Орталық Азиядағы түркі халықтарының тарихы: Қырғыздар. Ұйғырлар. Өзбектер. Түркмендер. Қарақалпақтар

1. Қырғыздар.
2. Ұйғырлар.
3. Өзбектер.
4. Түрікмендер.
5. Қарақалпақтар.

Қырғыздар — Тянь-Шань және Памир-Алай таулары аралығында орналасқан.
Қырғыздар жерін адам баласы ежелгі тас дәуірінен (бұдан 300 мың жыл бұрын) мекендей бастаған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта алдымен мыстан, кейіннен қоладан жасалған құралдар тарады. Б.з.б. 7 — 6 ғ-ларда құрал-саймандар темірден жасалынып, мал шаруашылығы жетекші орынға шықты. Тайпалық одақтар, құл иеленуші мемлекеттер құрылды. Солтүстікте сақ тайпалары (б.з.б. 7 — 3 ғ.), кейіннен үйсіндер (б.з.б. 2 — б.з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік аудандар Кушан патшалығына (б.з. 1 — 4 ғ-лары) бағынды. 6 — 7 ғ-ларда Батыс Түрік қағанатының орталығына айналды. Экономикасы жетіліп, су диірмені мен каналдар жүйесі салынды, жаңа дақылдар (мақта) егілді. Көшпелі тайпалар арасында орхон, соғды жазулары тарады. Шу, Талас, Ыстықкөл аудандарында қалалар бой көтерді. Орт. Азияның басқа аймақтарымен байланыс күшейді. 10 — 12 ғ-ларда Жетісу мен қырғыз жерінде Қарахан мемлекеті құрылып, өндіргіш күштер жоғары сатыға көтерілді. Талас өңірі күміс шығарудың орталығына айналып, қолөнер, сауда дамыды. 13 ғ-дың бас кезінен Шыңғысхан империясына, оның ішінде Шағатай ұлысына қарады. 14 — 15 ғ-ларда ел аумағы Моғолстан мемлекетінің құрамына кірді. 15 ғ-дың 2-жартысынан жергілікті қырғыз тайпалары бір орталыққа біріге бастады. 16 — 17 ғ-ларда қырғыз тайпалары алдымен Моғолстан, кейіннен жоңғар және қазақ хандықтарының құрамына кірді. Әсіресе жоңғар шапқыншылығы қырғыздарды қатты қырғынға ұшыратты. 18 ғ-дың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. Қоқан езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 ж. Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді. 1863 ж. елдің солтүстік бөлігі 1876 ж. оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867 — 1917) қарады. Елге ішкі Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары келіп, қоныстана бастады. Тауар-ақша қатынастары дамып, мақта тазалау, май айыру, тері өңдеу, сыра қайнату өндірістері пайда болды. Тау-кен, көмір өндіру өнеркәсіптері құрылды. Кредит мекемелері мен акционерлік серіктестіктер дүниеге келді. Бұған қоса отарлық езгі де күшейді.
Сырттан келушілер мен жергілікті халық арасы шиеленісе бастады. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады. 1916 ж. қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 ж. Ақпан революциясынан кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы қазақ зиялыларымен бірлесіп, автономияға қол жеткізуге тырысты. 1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес өкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-інің құрамына кірді. Жергілікті халықтың бір бөлігі — наразы топтар Кеңес өкіметіне қарсы қарулы жасақтар құрды, ақ гвардияшылармен одақтасты. Бірақ бұл көтерілістерді Қызыл Армия басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924 — 25 ж. Орта Азиядағы республикалардың ұлттық-мемлекеттік сипатының белгіленуі нәтижесінде БОАК-тың шешімімен 1924 ж.14 қазанда РКСФР құрамына кіретін Қара-Қырғыз АО құрылды, ол 1925 жылдың 25 мамырынан Қырғыз АО деп аталды, ал 1926 ж. 1 ақпанда Қырғыз АКСР-і болып қайта құрылды. 1925 — 40 ж. халық шаруашылығы жедел дамып, 140 өнеркәсіп орны салынды. Өнеркәсіптің металл өңдеу, мұнай, түсті металлургия, тоқыма, тағам, т.б. жаңа салалары пайда болды. Бай- манаптар кәмпескеленіп, шаруалар ұжымшарларға біріктірілді. КСРО-ның 1936 ж. 5 желтоқсанда қабылданған жаңа Конституциясы бойынша, Қырғыз АКСР-і Қырғыз КСР-іне айналды. 1939 ж. 21 қарашада республика іштей облыстарға бөлінді (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ыстықкөл, Жалалабад, Фрунзе). 2-дүниежүз. соғысқа қырғыз халқы да белсене араласты.

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998
2. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы
3. "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
4. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998
5. Қазақ энциклопедиясы, 7том

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

СӨЖ

Тақырыбы: Орталық Азиядағы түркі халықтарының тарихы: Қырғыздар. Ұйғырлар. Өзбектер. Түркмендер. Қарақалпақтар.

Орындаған: Нұрмұханбет Ә.
Топ: ИЯ - 311
Тексерген: Исин А.И.

Семей қаласы - 2015 жыл
Жоспар:
1. Қырғыздар.
2. Ұйғырлар.
3. Өзбектер.
4. Түрікмендер.
5. Қарақалпақтар.
Қырғыздар -- Тянь-Шань және Памир-Алай таулары аралығында орналасқан.
Қырғыздар жерін адам баласы ежелгі тас дәуірінен (бұдан 300 мың жыл бұрын) мекендей бастаған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта алдымен мыстан, кейіннен қоладан жасалған құралдар тарады. Б.з.б. 7 -- 6 ғ-ларда құрал-саймандар темірден жасалынып, мал шаруашылығы жетекші орынға шықты. Тайпалық одақтар, құл иеленуші мемлекеттер құрылды. Солтүстікте сақ тайпалары (б.з.б. 7 -- 3 ғ.), кейіннен үйсіндер (б.з.б. 2 -- б.з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік аудандар Кушан патшалығына (б.з. 1 -- 4 ғ-лары) бағынды. 6 -- 7 ғ-ларда Батыс Түрік қағанатының орталығына айналды. Экономикасы жетіліп, су диірмені мен каналдар жүйесі салынды, жаңа дақылдар (мақта) егілді. Көшпелі тайпалар арасында орхон, соғды жазулары тарады. Шу, Талас, Ыстықкөл аудандарында қалалар бой көтерді. Орт. Азияның басқа аймақтарымен байланыс күшейді. 10 -- 12 ғ-ларда Жетісу мен қырғыз жерінде Қарахан мемлекеті құрылып, өндіргіш күштер жоғары сатыға көтерілді. Талас өңірі күміс шығарудың орталығына айналып, қолөнер, сауда дамыды. 13 ғ-дың бас кезінен Шыңғысхан империясына, оның ішінде Шағатай ұлысына қарады. 14 -- 15 ғ-ларда ел аумағы Моғолстан мемлекетінің құрамына кірді. 15 ғ-дың 2-жартысынан жергілікті қырғыз тайпалары бір орталыққа біріге бастады. 16 -- 17 ғ-ларда қырғыз тайпалары алдымен Моғолстан, кейіннен жоңғар және қазақ хандықтарының құрамына кірді. Әсіресе жоңғар шапқыншылығы қырғыздарды қатты қырғынға ұшыратты. 18 ғ-дың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. Қоқан езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 ж. Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді. 1863 ж. елдің солтүстік бөлігі 1876 ж. оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867 -- 1917) қарады. Елге ішкі Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары келіп, қоныстана бастады. Тауар-ақша қатынастары дамып, мақта тазалау, май айыру, тері өңдеу, сыра қайнату өндірістері пайда болды. Тау-кен, көмір өндіру өнеркәсіптері құрылды. Кредит мекемелері мен акционерлік серіктестіктер дүниеге келді. Бұған қоса отарлық езгі де күшейді.
Сырттан келушілер мен жергілікті халық арасы шиеленісе бастады. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады. 1916 ж. қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 ж. Ақпан революциясынан кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы қазақ зиялыларымен бірлесіп, автономияға қол жеткізуге тырысты. 1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес өкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-інің құрамына кірді. Жергілікті халықтың бір бөлігі -- наразы топтар Кеңес өкіметіне қарсы қарулы жасақтар құрды, ақ гвардияшылармен одақтасты. Бірақ бұл көтерілістерді Қызыл Армия басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924 -- 25 ж. Орта Азиядағы республикалардың ұлттық-мемлекеттік сипатының белгіленуі нәтижесінде БОАК-тың шешімімен 1924 ж.14 қазанда РКСФР құрамына кіретін Қара-Қырғыз АО құрылды, ол 1925 жылдың 25 мамырынан Қырғыз АО деп аталды, ал 1926 ж. 1 ақпанда Қырғыз АКСР-і болып қайта құрылды. 1925 -- 40 ж. халық шаруашылығы жедел дамып, 140 өнеркәсіп орны салынды. Өнеркәсіптің металл өңдеу, мұнай, түсті металлургия, тоқыма, тағам, т.б. жаңа салалары пайда болды. Бай- манаптар кәмпескеленіп, шаруалар ұжымшарларға біріктірілді. КСРО-ның 1936 ж. 5 желтоқсанда қабылданған жаңа Конституциясы бойынша, Қырғыз АКСР-і Қырғыз КСР-іне айналды. 1939 ж. 21 қарашада республика іштей облыстарға бөлінді (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ыстықкөл, Жалалабад, Фрунзе). 2-дүниежүз. соғысқа қырғыз халқы да белсене араласты. 70 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейінгі жылдары ол индустриалды-аграрлы республикаға айналды. 1990 ж. қазанда өткен Қырғыз КСР Жоғ. Кеңесінің сессиясы елдің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертті. Сол жылы 15 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес елдің егемендігін жариялады. 1991 ж. 31 тамызда елдің тәуелсіздігі туралы Декларация қабылданды. 1993 ж. 5 мамырда Жоғ. Кеңестің сессиясы Қырғызстан Республикасы атауын Қырғыз Республикасы деп өзгертті. Қырғыздар 1992 жылдан бастап БҰҰ-на мүше.
Тілі мен жазуы. Қырғыз-қыпшақ тобына жатады. Қырғыз тіліне жақын тіл -- алтайлықтар тілі, ол алтай тілі мен қазақ тілі ортасындағы аралық тіл секілді. Қырғыз тілінде моңғол тілінен ауысқан сөз көп те, араб-парсы кірме сөздері аз. Фонетикасында сөз басындағы спирант ж қатайып, аффрикат дж болып, ш дыбысы қатайып ч болып айтылады, с дыбысы ш дыбысымен алмасады. Ілік септігінің жалғауы н дыбысымен аяқталады: баланын, адамнын. Жалпы ң мұрын дыбысы сирек қолданылады. Қырғыз тілінде дифтонг дауыстылар аа, оо, уу, үү, ээ, өө бар, ерін үндестігі үлкен орын алады: тоо (тау), тоқум (тоқым), өзөн (өзен). Жазуда орыс тіліндегі 33 әріпке қосымша ң, ү, ө әріптері таңбаланған. Қазіргі Қырғыз тіліндегі 14 дауысты фонеманың сегізі -- қысқа дауыстылар, алтауы -- созылыңқы дауыстылар. Морфологиялық құрылымы жағынан Қырғыз тілі жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады, солтүстік және оңтүстік диалектілеріне бөлінеді. Әдеби тілі солтүстік диалектісі негізінде қалыптасқан, оңтүстік диалектісінде қазақ, өзбек тілдерінің әсері байқалады. Қырғыз тілінің әліпбиі 1928 жылға дейін араб жазуы, кейін латын әліпбиі, 1940 жылдан кирилл әліпбиі негізінде қалыптасқан.
Әдебиеті. Қырғыз ауыз әдебиетін әлемге танытқан -- "Манас" эпосы. 19 ғ-дың ортасына қарай "зар заман" ақындары Қалығұл, Арыстанбек, Молда Қылыш, т.б. шығармалары халық арасына кең тарады. Қырғыз халық поэзиясының классигі Тоқтоғұл Сатылғанов (1864 -- 1933) болды. 1924 ж. алғашқы газеті "Эркин Тоо" шығарылды. Кеңес өкіметі жылдарында А.Тоқомбаев, М.Элебаев, А.Османов, Т.Садықбеков, т.б. ақын-жазушылар қырғыз әдебиетін жаңа белеске көтерді. 20 ғ-дың 2-жартысынан бастап Ш.Айтматовтың шығармалары дүние жүзіне таныла бастады. Қырғыз әдебиеті мен қазақ әдебиеті ежелден ұқсас. Көптеген қазақ ақын-жазушыларының еңбектері қырғыз тілінде, ал қырғыз ақын-жазушыларының еңбектері қазақ тілінде жарық көрген.

Мәдениеті мен өнері. 19 ғ-дың 2-жартысына дейін қырғыздар сауатын, негізінен, діни медреселерде ашты. 19 ғ-дың 80-жылдарында алғашқы орыс-түзем мектептері ашыла бастады. 1940 ж. қырғыз жазуы орыс графикасына көшірілді. Көптеген оқу орындары, ғылыми-зерттеу мекемелері мен мәдениет ошақтары ашылды. 1954 ж. Қырғыз КСР ҒА құрылды. 20 ғ-ға дейін қырғыз музыкасы фольклорлық деңгейде болды. ұлттық музыка аспаптары: қомуз, сырнай, керней, т.б. 1930 -- 40 ж. кәсіби музикалық шығармалар (опера, балет, симфония, т.б.) пайда болды. 1939 ж. тұңғыш қырғыз операсы -- "Айчурек" қойылды. 1930 ж. ұлттық драма театры құрылды. 1936 ж. одан опера және балет театры бөлініп шықты. 1939 ж. Композиторлар одағы құрылды. 1942 ж. Фрунзеде (Бішкек) кинохроника студиясы ашылып, ол 1961 ж. "Қырғызфильм" киностудиясы деп аталды. Студия 1970 -- 80 ж. біршама табыстарға жетті. Онда түсірген фильмдерге көптеген қазақ артистері шақырылды.

Ұйғырлар -- Орталық Азиядағы көне түркі халықтарының бірі. Қытайдың Шыңжаң ұйғыр автономиялық ауданының жергілікті халқы. Сондай-ақ Қазақстанда, Қырғызстанда, Өзбекстанда және Таяу Шығыс елдерінде тұрады. Жалпы саны 8,5 млн адам (2001). Тілі - түркі тілінің оңт. -шығыс тобына жатады. XV ғ-да Жетісуға қоныс аударған Ұйғырларды тараншы (дихан)деп атаған. Абай Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы деген тарихи еңбегінде ертеректе Енисей жағалауларынан Алатауға келген көшпелі халықтар (қырғыздардың ағайындары) тағдыры туралы: Арғы жер бұрыннан ұйғыр нәсілді халықтың орнығып, иеленген жері болып, онан әрі бара алмапты. Ол ұйғыр халқының ханы өзіне қараған халыққа есептеп жүріпті деген құнды мағлұматтар береді. Одан әрі қырғыздардың арғы тегін талдай отырып: Қырғызға қырғыз деп ұйғыр хандарының бірі ат қойса керек. Шабуыл кезінде олардың атты әскері алдымен ұрысқа кірісетін болғандықтан ұйғыр хандары Пруттарды қырғыз атандырыпты деген дерек келтіреді. Абайдың бұл мағлұматынан қырғыздардың бір кездерде Ұ. хандығының қарамағында болғанын білеміз.
Ұйғырдың ата қонысы ерте кезден-ақ Шығыс Түркістан аталған. 1760 ж. бұл өлкені Цинь империясы жаулап алып, Шығыс Түркістан атауын Синьцзян (Шыңжаң) (жаңа жер, жаңа шекара) деп өзгертті. Кейіннен өлке атауы ШҰАР (Шыңжаң -- Ұйғыр автономиялы районы) деп өзгертілді. Қытайлар Ұйғырды басқа да мұсылман ұлыстарымен қосып хуэйцзу, хуэйхуэй деп, кейде чантоу деп те атаған. Моңғолдар Ұйғырды хотан деп атайды. "Ұйғыр мемлекеті", "Ұйғыр жазуы", "Көне ұйғыр тілі" деген тарихи атаулар туралы қазіргі Ұйғырдың этнографиясы арасындағы байланыс, сабақтастық туралы әр қилы пікірлер бар. Көне ұйғыр тілі -- Қарахан әулеті дәуіріндегі түркі тіліне қарағанда Орхон түріктерінің тіліне жақын (5 -- 9 ғ-лар). Ал қазіргі жаңа ұйғыр тілі өзбек тілімен бірге түркі тілдерінің оңт.-шығыс тобының қарлұқ бұтағын құрайды. Ұзақ жылдар Ұйғыр шет ел басқыншыларының қол астында болып, ішінара қақтығыстарға ұшырады. Осының салдарынан 15 ғ-да этнонимі сирек естіліп, оның орнына -- тұрағына байланысты қашғарлық, хоталик, ақсулық, т.б. деп аталды. Ал Жетісу мен Орта Азияға қоныс аударған Ұйғыр тараншы (диқаншы) делінді. 19 ғ. мен 20 ғ-дың басындағы Ресей зерттеушілерінің еңбектерінде осы атау жиі ұшырасады. 1921ж. Ташкент қаласында өткен зиялы қауымның бас қосқан мәжілісінде түркітанушы проф. С.Е. Маловтың ұсынысымен ұйғыр атауы жалпы халықтық атау ретінде қалпына келтірілді.
Ұйғыр қағандығы. Ұйғыр қағандығы (745 -- 840) -- Орталық Азияның шығыс бөлігінде түркі тілдес тайпалар құрған ортағасырлық мемлекет. Селенга, Орхон, Тола өзендері бойында орналасқан. 8 ғ-дың бас кезінен бастап яглакар руы бастаған тоғыз-оғыз тайпалар одағы Шығыс түрік қағандығына қарсы өз тәуелсіздіктері үшін кескілескен ұрыс жүргізді. Бірте-бірте олар бір мемлекетке бірікті. Жаңа мемлекет Ұйғыр қағандығы деп аталды. 744 ж. Шығыс түрік қағандығының әскерін күйрете талқандаған олар саяси әскери билікті тұңғыш рет өз қолдарына алды. Шығыс түрік қағандығының орнына жаңа мемлекет -- Ұйғыр қағандығы пайда болды. Оның астанасы -- Орхон өз. бойындағы Қарабаласағұн қаласына орналасты. Алғашқы қаған Пэйло (746) болды. Оның кезінде қағандық аумағы Алтай тауларынан Үлкен Хинганга, Саян жоталарынан оңт-те Гоби шөліне дейін созылды. Пэйло өлгеннен кейін оның баласы Мойыншор таққа отырды (746 -- 759). Ол мемлекетті нығайтып, Орта Азиямен және Қытаймен қарым-қатынас орнатты. Мойыншор Тываны өз қол астына қаратты. Ұйғыр қағандығының әскери және саяси қуатының артқаны соншалық 757 ж. Қытайда соғдылық Ань Лу-шань бастаған көтерілісшілер бас көтергенде Қытай императоры Мойыншордан көмек сұрады. Ұйғыр қағандығы түркі тектес көшпелі тайпалардың одағынан тұратын ортағасырлық мемлекет болды. Бас билік қағанның қолында шоғырланды. Халық негізінен мал ш-мен және егіншілікпен айналысты. Қала, бекініс, елді мекен салу дами түсті. Қолөнер кәсібі өрге басты. Сирия алфавиті негізінде ұйғыр жазуы пайда болды. Ұйғырлардың бір бөлігі буддизм дінін қабылдаса, 8 ғ-дың аяғынан манихей дініне көше бастады. Дегенмен, халықтың негізі тәңіршілдікті ұстанды. Ұйғыр ақсүйектерінің өзара қырқысулары мен тайпалардың қағанның билігіне қарсы күресі салдарынан 8 ғ-дың аяғында қағандық әлсіреді. Ақыры 840 ж. Енисей (Енесай) қырғыздарының соққысынан күйреді. Ұйғырлардың бір бөлігі (15 аймақ) Алтай мен Тарбағатай аралығындағы Қарлұқ қағандығына қашты. Қалғаны Шығыс Түркістан мен Ганьсу аймағына қоныс аударды. Ұйғыр қағандығы жүз жылдай Қытайдың Орт. Азияға шығуына күшті кедергі болды.
Халықтық этногенезіне қатысқан тайпалардың әр алуандығына сәйкес бүгінгі Ұ-дың антропол. жағынан біртекті еместігі байқалады. Қашғарияның оңт-нде еур. нәсілдің памир тобы басым болса, Шығыс Түркістанның солт-н мекендеушілерде еур., моңғолоидтық элемент тең түседі (тұранаралық нәсіл). Ұйғыр этнонимі 3 ғ-дан белгілі. Көне заманда моңғол даласын мекендеген көшпелі Ұ-дың арғы тектері ғұндардың тайпалық одақтарына енген. Кейіннен Жужан, Түрік қағандығының құрамында болды. Түрік қағандығы ыдырағаннан кейін (8 ғ.) Селенга, Орхон, Тола өзендерінің бойындағы Ұ-лар Ұйғыр қағандығын құрды. Ұ. атауы Орхон жазба ескерткіштерінен де белгілі (8 ғ.). 840 ж. Ұйғыр қағандығын қырғыздар күйретті. Содан кейін олар Шығыс Түркістан мен Ганьсудың батыс бөлігіне қоныс аударып, Тұрфан ойпатында (847 -- 1369), Ганьсуда (847 -- 1036) дербес мемлекет құрды. Ганьсудағы мемлекетті таңғұттар жойды да Шығыс Түркістан 14 ғ-да Шағатай ұлысына, кейін Моғолстанға қарады. Шығыс Түркістанға ауып келген Ұ. қыпшақ, қарлұқ, шігіл, ячма, құман, т.б. түркі тайпаларымен бірге жергілікті иран тектес халықпен араласып, бертін келе бір этн. топқа бірікті. 9 -- 10 ғ-ларда Ұ-да буддизм, кейіннен оның жаңа тармағы -- махаяна (Ұ-ларда 8 ғ-дың 60-жылдары) тарады. 11 -- 17 ғ-ларда Ислам дінін қабылдады. 17 -- 18 ғ-ларда Ұ. Жоңғар хандығына, 18 ғ-дың 50-жылдарынан бастап Цинь империясына бағынды. Ұ. маньчжур-қытай] езгісіне қарсы ұзақ жылдар ұлт-азаттық күрес жүргізді. 1944 -- 49 ж. елдің солт-ндегі 3 аймақта Шығыс Түркістан халық республикасы орнады. 1949 ж. Қытайда коммунистік партия жеңіске жеткеннен кейін Шығыс Түркістан қайтадан Қытайға бағынуға мәжбүр болды. Жергілікті жағдайды ескере отырып, ҚХР өкіметі 1955 ж. ШҰАР-ды құрды. 1950 -- 60 ж. жергілікті өкімет жазалау шараларын жүргізді. Ұ-дың бір бөлігін басқа жерлерге көшіріп, орнына қытайлар қоныстандырылды. Бұл жағдай жергілікті ұлттың арасында наразылық тудырды. Ұ. -- ежелден отырықшы өмір кешкен халық. Олар суармалы егіншілік пен бау-бақша өсірудің шебері. Өзіндік ерекшелігі мол мәдениеті мен ән-жырының, монументті діни архитектурасының шығыс елдері мәдениетіне елеулі әсері болды. Ұ-дың Қазақстандағы саны 210,3 мың адам (1999). Олар Жетісуға 19 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.