Шөлейтті аймақ топырақтары, олардың жіктелуі және ауылшаруашылығында пайдалану

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Топырақтану және агрохимия кафедрасы

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Шөлейтті аймақ топырақтары, олардың жіктелуі және ауылшаруашылығында пайдалану.

Орындаған: Ануарбеков С.

ПА-405Қ

Қабылдаған: Қараева Қ.

Алматы 2016жыл

Жоспар

1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім

2. 1 Шөлейттік аймақ топырақтары, олардың жіктелуі.

2. 2 Шөлейттік аймақ топырақтарын ауылшаруашылығында пайдалану.

3. Қорытынды
4. Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Шөлейтті даланың қоңыр топырағы күрт континентальды климатта, сирек өсімдіктер астында дамып пайда болған. Топырақ бетіне түсетін органикалық қалдықтардың аздығы, олардың тез минерализациялануы, жеңіл еритін тұздардың әлсіз шайылуы, топырақта гумустың әлсіз шоғырлануына, кескіннің нашар дамуына және тектік қабаттарға айқын бөлінуіне алып келеді.

Шөлейттік аймақтың негізгі топырақ түріне шөлейттік қоңыр топырақ жатады, оның алабы, шабынды далалық қоңыр және кебір топырақтар кешенімен бірге есептегенде, 94 млн га-ға жуық немесе ТМД топырақтарының 4, 2 процентіне тең.

Шөлейттік қоңыр топырақ негізінен Каспий мен Арал теңіздері солтүстік жағалауында және Сарыарқаның оңтүстік бөлігінде дамыған.

Шөлейттік аймақ климаты ерекшелігіне - ыстық жазы, суық қысы және құрғақшылығы жатады. Жыл бойындағы жауын-шашын түсімі 125-250 мм тең, оның үштен бір бөлігі жаз кезіне келеді. Құрлықтан булану мөлшері ылғал түсімінен 4-5 есе артық немесе 700-900 мм тең. Сондықтан топырақта ылғал жетіспейді. Аймақтың қысы қысқа, суық, қары аз, күшті желді келеді. Қардың қалыңдығы 20 см аспайды, кей жылдары ол 10 см жауады. Көктем мұнда қысқа, шамалы ылғалды, жазы ұзақ, ыстық және құрғақ күйде қалыптасқан. Ең жылы айдың (шілде) орташа температурасы +20, 5 +26, 5 ^о С, сл суық айда (қаңтар) -10 -15 ^о С-қа тең.

Жылдық орташа температура -6 -7 ^о С, үсік (суық) болатын кезең 160-190 күн аралығында ауытқиды. Температурасы 5 ^о С-тан жоғары күндер жиынтығы 176-212, ал 10 ^о С-тан жоғары күндердегі тиімді температура жиынтығы 3000-3700 ^о С жетеді.

Шөлейттік аймақтың жер бедері бір қалыпты емес. Егер Солтүстік Каспий ойпатында ол негізінен тегіс жайылма жазық болып келсе, Оңтүстік Орал тауы мен Үстірттер терең өзен қойнаулары және тармақталған бөліктерден тұрады. Сарыарқаның (Орталық Қазақстан) жер бедері аса биік емес, оны шоқылар мен шоқы аралық кең алаптар құрады.

Топыраққұраушы жыныстарға Солтүстік Каспий ойпаты бетінде лөс түрлі құмбалшықтар астында теңіз трансгрессиясы (басу) шөгінділері жатады. Олардан басқа түрлі литологиялық құрамы мен сортаңдану дәрежесі бар, алювиальды-көлдік және ежелгі кезеңдік құмды -құмдыбалшықты шөгінділер кездеседі. Оңтүстік Орал тауы етегіндегі үстірт әктас пен балшықты тақта тастардан тұрады. Сарыарқаның аласа төбе беткейлерінде сары-қоңыр түсті карбонатты лөстүрлі, қиыршық тасты, кескіні толық дамымаған құмбалшықтар тараған. Құрлық бетіне көбінесе кристалды (тасты) жыныстар шығып жатады. Бұлардан басқа, бұл өңірде үштік дәуірдің түрлі-түсті сортаң шөгінділері де бар. Бұрынғы өзен қойнаулары пролювийлі-алювийлі механикалық құрамы бір қалыпты емес және сортаңданған шөгінділерден құралған.

Торғай үстірті (плато), ұсақ тас төсенішті, қоңыр түсті, көбінесе сортаңды, шаңды ауыр құмбалшықтардан және жеңіл механикалық құрамды жыныстардан тұрады.

Шөлейттік аймақта ыза деңгейі терең жатады да, топыраққұралу үрдісіне әсерін тигізбейді.

Шөлейттік аймақтың өсімдік жамылғысын құрайтын түрлер көп емес және ол өте сирек - топырақ бетін 30-40 проценттей жабады. Тек қана, ылғал құбылымы жайлы, кебірленбеген, қоңыр құм мен құмайт топырақтарда ғана өсімдік бітіктеу: онда құм жусанды, құм зиресі, жерарда сүттігені, шөл бидайығы, бетеге және түрлі астралар өседі. Құмбалшықты топырақтарда жусанды, бетегелі-жусанды, жусанды-бұйырғын және бұйырғын-көкпекті топтар (эфемерлер аралас), кебірленген тектерінде түрлі жусандар, изен, көкпек, бұйырғын, ромашник (кестежусан) көп.

Шөлейттік қоңыр топырақ бетін көбінесе қыналар мен көгілдір балдырлар, көтеріңкі учаскелерді қоңырбас пен жусандар басқан.

Ағаш тектес өсімдіктерден жүзгін, тұз бен құрғақшылыққа төзімді бұталар кездеседі. Ағаштар өзен жайылмалары мен сайларға бейім: мұнда терек, жыңғыл, көктерек, қайың, ұсақ жапырақты ағаш тоғайшаларын кездестіруге болады. Ежелгі атырауларда сексеуілдер жайласқан. Ұсақ төбелер құрайтын қатты жыныс бетіндегі үгіндіде қарағайлар өседі.

Ойпаң жерлердің шабынды далалық қоңыр топырағын масақты және масақты түрлі шөп өсімдіктері жайлаған. Шабынды сорлар мен сортаң жерлерді түрлі сораңдар (галофиттер) басқан.

2. 1 Шөлейтті аймақ топырақтары, олардың жіктелуі.

Шөлейтті аймақтың қоңыр топырағы. Шөлейтті даланың қоңыр топырақ кескін бетінде - элювиальды қабат (А ₁ ) орналасқан, түсі сұр қоңыр немесе күлгіндеу сұр, бірікпесі борпылдақ және құрылымы қабатталған. Көп жағдайда ең беткі қабатта қабатталған жұқа қабыршақ кездеседі. Гумус қабатының қалыңдығы 10-15 см. Оның астында гумусты-иллювиальды қабат (В ₁ ) орналасқан, түсі күңгірт қызыл қоңыр, нығыздалған, сынықты, түйіртпектілігі ірі кесекті немесе сеңді. А ₁ В ₁ қабатының қалыңдығы 30-35 см. Гумусты-иллювиальды қабаттың астында карбонатты қабат (В _к ) орналасқан, түсі біркелкі емес сарғыштау-қоңыр, ақ карбонат дақтарымен көмкерілген.

Карбонатты қабаттың бірікпесі өте тығыз, түйіртпектілігі кесекті немесе жаңғақты. 80-100 см тереңдікте гипс ерекшеленеді, оның астында жеңіл еритін тұздар орналасқан.

Тұздар, оның ішінде натрийлі, органикалық қалдықтардан минерализацияланған кезде және жыныстар үгілгенде пайда болады, олар терең шайылмайды, сондықтан натрийдің сіңірілу кешеніне енуіне жағдай жасалынады, ол шөлейтті дала қоңыр топырақтарының кебірленуіне алып келеді. Кебірлену бұл топыраққа тән қасиет.

Шөлейтік қоңыр топырақтың негізгі тектік ерекшелігі құралу жағдайлары өзгешелігінде, атап айтқанда, ауа райы құрғақшылығы мен өсімдік жамылғысының аз өнімділігінде Н. Вазилевичше бұл аймақта жалпы өсімдік биомассасы мөлшері 1га 100 ц шамасында. Ал жасыл өсімдік түсімі 1 га 4-5 ц аспайды және оның негізін тамыр қалдықтары құрайды. Өсімдік жамылғысы құрамында қарашірінді түзілуін тежейтін көпжылдық бұталы талшыбықтар бар. Оған жыл бойы түсетін атмосфералық ылғалдың аздығы мен температураның жоғары болуы да себепші. Сондықтан қарашірінді құралу мен ыдырау үрдістері қысқа мерзімде, көбінесе көктемде, топыраққа тән қасиеттер, органикалық заттардың бұзылуы артық болуына байланысты олар тез ыдырайды. Сондықтан өсімдік қалдықтары ыдырауынан біраз сілтілі металл-күлдік элементтер (200 кг/га) жиналады. Олардың құрамындағы натрий тұздары терең шайылмайды да, бұл катион топырақ сіңіру кешеніне еніп, шөлейттік қоңыр топырақтың кебірленуіне себептеседі. Ал кебірлік жиек осы топырақтың аймақтық белгісі болғандықтан, В. Докучаев оны қоңыр кебірленген топырақ деп атаған. Бірақ жеңіл механикалық құрамды топырақтарда бұл қасиет онша дамымаған. Сондай-ақ шөлейттік қоңыр топырақтарға ғаныш пен жеңіл еритін тұздардан және карбонаттардан аз шайылғандық (сілтісіздену) қасиет тән.

В. Докучаев (1900ж) қара қоңыр және қоңыр топырақтарды әуелі бөлек көрсетсе, кейін оларды «қара қоңыр және қоңыр топырақтар» деп бір типке біріктірген. Н. Сибирцевте (1901ж) оларды бір типке жатқызып, тек қана қоңыр топырақ типшесі ретінде көрсеткен. Соңыра шөлейттік қоңыр топырақтар өз алдына бөлек тип ретінде көрсетіліп, таратылу шекаралары мен тектік белгілері анықталады.

Шөлейтті даланың қоңыр топырақтарын типшелерге бөлу гумустенуіне және жеңіл еритін тұздардан сілтісізденуіне байланысты, ал өз кезегі бойынша жергілікті жағдайға (топырақтың механикалық құрамына, жыныстардың ерекшеліктеріне, жату жағдайына) және олардың даму ерекшеліктеріне байланысты болады.

1-кесте. Шөлейтті дала топырағының жіктелуі.

Шөлейтті даланың қоңыр топырақтар текке бөлінуі, олардың кебір, сортаң және карбонаттылығына байланысты.

Негізгі шөлейтті дала қоңыр топырағының тегі типтік топырақтың қасиетін және нышанын сақтаған.

Кебірленген топырақтың сіңірілген кешенінде 3-тен 15 пайызға дейін натрий кездеседі. Гумус қабатының астыңғы жағы нығыздалған, түйіртпектілігі кесекті - призмалы немесе сеңді. Бұл топырақта кебірленбеген қоңыр топыраққа қарағанда карбонатпен жеңіл еритін тұздар бетіне жақын орналасқан.

Қалдықты - кебірлі солодтанған топырақтың гумус қабатында солодтанудың нышаны байқалады, яғни кремнийдің ақшыл ұнтасы байқалады, түйіртпектілігі жапырақты, бірікпесі кеуекті.

Гумус қабатының астыңғы жағы аздап кебірленген онда сіңірілген тұздар кездеседі.

Сортаңданған топырақ 1 метр тереңдік аралығында жеңіл еритін тұздар кездеседі.

Карбонатты топырақ беткі қабаттан көпіршиді және олардың шоғыры беткі қабатқа жақын орналасқан.

Босқұмдақты топырақ құмды жыныстарды дамыған, кескін әлсіз қабаттарға бөлінген, жеңіл еритін тұздар мен карбонаттар шайылған.

Гипстенген топырақ қалдықты гипсті топырақтарда дамыған.

Әлсіз дамыған топырақ әлсіз қалыптасқан негізгі элювий жынысында дамыған, ол көбінесе күшті қиыршық тасты және тасты.

Шалғынды даланың қоңыр топырағы бедері ойыс жерлерде кездеседі. Бұл топырақтар қоңыр топыраққа қарағанда салыстырмалы жақсы гумустенген. Кебірлену, сортаңдану және солодтану нышаны айқын байқалады.

Шөлейттік қоңыр топырақтар арасында құмбалшықтылары мен бірге құмайтты және құмды түршелері де кеңінен тараған. Топырақтың механикалық құрамына тән ерекшелік тозаңды түйірлер тобы кескін бойы біркелкі таратылмайды және оның көп мөлшері, тұрақты кебір белгісі бар, В ₁ жиекшенің төменгі бөлігінде шоғырланады. Онда кебірлік қасиет ұлғайған сайын, тозаңды түйір мөлшері де артады.

Топырақтың жоғарғы жарты метрлік қабатында қарашіріндінің жалпы қоры 30-40-тан 70-100 т/га дейін ауытқиды. Гумин қышқылы мен фульвоқышқылдар құрайтын көміртегінің ара салмағы 1-ден төмен. Топырақта кебірлілік қасиет үдеген сайын фульбоқышқылдар артып, гумин қышқылы азаяды. Соның салдарынан топырақ түйіртпектілігі олқылана береді. Қоректік заттар қорын алатын болсақ, басты элемент азоттың жалпы мөлшері жоғарғы қабатта төмен -0, 11 -0, 18, ал фосфор қоры артық -0, 20 процентке жетеді, жылжымалы (жеңіл еритін) түрлері аз.

Калий қоры 1, 5-2, 0 процентке тең, жылжымалы (алмаспалы) түрінің мөлшері 100 г топырақта 20 мг асады.

Шөлейттік қоңыр топырақтар терең сортаңданған. Жоғарғы 120-130 см тереңдікте жеңіл еритін тұздар саны 1, 5-2, 0 процентке жетеді, карбонаттар жиналған тереңдік - 30-80 см. Топырақтың негізер сіңіру сыйымы төмен: құмды және құмайтты түршелерінде 100 г топырақта 3-10, жеңіл құмбалшықтысында 10-15, ал орташа және ауыр құмбалшықтысында 15-22 мг/экв-ке жетеді. Қарашірінділі-иллювиальды жиекте сіңіру сыйымы, басқа жиектермен салыстырғанда жоғары. Ол мұнда топырақтың ыдырандылығы мен коллоидты түйір мөлшері өскендігіне байланысты.

Сіңірілген негіздер құрамында кальций (60-80) мен магний (25-30пайыз) артық, натрийдің мөлшері аз. Шөлейттік қоңыр топырақ ортасы сәл сілтілі (рН - 7, 3-8, 0), бірақ карбонаттар жиналған қабатта топырақ су сүзіндісінің сілтілігі өсе түседі (рН - 7, 5-8, 5) .

Шөлейттік қоңыр топырақтың физикалық қасиеттері қолайсыз, қатты бөлігі түйіртпексіз, иллювиальді жиегі тым тығыз (құрғақ күйінде), суөткізгіштігі төмен.

Жыл бойы түсетін ылғал мөлшерінің аздығы, физикалық қасиеттердің қолайсыздығы, топырақтағы жылдық ылғал қоры тапшылығына және ылғалдану тереңдігі жұқалығына себеп. Әдетте топырақтың ылғалдану тереңдігі 50 см аспайды, тек кейбір ылғалды жылдары және жеңіл түршесінде 1 м жетеді.

Сұр-қоңыр топырақ және тақыр. Сұр-қоңыр топырақ пен тақыр - шөлейтті аймақтың ең тектік дамып пайда болған топырағы.

Сұр-қоңыр топырақ пен тақырдың құрамы мен құрылысы шөлейттік құбылысының топырақ түзілуімен, яғни өте құрғақ климатта және ксерофитті-эфемерлі өсімдіктер астында дамып пайда болған. Шөлейтті топырақта гумус аз, гумус қабатының қалыңдығы әлсіз және түйіртпексіз. Бұл топырақтарда кебірлену нышаны айқын байқалады, беткі қабатта карбонаттар шоғырланған, аз тереңдікте жеңіл еритін тұздар мен гипс кездеседі.

Әлсіз ылғалдану және жазда топырақ бетінің қатты кебуі кеуектік пен қабыршақтықтың пайда болуына алып келеді - бұл шөлейтті топырақтың сипаттамасы. Сұр-қоңыр топырақ кеуектік пен қабыршақтан тұрады, түсі күлгін-сұр, қалыңдығы 3-5см. Оның астында қабыршақтанған қабат орналасқан, қалыңдығы 5-7см (А ₁ ) . Одан кейін күңгірттеу, көбінесе қоңырқай, нығыздалған, түйіртпектілігі призмалы кесекті карбонатты дақты (В _к ) қабат орналасқан, бұл қабаттан кейін 20-30 см тереңдікте жеңіл еритін тұздар орналасқан. Бұл топырақтардың физикалық қасиеттері қолайсыз. Сұр-қоңыр топырақтар типше мен текке бөлінеді.

2-кесте. Сұр-қоңыр топырақтардың жіктелуі.

Сұр-қоңыр карбонатты топырақ сұр-қоңыр карбонатсыз топырақтан айырмашылығы оның кескінінде көп мөлшерде әсіресе оның жоғарғы және орта қабаттарында карбонат кездеседі.

Сұр-қоңыр аз карбонатты (Қазақстандық) топырақ карбонатты (Турандық) топырақтарға қарағанда тектік қабаттарға айқын бөлінген.

Сұр-қоңыр (кебірленбеген) топырақ борпылдақ жынысты дамиды. Олардың кескіні әлсіз тектік қабаттарға бөлінген.

Кебірленген топырақтың бірікпесі нығыз, түйіртпектілігі сынықты, кесекті-сеңді немесе призмалы.

Сортаңданған топырақта жеңіл еритін тұздар мөлшері жоғары.

Гипстенген топырақта 40-50 см тереңдікте 50 пайызға дейін гипс кездеседі. Бұл топырақтар жоғары деңгейде гипстенген теңіз шөгінділерінде қалыптасқан.

Сұр-қоңыр топырақтар түрге тұздану, кебірлену деңгейі мен кескіннің қалығдығы бойынша бөлінеді.

Сұр-қоңыр топырақтарда бедері ойыс жерлерде астық және жусанды өсімдіктер астында шалғынды сұр-қоңыр топырақтар кездеседі.

Тақыр - шөлдің балшықты топырағы.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс