Зейіннің психологиялық және физиологиялық мазмұны

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі: Зейін - барлық интеллектуалды функцияларды өткізетін және интеллектуалды іс-әрекеттің нәтижелі болуын қатамасыз ететін, өзгермейтін психикалық процесс. Көп жағдайда зейіннің даму деңгейі мектептегі баланың жетістіктерін анықтауда көрінеді. Мектеп жасына дейінгі балада еріксіз зейін басым болады, бала зейінін дұрыс бағыттай алмай,өзінің ішкі әсеріне жиі бағынады. Бұл бір нәрсеге көңіл ұзақ аудармаудан, іс-әрекетте жинақтала алмаудан пайда болады.
Мектепке қадам басар шақта балада біртіндеп ерікті зейін қалыптасады. Ерікті зейіннің дамуы жауапкершіліктің дамуымен тығыз байланысты, олар кез-келген тапсырманың (қызық, сонымен бірге қызық емес) орындалуын мұқият қадағалайды. Зейіннің әр түрлі қасиеттері: шоғырлануы, көлемі, бөлінуі мен қайта қосылуы,тұрақтылығы-белгілі бір мөлшерде бір-біріне тәуелсіз. Зейіннің әр түрлі қасиеттерінің бұзылуы оқудағы әр түрлі қиындықтарға да себепші болады. Алайда, зейіннің барлық мүмкін болатын мінездемелерін қамти отырып,балалар зейіннің туындауы мен толықтыру жағдайын жоғарылататын жаттығу өткізу қажет. Ерікті зейіннің психологиялық мазмұны іс-әрекетке ерікті түрде күш салу мақсатын қоюмен байланысты. Зейіннің дамуында эмоциялық факторлардың дамуы мен ойлау процесінің ролі айқын көрсетіледі.Оқу үрдісіне қойылатын қазіргі заман талаптары және мектептердегі жаңа бағдарламалар мұғалімдердің алдына оқушылардың ғылым негізін игеру жетістігіне ғана емес, сондай-ақ балалардың жан-жақты дамып, алған білімдерін іске қолдана білуге үйрету міндеттерін тартады. Мұның барлығы оқу жұмысының белсендірілуін, соған сай, оқу іс-әрекетінде оқушылар зейінінің жоғарылауын талап етеді. Мектеп оқушылар зейінін оқу-тәрбие процестерінің (үрдістерінің) талаптарына байланысты жүйелі түрде қалыптастырып, дамытатын негізгі мекеме болса, мұғалім – зейінді дамытушы тұлға.
Оқу іс-әрекетінде таным үрдістері маңызды роль атқарады, оқытудың нәтижелілігі оқушылардың психикалық үрдістерінің (түйсігі, қабылдау т.б.)

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. М.Р. Битянова, Т.В. Азарова, Е.И. Афанасьев, Н.Л. Васильева. Работа психолога в начальной школе. Москва Совершенство, 1998.
2. И.С. Рогов. Настольная книга практического психолога. Москва-Владос, 2000
3. М.А. Мергалиева, В.Т. Тихомирова. Когнитивный тренинг: психологический практикум для подростков. Алматы, 1998.
4. С.Л. Рубинштейн. Основы общей психологии. Санкт-Петербург-Питер., 2000.
5. Н.Л. Агеносова. Развитие произвольного восприятия у детей дошкольного возраста. В ст. «Развитие познавотельных процессов». М., Просвещение, 2004.
6. А.Р. Лурия. Хрестоматия по вниманию – М., 1996.
7. И.В. Страхов. Оқушылардың зейінін тәрбиелеу. М., Учпедгиз, 1998.
8. И.В. Страхов «Зейінді эксперименттік зерттеулер» «В.И.Ленин атындағы МГПИ ғылыми жазбалар» 1990.
9. П.Я. Гальперин, К проблеме внимания // Хрестоматия по вниманию. – М., 1996.
10. М. Жұмабаев. Пидагогика. Алматы – Рауан. 1996.
11. Ж. Аймауытов. Психология. Алматы – Рауан., 1995
12. И.М. Сеченов. Ибр. произв. І-1, М., Издательство АН СССР, 1992,
13. И.П. Павлов. Полн. Собр. Соч. М-Л., Изд-во АН СССР, 1991, 3 том,
14. А.А. Ухтомский. Сбор. Соч. 1 том, Изд-во ЛГУ, 1985.
15. Тәжібаев Т . Жалпы психология. Алматы – Қазақ университеті, 2003.
16. К.Д. Ушинский. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі таңдамалы пікірлері., 1996..
17. Р.С. Немов. Психология. Кн. 1. Москва,: Владос, 1998.
18. Ә. Алдамұратов. Жалпы психология. Алматы – Білім, 2001.
19. Психология. Под общей редакцией В.М. Мельникова. Москва, физкультура и спорт. 1999.
20. В.В. Богословский. Жалпы психология. Алматы – Мектпе 1999.
21. В.С. Мухина. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы – Мектеп., 1986.
22. В.С. Мухина. Детская психология. М., - Просвещение, 1995.
23. А.А. Люблинская. Детская психология. Москва Просвещение, 2001.
24. Ф.Н. Гоноболин. Внимание и его воспитание. Москва., педагогика, 1998.
25. М. Мұқанов. Жас және педагогикалық психология Алматы.
26. И.Ю. Кулагина. Возрастная психология. Москва., 1997.
27. А.А. Люблинская. Мұғалімдерге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы, Мектеп., 1991.
28. А.М. Пчелина оқушылардың телевизор қолданылатын сабақтағы зейіні. «А.И. Герцен атындағы ЛГПИ ғылыми жазбалары». 1969.
29. И.С. Кон. Психология ранней юности. Москва – Просвещение, 1989.
30. Р.С. Немов. Психология. Книга 3. Москва – Владос, 1998..

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
І. ЗЕЙІННІҢ
1.1. Зейіннің психологиялық және физиологиялық мазмұны ... ... ... ... ..
1.2. Зейінді ұлттық психология тұрғысынан талдау
... ... ... ... ... ...
1.3. Психология ғылымында зейін теориялары мен концепцияларының
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.4. Білім меңгеруде бастауыш сынып балаларының зейін

ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .

ІІ-Тарау. БАСТАУЫШ СЫНЫП БАЛАЛАРЫНЫҢ ЗЕЙІН ҚАСИЕТТЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1. Зейін ерекшеліктерінің оқу үлгеріміне тигізетін
әсерін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
2.2. Бастауыш сынып балаларының зейін қасиеттерін әдістемелер
көмегімен жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
2.3. Қалыпқа келтіру экспериментінің нәтижесінің
тиімділігін тексеру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі: Зейін - барлық интеллектуалды функцияларды
өткізетін және интеллектуалды іс-әрекеттің нәтижелі болуын қатамасыз
ететін, өзгермейтін психикалық процесс. Көп жағдайда зейіннің даму деңгейі
мектептегі баланың жетістіктерін анықтауда көрінеді. Мектеп жасына дейінгі
балада еріксіз зейін басым болады, бала зейінін дұрыс бағыттай алмай,өзінің
ішкі әсеріне жиі бағынады. Бұл бір нәрсеге көңіл ұзақ аудармаудан, іс-
әрекетте жинақтала алмаудан пайда болады.
Мектепке қадам басар шақта балада біртіндеп ерікті зейін қалыптасады.
Ерікті зейіннің дамуы жауапкершіліктің дамуымен тығыз байланысты, олар кез-
келген тапсырманың (қызық, сонымен бірге қызық емес) орындалуын мұқият
қадағалайды. Зейіннің әр түрлі қасиеттері: шоғырлануы, көлемі, бөлінуі мен
қайта қосылуы,тұрақтылығы-белгілі бір мөлшерде бір-біріне тәуелсіз.
Зейіннің әр түрлі қасиеттерінің бұзылуы оқудағы әр түрлі қиындықтарға да
себепші болады. Алайда, зейіннің барлық мүмкін болатын мінездемелерін қамти
отырып,балалар зейіннің туындауы мен толықтыру жағдайын жоғарылататын
жаттығу өткізу қажет. Ерікті зейіннің психологиялық мазмұны іс-әрекетке
ерікті түрде күш салу мақсатын қоюмен байланысты. Зейіннің дамуында
эмоциялық факторлардың дамуы мен ойлау процесінің ролі айқын
көрсетіледі.Оқу үрдісіне қойылатын қазіргі заман талаптары және
мектептердегі жаңа бағдарламалар мұғалімдердің алдына оқушылардың ғылым
негізін игеру жетістігіне ғана емес, сондай-ақ балалардың жан-жақты дамып,
алған білімдерін іске қолдана білуге үйрету міндеттерін тартады. Мұның
барлығы оқу жұмысының белсендірілуін, соған сай, оқу іс-әрекетінде оқушылар
зейінінің жоғарылауын талап етеді. Мектеп оқушылар зейінін оқу-тәрбие
процестерінің (үрдістерінің) талаптарына байланысты жүйелі түрде
қалыптастырып, дамытатын негізгі мекеме болса, мұғалім – зейінді дамытушы
тұлға.
Оқу іс-әрекетінде таным үрдістері маңызды роль атқарады, оқытудың
нәтижелілігі оқушылардың психикалық үрдістерінің (түйсігі, қабылдау т.б.)
дұрыс ұйымдастырылуымен тығыз байланысты. Солардың ішінде зейіннің орны
ерекше, өйткені ол психикалық процестердің қызметінің қалыпты деңгейде
болуына көмектеседі және педагогикалық үрдістің нәтижелі болуына жетелейді.
Зейін мәселесін оқу іс-әрекетіне қатысты талдауда тек психологиялық
ғана емес, психологиялық-педагогикалық тұсын атап өту де орынды. Мұнда
білім беру заңындағы оқыту сатылары жүйесіне байланысты оқушылардың жас
ерекшелігін ескереміз. Мектептің қойған міндеттерін орындау мұғалімнен
оқушылардың жекелік ерекшелігі (соның ішінде, зейін қасиеттері) туралы
терең психологиялық білімдерді қажет етеді. Сондықтан мұғалімдерге
оқушылардың дамытатын практикалық кеңестер мен нұсқауларды алып қана қоймай
зейіннің түрлері, қасиеттері, оқушылардың жасына сай ерекшелігі,
шоғырланудың психологиялық және физиологиялық табиғаты туралы мағлұматтарды
түсінулеріне тура келеді.
Әр адам өз зейінін қаншалықты жақсы меңгере алса, ереже бойынша,
соншалықты еңбекте, оқуда және қоғамдық әрекетте көрінетін қабілеттілік
және белсенділік секілді жағымды белгілермен ерекшеленетіндігін ұмытпауымыз
керек. Сондықтан мектептегі оқушылардың зейіні мен зейінділігін тәрбиелеу
олардың болашақта тәуелсіз Қазақстанымыздың күшті және белсенді, білімді
азаматтары болуына көмектеседі. Зейін жоқ жерде адамның жасап жатқан
жұмысына саналы қатынасы да, нәтижелі ойлауы да болмас еді. Зейін адамның
психологиялық құрылымында айрықша орын алып, оның іс-әрекет түрлерінде,
бағыт-бағдарында айқын көрініс береді. Іс-әрекеттің кез-келген түрінде
зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Әсіресе, оқу іс-әрекетінде
зейіннің маңызы өте зор.
Зейін белгілі бір дәрежеде жоғары жүйке әрекетінің негізгі
үрдістерінің даму деңгейіне де байланысты болады. Жас ерекшелігіне қарай
бұл үрдістер ауысады, сол себептен зейін де өзгеріске ұшырайды. Сырттан
әсер ететін тітіркендіргіштер жас ерекшелігіне қарай әр оқушыда әртүрлі
қабылданады және әртүрлі реакция туғызады. Демек, зейінді жалпы және жас
ерекшелігі бағытында талдап-зерттеу мектептегі психологиялық қызметтің
маңызын арттыра түседі, білім алушылар мен білім берушілерге берілетін
психологиялық көмектің нәтижелі болуына ықпал етеді. Көптеген ұлы тұлғалар,
қоғам қайраткерлері өз әрекеттерінің жемісін белгілі бір деңгейде зейінмен
түсіндірген. Эдисон ғылымдағы өзінің жетістіктерін ол жұмыс уақытында
ешқашан зейінінің ауытқымағандығымен және айналысқан ісіне зейінін барынша
шоғарландырғанымен түсіндірген. Шығармашылық еңбекте зейіннің маңызы өте
зор, ол турады француз биологы Ж. Кювье: Данышпан – бұл ең алдымен зейін
деп көрсеткен.
Зейін тек әрекет жетістігінің шарты ғана емес, сондай-ақ адамның
әлеуметтік бағыттылығын түсіндіруге де көмектеседі.
Жеткілікті деңгейде дамыған зейінді адамның байқағыштығы мен
зейінділігін көруге болады. Байқағыштық ақыл-ой сапасы ретінде және
зейінділік жеке бастың өнегелілік сапасы ретінде өзге адамды түсінуінде
көрінеді. Осындай үлгімен, зейінділік жеке бастың моральдық белгісі бола
алады. Сондықтан, мұғалім іс-әрекетінің нәтижелі болуы оның қызмет
барысында оқушылар зейінін туғызуға бағытталған жұмыс әдістерін дұрыс
пайдалануға ғана емес, сонымен қатар педагогтың өз оқушыларын жас және
жекелік ерекшелігі жағынан хабардар болып, тануына да байланысты болады.
Зейін оқу іс-әрекетінде оқу материалын дәл және анық қабылдап,
түсінуді қамтамасыз етеді. Сол сияқты оқу материалын әдеттегіден жылдам әрі
берік еске түсіруге, ұзақ уақыт есте сақтауға көмектеседі. Зейін дағдыны
жылдам қалыптастыру шарты да болады. Адамның эмоциясы да зейіннің бағыты
мен күшіне тәуелді келеді яғни, қорқыныш сезімін әлсіздендіру үшін ол
туралы ойламай, зейінді ауыстыру керек. Міне, мұндай фактілер психология
ғылымында зейіннің өзекті мәселе екенін дәлелдейді.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып балаларының зейін қасиеттерін
оқу үрдісінде зерттеу және дамыту.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зейін туралы ғылыми теориялық және практикалық әдебиеттерге шолу.
2. Зейіннің психологиялық мазмұнын талдауға арналған материалдарды қазақ
тіліне бейімдеу.
3. Зейіннің қасиеттерін тәжірибе жүзінде зерттеу.
4. Психодинастикалық мәліметтерді қорытындылау.
5. Зейіннің қасиеттерінің түріне байланысты қалыптастырып, дамыту
әдістемелерін ұсыну.
Зерттеудің нысаны – оқу іс-әрекеті барысындағы зейін және оның
қасиеттерінің қызметтері.
Зерттеудің пәні – зейіннің қасиеттерін арнайы бейімделген әдістемелер
көмегімен зерттеу.
Зерттеу әдістері – эксперимент, бақылау, тренингтік жаттығулар
Зерттеудің әдіснамалық негізі – И.М. Сеченовтың, И.П. Павловтың,
А.А. Ухтомскийдің зейінді физиологиялық тұрғыдағы зерттеулеріне, Л.Е.
Выготский, А.Н. Леонтьев, И.Ф. Добрынин, И.В. Страхов концепцияларына,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаевтың ұлттық сипаттағы еңбектеріне негізделеді.
Зерттеудің болжамы – егер де зейін қасиеттерін әр жас кезеңінде
баланың жас ерекшелігіне сай психологиялық тұрғыдан зерттеліп, әдістемелер
жинақталған болса, онда мұғалім әр баланың зейінділік деңгейін ескере
отырып, жеке адамдарды ұйымдастыруға болады.
Зейінді теориялық жағынан талдап, практикалық тұрғыда зерттеп, дамыту
шараларын өткізудің оқу іс-әрекетінде маңызы өте зор. Зейін арқылы ғана
оқушылардың анық қабылдап, дәл ойлап, есте сақтау сияқты оқу үрдісінің
тиімділігін арттыратын аса қажетті компоненттерді қалыптастыра аламыз.

Зерттеу жұмысының кезеңдері:
1 – кезең: библиография түзу, психологиялық әдебиеттерге талдау жасау,
зерттеу жұмысының тақырыбын бекітіп, өзектілігін, мақсат-міндеті мен
болжамын анықтау, тақырыпқа теориялық талдау жасау.
2 – кезең: зерттеу жұмысының мақсат-міндеттеріне сай психологиялық
эксперимент, анықтау, дамыту, қалыптастыру жұмыстарын жүргізу.
3 – кезең: зерттеу жұмыстарының нәтижелерін өңдеу және жалпылау.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және қосымшадан
тұрады.

І-Тарау. ЗЕЙІННІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

1.1. Зейіннің психологиялық және физиологиялық мазмұны
Зейін адамның өмірі мен іс-әрекетінде көптеген маңызды міндеттерді
атқарды. Ол осы сәттегі психологиялық және физиологиялық процестердің
қажеттісін қоздырып, қажет еместерін тежейді, беріліп жатқан ақпараттарды
ұйымдастыруды атқарады, психикалық белсенділіктің ұзақ шоғырлануын
қамтамасыз етеді.Перцептивтік процестер үшін (қабылдау) зейін өзінше бір
күшейткіш болып, бейнелерді егжей-тегжейлі айырып, анық тануға мүмкіндік
туғызады.
Адам есі үшін зейін қажетті ақпаратты қысқа мерзімді және опеаративті
сақтап, сол материалды ұзақ мерзімдік естің қорына аударуға көмектесетін
фактор болып саналады.
Ойлау процесі үшін зейін – мәселені дұрыс түсінуге және шешуге ықпал
ететін фактор. Осы ойлау және ес процесіне зейіннің тікелей ықпалы бар.
Адамдардың арақатынасы жүйесінде бірін-бірі жақсы түсінісуіне, бір-біріне
бейімделуіне зейін көмектеседі. Психиканың ерекше қасиеті ретінде зейін
адамның еңбек процесінде қалыптасады. Мұндағы қажетті шарт – объектіні
таңдап алып, сананы сол объектіге бағыттау. Зейін сыртқы орта құбылыстарына
да, адамның өзінің ішкі психикалық күйлеріне де бағытталуы мүмкін. Сонымен,
зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, оның
айқын бейнеленуіне көмектесетін психологиялық феномен болып табылады.
Таным процестерінің бағыттылығы мен таңдамалылығы да зейінмен
байланысты болады. Зейін анық және дәл қабылдауды, естің беріктігі мен
таңдамалылығын және сөз арқылы ой әрекетінің бағыттылығы мен нәтижелілігін
анықтайды. Демек, барлық таным әрекеттері функцияларының сапалы әрі
нәтижелі болуы зейінге байланысты.

Ғылымда зейіннің келесі түрлері бар:табиғи зейін – ол туғаннан
беріледі. Бұл зейін қызметін қамтамасыз ететін негізгі механизм нысаналы,
белгілі рефлекс болып табылады. Ол ретикулярлық формацияның белсенділігімен
байланысты болады. Жанама зейін – ол арнайы құралдардың (сөздер, қимылдар,
нұсқашы белгілер т.б.) көмегімен реттеледі.
Сезімдік зейін – ерекшелігі бойынша эмоциямен және сезім органдарының
таңдамалылығымен байланысты. Сезімдік зейін сана орталығында сезімге әсер
ететін елес болады.
Интелектуалды зейін – ойдың шоғырлануы және бағыттылығымен
айқындалады. Бұл зейіннің қызығушылық объектісі ой (ой операциялары) болады
[13].
Зейін адамның еркіне ырықты, ырықсыз, үйреншікті болып бөлінеді.
Ырықсыз зейін деп сананың белгілі бір объектіге еріксіз бағытталып, соған
шоғырлануын айтамыз. Сан қилы тітіркендіргіштер ішінен күші басым
тітіркендіргіш зейінді өзіне еріксіз аударады. Мәселен, сөреде тұрған
кітаптар арасынан мұқабасы қызыл кітап бірден көзге тартады. Мұның себебі –
қызыл түстің көзге әсер ету коэффициентінің күшті екендігінде. Кез-келген
тітіркендіргіштің адам зейінін өзіне аудару оның әсерлілігіне байланысты.
Сондай-ақ, тітіркендіргіштердің жаңалығы да ырықсыз зейін тудырады.
Адамның таным әрекетінде көңіл-күйге қатты әсер ететін, нәрселер де
ырықсыз зейін тудырады. Мысалы, бояуы қанық заттар, хош иісті өсімдіктер.
Адамды таңдандырып сүйсіндіретін нәрселер де зейінді өзіне еріксіз
аударады. Көркемөнер туындыларының адам сезіміне күшті ықпал етуі де
ырықсыз зейін тудырып, танымдық процестер мен ойлау әрекетін күшейте
түседі. Ырықсыз зейіннің тұрақты болуы адамның ықылас-ынтасы мен қызығуының
артуына байланысты. Сонымен зейіннің бұл түрінде адам алдына арнайы мақсат
қоймайды.
Ырықты зейін ерікті немесе активті зейін деп те аталады. Сананың
әрекеттің белгілі шарттарымен байланысты болып, бір объектіге бағытталуын
ырықты зейін дейміз. Ырықты зейіннің психологиялық мазмұны адамның іс-
әрекетіндегі алға қойған мақсатымен, ерік күшімен байланысты.
Мектептегі оқу-тәрбие істерінің бәрі де балалардың ырықты зейінін
қалыптастырып, дамытып отыруды қажет етеді. Бұл үшін бастауыш сыныптарда
оқу әрекеті балалардың шама-шарқына қарай қызықты етіп ұйымдастырылуға
тиісті. Талпынысының нәтижелі болуы баланың өзіне деген сенімін арттырады.
Сабақты оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай түрлендіре жүргізіп, әртүрлі
әрекет жасатып, ырықсыз зейінін ырықты зейінге аударып отыру керек.
Жұмыс орнының қолайлы болуы – ырықты зейіннің тұрақты болу шартының
бірі. Жұмыс орнында кісінің көңілін бөгде тітіркендіргіштер алаңдатпауы
керек. Ырықты зейінді ұйымдастырудың маңызды шарты – адамның психикалық
күйі. Шаршаған адамның зейіні тұрақсыз болады. Адамның сырқаты, жан
қинайтын бөгде ойлар т.б. ырықты зейіннің сапасын нашарлатады. Ырықты
зейінді күшейту үшін сөз арқылы қайталап айтып, алға қойған мақсатты
тұрақтандыруға болады.
Үйреншікті зейін – зейіннің ерекше түрі, ол ырықты зейіннен кейін
жаслады. Үйреншікті зейін дегеніміз – қажетті әрі құнды болып саналатын
объектіге адам санасының шоғырлануы. Үйреншікті зейіннің өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол қызығу негізінде пайда болады. Бірақ, бұл нәрсенің
қасиетіне емес, адамның тіршілік мақсатына сәйкес мүдделі әрекетіне
байланысты. Мұндағы маңызды нәрсе – істің нәтижесі. Істің нәтижесі адам
үшін маңызды орын алады.
Әрекет кезінде үйреншікті зейіннің пайд болуы - әркімнің өзіндік
ерекшеліктері мен еңбектену әдеттерінің жемісі. Кейбір адамдар ауыр деген
жұмыстың өзін аса қиналмай-ақ, күліп жүріп тындыра береді. Мұндай
жағдайларда ырықты зейін үйреншікті зейінге оңай ауысады. Ондацда адам
шаршағаннын да білмей қалады:
Объектісінің орналасу жағдайына орай, зейін сыртқы ішкі болып
бөлінеді. Зейінді меңгеру мен оның кейбір ерекшеліктерін дұрыс түсіну үшін
сыртқы және ішкі зейіндер адамның дене әрекетін меңгеріп, реттеуге
бағытталған. Ішкі зейін – сананың ішкі іс-әрекетке, ішкі дүниеге
бағытталуы. Зейіннің бұл түрі адамға ғана тән. Ол жануарларда болмайды.
өйткені, олар өз жан дүниесінің сырын шолып біле алмайды.
Сыртқы және ішкі зейіндер бірін-бірі тежеп отырады. Себебі, сананы
сыртқы әрі ішкі құбылыстарға бір мезгілде бағдарлау өте қиын.Ішкі зейіннің
объектілері: сезімдер, елестер, ойлар. Бұлар адамның сыртқы қимылдары,
еріннің жыбырлауы, жеке сөздерді айтып қалу, дене мүшелерінің түрлі қимыл-
қозғалыстары арқылы байқалады. Ішкі зейіндер – сана мен өзіндік сананың
дамуы үшін қажетті шарт. Онсыз адам болашақ қимыл-қозғалыстарын, олардың
нәтижесін болжай алмайды. Ойлау білу, ой арқылы әрекет жасау ішкі зейіннің
жетілуімен байланысты. Жеке адамның дұрыс қалыптасуы үшін өткен бағалау мен
бастан кешкендерге, көрсеілген. Қылықтарға зейін аударып, талдау жасау
саналы әрекетті жетілдіре түседі.
Ұжымдық зейін – бір сыныптағы барлық оқушының зейінін белгілі бір іс-
әрекет түрінде жұмылдару. Мәселен, мұғалімнің сабақ өтуі.
Топтық зейін – бір ұжым ішіндегі жеке топтар зейінінің шоғырлануы. Ол
сыныпта, лабораториялық тәжірибелер мен өзара тексеру жүргізгенде қажет.
Топтар жұмыс үстінде бірін-бірі алаңдатады, ол кедергіні жеңу үшін
тапсырманың мұқият орындалуын кезеңдерге бөліп жоспарлау керек.
Даралық зейін - әрбір адамның өз міндетін орындау үшін санасын, бағдарлар,
зейінін шоғырландыруы. Ол – адамның өз бетінше оқып, есеп шығарғанда
қолдануға тиісті аса қажетті түрі.
Зейіннің негізгі бес түрлі қасиеті белгілі:
а) Зейіннің көлемі деп оның тым қысқа мерзім ішінде қамти алатын
объектілерінің санын айтады. Еесек адамның зейін көлемі өзара байланысы жоқ
4-6 объектіге тең. Заттарды топтастыру, сөйтіп жекеленіп қабылданатын
объектілердің санын азайту арқылы зейіннің көлемін арттыруға болады.
Бірінші сынып оқушысы үшін әріп жеке объект. Оқып жаттыға келе әр сөз,
кейінірек бүтіндей бір сөйлем тұтас бір мағыналы объект болып қабылданады.
Заттарды топтасрыуды зейінді тұтас нәрсенің жеке элементтері аралығында,
болумен дұрыс үйлестіру – таным процестерінің дамуымен (қабылдауға бөлшек
пен бүтіннің, ойлаудағы жалпы мен жекенің арақатынасы) байланысты.
ә) Зейіннің бөлінуі деп адамның кез-келген іс-әрекет үстінде зейіннің бір
мезгілде бірнеше объектіге бағытталуын айтамыз. Зейінді бөле білу қабілеті
іс-әрекет үстінде дамып бірте-бірте адамның маңызды сипатына айналады.
б) Зейіннің шоғырлануы – адам санасының белгілі бір объектіге айрықша
бағытталуы. Ол зейіннің көлемімен, бөлінуімен тығыз байланысты. Зейін
бағытталған объетілер саны неғұрлым аз болса, шоғырлану соғұрлым күшті
болады. Зейіннің тереңдей шоғырлануы іс-әрекеттің дәл және ойдағыдай
орындалуына қажетті жайт.
в) Зейіннің тұрақтылығы деп оның объектіге бағытталып, ұзақ уақыт бойы
шоғырлануын айтады. Ол түрлі себептерге, жүйке процестерінің күшіне,
әдеттерге т.б. жағдайларға байланысты. Тұрақтылыққа қарсы қасиет –
алаңдаушылық. Мұны білетін мұғалімдер сабақ үстінде 10-15 минут сайын
оқушылардың іс-әрекетінің түрін ауыстырады, оқушылардың есту және көру
қабылдауларын тәжірибелік іспен алмастырады [14].
г) Зейіннің ауысуы деп оның бір объектіден екігші объектіге әдейілеп көшуін
айтмыз. Оның алаңдаушылықтан айырмашылығы саналы, мақсатты түрде
болатындығында. Оқу іс-әрекетінде оның маңызы зор. Зейіннің ауысуы
объектілер сипатына тәуелді болады. Затқа деген ынта және оның адам үшін
маңызды екенін мойындау зейіннің ауысуын едәуір жеңілдетеді. Жеке адам үшін
мәні аз заттан маңыздырақ затқа тез де оңай ауысады.
Әрбір зейін қасиеттері белгілі бір физиологиялық негізге сүйенеді,
олардың ерекшеліктерін осы бағытт түсіндіруге болады.
Зейіннің бөлінуін бір мезгілде өлеңді жатқа айтып, әрі екі ондық
шамасында қосу мен алу амалына есеп шығарғанда көруге болады. Бірақ,
сыналушы бір әрекеттің екінші әрекетке кедергі болатынын сезеді. Әдетте, іс-
әрекет процесінде зейін оның бір түріне ауады. Бұл физиологиялық жағынан ми
қыртысындағы оптималдық қозу ошағының жалғыз екендігімен түсіндіріледі.
Әрекеттің бір түрінің әбден автоматтануы салдарынан ми қыртысындағы қозудың
оптималдық күші азайып, соған сәйкес ошақтың ми қыртысының басқа
учаскелеріне теріс индукциялық әсері әлсірейді. Зейіннің бөлінуі оның өзге
қасиеттерімен салыстырғанда адамның көп күш пен нервтік энергиясын
жұмсағанын керек етеді [15].
Зейіннің шоғырлануы қасиетінің физиологиялық негізін қозудың
оптималдық ошағы туғызатын бірмезгілдік теріс индукциядан көруге болады.
Индукцияның салдарынан пайда болған тежелу – қозудың, ми қыртысының аз
ғана бөлімінде шоғырлануына себепші болады.
Зейіннің тұрақтылығы физиологиялық жағынан қозудың жүйке
жасушаларының бір тобына ұзақ уақыт шоғырлануымен байланысты. Жүйке
жасушаларының қозу процесіне ұзақ уақыт төзу қабілеті жүйке процестерінің
әлді екендігін көрсетеді. Сондықтан сол сияқты тең жағдайлар кезінде
зейіннің тұрқтылығынан, адамның жоғары нерв әрекетінің жалпы типі
байқалады.
Зейіннің ауысуының физиологиялық негізі – жүріп жатқан қозудың
оптималдық ошағының тежеліп, оның жаңа ошағының жасалуы. Бұдан зейін аудару
жүйке процестерінің қозғалғыштығына – қозу мен тежелудің алмасу
шапшаңдығына тәуелді деген қорытынды шығарамыз. Жүйке процестерінің
баяулығы зейін аударуды қиындатады. Сондықтан зейіннің ауыспалылығында да
адамның типтік ерекшелігі, бәрінен бұрын жүйке процестерінің қозғалғыштығы
мен күші, көріне береді. [16].
Зейіннің аталып өткен қасиеттері өзара тығыз байланыста. Жұмыстың
нәтижелі болуы белгілі бір іс-әрекетті орындағанда оған зейіннің жеке
қасиеттерінің қатысуына ғана емес, олардың үйлесім табуына да тәуелді.
Зейіннің типтері:
-Жеке адамға мінездеме бергенде адамдарды зейінді, зейінсіз, ұмытшақ
(зейіні шашыраңқы) деп бөлеміз.
-Зейінділік ең алдымен іс-әрекеттегі зейін түрлерінің қатысымен анықталады.
Өзіне ненің және неліктен қажет екендігін айқын білетін, еркі күшті,
мақсатқа берік адамға ырықты және үйреншікті зейіннің, басым болуы тән. Бұл
жағдайда зейіннің кейбір сапасының кемшіліктері (зейін аударудағы баяулық,
бөлінуінің нашарлығы) онша білінбейді. Зейінділік адамға деген қарым-
қатынастағы әдептілік пен мейірімділіктің негізін құрайды.
-Зейінсіздік бір нәрсеге ден қоя алмаудан, пікір мен ой қорыту
үстірттігінен басқа адамның ішкі дүниесіне үңіле алмаушылықтан көрінеді.
Зейінсіздік себептері жігерсіздікте, айнала қоршаған дүние жайлы білімнің
тапшылығында, мейірімсіздікте, адам тағдырына деген немқұрайдылықта жатады.
Зейінділік те, зейінсіздік те бірде көрініс беріп, бірде көрініс
бермеуі мүмкін. Өмірдің бір саласында зейінділікке көрсеткен адам басқа
салада тіптен зейінсіз бола береді.
Өз ішкі зейінін ырықты реттей алмауға байланысты болатын зейінділік
немесе зейінсіздік ойлау әрекетіне әсер етеді. Пайымдау дәлелдігі,
бірізділігі, қайшылықсыздығы зейінділікке байланысты. Көңіл күйіне қарай
ойдың алаң болуы, пайымдауды табандылықпен аяқтауға қабілетсіздік –
зейінсіздіктен болады. Дегенмен де, зейін ойдың логикалық беталысын анықт
айтын себеп емес, шарттардың бірі.
Зейіннің шашыраңқылығына зейіннің бір нәрсеге терең бойлай шоғырлануы
да, адам зейіні сырт жағдайлардың ырқында, ерік арқылы реттелуі мардымсыз
болуы да себеп болуы мүмкін. Алдыңғы себеп жағдайында адам зейін бөлінуінің
жеткіліксіздігінен айналасында болып жатқан жайттан хабарсыз болып, оларға
зер салмайды. Мінез-құлқының сырт кескініне қарағанда, бұл зейіні сансаққа
бөлінген адам сияқтанып көрінеді, бірақ ол сырттай шашыраңқылық, бұл –
зейіннің бар күші жұмылған бір объектіге шоғырлануының салдары.
Зейіннің типтері оның жеке адам құрылымындағы жалпылама ғана
сипаттамасын береді. Шын мәнінде зейін адамның әртүрлі қасиеттерімен
байланысты. Зейінділік жеке адамдық сипат ретінде зейін қасиеттерінің
өзіндік жиынтығынан (синтезінен) көрінеді. Зейіннің белгілі бір қасиеттері
адамның белсенді іс-әрекет үстінде қалыптасады. Мысалы, педагогтық қызмет
зейін тұрақтылығын, жақсы бөлінуін және шапшаң ауысуын шыңдайды. Оқымысты
еңбегі шоғырланған және тұрақты зейінді талап етеді. Сондықтан зейіннің
нерв жүйесінің типтік ерекшеліктерімен байланысты қасиеттері іс-әрекет
нәтижесінде қайта сап түзейді.
Зейін мінез сипаттарында жеке адамның ақыл-ой қызметінің дара
ерекшеліктерімен, сезім көріністерімен үйлеседі. Байқағыштық, білуге
құмарлық сияқты мінез сипаттарында адамның эмоциялық қарым-қатынасы да,
оның зейінінің ерекшеліктері де ақыл-ой қызметінің өзіндік болмысы
негізінде жинақталады.
Білім заттардағы немесе ойда болғанымен мамандығы жоқ адамның көзі
шалмайтын бөлшектерді байқауға мүмкіндік береді. Мысалы, мұғалім зейінінің
маманданғандығы айналасындағылардың мінез-құлқындағы кемшіліктерді мектепте
ғана емес, одан тыс жерде де байқайтындығынан көрінеді. Ол тәртіп
бұзушылқты көре тұрып, оған селқос қарап өте алмайды. Сол сияқты ғалым ойы
дамылсыз толғандыратын, яғни зейін аударатын нәрсеге – объектіге айналады.
Адамның дүниетаным, наным, мұраттары қандай заттар оның санасының
шоғырлануын туғызатындығына айтарлықтай ықпал етеді. Жеке адамның бағыт-
бағдары мен өмірдегі басты, өскелең жаңа нәрселерге зейін қоя білуі
байланысып жатады.
Зейінділік жеке адамдық сипат ретінде зейін қасиеттерінің өзіндік
жиынтығынан (синтезінен) көрінеді. Зейіннің белгілі бір қасиеттері адамның
белсенді іс-әрекет үстінде қалыптасады. Мысалы, педагогтық қызмет зейін
тұрақтылығын, жақсы бөлінуін және шапшаң ауысуын шыңдайды. Оқымысты еңбегі
шоғырланған және тұрақты зейінді талап етеді. Сондықтан зейіннің нерв
жүйесінің типтік ерекшеліктерімен байланысты қасиеттері іс-әрекет
нәтижесінде қайта сап түзейді.
Зейін мінез сипаттарында жеке адамның ақыл-ой қызметінің дара
ерекшеліктерімен, сезім көріністерімен үйлеседі. Байқағыштық, білуге
құмарлық сияқты мінез сипаттарында адамның эмоциялық қарым-қатынасы да,
оның зейінінің ерекшеліктері де ақыл-ой қызметінің өзіндік болмысы
негізінде жинақталады (синтезделеді).
Жеке адам құрылымындағы зейін. Зейінділікті тереңірек сипаттау үшін,
оның мазмұн – себеп жағын, сондай-ақ зейінділік құрылымындағы зейіннің
әртүрлі қасиеттерінің қатысын анықтайтын жеке адамның іс-әрекеті және бағыт-
бағдарымен байланысын талдау қажет.
Еңбек пен оқу әрекетінде адамның ырықты зейіні жиі бағытталатын
тұрақты объектілер болады. Бұл объектілер адам санасында бірте-бірте
көбірек орын ала бастайды. Осы заттарға және белгілі бір іс-әрекетке зейін
қою әдеті пайда болады.
И.М. Сеченовтың бас миының рефлекстері туралы тұжырымын дамытып,
эксперименталды түрде бекіткен – И.П. Павлов. И. Павловтың оптималдық қозу
алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық тұрғыдан тиімді
түсіндіреді.
А.А. Ухтомский ми қызметінің физиологиясын зерттеу нәтижесінде
доминанта (латынша доминас – үстемдік ету) жайлы ілім жасады. Бұл принцип
бойынша мидағы қозу күшейіп, өзге алаптардың қызметіне үстемдік етеді.
Доминанта немесе қозудың үстемдік ететін ошағы жылжымалы оптималдық қозу
ошағынан жоғары тұрақтылығымен өзгешеленеді. Ол жаңадан пайда болған қозу
ошақтарын тежеп қана қоймайды, солардың есесінен күшейе түсетун, басқа нерв
орталықтарында туған қозу процестерін өзіне қосып алу қабілеті де бар.
Ми қыртысында қозудың үстем ошағының болуы бір затқа немесе құбылысқа
шұқшия қадалу дәрежесін, бөгде тітіркендіргіштер зейін аудара аламайтын
және елеусіз қалатын жағдайда түсінуге мүмкіншілік береді. Адам зейіннің
өте күшті шоғырлануы, оның істі шын беріле сүюіне, затқа бар ынтасымен
қызыққанына байланысты болады.
Оптималды қозу ошағы да, доминанта да адам зейінінің әсіресе, оның
ырықты сипатының механизмін толық ашып көрсете алмайды. Адамның хайуаннан
бір ерекшелігі – зейінін басқара алатындығы. Сондықтан зейінді тәрбиелеуде
алдыға мақсат қоя білудің маңызы аса зор. Оны адамның өзі тұжырымдайды не
басқа біреудің ұсынуы мүмкін. Әсіресе мақсатын белгілеу және үнемі анықтап
отыру зейінді оятады, сүйемелдейді және әр нәрсеге аударады. Мұндайда
оптималдық қозу ошағының (доминантының) пайда болу механизмі – бірінші және
екінші сигналдық жүйелердің өзара әсері болады. Ол өзара әсер қозудың
элективті (таңдамалы иррадиациясының сөздік (екінші) сигналдық, жүйеден
бірінші сигналдық жүйеге ауысуы жүзеге асады.. Ал, енді бірінші сигнладық
тітіркендіргіштер сөйлеу процесінде жаңғыра отырып, мақсатты айқындай
түсуге әрі оптималдық қозу ошағын күшейтуге жәрдемдеседі. [10].
Зейіннің пайда болуы мен дұрыс ұйымдастырылуында жұмыстың қатаң
режиміне негізделген динамикалық стереотип жасаудың үлкен мәні бар. Ол
қозудың оптималдық ошағының пайда болуын жеңілдетеді. Және іс-әрекеттің
жемісті болуын қамтамасыз етеді. Қандай істі болмасын зейінсіз орындауға
жол беруге болмайды. Өйткені, ждинамикалық стеротип қалыптасып қалған соң
оны өзгерту қайта жаңартудан әрқашанда қиын.
Зейін адамның сырт пішінінен, еш қиындықсыз-ақ көзге түсетін және
содан адамның қаншалықты зейінді екендігі жөнінде қорытынды жасауға болатын
жүріс-тұрыс қалпынан, мимикадан білініп тұрады. Зейін қалыпты қимылдың
тежелуінен, сезім мүшелерінің нысанаға бағытталуымен сипатталады. Тұрпат
ойға шомғандықты білдіретін кезде көз осі кеңейеді.
Зейіннің физиологиялық негізін зерттеуде физиологтар И.М. Сеченовтың,
И.П. Павловтың, А.А. Ухтомскийдің еңбектері үлкен орын алады.Зейіннің
физиологиялық құбылмалылығы көрінісін И.П. Павлов ашқан қозудың оптималдық
ошағы құбылысы түсінуге көмектеседі. Миға әр сот сайын көптеген
тітіркендіргіштер (есту, көру, тері т.б.) әсер етеді. Солардың әсерімен ми
қыртысының үлкен жарты шарында күші әртүрлі көптеген қозу ошақтары пайда
болады. Зерттеулердің көрсетуіне қарағанда қозудың оптималдық ошағы орта
интенсивтілікке ие және организмнің сол жағдайдағы өмірлік әрекетіне
қолайлы болады. Теріс өзара индукция заңы бойынша қозудың оптималдық ошағы
ми қыртысының басқа бөліктерінің іс-әрекетін тежейді.
Қозудың оптималдық ошағы құбылмалы болады. Тітіркендіргіштердің
өзгеруі не олардың ми қыртысының бір ғана учаскесіне ұзақ уақыт әсер етуі
тізбекті индукция заңы бойынша қозу ошағын басқа учаскелерге ауысуға
әкеледі. [9].
И.М. Сеченовтың көзқарасы бойынша адамның зейінінің рефлекторлық
сипаты бар (Сеченов бойынша кез-келген рефлекс қандай да да бір белгілі
сыртқы әлем әсерінен туып, сол әсерге заңды байланысы бар бұлшық ет
қозғалысымен аяқталады). Тұрақты, шоғырланған зейін – баланың өз
қозғалыстарын басқаруды үйренуінің нәтижесі болып табылады. И.М. Сеченов
өзінің шығармалар жинағында: Оның көзі жан-жақты барлап жарықты түйсінеді,
егер көру осіне зат түссе оны бәрінен күштірек түйсініп, қабылдайды. Бала
миына жарық неғұрлым айқын болса, соғұрлым ұнайды. Демек, бала бұл шарт
бойынша еріксіз түрде көзін жағымды түйсіну жағдайында ұстануға тырысады.
Бұл оқиға бір емес, екі емес мың рет қайталанады, нәтижесінде бла көруді
үйренеді. Бұл жерде жетекші рөл ойнайтын бұлшықет қозғалысы – барлық кезде
еріксіз түрдегі, дағдының әсерінен берілген бағытта дамитын акт болып
табылады. Үлкен адамдардың да көруінің бірінші акты үйретілген болса да
еріксіз болады. Зейін бағытталған бейненің түйсіну айқындығынан көрінеді
(көздің көру өсі бағытталған образға деген зейін) [8].
Жалпы зейіннің физиологиялық негіздері жөнінде тағы да басқа бірнеше
теориялар бар. Мысалы, Англия физиологы Шеррингтоннның теориясы бойынша
зейінді белсенді, ерікті әрекет деп түсінуге болмайды. Өйткені, ол зейінді
әсер етуші күшті қоздырғыштарға ғана қайтарлытын жауап ретінде
түсіндіреді[11]. Қазіргі кезде, психологияда зейін механизмі нерв жүйесінің
әртүрлі деңгейдегі сүзгі ретінде қарастырылады. Ол сүзгі – ми қыртысының
астына орналасқан анатомиялық және функционалдық жағынан оңашаланған нерв
ткані – ретукулярдық формация. Ол бір импульстерді таратып, тежеп,
екіншілерін күшейтіп оларды ми қыртысына жіберіп отырады. Сөйтіп, айқын
сана аймағына, ми қыртысына баратын импульстер осылдай іріктеледі.
Зейіннің физиологиялық теориясы Н.С. Лейтестің, И.В. Страховтың, Е.Д.
Хомскаяның, П.П. Блонскийдің, Б.Ф. Ломовтың т.б. еңбектерінде көрсетілген.
П.К. Анохин функционалдық жүйе теориясын жеке жағдайдағы шартты рефлекстің
көрінісімен негіздеді. Бұл негізбен келесі: нысана белгісі мен зерттеу
реакциясының тұтастығын және орталық интеграциясының икемделу нәтижесі және
кері афферентация туралы ерекше ережені ұсынады.
Жоғарыда айтылған физиологтардың тұжырымды қорыта отырып, оның негізі
– жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейде тұрған сезгіштік қызметі екендігін
көреміз. Сезгіш деген ми қабығының төменгі қатарында орналасқан
ретикулярлық формация. Оны екіге бөлуге болады: өрлеуші, төмендеуші. Егер
әртүрлі импульстар жоғарыдан (ми қабығының) төменгі ми алаптарына (ми
бағанасы т.б.) келіп, оларды бағындырса, ол төмендеуші ретикулярлық
формацияға жатады. 1958-1960 жылдары АҚШ оқымыстысы Г. Мэгун, Италия ғалымы
Моруций импульстардың төменнен жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмысына
әсерін тигізе алатынын дәлелдеген еді. Ол өрлеуші ретикуляциялық формация
деп аталады. Зейіннің физиологиялық негізін озудың оптмиалдық ошағы
құбылысымен де түсінеміз. Ол бойынша миға көптеген тітіркендіргіштер бір
мезгілде әсер етеді. Солардың әсерінен ми жарты шарларының қабығында
күштері әртүрлі қозу ошақтары пайда болады.

2. Зейінді ұлттық психология тұрғысынан талдау

М.Жұмабаев психология ғылымының педагогикалық психология
саласын қарастырған. Жан қуаттары, Педагогика кітаптарының психология
ғылымында маңызы зор. М. Жұмабаев Педагогика еңбегінде зейін мәселесіне
тоқталады және оны абай түсінігімен алмастырып қолданады. Автордың Адам
жанында әсерлену үшін..., барлық жан көріністері болу үшін бір шарт бар. Ол
шарт - абай деген қағидасының психологиялық тұрғыда мәні өте зор.
М.Жұмабаев аталмыш психологиялық феноменнің анықтамасын бере отырып, оның
түрлерін және тәрбиелеу жолдарын ашып, зейіннің болмау себептерін
талқылайды.
Альтернативті терминнің анықтамасы бойынша абай дегеніміз –
сыртқы дүниедегі бір затқа яки ішіміздегі бір жан көрінісімізге – ойға,
ішкі сезімге, қайратқа жанның төнуі, нүктеленуі деген сөз[6]. Ол болмаған
жағдайда, біз сыртқы заттардан әсер алып, олармен таныса алмаймыз.
Мағжан Жұмабаев зейінді үш түрге бөледі. Бірінші түрін әсер еткен
заттың немесе көріністің мінезіне қарай ерікті және еріксіз абай деп
бөледі. Біз тілемеген уақытта яки тілегімізге қарсы бір нәрсе біздің
абайымызды еріксіз тартса, ол еріксіз абай деп; егер біз өзіміз тілеп, бір
нәрсеге абайымызды өзіміз аударсақ, ол ерікті абай деп аталады. [6-44].
Зейіннің екінші түрін абайдың табандылығына (зейіннің тұрақтылығы
болуы керек) қарап екіге бөледі: табанды абай, екіге бөледі: ішкі және
сыртқы.
Еңбектегі баланың абайы тақырыпшасында жазушы бала мен ересек
адамның зейінін салыстыра отырып, бала зейініне сипаттама береді. Демек,
1. Балалардың зейіні еріксіз – бала өзі тілеп абайын бір нәрсеге
байлай алмайды.
2. Бала зейіні сыртқы – ол тек сыртқы заттарға зейін аударады.
3. Бала абайы табансыз (тұрақсыз) – ол бір нәрседен екіншіге әп-сәтте
ауып жүре береді, балада табанды абай 11-12 жаста пайда бола бастайды.
Автор арнайы зерттеулерсіз, өмір тәжірибесіндегі байқағандарын тұжырымдай
келіп бала зейінін тәрбиелеудің бес түрлі жолын ұсынады. Тәрбие қылу
жолдары: 1. Әсер күшті болса, абай да соғұрлым күшті болады – автор мұны
педагог әрекетімен байланыстырады: мұғалім күшті сөйлесін, айқын жазсын. 2.
Әсер жеке болсын - әсер неғұрлым аз болса соғұрлым күшті абайланады, яғни,
абайды екі бірдей әсерге жұмсаудан бір ғана әсерге жұмсаудың жан-жақты
түйсінілуі. 3. Әсер жаңа болсын - әсер неғұрлым жаңа болса, абайды сонша
көп тартады, мәселен бір сабақтың артынан екінші түрлі сабақты өткізу. 4.
Жаңа алынатын білім мен ескі білімнің қатынасы болсын, жағырафия оқытқанда
тұрған ауылдан бастау керек. 5. Болашақ әсерге даярлану болсын, яғни бір
нәрсені күтіп барып жолықтырсақ, сол нәрсеге абай күшті болады. Міне, бұлар
– зейінді тәрбиелеу жолдары.
Осы шарттар болмағанда және тағы мына себептер болмаса адамның зейіні
болмайды: 1. Дененің немесе жанның шаршауы. 2. Жанның толқындап тұруы. 3.
Бейғамдық: тума және жүре пайда болатын, осы тұста тума бейғамдық ұзақ
тәрбие тілейтін болса, жүре пайда болатын бейғамдық данышпандарда көбірек
кездесетін зиянсыз түрі [6-48].
Этнопсихология бағытында орны бөлек Жүсіпбек Аймауытов Психология
еңбегінде зейін термині ілтипат ұғымымен алмастырылады. Ж. Аймауытов:
ілтипат дегеніміз – сырттан алған әсерлердің біріне көңілді аудару.
Ілтипаттың себебі сырттан берілсе, оны ырықсыз ілтипат дейді, іштен берілсе
оны ырықты ілтипат дейді. Алғашқы түрлі ілтипат балаларға тиісті, бала
сыртқы әсердің құбылуына қарай ілтипатын да құбылтып отырады. Сондықтан
оқығанда баланың ілтипатын бір нәрсеге ұзақ аудару қиын тиеді. Ырықты
ілтипат үлкен кісіде болады. [7]. Сондай-ақ, адамдардың ақыл-ой деңгейінің
дамуына байланысты данышпан, қабілеті орташа деп бөле отырып оларға тән
зейіннің көрінісін ажыратады. Ол данышпан адамдарда зейіннің ырықты түрі
кездесетінін айта отырып олардың зейінді болуын түсіндіреді. Оның ілтипаты
зор ынтамен қосарланып, бір салдардан екіншіге көшеді, еш уақыт олай-бұлай
тайқуды білмейді [7-148]. Ж. Аймауытов пікірі бойынша ақыл, қабілеті орташа
адамдарды ырықты зейінге қарағанда ырықсыз зейіннің басым болатынын көруге
болады. Ілтипатты (зейінді) психологиялық жағынан қарастырғанда, ілтипатпен
қарау немесе нәрсеге ақылдың түгел шұғылдануы деп түсіндіреді. Зейіннің ең
күштісі ескі мен жаңаның арасында келістік пайда болған кезде: бір буыннның
бөлімдері арасы үйлескен тәрізді болғанда шегіне жетеді. Өте ескі мазаны
алады, жүдә жаңа еш нәрсе айтпайды, екеуі араласса зейін туғызады. Автор
сондай-ақ, педагог-мұғалімдерге оқушы зейінін тәрбиелеп, туғызу үшін нұсқау
береді. Яғни, балаға зейінді бол деп зекімеде, олардың ілтипатын жалынып
сұрама да, нәрсенің зор маңызды екенін үгіттеп, оны ілтипат туғызатын
дағдылы құрал есебінде де пайдаланба, ынтаны нәрсеге жылы қарап, жоғары
заңдарға еріп, өз ішінен шығар [7-150]. Педагогикалық қызметке
Ж.Аймауытовтың: Нәрсе тым дерексіз болса, деректі мысалдар арқылы
түсіндір. Тым жат болса, бұрынғы таныс нәрселермен ұқсастығын көрсет, тым
қиын болса баланың басына пайдалы жағымен миына сіңір деген қағидасының
маңызы зор. Сондай-ақ оқу процессінде түсіндірер нәрсені өзгертіп,
түрлендір, себебі, өзгермеген нәрсе ұзақ уақытқа дейін ілтипатты төндіріп
тұра алмайды деп көрсетеді. Ж.Аймауытов, адамдардың бір-бірінен айырмасы да
зейіннің даму түріне байланысты болатынын көрсетеді. Біреулер жаратылысынан
алаң келеді, кейбіреулері артық қиындық көрмей-ақ ойдың жібін берік
ұстайды. Мұндай болу себебін әркімнің сана толқынының әртүрлілігімен
түсіндіреді. Мысалы, табанды ілтипатқа қабілеті бар адамдар жігерін аз
жұмсап, жұмысты тез істейді. Ж. Аймауытов зейіннің физиологиялық негізі
туралы да біраз ой қозғайды. Зейінді туғызғаннан кейінгі мидағы суреттеу
сол нәрседен әсер алғандағыдай жүйкенің кіндігін қоздырады. Ал, әсер
алынған соң, ол кіндікті өздігінен тағы қоздырады да манағы нәрсе сана
толқынының кіндігіне кіреді, сөйтіп жүйке кіндігіне енді әсер кіреді.

3. Психология ғылымында зейін теориялары мен
концепцияларының алатын орны.

Психология тарихында зейіннің моторлық теориясына үлкен орын беріп,
оны құрастырған – Н. Ланге. Ол өзінің Психологические исследования атты
еңбегінде зейін туралы жазады. Н. Ланге мәселесін табиғи-ғылыми талдауды
дамыта отырып оны зерттеуде генетикалық тәсілді іске асырды. Н. Ланге
зейіннің моторлық теориясын тек қана оның бейімделуге қозғалысы деп
есептемейді, еріктік зейін – ол әрі моторлық, әрі апперцепциялық процесс
деп қарастырады.
Э. Титченер зейінді еңбектің нәтижелілігін қамтамасыз ететін сананың
дәрежесі - деп түсіндіреді. Оның еңбегінде өмірдегі жағдайларды байқау
арқылы зейін көлемінің дәрежесі зерттелінген. Э. Титченер еңбегіндегі
мәселелердің бірі – зейіннің сандық көрсеткішін өлшеу болып табылады. Э.
Титченерге генетикалық бағыт жақын. Ол зейіннің физиологиялық механизмі
туралы да бірнеше пікірлер жазды. Сондай-ақ, зейіннің келесі үш формасын
түсіндірді: пассивті (ырықсыз) зейін, активті (ырықты) зейін және екінші
(қосымша) зейін.
Зейін туралы тұжырымдамасын Д.Н. Узнадзе екі жоспарлы психикалық
әрекетпен импульсивтік және жанама түрде көрсетеді. Импульсивті жоспар
зейіннің міндетінсіз, ал екінші жоспар түрі зейіннің тікелей қатысуымен
өтеді. Сонымен, Д.Н. Узнадзе қоршаған жағдайды күрделілендіруде зейінді
объективті процесс ретінде сипаттай келе ...соның негізінде санада заттар
тіркеледі және сол затқа танымдық қатынас оянады - деген көзқарас
білдіреді [2].
И.В. Страховтың зерттеулерінде зейіннің көп қызметі процесс екені
анықталады. Ол қызметтердің практикалық іске асуы еңбектің нәтижелілігіне
және мазмұндылығына, оқу-ғылым және басқа да іс-әрекет түрлеріне жағдай
жасайды. И.В. Страхов осыған қосымша зейін және сөйлеу проблемасына
байланысты жұмыстар жүргізді [3; 4].
Зейіннің қызықты теориялық концепциясын П.Я. Гальперин ұсынды. Оның
негізгі мазмұны төмендегідей болып келеді. [5].
1. Зейін болжамды-зерттеу әрекеттерінің бір мезгілі болып табылады.
Ол сол бір мерзім уақытында адам психикасында туған, пайда болған бейненің
мазмұнына, ойларға, өзге феномендерге бағытталған психикалық әрекеттерді
білдіреді.
2. Ал, зейін қызметі жағынан осы мазмұндарға бақылау жасайды.
Адамның әрбір әрекетінде жорамалдау, орындау және бақылау бөлімдері бар.
3. Белгілі бір нәтиже туғызатын бөгде әрекеттермен салыстырғанда
әрекетті бақылау немесе зейіннің дербес, ерекше қорытындылары болмайды.
4. Зейін әрекеттің тек ақыл-ой түрінде ғана емес, сонымен қатар
қысқартылған сипатта болғанда да нақты ірі дербес акт ретінде қала береді.
Кез-келген бақылау зейін секілді тексеруді қажет етпейді. Бақылау әрекетті
тек бағалап қана қояды, зейін сол мезетте оны жақсартуға мүмкіндік береді.
5. Зейін кезінде бақылау әрекет нәтижелерін салыстырып, дәлелдеуге
мүмкіндік беретін өлшемдер, сәйкестіктер, үлгілер көмегімен іске асады..
6. Ырықты зейін жоспарлы түрде іске асатын яғни, алдын-ала
құрылған жоспар үлгі бойынша орындалатын бақылау формасы болып
табылады.
Кеңес психологтарының көзқарасы бойынша адам зейіні ерік күшін талап
ететін саналы еңбек әрекеті процесінде дамыған. Көптеген совет психологтары
зейін мәселесін зерттеумен айналысты, мәселен Л.Е. Выготский, онан соң А.Н.
Леонтьев, И.Ф. Добрынин, И.В. Страхов.
И.Ф. Добрынин зейін туралы түсінікті анықтай отырып, оның тұрақтылығы,
тербелісі және бөлінуі деген қасиеттерін эксперимент жүзінде зерттеді.
Зейіннің үйреншікті түріне тоқтала отырып И.Ф. Добрынин ол туралы түсінікті
негіздеп анықтады. Ол өзінің негізгі концепциясын құрастыруда зейін мен іс-
әрекеттің арақатынасын талдаудың принципиалды маңызы бар деп көрсетеді.
И.Ф. Добрынин зейінге теориялық және эксперименталды зерттеулер
жүргізді. Оның идеясы зейінді жеке бастың белсенді құбылысы ретінде
қарастыруына негізделеді. И.Ф. Добрынин өзінің жұмыстарында мәнділік
принципін белсенді психикалық әрекетті тудыратын негізгі фактор деп
есептейді. Жануарлар организмінде сырттан әсер ететін биологиялық мәнділік
орын алады, ал адамда одан басқа қоғамдық және жеке бас мәнділігі ерекше
роль атқарады. Демек, адам зейіні алдымен оның жеке басының қызығушылығына
тітіркендіргіштер әсер еткенде пайда болады. И.В. Страхов өзінің
теориясында зейін ерекшеліктері еңбек пен оның түрлері негізінде
қалыптасып, дамығандықтан олардың нанымынан зейіннің кәсіби-психологиялық
ерекшеліктері қалыптасады деп көрсетеді.
Баланы оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі зейінді зерттеумен Б.Г.
Ананьев, М.Н. Шардаков айналысқан. Б.Г. Ананьевтің зерттеулері бойынша
зейін көлемінің ең жоғары деңгейі – 33 жаста, ал төмендегі – 19-21 жаста,
зейіннің таңдамалылығы – 33 жаста, ауысуы – 24 жаста болатынын байқаған,
тұрақтылығы – 34 жаста деп қорытындылайды.
Қазіргі заманғы теориялардың негізінде зейінді әртүрлі бағытта
зерттелген тұжырымдармен толықтыруға болады. Ағылшын эмпирикалық
психологиясының өкілдері – ассоцианистер – зейінді психология жүйесіне
қоспаған. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында зейін ұғымы жоғары роль
атқара бастады [1]. Психологтардың бірқатары (Фуко, Делевр т.б.) бұл
түсініктің заңдылығын жоққа шығарады. Зейінді психология ғылымынан шығарып
жіберуге негіз болған ерекше қадамдарды қылық психологиясы мен
гештальтпсихологияның өкілдері жасады.
Психология тарихында ғылыми зерттеулер ежелгі грек ғалымы Аристотель
(б.з.д. 384-322) есімімен байланысты. Сананың аумағында айқын бейнеленген
нәрсе аподейтека деп аталады. Бұл – Аристотельдің өз заманында зейінге
альтернативті аподейтика терминін пайдалана отырып берген анықтамасы.
Оның мәні – санада анық бейнеленген заттардың мазмұны зейін болып табылады.
Қоршаған ортадағы болмыс сананың байланысына сүйене отырып шығыс
ойшылы Абу-Насыр әл-Фараби (870-950) философиялық трактаттарында психикалық
әрекеттің қисынын ...сыртқы әсер етуші заттардың образы пайда болады -
деп, пайымдауында зейін қасиеттерін зерттеудің методологиялық бағытын
көрсетеді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ғалымдар психикалық
құбылыстарды эксперимент жүзінде әртүрлі құрал-жабдық, аспаптардың
көмегімен зерттеп, солардың ішінде зейіннің теорияларын өңдей бастады.
В.Вундт зейін мәселесін талқылауда оны жеке сана психологиясын
талдаумен байланыстырды. В.Вундт зейіннің негізгі қасиеті ретінде –
қабылдау кезіндегі анықтықты, сол кездегі эмоцияны ескермей көрсетеді. Ол
зейіннің көрінуін активті (ырықты), пассивті (ырықсыз) деп бөледі.
У. Джемс зейіннің психологиялық өзгешелігін анықтай келе оны біздің
... саналы тәжірибемізді толықтырудағы фактор - деп есептейді. Зейіннің
физиологиялық механизмін У.Джемс тұтас болған әрекет ретінде ұсынып, оның
жинақылығын (синтездігін) ерекше көрсетеді. Зейіннің жіктелуін алғаш болып
зерттеген У.Джемс келесі түрлерін атап өткен: сезімдік зейін,
интеллектуалды зейін, тікелей зейін, жанама, ырықты және ырықсыз зейін.
У.Джемс өзінің зерттеулерінде зейін түрлерінің арасындағы байланыстың
күрделілігін айтады және тұрақтылығы мен динамикасының арасындағы
байланысты ашады. Психология ғылымының жетістігіне байланысты динамика
деген түсінікті тербелісі деп қолданады. У.Джемс зейінді психологиялық
тұрғыдан зерттеумен шектеліп қана қоймай, оны талдай отырып педагогикалық
мәселелермен байланыстырады.
Зейін туралы кең тараған теориялардың бірін ұсынған – Т. Рибо. Оның
пікірінше зейін әруақытта эмоциямен тығыз байланыста болады, ол зейіннің
әлсіреген немесе күшейген сипатта болуына тәуелді емес. Т.Рибо эмоция мен
ырықты зейіннің арасындағы өте жақын байланыстарды, тәуелділіктерді
қарастырған. Т. Рибо ырықты зейіннің қарқындылығы мен ұзақтығына
эмоционалды күйдегі объектісінің ассоцияцияланған қарқынды әрі ұзақтығы
тікелей себепші болады, - деп жорамалдайды. Сол сияқты ырықсыз зейін
толығымен аффект жағдайына тәуелді, байланысты.
Зейін тек эмоционалды уайымдармен бірге ғана қосарланып көрінбейді,
сонымен қатар организмнің физикалық және физиологиялық күйінің белгілі
өзгешеліктерімен де бірге байқалады.
Т. Рибо үшін психикалық күйлер мен процесттердің физиологиялық
сәйкестігінің мәнін ашу маңыздылық болды. Бұл жайттар бізді қызықтырып
отырған құбылыс мазмұнында түсіндірілген еді, сондықтан Рибоның
концепциясын психофизиологиялық деп атауға болады. Зейін таза физиологиялық
күй ретінде тыныс алатын, тамырлы, қозғалмалы т.б. ырықты және ырықсыз
реакциялар кешеніне жатады.
Зейіннің шоғарлануы денедегі барлық бөліктердің қозғалысымен бірге
жүреді: бет, кеуде, аяқ-қол. Т.Рибо зейін актісінде қозғалыстың негізгі
ролін келесі үлгімен түсіндіреді. Қозғалыс санада берілген күйді
физиологиялық тұрғыда көтереді және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.