалды абсолютті еркін игереді, оған үлкен қызығушылық көрсетеді, кем
дегенде қарапайым зерттеу жұмысын жүргізеді.
3. Перцептивті қабілеттер – оқушының, тәрбиеленушінің ішкі
дүниесінеене білу қабілеті, оқушы тұлғасын және рның уақытша психикалық
күйлерін түсінумен байланысты психологиялық бақылампаздық. Қабілетті
мұғалім, тәрбиеші елеусіз белгілерарқылы , болар-болмас сыртқы көрінулер
бойынша оқушының ішкі дүниесінде болып жатқан өзгерістерді байқап қалады.
4. Тілдік қабілеттер - өз ойлары мен, сезімдерін тілдің, мимика
және пантомимика көмегімен айқын және нақты білдіре алу қабілеті.
Қабілетті мұғалімнің тілі сабақ кезінде қашанда шәкірттерге бағытталған.
Мұғалім жаңа материалды хабарласын, оқушы жұмысына түсініктеме берсін,
мақұлдау немесе сөгіс айтсын, қашанда оның сөзі ішкі күшпен, сенімділікпен,
өзі айтып тұрған нәрсеге қызығушылықпен ерекшеленеді. Ойын оқушылар үшін
түсінікті, айқын, қарапайым түрде білдіру.
5. Ұйымдастырушылық қабілеттер – бұл, біріншіден , оқушылар ұжымын
ұйымдастыру қабілеті, оны жаңа міндеттерді орындауда топтастыру және дем
беру , екіншіден өз жұмысын дұрыс ұйымдастыру қабілеті, өз жұмысын
ұйымдастыру дұрыс жоспарлау және өзін бақылау іскерлігін
ұйғарады.Тәжірибелі мұғалімдерде өзіндік бір уақытты сезіну қалыптасады –
жұмысты уақытқа дұрыс бөлу , белгіленген мерзімде улгеру ептілігі.
6. Авторитарлық қабілет – шәкірттерге тікелей эмоционалды – еркін
әсер ету қабілеті және осы негізде олардың алдында беделді бола білу
қабілеті (бірақ, әрине, беделдік тек осы негізде ғана жасалмайды ,
мысалыға, білімді өте тамаша білу, мұғалім сезімталдығы мен әдебінің
негізінде т.б. ).
7. Коммуникативтік қабілеттер – балалармен қарым-қатынас жасау
қабілеті олармен қарым-қатынас жасауда дұрыс тәсіл таба алу , олармен,
педагогикалық көзқарас тұрғысынан , орынды өзара әрекеттесуді орнату
іскерлігі, педагогикалық әдептің болуы.
8. Педагогикалық қиял (немесе болжам жасау қабілеттер) - өз
әрекеттерінің салдарын алдын ала көруден, оқушыдан болашақта кім шығатынын
елестете отырып, оның тұлғасын тәрбиелеуді жобалаудан , тәрбиеленушілердің
қандай да бір сапаларының дамуын болжай алу іскерлігінен көрінетін арнайы
қабілеттер .
9. Зейінді бір мнзгілде іс-әрекеттерге тарату қабілеті мұғалім
жұмысы үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжірибелі мұғалім материалды
мазмұндаудың мазмұны мен формасын, өз ойының ( немесе оқушы ойының) өрісін
мұқият бақылайды, сонымен бірге оқушщылардың барлығын көз алдында ұстайды,
шаршау, назар аудармау, түсінбеу белгілерін , тәртіп бұзуды байқап отырады
және де өз мінез-құлқын қадағалап отырады (тұрысы, ым-ишарасы және
пантомимикасы, жүрісі).
Қабілеттің жоғары деңгейде дамуы талант деп аталады. Талант
–адамның нақты бір істі нәтижелі орындаудағы қабілетінің біршама жағымды
қасиеттерінің өзара байланысты түрде үндесуі. Талантты адам өмірде өзара
бір пайдалы әрекетпен шұғылданады, сол бағытта ірі жетістіктерге де жетеді.
Соның арқасында оның іс -әрекеті өзгелерге өнеге болады, жемісті нәтижелер
береді [19].
Оқушылардың пәнге деген ықыласы артып, қабілеті байқалса қызыға
бастаса, онда пәнді меңгеруге деген құштарлық тереңдей түседі. Қазіргі
кезеңде сабақтың мазмұны мен оны түсіндірудің негізгі әдістері оқушылардың
өз беттерінше танымдық іс - әрекеттерін дамытатындай, әрбір нақты
материалды жүйелі меңгеретіндей етіп құрылғаны жөн. Осы мәселелердің бәрі
оқушылардың жеке жасы мен жеке басының дара ерекшеліктері мінез-құлқын
білуді қажет етеді.
Адам қабілетіндегі дарындылық пен талант одан әрі дамып,
данышпандық қасиетін тудырады. Бұл – адамның ақыл – ойымен іс -әрекетінің
ең жоғары дәрежеге көтерілуі. Данышпандық қасиет – адамның жалпы және
арнаулы қабілеттерінің жинақталып, ерекше нәтижелерге қол жеткізуі.
Данышпан адамның іс -әрекет нәтижелері адамның әлеуметтік өмірі мен
қоғамдық тіршілігінің жақсаруына елеулі үлес қосып, мәдени –рухани, саяси
–экономикалық т.б. салалардың өркендеуіне әсер етеді, қоғамның тарихи
дамуында өшпес із қалдырады.
Қабілетті дамыту, оны кеңейту мен күрделендіру процесінде жеке адамды
қалыптастырудың негізі ретінде саналатын қоғамдық қарым–қатынастар
қалыптасады. Адамның қабілетін дамыту оның біріктірілетін, өзара бағынышта
болатын түрлі бейнесі мен формаларының пайда болуына алып келеді. Адамының
қабілетін іс-әрекет арқылы дамытамыз. Іс-әрекеттің қоздырушысы - мотив
болады. Іс-әрекеттің дамуында пайда болатын біртұтас, өзара байланысты
жүйесі жеке адамның психологиялық негізін де құрайды. Мұндай тұтастық пен
байланыстың дәрежесі, түрліше іс-әрекет негізінде адамның дүниемен кең
байланысы мен қарым–қатынастары жеке адам дамуының бастаушысы болады.
Қабілетке қатысты мәселелерді қорыта айтсақ, қабілет – адамның даралық
психологиялық қасиеті. Мұндай өзіндік қасиеттер жеке адамның тұлғасын,
кісілік сипатын, іс -әрекетінің нәтижелерін жалпы қауымның игілігіне
айналдырады. Психология ғылымында соңғы 1-1,5 ғасыр бойында адам
қабілетінің даму деңгейі және оның қалыптасуы тәжірибелік зерттеулер арқылы
анықтала бастады. Бір сөзбен айтқанда, адам қабілеттілігі мен оның түрлі
деңгейде дамып өрістеуінің негізгі факторы - еңбек. Еңбек адам
тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің басты шарты [20].
Оқушылардың мінез-құлқындағы шығармашылық қабілеті әр баланың
табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз – оқушыға оның бойында
жасырын жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Кез келген оқушы
мұғалімнің басшылығымен орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесінде
өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Баланың мінез-құлқындағы қабілеті
мен талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастасақ, соғұрлым оның
қабілеті толық ашылуы мүмкін. Сондықтан мінез-құлық дамуына түрткі
бола білу керек. Осындай жұмыстарды жүргізу әр мұғалімнің
шеберлігіне байланысты. Күнделікті оқу іс-әрекетті сабақта беретін
деңгейлік тапсырмаларды қызықты етіп құрып, оқушылардың
қызығушылықпен орындауларын қадағалау қажет.
Адам қабілетінің көрінуі оның қиялына да байланысты екендігі белігі.
Қиял туралы айтқанда оның адамның психикалық шығармашылығындағы рөлін
бағаламауға болмайды, себебі, ең қарапайым шығармашылық варианттардың
өзінде шындықтан алынған образдардың өзі белгілі бір іріктеуден өтеді. Кез
келген бір затты не оқиғаны еске түсіре отырып, оны қағаз жүзіне немесе
ойшы бейнелеуде біз өте көп жағдайда, сәйкес факторлармен барлық
дәлдіктерді түгел келтіре алмаймыз және де, оқиғалар байланыссыз
фрагменттер немесе жекеленген кадрлар түрінде емес, олардың үздіксіз
біртұтасты-ғымен шығады. Механикалық жұмыстан алыстап, шығармашылық жұмысқа
жақындаған сайын қиял қажеттілігінің деңгейі арта береді [12].
Дұрыс ұйымдастырылған оқыту мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Қабілет мәселесінің психологиялық – педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты
... ... ... ... ... .6
1.2 Қабілет құрылымы және қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
дамыту алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...20
Бірінші бөлім тұжырымы
2 Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
анықтау.
1. Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2. Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..37
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның
психикалық және физикалық қуатына әр алуан талап қояды. Қандай да болмасын
бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы
болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең
емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім
жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.
Қабілет – адамның табиғи және жүре пайда болатын қасиеттерінің
жиынтығы. Бірақ табиғи қасиеттер тума болғанымен еңбек үрдісінде, тәрбие
жағдайында өңделіп, дамып жетіледі. Қабілет жайында теориялар А.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, В.Д.Шадриков, Б.М.Теплов, И.П.Павлов, т.б. зерттеулері
және қазақ ғалымдарының Қ.Б.Жарықбаев, С.М.Жақыпов., Ж.Ы.Намазбаеваның
еңбектерінен ғылым мен білімнің, шығармашылық пен өнердің дамуында
әлеуметтік обьективтік жағдайлармен қатар қабілеттің маңызды орын
алатындығын ерекше атап өткен. Қабілеттілік адамның дамуын жеделдетеді,
еңбекте шығармашылық табысқа жеткізеді, оған материалдық және рухани ләззат
береді.
Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге
жағдай туғызатын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып,
онымен санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша,
мектеп, отбасы зер салуын керек етеді. Қабілеттің дамуы көптеген әлеуметтік
жағдайларға тәуелді. Олардың қатарына білім беру жүйесінің ерекшелігін,
қоғамның қандай да бір әрекетке қажеттілігін, тәрбиелеудің өзгешелігін тб.
жатқызуға болады.
Шығармашылық ой-өрісті, дамыту, сол арқылы қоршаған ортаға әсемдік пен
сұлулық енгізуге деген құштарлық негізінен көркемдік білім беру жүйесі
арқылы қалыптасатыны белгілі. Көркемдік білім беру – түрлері өнерге баулу,
олардың қыры мен сырын игеру, өнер түрлерінің адам, қоғам өміріндегі
атқаратын қызыметін толық мәнде танып білудің барысын қамтиды. Соған
байланысты, көркемдік білім берудің жан-жақты формалары, түрлері, әдіс-
тәсілдері жас ұрпақты шығармашылыққа баулудың негізгі дамыту құралы болуы
тиіс.
Мектепте, оқушыларды, қоршаған ортаның сұлулығымен қауыштыруға,
олардың әсемдік туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыруға, сан-алуан
көркем бейнелеу іс-әрекеттер арқылы әсемдікті оқушының өз қолымен жасауға
деген ықыластылығын, шығармашылық ойлау қиялын және қабілетін дамытатын
эстетикалық пәндердің бірі – бейнелеу өнері
Адам қабілеті туралы еңбектерге талдау жасай отырып оны жедел дамыту
шарттарының теориялық мәселелеріне сипаттама беру арқылы және жеткіншек
жастағы оқушылардың қабілетін дамытуда бейнелеу өнерінің қаншалықты ықпал
етендігін ескер отырып зерттеу жұмысымыздың қаншалықты өзекті екендігіне
көз жеткізуге болады. Сондықтан курстық жұмысымыздың тақырыбын Жеткіншек
жастағы балалардың шығармашылық қабілетін анықтау деп алдық.
Зерттеу мақсаты – жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық
қабілетін анықтау және дамыту жолдарын қарастыру.
Зерттеу нысаны – жеткіншек жастағы балалардың қабілетінің даму
деңгейі.
Зерттеу пәні – жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
дамыту ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы – - егер оқу іс - әрекеті барысында баланың
қабілетінің даму деңгейі анықталып, оның іс-әрекеті күнделікті бақылауға
алынып, шығармашылық қабілетті дамытуға мақсатталған жолдары қарастырылса,
онда жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетінің дамуында
кездесетін қиындықтар болмас еді.
Зерттеу міндеттері:
Қабілеттің құрылымы мен қызметіне сипаттама жасау.
Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетінің даму деңгейін
анықтау.
Оқу-тәрбие процесінде Жеткіншек жастағы балалардың шығармашылық қабілетін
дамыту жолдарын қарастыру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - қабілет мәселесі туралы
теориялар және шығармашылық қабілеттің мәні мен мазмұны А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, В.Д.Шадриков, Б.М.Теплов, И.П.Павлов, т.б. зерттеулері
және қазақ ғалымдарының Қ.Б.Жарықбаев, С.М.Жақыпов., М.Мұқанов.,
Ж.Ы.Намазбаеваның еңбектерінен алынды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі – баланың қабілеті мен жеке
даралық ерекшеліктері туралы зерттеулерді саралау, жеткіншек жастағы
балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға психологиялық ықпал етуде тиімді
болып табылады.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – жеткіншек жастағы балалардың
қабілеттінің даму деңгейі арнайы әдістемелер арқылы анықталды. Оқу –тәрбие
процесінде шығармашылық қабілетке арналған ойын–жаттығуларын қолдану
жеткіншек жастағы балалардың дамуына тиімді ықпал етеді.
Зерттеу әдістері – ғылыми еңбектерге теориялық талдау,
психодиагностикалық әдістемелер, зерттеу нәтижелерін өңдеу және талдау.
І ҚАБІЛЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ–ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты
Қабілет мәселесі қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс -
әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі
ретінде, қабілетті дамыту мен қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен
ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп
отыр.
Қабілет адамның даралық психологиялық ерекшелігі. Адамның
қабілеті тұқым қуалау факторына және өмір тәжірибесі мен тәлім – тәрбие
істерінің нәтижесінің үнемі дамып жетілуіне байланысты. Адам әрекетінің
барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде бағытталып отыратыны анық.
Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын адам алдына бір мақсат қойып
содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады. Осындай мақсаттардың бірінде адамның
оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс - әрекеті барысында адамның жеке
дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның ішінде адамның күрделі жеке даралығы
– қабілеті [].
И.П.Павловтың жүйке жүйесінің тиртері туралы ілімі қабілеттердің
физиологиялық негізін түсінуде де үлкен орын алады. Әр адамның іс-әрекеттің
бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті орындауы үстінде, істің
нәтижесінен анық байқалады [2].
Қабілеттің табиғи алғышарттары белгілі бір талдағыштардың сыртқы
әсерді сезінгіштігінен тұрады. В.Д.Небылициннің айтуынша, жоғары
сезімталдыққа ие жүйке жүйесі – суреткерлік қабілеттің дамуына жағдай
жасайды. Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке
үйрену үстінде көрініп отырады. Сонымен қабілет – адамның дара
психологиялық ерекшелігі. Тек дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие негізінде
ғана оның сол іс-әрекет түріне қаншалықты бейімді екендігін білуге болады
[3].
Қабілет деп әр адамның белгілі бір әс -әрекет түріне икемділігін
айтады немесе қабілет дегеніміз – мақсатқа бағытталған, тәлім –тәрбие
жұмысына байланысты адамның бір іс -әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі
және оны нәтижелі етіп атқаруы [4].
С.Л.Рубинштейн қабілет туралы Адам қабілеттерінің даму процесі
адамның даму процесі болып табылады. Адамның белгілі бір білімдер мен
әрекеттер тәсілдерін игеруі өзінің ішкі шарты ретінде ақыл-ой дамуының
белгілі деңгейі – ақыл-ой қабілеттерінің дамуына ие болады - деген тұжырым
жасаған[5]. Бұл ахуал оқу іс-әрекетін түсіндіру үшін аса маңызды.
Егер С.Л.Рубинштейн бойынша , ақыл-ой қабілеттерінің дамуы
білімдерді игерудің алғышарты болса, онда Б.М.Теплов бойынша, қабілеттердің
өзінің даму алғышарты ретінде нышандар болады, яғни туа берілген анатомо-
физиологиялық ерекшеліктері ретінде. Қабілеттер іс-әрекетте жаратылады және
де іс-әрекеттің, оның құралдары мен тәсілдерін игерудің жылдамдығы,
тереңдігі, беріктігі сияқты динамикалық сипаттамаларында көрінеді.Іс-
әрекеттің әр түрлеріне қатысты жалпы интеллектуалдық және арнайы қабілеттер
жіктеледі. Қабілеттердің кең алынған анықтамасы оның индивид қасиеттері
екендігінде, оның ансамблі белгілі бір іс-әрекетті орындаудың табыстылығын
шарттайды. Мұнда, іс-әрекеттің өзінде онтогенетикалық дамитын және осыған
орай, сыртқы жағдайларға байланысты қасиеттер назарға алынып тұр [6].
Б.М.Теплов қабілет туралы кең түрдегі анықтамада қабілеттердің
тұлғаның даралық қасиеттері ретіндегі негізгі сипаттамалары келтірілген,
олар іс-әрекетті орындаудың табыстылығына қатысты бір адамды екіншісінен
ажырататындығын пайымдаған [6].
Осы қасиеттерді оқудың әр түрлерінде, мысалы, музыка, математика,
бейнелеу, әдебиет, химия және т.б. облыстарды зерттей отырып, авторлар
сәйкес қабілеттер анықтамасына тек психикалық процестердің өту ерекшелігін
ғана емес, сондай-ақ көбінесе тұлғаның кейбір қырларын да жатқызады.
Мысалыға, әдеби-шығармашылық қабілеттерді зерттеуші В.П.Ягункова оның алты
компоненттерін атайды:
• әсерленгіштік;
• поэтикалық қырағылық;
• жақсы ес (бейнелілікте, сөздік-логикалық та);
• жаңа бейнелерді жасау қабілеті;
• көңіл-күйге ортақтасу күйінің пайда болу жеңілдігі;
• сөздік ассоциациялардың байлығы.
Бұл компоненттер – психикалық процестердің де және де тұлғаның
әсерленгіштік, көңіл-күйге ортақтасу пайда болу жеңілдігі сияқты қырларының
да күрделі комплекстері.
Кез келген бейімділік, ең әуелі қабілетке айналу үшін дамудың үлкен
жолынан өтуі тиіс. Көптеген адам қабілеттері бұл даму адамның туған кезінен
басталады және егер ол қабілеттілігіне сәйкес дамитын әрекеттің сол түрімен
шұғылдануын жалғастырса, өмірінің соңына дейін ол тоқтамайды.Қабілеттің
дамуын шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады. Әрбір адам өзінің даму
барысында қандай да бір әрекет түрін меңгеруде , сол немесе басқа да
ықпалда көтеріңкі сезімталдылық кезеңіәнен өтеді. Мысалы, баланың екі-үш
жас шамасында сөйлеу тілі қарқынды дамиды, бес-жеті жасында ол оқуды
меңгеруге дайынырақ болады.
Мектепке дейінгі жастағы орта және аға буынды балалар рөлдік ойындарды
ойнауға құмартады және рөлге жаттығып , түрленуі төтенше қабілетті жария
етіп жатады. Ерте ме , кеш пе аяқталатын арнайы әрекет түрлерін игеруге
ерекше дайындық осы кезең екенін атап өту керек және қандай да бір қызмет
қолайлы кезеңде өз дамуын иемдене алмаса , онда мұның салдарынан оның
дамуында төтенше қиыншылықтар болады. Сондықтан баланың қабілетін дамыту
үшін тұлғалық сияқты оның барлық кезеңдері маңызды. Бала есейген сәтте
жіберіп алғанын толықтырып алады деп ойлауға болмайды [7].
Кез келген қабілетті дамытудағы бірінші кезең ол үшін қажетті
органикалық құрылымының жетілуімен немесе олардың негізінде қажетті
функционалдық мүшелердің қалыптасуымен байланысты.Әдетте ,бұл туғаннан
бастап, алты жас аралығында өтеді. Барлық анализаторлар жұмысының
жетілдірілуі, ми қабығының жекелеген бөліктерінің функционалдық
дифференциацясы және дамуы осы кезеңде өтеді. Бұл балада арнайы
қабілеттердің келешекте дамуы үшін алғышарты ретінде көрінетіндердің
белгілі деңгейін , жалпы қабілеттілікті қалыптастыру мен дамытуды бастау
үшін қолайлы жағдайлар туғызады [8].
Осы сәтте арнайы қабілеттің қалыптасуы және дамуы бастау алады.
Арнайы қабілетті дамыту мектепте, әсіресе, бастауыш және орта сыныпта
жалғасады. Арнайы қабілеттің дамуына алғашында әр түрлі балалардың ойыны
көмектеседі, сосын барып оқу мен тәрбие әрекеті мәнді әсер ете бастайды.
Біздің көріп білгеніміздей, балалардың ойыны ерекше қызмет атқарады.
Қабілеттің дамуына бастапқы түрткі болатын – ойын әрекеті. Ойын барысында
көптеген қозғалыстық, құрылғыштық, ұйымдастырушылық, көркем - суретшілік
және басқа да шығармашылық қабілеттердің дамуы болады. Сонымен қоса ойынның
маңызды ерекшелігі онда бір ғана емес, қатарынан қабілет жиынтығы дамуы
болады.
Бала шұғылданатын барлық әрекеттің түрлерін ойын, жапсыру және сызу
болсын қабілетті дамыту үшін бірдей мәнге ие екенін атап өту қажет .
Қабілетті жақсы дамытатын, балаларды ойландыратын - шығармашылық әрекет.
Мұндай әркет әрқашан өзіне жаңа мүмкіндіктер ашқанымен , өзі үшін жаңа
білім ашқанымен, кез келген жаңаны құрумен байланысты . Бұл пайда болған
қиыншылықтарды жеңуге бағытталған қажетті күштерге қосымша онымен
шұғылдануға күшті және мәнді ынта болып табылады. Сонымен қоса
шығармашылық әрекет өзіне қол жеткізген жетістіктерінен қанағаттылықты
сезінуін және өзіне сенімділікті туғызып, талаптылық деңгейін көтеріп, өзін-
өзі бағалауын бекіндіреді [9].
Егер орындап жатқан әрекеті оңтайлы қиындықта тұрса, яғни баланың
шамасынан тыс болса, онда ол Л.С.Выготский жақын даму аймағы деп атаған
дамуды іске қоса отырып, өзінің қабілетін дамытады. Бұл аймақта
орналаспаған әрекет қабілеттілікің соншалықты төмен деңгейде дамуына
тірейді. Егер ол өте қарапайым болса, онда ол барлық қабілетті жүзеге
асырады; егер де ол төтенше күрделі болса, онда орындалмайды, ал мұның
салдары жаңа іскерлік пен дағдының қалыптасуын жасамайды. Қабілетті дамыту
елеулі көлемде бейімділіктерді іске асыруға мүмкіндік беретін шарттарға
тәуелді екенін білесіздер. Сондай шарттардың бірі, жанұялық тәрбиенің
ерекшелігі. Егер ата-аналар балаларының өздерінің кішкентай кезінде
өздігінен анықталынған кез келген қабілетінің жоғары дамуына мүмкіндік
болады [10].
Қабілетті дамыту шарттарының басқа топтарын, көбінесе макроорта
анықтайды. Макроорта деп адамның туып-өскен қоғамының ерекшелігін
есептейді. Макроортаның неғұрлым позитивті факторы қоғамның өз мүшелерінің
қабілетін дамытуына қамқорлық жасаған жағдайлары болып табылады. Қоғамның
бұл қамқорлығы білім беру жүйесінің тұрақты жетілдірілуіне, сонымен қатар
өскелең ұрпақтың кәсіби бағдарын дамыту жүйесінің дамуында көрініп отыр.
Арнайы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата
тегіне, яғни тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды.
Бұл көзқарас бойынша, әр адамның қабілеті –оған туа берілетін өзіндік дара
табиғи қасиет. Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет
деген дұрыс емес. Себебі, қабілет – адамның даралық психологиялық
ерекшелігі. Ал туа пайда болатын нәрсе – қабілеттің дамуына негіз болатын
анатомиялық және физиологиялық ерекшелік – нышан Нышанның табиғи негізі –
жоғары жүйке жүйесінің қызметтері, бас миындағы миллиардтаған клеткалардың
қозу, тежелу сияқты сан қилы әректі және олардың алмасып отыруы. Ол өмір
тәжірибесі, тәлім – тәрбие істері нәтижесінде үнемі дамып жетіледі [11].
Қабілеттің дамуы мен көрінісінің ең жоғары деңгейі- талант, дана деген
терминдермен аталады. Талантты және дана адамдар өнерде, ғылымда зор
қоғамдық мәні бар нәтижеге жетеді. Дана адам әдебиет, өнер, өндіріс
саласында бұрын соңды болмаған, соңғы жаңалықтар ашады.
Таланттылық – даналықтың қалыптасуына аса қолайлы жағдайлар , жеке
адамның жан- жақты дамыған кезінде туады. Қабілетті осындай деңгейлермен
қоса оның бағыт - бағдарына, мамандық ерекшеліктеріне қарай түрлерге бөлу
қажет [12]. Әдетте, психологияда осы бағытта жалпы және арнаулы
қабілеттерді зерттейді.
1. Жалпы қабілеті ретінде жеке адамның білім меңгерудің жеңғіл де
нәтижелілігін салыстырмалы түрде қамтамасыз ететін интеллектуалды қасиеттер
жүйесі ұғынылады. Шетел психологиясында қабіллеттің бұл түрін
іntelligens деп атайды, бұл ақыл- ой қабілеті деген сөздің мағынасын
береді.
2. Арнаулы қабілет іс- әрекеттің , мәселен, әдебиет, сурет өнері, сахна
өнері арнаулы салаларда , жоғары нәтижеге жетугн жәрдемдесетін жеке адам
қасиеттерінің жүйесі.
Қабілеттің аталған осы екі түрінен басқа практикалық іс- әрекетке
қабілеттілік дейтін үшінші түрін де атауға болады. Бұған конструктивті –
техникалық, педагогтық қабілеттер кіреді. Қабілеттердің осындай жіктелуінің
негізінде іс- әрекеттің жекеленген түрлерінің адамға қоятын өзіндік талап ,
тілектерін ажырата білушілік жатады.
- Біріншіден, арнаулы қабілеттер жалпы, ақыл-ой қабілеттерімен табиғи
байланыста. Адамның жалпы қабілетінің жақсы жетілуі оның арнаулы
қабілетінің өрістеуіне ішкі жағдай туғызады. Арнаулы қабілеттер өз
тарапынан белгілі жағдайларда ақыл- ойдың дамуына жақсы әсерін тигізеді.
- Екіншіден, әр түрлі әдеби, математикалық , ғылыми , өнерлік
қабілеттері жоғары дәрежеде дамыған жеке адамдар аз кездеспейді. Бұл жайт
қабілет түрлерін бір- біріне қарсы қоятын концепциясының жалған екндігін
көрсетеді.
- Үшіншіден, практикалық қабілеттер шығармашылық әректте жоғары
деңгейде дамыған интнллектісіз дамымайды және іс жүзіне аспайды. Мәселен,
адамның конструктивтік- техникалық қабілеті көбіне үлкен ғылыми дарынмен
байланысты, дарынды өнертапқыш жиі- жиі өндіріске ғана емес, ғылымға да
жаңаық енгізеді. Сөйтіп іс-әрекеттің қай- қайсысы да қабілеттің жалпысына
да, арнаулысына да белгілі бір талап қояды. Адамды тар өрісті мамандыққа
баулудың , қабілет аясын тарылтудың дұрыс емес екені осыдан шығады. Тек
жеке адамның жан- жақты дамуы ғана жалпы және арнаулы қабілеттің көрініс
беруіне , қалыптасуына көмегін тигізеді. Бұдан, әрине, адам қабілеті мен
бейімділігі байқалған салада маманданбауы керек деген қорытынды шықпайды
[12].
И.П.Павловтың зерттеулері адамның ми қыртысының үлкен жарты
шарындағы жасушалардың орналасуына айтарлықтай дара айырмашылықтар
болатынын дәлелдеді. Сондай-ақ ми жасушалары қабаттарының құрылымында дара
айырмашылықтар болатындығы бұлардың ми қызметіне, атап айтқанда,
қабілеттердің көрініс беруіне қатысы болатындығы аталып өтілді [2].
Нышан – мидың, жүйке жүйесінің, талдағыштардың адамдар арасындағы
табиғи даралық өзгешеліктерін айыруға себеп болатын тума анатомиялық және
физиологиялық ерекшеліктері. Адамның белгілі бір іс -әрекетті орындауға
бейімді болуы қабілеттің дамып қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Алайда, бұл
нышандар іс -әрекеттің нәтижелі болуының толық жағдайы болып саналмайды. Ол
үшін адам бойындағы нышандарды дер кезінде анықтап алу керек. Содан соң оны
әр алуан әрекет үстінде дамытып отыруға бейімделіп, тәлім –тәрбие арқылы
өрістете түсу қажет [13].
Нышан сан қилы мағынада көрініс береді. Мәселен, әлеуметтік ортаның,
тәрбие мен оқыту істерінің және түрлі жағдайлардың әсерінен белгілі бір
нышандар негізінде түрлі қабілеттердің дамуы мүмкін. Мысалы, бойында
шапшаңдық пен дәлдік, ептілік пен шеберлік нышандары бар адамдар тіршілік
жағдайы мен қызмет саласына сай әр түрлі қабілетке ие болуы мүмкін. Бірі –
хирург дәрігер, екіншісі – гимнаст, үшіншісі – суретші т.с.с. Нышанның
ерекше түрі адамда жас кезінен байқалады.
А.Д.Савченко өзінің бала қылығы және олардың себептері туралы деген
мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен-өзі туындамайды, олар арам ниеттің
нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің
жаман өнегесінен, дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді .
Психологияда қабілеттердің үш концепциясы бар. Олардың бірі –
қабілеттері жеке аламның биологиялық анықталған қасиеттері, олардың көрініс
беруі және дамуы атадан мұра болып қалған қорға тәуелді екенін қолдайды.
Мұндай пікірді психологтар ғана емес, сондай-ақ ғылым мен өнердің
(математиктер, жазушылар, суретшілер) кейбір өкілдері де қуаттайды. Мұның
біріншілері өз көзқарастарын нақты зерттеулерден алған деректермен
дәлдегісі келеді [14].
Қабілеттілік адаммен бірге туады дейтін көзқарастың шындықпен сәйкес
еместігін өмір шындығы көрсетіп отыр. Мұнымен бірге атақты адамдардың
өмірбаяндарын обьективті тұрғыдан талдау – көп жағдайда, көрнекті
адамдардың ерекше дарыны жоқ отбасынан шыққандығын, сондай-ақ атақты
адамдардың балалары мен немерелері-шөберелері дарындылық көрсетпегенін
дәлелдейді.
Қабілетті танып, білу үшін – адамның сөзі мен ісін салыстырып,мінезін
бақылап, оны өмірдің сан – алуан жағдайларында байқап көру қажет.
Қабілетті оны қалыптастыратын өмір жағдайларынан бөліп алып қарайтын
метафизикалық тұрпаттағы психология – адам мінезіндегі даралық пен типтілік
бітістердің өзара қатынасының мәнін ұға алмайды.
Идеалистер қабілетті туа бітетін кең өмірде өріс алатын адамның рухани
күші деп түсіндіреді. Идеалистік психологияның кейбір өкілдері бүкіл
адамзатты барлық уақытта да өмір сүретін мырзалар мен құлдардың қабілет
типтері деп аталатын өріссіз, жасанды сұлбаға саяғысы келеді. Осындай
психологтардың басқа бір тобы мінез бітістері мен типтерінің
қалыптасуындағы заңдылықтарды жоққа шығарып, адам бірінің қабілетін
екіншісі қайталамайды және адам тумысынан берілген мінез – құлқын өзгерте
алмайды дейді.
Адам қабілеті мен мінезінің даралық ерекшелік екендігін ғылым тарихында
тұңғыш рет сипаттап жазған – ертедегі грек философы Теофраст (б.з.д.IV-III
ғғ). Бірақ, ол мінезді адамның адамгершілік сапасына тән қасиет дейді.
Алғашқы кезде қабілет пен мінез адамның әлеуметтік – адамгершілік
ерекшеліктерін білдірген
2. Қабілет құрылымы және қызметі
Қабілеттердің құрылымы – жеке адамның дамуына тәуелді. Қабілеттердің
дамуын репродуктивтік және шығармашылық деп аталатын екі деңгейге бөледі.
Қабілет дамуының бірінші деңгейінде – адам білім игеруде, іс-әрекетті
меңгеруде, оны белгілі үлгіде жүзеге асыруда жоғары іскерлік көрсетеді.
Қабілеттің дамуының екінші деңгейінде - адам жаңа туынды жасай алады.
Қабілет адамның іс - әрекетін анықтайтын, мақсатқа итермелейтін, сол
іс - әрекетті орындау баоысында түрлі жодарды көрсететін процессс. Қазіргі
таңда дүниетанымы биік, адамгершілік қасиеттері жоғары, терең идеслы,
сенімді, белсенді, болмысқа творчествалық көзқараспен қарайтын жаңа адамды
тәрбиелеу басты мақсакт пен міндетке айналып педагог – психологтардың, ата-
аналардың мойнына үлкен жауапкершілік артып отыр. Осы мақсатқа жету үшін ең
алдымен адамның неге қабілетті, неге икемді екеніне толық көз жеткізу
қажет. Себебі бала өзінің мүмкіндігін ескермесе оған ешқандай тәрбие мен
амал - әдістер жағымды әсер етпейді. Олардың дара айырмашылықтарын
дарындылық, талант, ниет және т.б. жақтарын есепке алу маңызды [15].
Адамдардың қабілетінде жеке адамға тән айырмашылықтар да болады, яғни
іс -әрекет нәтижесі әр адамда әр түрлі. Біреудің ісі сапалы, екіншісінікі
сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылық істің
нәтижесінен, яғни оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық адамда
обьектіні жан –жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік –нақты
іс -әрекетті орындауға талпыну.
Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір
бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар да себепші болады.
Мысалы, адамның бейнелеу, көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ
ол осы салалардағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін.
Дегенмен, белгілі бір іс -әрекет түріне қабілеті бар адамдардың
қызығушылығы мен бейімділігі бір –бірімен үйлесім тауып, қабыса алады.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант, дарындылық,
данышпандық сияқты қасиеттер де жатады. Дарындылық –адамның белгілі бір
іске деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандай да бір саласында өзін
ерекше қырынан көрсетуі [16].
Адамдардың даралық –типологиялық айырмашылықтары тұрғысынан
ақыл-ой қабілеттерінің табиғатын зерттеулерде, жүйке процестерінің
типологиялық қасиеттері сөзсіз, ақыл-ой іс-әрекетінің өту динамикасын
анықтайтыны көрсетілген: білімдерді өзектендіру жылдамдығын, зейінді
шоғырландыру күшін, сырттық тітіркендіргіштерге қатынастардың
ұстамдылығын, ақыл-ой қабілетін. Басқаша айтқанда, адамның оны басқа
адамдардан ажырататын даралық-психологиялық ерекшеліктері ретінде,
қабілеттердің психофизиологиялық, нышандық және өзіндік психологиялық
өзекті деңгейлерінің сөзсіз байланыстары белгіленді. Қабілеттер іс-әрекетті
алдын ала анықтайды және одан көрінеді.
Бұл жерде қабілеттердің өзі психологияда түрліше қарастырылады:
қабілеттер мен нышандар ажыратылмайды; нышандар қабілеттердің
психофизиологиялық алғышарттарының мәні; қабілет қасиеттер ансамблі, олар
эмоционалдық –еріктік ерекшеліктер мен қатынастар жүйесін қамтиды ; қабілет-
бір белгілі бір білімдер жиынтығы; қабілет; қабілет- іс- әрекеттің , оны
табысты орындаудың алғышарты, мүмкіндігі; қабілет жекелеген психикалық
функцияларды жүзеге асырушы функционалды жүйелердің қасиеті.
Отандық зерттеушілер С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов қарастырған
ахуалдардың негізінде педагогикалық қабілеттердің тұтас бір жинағын бөлді.
Олардың ішіндегі Н.Д.Левитов пен Ф.Н.Гоноболин анықтаған негізгілерін
салыстырайық. Мысалыға, Н.Д.Левитов негізгі педагогикалық қабілеттер
ретінде келесілерді бөледі: балаларға білімдерді қысқа және қызықты формада
беру қабілеті; бақылампаздыққа сүйенетін, оқушыларды түсіну қабілеті;
ойлаудың өз бетінше және шығармашылық қалыбы; тапқырлық немесе шапшаң және
дәл бағдарлану; мұғалімнің өзінің жұмысын және де жақсы оқушылар ұжымын
жасауды қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық қабілеттер.
Осы бес негізгі қабілеттер мазмұнын дамыта және жете қарастыра
отырып, Ф.Н.Гоноболин он екі қабілеттерді атайды, оларды біріктіре отырып
келесі топтарды алуға болады [17]. Оқу материалын оқушыларға қол жеткілікті
қылу қабілеті және оқу материалын өмірмен байланыстыру қабілеті екеуі
бірігіп өзіндік бір дидактикалық қабілеттер тобын құрайды, олар білімдерді
неғұрлым қысқа және қызықты формада беру деген неғұрлым жалпы қабілетпен
байланыстырылады.
Мұғалімнің оқушыны түсінуі,баларға деген қызығушылық, жұмыстағы
шығармашылық, балаларға қатысты бақылампаздық- бұл адамның рефлексифті-
гностикалық қабілеттерімен байланысты қабілеттердің екінші тобы. Балаларға
педагогикалық еріктік әсер ету , педагогикалық талап қоюшылық,
педагогикалық әдеп, балар ұжымын ұйымдастыра алу қабілеті- бұл, қазір атап
жүргендей , интерактивті-коммуникативті қабілеттер. Ф.Н.Гоноболин бөлген
қабілеттердің өте маңызды төртінші тобы – мұғалім тілінің мазмұндылығын,
ашықтығын, бейнелілігін және сенімділігін сипаттайтын қабілеттерді қамтиды
[17].
Неғұрлым жалпыланған түрде педагоикалық қабілеттерді
В.А.Крутецкий көрсеткен , ол оларға сәйкес жалпы анықтамалар берген [18].
1. Дидактикалық қабілеттер – шәкірттерге оқу материалын неғұрлым ұғын
ықты қылып беру қабілеті , оларға материалды немесе проблеманы айқын
және түсінікті түрде келтіру , пәнге қызығушылық тудыру, шәкірттерде
белсенді ойды өз бетінше қоздыру.Дидактикалық қабілеті бар мұғалім қажет
жағдайда оқу материалын бейімдеп, қиынды жеңіл, күрделіні қарапайым ,
ұғынықсыз, түсініксізді – түсінікті қыла алады.
2. Академиялық қабілеттер – ғылымның сәйкес аймағына деген қабілеттер
(математикаға, физикаға, биологияға, әдебиетке және т.б. ) қабілетті
мұғалім пәнді тек қана оқу курсының көлемінде ғана емес, елеулі терең және
кең түрде біледі, ол үнемі өз ғылымында жаңалықтарды бақылап жүреді,
материалды абсолютті еркін игереді, оған үлкен қызығушылық көрсетеді, кем
дегенде қарапайым зерттеу жұмысын жүргізеді.
3. Перцептивті қабілеттер – оқушының, тәрбиеленушінің ішкі
дүниесінеене білу қабілеті, оқушы тұлғасын және рның уақытша психикалық
күйлерін түсінумен байланысты психологиялық бақылампаздық. Қабілетті
мұғалім, тәрбиеші елеусіз белгілерарқылы , болар-болмас сыртқы көрінулер
бойынша оқушының ішкі дүниесінде болып жатқан өзгерістерді байқап қалады.
4. Тілдік қабілеттер - өз ойлары мен, сезімдерін тілдің, мимика
және пантомимика көмегімен айқын және нақты білдіре алу қабілеті.
Қабілетті мұғалімнің тілі сабақ кезінде қашанда шәкірттерге бағытталған.
Мұғалім жаңа материалды хабарласын, оқушы жұмысына түсініктеме берсін,
мақұлдау немесе сөгіс айтсын, қашанда оның сөзі ішкі күшпен, сенімділікпен,
өзі айтып тұрған нәрсеге қызығушылықпен ерекшеленеді. Ойын оқушылар үшін
түсінікті, айқын, қарапайым түрде білдіру.
5. Ұйымдастырушылық қабілеттер – бұл, біріншіден , оқушылар ұжымын
ұйымдастыру қабілеті, оны жаңа міндеттерді орындауда топтастыру және дем
беру , екіншіден өз жұмысын дұрыс ұйымдастыру қабілеті, өз жұмысын
ұйымдастыру дұрыс жоспарлау және өзін бақылау іскерлігін
ұйғарады.Тәжірибелі мұғалімдерде өзіндік бір уақытты сезіну қалыптасады –
жұмысты уақытқа дұрыс бөлу , белгіленген мерзімде улгеру ептілігі.
6. Авторитарлық қабілет – шәкірттерге тікелей эмоционалды – еркін
әсер ету қабілеті және осы негізде олардың алдында беделді бола білу
қабілеті (бірақ, әрине, беделдік тек осы негізде ғана жасалмайды ,
мысалыға, білімді өте тамаша білу, мұғалім сезімталдығы мен әдебінің
негізінде т.б. ).
7. Коммуникативтік қабілеттер – балалармен қарым-қатынас жасау
қабілеті олармен қарым-қатынас жасауда дұрыс тәсіл таба алу , олармен,
педагогикалық көзқарас тұрғысынан , орынды өзара әрекеттесуді орнату
іскерлігі, педагогикалық әдептің болуы.
8. Педагогикалық қиял (немесе болжам жасау қабілеттер) - өз
әрекеттерінің салдарын алдын ала көруден, оқушыдан болашақта кім шығатынын
елестете отырып, оның тұлғасын тәрбиелеуді жобалаудан , тәрбиеленушілердің
қандай да бір сапаларының дамуын болжай алу іскерлігінен көрінетін арнайы
қабілеттер .
9. Зейінді бір мнзгілде іс-әрекеттерге тарату қабілеті мұғалім
жұмысы үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжірибелі мұғалім материалды
мазмұндаудың мазмұны мен формасын, өз ойының ( немесе оқушы ойының) өрісін
мұқият бақылайды, сонымен бірге оқушщылардың барлығын көз алдында ұстайды,
шаршау, назар аудармау, түсінбеу белгілерін , тәртіп бұзуды байқап отырады
және де өз мінез-құлқын қадағалап отырады (тұрысы, ым-ишарасы және
пантомимикасы, жүрісі).
Қабілеттің жоғары деңгейде дамуы талант деп аталады. Талант
–адамның нақты бір істі нәтижелі орындаудағы қабілетінің біршама жағымды
қасиеттерінің өзара байланысты түрде үндесуі. Талантты адам өмірде өзара
бір пайдалы әрекетпен шұғылданады, сол бағытта ірі жетістіктерге де жетеді.
Соның арқасында оның іс -әрекеті өзгелерге өнеге болады, жемісті нәтижелер
береді [19].
Оқушылардың пәнге деген ықыласы артып, қабілеті байқалса қызыға
бастаса, онда пәнді меңгеруге деген құштарлық тереңдей түседі. Қазіргі
кезеңде сабақтың мазмұны мен оны түсіндірудің негізгі әдістері оқушылардың
өз беттерінше танымдық іс - әрекеттерін дамытатындай, әрбір нақты
материалды жүйелі меңгеретіндей етіп құрылғаны жөн. Осы мәселелердің бәрі
оқушылардың жеке жасы мен жеке басының дара ерекшеліктері мінез-құлқын
білуді қажет етеді.
Адам қабілетіндегі дарындылық пен талант одан әрі дамып,
данышпандық қасиетін тудырады. Бұл – адамның ақыл – ойымен іс -әрекетінің
ең жоғары дәрежеге көтерілуі. Данышпандық қасиет – адамның жалпы және
арнаулы қабілеттерінің жинақталып, ерекше нәтижелерге қол жеткізуі.
Данышпан адамның іс -әрекет нәтижелері адамның әлеуметтік өмірі мен
қоғамдық тіршілігінің жақсаруына елеулі үлес қосып, мәдени –рухани, саяси
–экономикалық т.б. салалардың өркендеуіне әсер етеді, қоғамның тарихи
дамуында өшпес із қалдырады.
Қабілетті дамыту, оны кеңейту мен күрделендіру процесінде жеке адамды
қалыптастырудың негізі ретінде саналатын қоғамдық қарым–қатынастар
қалыптасады. Адамның қабілетін дамыту оның біріктірілетін, өзара бағынышта
болатын түрлі бейнесі мен формаларының пайда болуына алып келеді. Адамының
қабілетін іс-әрекет арқылы дамытамыз. Іс-әрекеттің қоздырушысы - мотив
болады. Іс-әрекеттің дамуында пайда болатын біртұтас, өзара байланысты
жүйесі жеке адамның психологиялық негізін де құрайды. Мұндай тұтастық пен
байланыстың дәрежесі, түрліше іс-әрекет негізінде адамның дүниемен кең
байланысы мен қарым–қатынастары жеке адам дамуының бастаушысы болады.
Қабілетке қатысты мәселелерді қорыта айтсақ, қабілет – адамның даралық
психологиялық қасиеті. Мұндай өзіндік қасиеттер жеке адамның тұлғасын,
кісілік сипатын, іс -әрекетінің нәтижелерін жалпы қауымның игілігіне
айналдырады. Психология ғылымында соңғы 1-1,5 ғасыр бойында адам
қабілетінің даму деңгейі және оның қалыптасуы тәжірибелік зерттеулер арқылы
анықтала бастады. Бір сөзбен айтқанда, адам қабілеттілігі мен оның түрлі
деңгейде дамып өрістеуінің негізгі факторы - еңбек. Еңбек адам
тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің басты шарты [20].
Оқушылардың мінез-құлқындағы шығармашылық қабілеті әр баланың
табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз – оқушыға оның бойында
жасырын жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Кез келген оқушы
мұғалімнің басшылығымен орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесінде
өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Баланың мінез-құлқындағы қабілеті
мен талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастасақ, соғұрлым оның
қабілеті толық ашылуы мүмкін. Сондықтан мінез-құлық дамуына түрткі
бола білу керек. Осындай жұмыстарды жүргізу әр мұғалімнің
шеберлігіне байланысты. Күнделікті оқу іс-әрекетті сабақта беретін
деңгейлік тапсырмаларды қызықты етіп құрып, оқушылардың
қызығушылықпен орындауларын қадағалау қажет.
Адам қабілетінің көрінуі оның қиялына да байланысты екендігі белігі.
Қиял туралы айтқанда оның адамның психикалық шығармашылығындағы рөлін
бағаламауға болмайды, себебі, ең қарапайым шығармашылық варианттардың
өзінде шындықтан алынған образдардың өзі белгілі бір іріктеуден өтеді. Кез
келген бір затты не оқиғаны еске түсіре отырып, оны қағаз жүзіне немесе
ойшы бейнелеуде біз өте көп жағдайда, сәйкес факторлармен барлық
дәлдіктерді түгел келтіре алмаймыз және де, оқиғалар байланыссыз
фрагменттер немесе жекеленген кадрлар түрінде емес, олардың үздіксіз
біртұтасты-ғымен шығады. Механикалық жұмыстан алыстап, шығармашылық жұмысқа
жақындаған сайын қиял қажеттілігінің деңгейі арта береді [12].
Дұрыс ұйымдастырылған оқыту мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz