Нарық қатынастары жағдайындағы мемлекетіміздегі табиғат пайдалану құқығының пайда болу негізі болып табылатын қоршаған ортаға экологиялық бақылауды құқықтық қамтамасыз ету мǝселелерін ашып көрсету жǝне кешенді зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қоршаған ортаны пайдалануды мемлекеттік реттеудің негіздері мен ǝдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Мемлекеттiк экологиялық бақылауды жүзеге асыратын органдар жǝне жүргізу тǝртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1.4 Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиянды құқықтық реттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.1 Экологиялық бақылаудың құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.2 Экологиялық бақылаудың түрлері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қоршаған ортаны пайдалануды мемлекеттік реттеудің негіздері мен ǝдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Мемлекеттiк экологиялық бақылауды жүзеге асыратын органдар жǝне жүргізу тǝртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1.4 Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиянды құқықтық реттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.1 Экологиялық бақылаудың құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.2 Экологиялық бақылаудың түрлері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз етумен, табиғи ресурстар жǝне қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық жǝне экономика-экологиялық іс-шаралардың жүзеге асуын жǝне олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау жǝне табиғи қорларды тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау жǝне тиімді пайдалану табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады. Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың молайуын,сақталуын жǝне қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған. Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті жǝне жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мǝселесін шешуді қамтамасыз ететін ǝдіс – тǝсілдер жүйесін жасауға ǝр түрлі құқықтық институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар, азаматтар, қоғамдық бірлестіктер жǝне т.б.
Қоршаған ортаның жағдайымен байланысты мǝселелер қазіргі таңдағы адамзат мǝселелерінің ішінде бірінші орынға шықты.
Бұл мǝселерді шешуде маңызды рөл азаматтар мен қоғамдық экологиялық бірлестіктерге беріледі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 23 бабына сǝйкес, Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар деп көрсетілген. Яғни, азаматтардың қоршаған ортаны қорғауға қатысуы қоғамдық экологиялық бірлестіктерге бірігу құқығы арқылы жүзеге асырылады [1].
Ал қоғамдық экологиялық бірлестіктердің қоршаған ортаны қорғауға қатысуы саласындағы қызметінің маңызы дүние жүзі қауымдастығымен танылған БҰҰ- ның Рио –де Жанейрода өткен қоршаған орта жǝне даму туралы Конференциясында қабылданаған негізгі құжаттарының бірінде, қоршаған ортаны қорғау саласында үкіметтік емес жǝне мемлекеттік ұйымдардың күштерін біріктіру қажеттілігі бекітілген.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау жǝне табиғи қорларды тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау жǝне тиімді пайдалану табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады. Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың молайуын,сақталуын жǝне қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған. Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті жǝне жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мǝселесін шешуді қамтамасыз ететін ǝдіс – тǝсілдер жүйесін жасауға ǝр түрлі құқықтық институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар, азаматтар, қоғамдық бірлестіктер жǝне т.б.
Қоршаған ортаның жағдайымен байланысты мǝселелер қазіргі таңдағы адамзат мǝселелерінің ішінде бірінші орынға шықты.
Бұл мǝселерді шешуде маңызды рөл азаматтар мен қоғамдық экологиялық бірлестіктерге беріледі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 23 бабына сǝйкес, Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар деп көрсетілген. Яғни, азаматтардың қоршаған ортаны қорғауға қатысуы қоғамдық экологиялық бірлестіктерге бірігу құқығы арқылы жүзеге асырылады [1].
Ал қоғамдық экологиялық бірлестіктердің қоршаған ортаны қорғауға қатысуы саласындағы қызметінің маңызы дүние жүзі қауымдастығымен танылған БҰҰ- ның Рио –де Жанейрода өткен қоршаған орта жǝне даму туралы Конференциясында қабылданаған негізгі құжаттарының бірінде, қоршаған ортаны қорғау саласында үкіметтік емес жǝне мемлекеттік ұйымдардың күштерін біріктіру қажеттілігі бекітілген.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30 тамыз (2011.02.02. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // «Параграф» ақпараттық құқықтық жүйе. – 2016.
2 Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 98 с.
3 Мухитдинов Н.Б., Есеналиев А.Е. Қазақстан Республикасы нарық жағдайында қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының құқықтық негіздері. - Алматы, 2000. - 36 б.
4 Еркинбаева Л.К. Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: автореф. ... дис. д-ра. юрид. наук: 12.00.09. - Алматы, 2008. - 41 с.
5 Колбасов О.С. Экология: политика-право. – М., 1976. - с. 176.
6 Атаманчук Г.В. Сущность советского государственного управления. – М., 1980.-с. 24
7 Алчинбаева А.Н. Правовое регулирование ведения природных кадастров Республики Казахстан: Дисс. канд.юрид.наук. - Алматы, 2005. - 150 с.
8 Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы. – Тараз: Атамұра, 2003. - 450 б.
9 Ерофеев Б.В. Экологическое право России. Учебник. Издание второе, переработонное и дополненное.– М., Юристь: 1999.- 627 с.
10 Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі 2007 жылы 25 қаңтар (22.04.2015 өзгерістерімен) //Параграф ақпараттар жүйесі. – 2016.
11 Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан: совершенствование и кодификация: Автореф. дис. док. - Алматы, 1995.-с. 13-18.
12 Абдраимов Б.Ж. Проблемы совершенствование процессуальных форм реализации норм земельного права: дис. ... д-ра юрид. наук: 12.00.06. – Астана, 2001, 2001. – 294 с.
13 Бекишева С.Д. Проблемы введения уголовной ответственности промышленных предприятий за экологические преступленя // «Интеграциялық процестер жағдайында табиғи ресурстық жǝне аграрлық заңнаманы жетілдірудің өзекті мǝселелері. Байсалов оқылымдары- 2012. – Талдықорған, І.Жансүгіров атындағы ЖМУ, 2012. – с. 71-74.
14 Glover, JM. The federal rules of civil settlement // New York university law review Volume: 87 Issue: 6 Pages: 1713-1778 Published: DEC 2012.
15 Nolon, JR Comparative land use law: Patterns of sustainability // Urban Lawyer Volume: 37 Issue: 4 Pages: 807-852 Published: FAL 2005.
16 Л.К.Еркінбаева. Правовые проблемы возмещения вреда здоровью граждан вследствие неблагополучной экологической обстановки. // Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы, 1997. - С.12-18.
17 А.С.Стамкулов. Правовой режим Экологической информации // Правовая реформа в Казахстане. - 2003. - №1. - С.87-90.
18 White, Michelle J. Corporate and Personal Bankruptcy Law Book Editor(s): Hagan, J; Scheppele, KL; Tyler, TR: ANNUAL REVIEW OF LAW AND SOCIAL SCIENCE, VOL 7 Volume: 7 Pages: 139-164 Published: 2011 Times Cited: 1 (from All Databases) // http://apps.webofknowledge.com.
19 Бектұрғанов Ǝ.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. – Алматы: «Жеті Жарғы», 1997. - 264 б.
20 Шеримова Н.Ш. Недропользование: вопросы привлечения иностранной рабочей силы // «Интеграциялық процестер жағдайында табиғи ресурстық жǝне аграрлық заңнаманы жетілдірудің өзекті мǝселелері. Байсалов оқылымдары- 2012. – Талдықорған, І.Жансүгіров атындағы ЖМУ, 2012. – с. 103-107.
21 Грибанов В.П. Осуществление и защита гражданских прав / http http://civil.consultant.ru/elib/books/1/
22 Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (Жалпы бөлім). 27.12.1994. // «Параграф» ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2016.
23 Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Р.Ф. – М.,1996.-245 c.
24 Jelic, Ivana Right to property v. Environmental protection: a montenegro perspective Book Editor(s): Sancin, V; Dine, MK Conference: 1st Contemporary Challenges of International Environmental Law Conference Location: Univ Ljubljana, Fac Law, Ljubljana. http://apps.webofknowledge.com
25 Иоффе О.С. Новая кодификация советского гражданского законодательства и охрана чести и достойнства граждан.// Советское государство и право. 1972. – С. 45-58.
26 А. Хаджиев Юридическая ответственность за экологические правонарушение. Алматы,1988г, – 514 с.
27 Радиоактивті қалдықтарды жерге көмудің тǝртібі жǝне оған рұқсат алу рǝсімі ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 18 қазандағы № 1238 қаулысымен бекітілген ҚР-да радиоактивті қалдықтарды көму тǝртібі туралы қағидамен реттеледі
28 М.М. Бринчук Правовая охрана окружающей среды от загрязнения токсичными веществами. М. 1990г, - 375 с.
29 ҚР Үкіметінің 2007 жылғы 27 маусымдағы «Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалдың экономикалық ережесін бекіту туралы» № 535 қаулы.
30 ҚР Су Кодексі. 2003 ж. 9 шілде. - Алматы: ЮРИСТ, 2007ж.
31 ҚР Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы №16 қаулысы.
32 Г.А. Моткин Экономико-правовые основы страхования риска загрязнения окружающей среды. // Государство и право, - № 5. – 1994г, - 396 с.
33 Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы» ҚР заңы
34 А.Л. Бажайкин Экологическое страхование: теория и практика //Законодательство, 2008 г, - 446 с.
35 31 М.И. Васильева Судебная защита экологических прав. М., 1996г, - 595 с.
36 Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрінің 2007 жылғы 28 маусымдағы № 207-ө Бұйрығы // «Параграф» ақпараттық құқықтық жүйе. – 2015.
37 Sandra Rousseaua «On the existence of the optimal fine for environmental crime» Polinsky & Shavell, 2007. // www.webofknowlege. Com
38 Культeлeeв С.Т. Экoлoгичeскoe правo РК. – Алматы, 2003. – 328 с.
39 Бринчук М.М. Экoлoгичeскoe правo (Правo oкружающeй срeды). – М.: Юристъ, 2012. – 688 с.
40 Бектұрғанов Ә.Е. Экологиялық жарамсыз жерлердің құқықтық жағдайы // Атамекен, 1998. 11 ақпан.
41 Nolon, JR Comparative land use law: Patterns of sustainability // URBAN LAWYER Volume: 37 Issue: 4 Pages: 807-852 Published: FAL 2005.
42 Петров В.В. Экология и право. - М., 1982.
43 Мұхитдинов Н.Б. Мороз С.П. Горное право Республики Казахстан. – Алматы. ЮРИСТ, 2004. - С. 88
44 Хаджиев А.Х. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды: Афтореф.дис.кан. – Алма-Ата, 1983.-с. 6.
45 С.Т. Культелеев, Е.Ш. Рахметов. Қазақстан Республикасының Экологиялық құқығы (Жалпы жǝне Ерекше бөлімі).Оқулық. – Алматы, 2008. – 328 б.
46 Лапина М.А. Экологическое право. –М.: МИЭМП, 2010. - c. 262.
47 Доржиев Ж.Б., Хамнаев И.В. Экологическое право. – М., ВСГТУ: 2006. - с.356.
48 Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. Правовое обеспечение рационального природопользования. - А., 1985. - с.150.
49 Боголюбов С.А. Экологическое (природоресурсное) право. Уебник. – М., ВолтерсКлувер. - 2010. - с.528.
50 Охрана природы: Справочник //Митрюшкин К.П., Берлянд М.Е., Беличенко Ю.П. и др. 2-е изд. перераб. – М., Агропромиздат: -1997.-с. 20.
2 Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 98 с.
3 Мухитдинов Н.Б., Есеналиев А.Е. Қазақстан Республикасы нарық жағдайында қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының құқықтық негіздері. - Алматы, 2000. - 36 б.
4 Еркинбаева Л.К. Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: автореф. ... дис. д-ра. юрид. наук: 12.00.09. - Алматы, 2008. - 41 с.
5 Колбасов О.С. Экология: политика-право. – М., 1976. - с. 176.
6 Атаманчук Г.В. Сущность советского государственного управления. – М., 1980.-с. 24
7 Алчинбаева А.Н. Правовое регулирование ведения природных кадастров Республики Казахстан: Дисс. канд.юрид.наук. - Алматы, 2005. - 150 с.
8 Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы. – Тараз: Атамұра, 2003. - 450 б.
9 Ерофеев Б.В. Экологическое право России. Учебник. Издание второе, переработонное и дополненное.– М., Юристь: 1999.- 627 с.
10 Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі 2007 жылы 25 қаңтар (22.04.2015 өзгерістерімен) //Параграф ақпараттар жүйесі. – 2016.
11 Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан: совершенствование и кодификация: Автореф. дис. док. - Алматы, 1995.-с. 13-18.
12 Абдраимов Б.Ж. Проблемы совершенствование процессуальных форм реализации норм земельного права: дис. ... д-ра юрид. наук: 12.00.06. – Астана, 2001, 2001. – 294 с.
13 Бекишева С.Д. Проблемы введения уголовной ответственности промышленных предприятий за экологические преступленя // «Интеграциялық процестер жағдайында табиғи ресурстық жǝне аграрлық заңнаманы жетілдірудің өзекті мǝселелері. Байсалов оқылымдары- 2012. – Талдықорған, І.Жансүгіров атындағы ЖМУ, 2012. – с. 71-74.
14 Glover, JM. The federal rules of civil settlement // New York university law review Volume: 87 Issue: 6 Pages: 1713-1778 Published: DEC 2012.
15 Nolon, JR Comparative land use law: Patterns of sustainability // Urban Lawyer Volume: 37 Issue: 4 Pages: 807-852 Published: FAL 2005.
16 Л.К.Еркінбаева. Правовые проблемы возмещения вреда здоровью граждан вследствие неблагополучной экологической обстановки. // Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы, 1997. - С.12-18.
17 А.С.Стамкулов. Правовой режим Экологической информации // Правовая реформа в Казахстане. - 2003. - №1. - С.87-90.
18 White, Michelle J. Corporate and Personal Bankruptcy Law Book Editor(s): Hagan, J; Scheppele, KL; Tyler, TR: ANNUAL REVIEW OF LAW AND SOCIAL SCIENCE, VOL 7 Volume: 7 Pages: 139-164 Published: 2011 Times Cited: 1 (from All Databases) // http://apps.webofknowledge.com.
19 Бектұрғанов Ǝ.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. – Алматы: «Жеті Жарғы», 1997. - 264 б.
20 Шеримова Н.Ш. Недропользование: вопросы привлечения иностранной рабочей силы // «Интеграциялық процестер жағдайында табиғи ресурстық жǝне аграрлық заңнаманы жетілдірудің өзекті мǝселелері. Байсалов оқылымдары- 2012. – Талдықорған, І.Жансүгіров атындағы ЖМУ, 2012. – с. 103-107.
21 Грибанов В.П. Осуществление и защита гражданских прав / http http://civil.consultant.ru/elib/books/1/
22 Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (Жалпы бөлім). 27.12.1994. // «Параграф» ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2016.
23 Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Р.Ф. – М.,1996.-245 c.
24 Jelic, Ivana Right to property v. Environmental protection: a montenegro perspective Book Editor(s): Sancin, V; Dine, MK Conference: 1st Contemporary Challenges of International Environmental Law Conference Location: Univ Ljubljana, Fac Law, Ljubljana. http://apps.webofknowledge.com
25 Иоффе О.С. Новая кодификация советского гражданского законодательства и охрана чести и достойнства граждан.// Советское государство и право. 1972. – С. 45-58.
26 А. Хаджиев Юридическая ответственность за экологические правонарушение. Алматы,1988г, – 514 с.
27 Радиоактивті қалдықтарды жерге көмудің тǝртібі жǝне оған рұқсат алу рǝсімі ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 18 қазандағы № 1238 қаулысымен бекітілген ҚР-да радиоактивті қалдықтарды көму тǝртібі туралы қағидамен реттеледі
28 М.М. Бринчук Правовая охрана окружающей среды от загрязнения токсичными веществами. М. 1990г, - 375 с.
29 ҚР Үкіметінің 2007 жылғы 27 маусымдағы «Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалдың экономикалық ережесін бекіту туралы» № 535 қаулы.
30 ҚР Су Кодексі. 2003 ж. 9 шілде. - Алматы: ЮРИСТ, 2007ж.
31 ҚР Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы №16 қаулысы.
32 Г.А. Моткин Экономико-правовые основы страхования риска загрязнения окружающей среды. // Государство и право, - № 5. – 1994г, - 396 с.
33 Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы» ҚР заңы
34 А.Л. Бажайкин Экологическое страхование: теория и практика //Законодательство, 2008 г, - 446 с.
35 31 М.И. Васильева Судебная защита экологических прав. М., 1996г, - 595 с.
36 Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрінің 2007 жылғы 28 маусымдағы № 207-ө Бұйрығы // «Параграф» ақпараттық құқықтық жүйе. – 2015.
37 Sandra Rousseaua «On the existence of the optimal fine for environmental crime» Polinsky & Shavell, 2007. // www.webofknowlege. Com
38 Культeлeeв С.Т. Экoлoгичeскoe правo РК. – Алматы, 2003. – 328 с.
39 Бринчук М.М. Экoлoгичeскoe правo (Правo oкружающeй срeды). – М.: Юристъ, 2012. – 688 с.
40 Бектұрғанов Ә.Е. Экологиялық жарамсыз жерлердің құқықтық жағдайы // Атамекен, 1998. 11 ақпан.
41 Nolon, JR Comparative land use law: Patterns of sustainability // URBAN LAWYER Volume: 37 Issue: 4 Pages: 807-852 Published: FAL 2005.
42 Петров В.В. Экология и право. - М., 1982.
43 Мұхитдинов Н.Б. Мороз С.П. Горное право Республики Казахстан. – Алматы. ЮРИСТ, 2004. - С. 88
44 Хаджиев А.Х. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды: Афтореф.дис.кан. – Алма-Ата, 1983.-с. 6.
45 С.Т. Культелеев, Е.Ш. Рахметов. Қазақстан Республикасының Экологиялық құқығы (Жалпы жǝне Ерекше бөлімі).Оқулық. – Алматы, 2008. – 328 б.
46 Лапина М.А. Экологическое право. –М.: МИЭМП, 2010. - c. 262.
47 Доржиев Ж.Б., Хамнаев И.В. Экологическое право. – М., ВСГТУ: 2006. - с.356.
48 Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. Правовое обеспечение рационального природопользования. - А., 1985. - с.150.
49 Боголюбов С.А. Экологическое (природоресурсное) право. Уебник. – М., ВолтерсКлувер. - 2010. - с.528.
50 Охрана природы: Справочник //Митрюшкин К.П., Берлянд М.Е., Беличенко Ю.П. и др. 2-е изд. перераб. – М., Агропромиздат: -1997.-с. 20.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
0.1 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
0.2 Қоршаған ортаны пайдалануды мемлекеттік реттеудің негіздері мен ǝдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
0.3 Мемлекеттiк экологиялық бақылауды жүзеге асыратын органдар жǝне жүргізу тǝртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
0.4 Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиянды құқықтық реттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.1 Экологиялық бақылаудың құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
2.2 Экологиялық бақылаудың түрлері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз етумен, табиғи ресурстар жǝне қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық жǝне экономика-экологиялық іс-шаралардың жүзеге асуын жǝне олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау жǝне табиғи қорларды тиімді пайдаланудың басты міндеті - табиғатты қорғау жǝне тиімді пайдалану табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады. Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың молайуын,сақталуын жǝне қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған. Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті жǝне жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мǝселесін шешуді қамтамасыз ететін ǝдіс - тǝсілдер жүйесін жасауға ǝр түрлі құқықтық институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар, азаматтар, қоғамдық бірлестіктер жǝне т.б.
Қоршаған ортаның жағдайымен байланысты мǝселелер қазіргі таңдағы адамзат мǝселелерінің ішінде бірінші орынға шықты.
Бұл мǝселерді шешуде маңызды рөл азаматтар мен қоғамдық экологиялық бірлестіктерге беріледі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 23 бабына сǝйкес, Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар деп көрсетілген. Яғни, азаматтардың қоршаған ортаны қорғауға қатысуы қоғамдық экологиялық бірлестіктерге бірігу құқығы арқылы жүзеге асырылады [1].
Ал қоғамдық экологиялық бірлестіктердің қоршаған ортаны қорғауға қатысуы саласындағы қызметінің маңызы дүние жүзі қауымдастығымен танылған БҰҰ- ның Рио - де Жанейрода өткен қоршаған орта жǝне даму туралы Конференциясында қабылданаған негізгі құжаттарының бірінде, қоршаған ортаны қорғау саласында үкіметтік емес жǝне мемлекеттік ұйымдардың күштерін біріктіру қажеттілігі бекітілген.
Сондықтан, республика азаматтарының өмірі мен денсаулығы үшін қоршаған табиғи ортаны қолайлы сақтау, экологиялық қауіпсіздік негізі болды жǝне ҚР Президентінің Бұйрығымен 2003 жылдың 3 желтоқсанында мақұлданған ҚР Экологиялық Концепциясымен бекітілген, халықаралық жǝне интеграциялау процесстерінің еліміздің мүдделерін қорғайтын жǝне артықшылықтарының маңызды аспектілері жǝне ұлттық қауіпсіздіктің статегиялық негізгі құрауыштарының бірі болып табылады. Осы концепция Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдардағы орнықты дамуына өту Концепциясы кезінде өз дамуын тапты. Қазақстан Республикасының Конституцисының 31 бабында Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды - деп көрсетілген. Осы міндеттердің заңды аспектілері экологиялық заңды талап етеді. Осы заңның интеграцияланған акті - 2007 жылы 9 қаңтарда Қазақстан Республикасының қабылдаған Экологиялық кодексі болып табылады.
Егеменді жǝне тǝуелсіз Қазақстан табиғи ресурстарға бай мемлекет болып табылады. Алайда, біздің еліміздің табиғи ресурстарының соншама молдығына қарамастан, оған қамқорлықпен қарау ǝрқашан туындап отырады. Сондықтан, ғалымдар мен бүкіл қоғамның табиғи ресурстарын пайдаланудың адам үшін қажеттілігі мен табиғи ортаны қорғаудың қажеттілігі арасындағы қарама - қайшылықтарға байланысты дабыл қағуы өте орынды болып табылады. Осыған байланысты зор маңызды табиғи ресурстарды өте көп мөлшерде шаруашылық мақсатқа пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін теріс зардаптары мен залалдарын жеңілдету, барынша азайту жǝне табиғи байлықтарды молайту жөніндегі шараларды жасау міндеті туындайды. Табиғатты тиімді түрде үнемді пайдалану жǝне оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал бұл талаптар бұзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыру қажеттігін жǝне өзектілігін тудырып отыр.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Жұмысты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдардың жǝне де ресейлік ғалым-заңгерлердің еңбектері қолданылды. Олар: Бектұрғанов Ә.Е., Еркінбаева Л.Қ., Байдельдинов Д.Л., Еренов А.Е., Сахипов М.С., Мухитдинов Н.Б., Батырбаев Н.М.,Стамқұлов Ǝ.С. Бекишева С.Д., Абдраимов Б. Шеримова Н.Ш., Ерофеев Б.В., Боголюбов С.А. ғылыми еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Жұмыстың басты мақсаты - нарық қатынастары жағдайындағы мемлекетіміздегі табиғат пайдалану құқығының пайда болу негізі болып табылатын қоршаған ортаға экологиялық бақылауды құқықтық қамтамасыз ету мǝселелерін ашып көрсету жǝне кешенді зерттеу жүргізу болып табылады.
Жұмыстың міндеттері болып келесі жағдайлар танылады:
* Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу жалпы сипаттамасын ашу;
* Қоршаған ортаны пайдалануды мемлекеттік реттеудің негіздері мен ǝдістерін талдау;
* Мемлекеттiк экологиялық бақылауды жүзеге асыратын органдар жǝне жүргізу тǝртібін анықтау;
* Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиянды құқықтық реттеудің ерекшеліктерін қарастыру;
* Қазақстан Республикасында экологиялық бақылаудың теориялық негізін анықтау;
Дипломдық жұмыстың объектісі Қазақстан Републикасының нарық жағдайына өтуде экологиялық бақылауды қамтамасыз етудегі қоғамдық қатынастар.
Дипломдық жұмыстың пǝні болып экологиялық бақылауды қамтамасыз етудің тетігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Табиғатты тиімді түрде үнемді пайдалану жǝне оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал бұл талаптар бұзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыру қажеттігін тудырып отыр. Шынын айтқанда, ǝдістері мен құралдары, теориялық жағдайымен қатар, анықталған байланысының, мағынасының, заңдылығының зерттеу дипломдық жұмыстын ғылыми жаңалығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ǝдістемелік негізі тǝжірибелік жǝне теориялық қызметтердің бірлігіне негізделген материалистік диалектика ǝдісі, сонымен қатар объективтік нақтылықтың жеке-ғылыми танымдық ǝдістері негізінде құрылған, зерттеу үрдісінде автор тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық саралау, жүйелі-құрылымдық, нақтылы-ǝлеуметтік жǝне басқа да ғылыми зерттеу ǝдістерін қолданған.
Диплом жұмысының нормативтік базасын. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Жер кодексі, Экологиялық кодекс, экологиялық заңнамалар, Президент Жарлықтары, Қазақстан Үкіметінің Қаулылары құрайды.
Дипломдық жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, алты бөлімшені қамтитын үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған ǝдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ МЕН САРАПТАМАНЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТЕТІГІ
1.1 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу жалпы сипаттамасы
Мемлекеттік реттеудің мақсаты, кǝсіпкелерге меншіктің кез келген нысанын таңдауға, өндірістік ұйымның нысанын таңдауға жǝне шаруашылық қызметін құруға қолайлы жағдайды қамтамасыз етуге жǝне кепілдік беруге колданыстағы заңдардың нормаларын бұзбай жасауға құқық беру болып табылады [2, 110].
Мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеудің арасында мақсатына байланысты айтарлықтай айырмашылық жоқ. Мемлекеттік реттеу аналогиялық анықтамасын жǝне түсінігін көрсетуге болады. Бұл тура сондай басқару сияқты мемлекеттің ұйымдастыру қызметі бар, объектісі мен субъектісі бар. Басқару түсінігі өте кең жǝне реттеу мағынасы оған кіреді. Басқару италия сөзінен алғанда managgiare- аттарды басқара алу, өйткені олар бостандықта жүргенде шынайы, ǝрі нақты іс-қимылдар орындаған, соны басқару деген сөзден шыққан [3, 189]. Реттеу - бір нǝрсені жүйелік тǝртіпке келтіру мақсатында дамыту бағыты [2, 585].
Л.Қ. Еркінбаеваның ойынша, мемлекеттік басқару - қоғамдық дамыту тǝжірибелік, ұйымдаструшылық, реттеушілік процесстерімен адамдардың қоғамдық өмір қызметіне мемлекет тарапынан сақтау немесе қайта білім беру мақсаты арқылы мемлекеттік билік күшімен мақсатқа бағытталған басқару. Екіншіден, мемлекеттік басқару - ол болашаққа бағытталған қоғам мен мемлекеттің ǝлеуметтік, саяси, экономикалық жǝне техникалық өзгерту арқылы аса маңызды жаңашаландыру факторы [4, 33].
Басқару тиісті қоғамдық мǝн маңызы бар мақсаттарға қол жеткізу үшін жасалатын іс-қимылдардың жиынтығы болып табылады. Басқару жүйесін құрайтын элементтердің өзара байланысты іс-қимылдардың мүддесіне қызмет етеді, ал ең алдымен осы жүйенің ішінде мақсатты бағытта реттеушілік ықпал етуді жүзеге асырумен қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік басқарудың негізгі қызметінің бірі мемлекеттік реттеу. Мемлекеттік реттеу дегеніміз- басқарушы субъектілері мен объектілерінің өзара қарым-қатынасын белгілеу. Басқарушылық іс-ǝрекеттердің нысандарын (басқару нысандарын) құқықтық жǝне құқықтық емес деп бөлу шеңберінен шығатын топтастыру көңіл аударуға болады. Олар:
А) Нормативтік құқықтық актілерді шығару;
Ǝ) жеке дара құқықтық актілер шығару;
Б) ұйымдастыру іс-ǝрекеттерін жүзеге асыру;
В) заттық техникалық жұмыстарды орындау.
Басқару құқықтық актісі деп мемлекеттік басқарушылық қызметтің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру, мақсатында ǝкімшілік-құқықтық нормалар тағайындауға немесе ǝкімшілік-құқықтық қатынастарға туғызуға, өзгертуге жǝне тоқтауға бағытталған өкіметті атқарушы билік субъектісінің заңға негізделген біржақты заңдық биліктік ерік білдіруі түсініледі.
О.С. Колбасовтың ойынша мемлекеттік басқару - құзіретті мемлекеттік органдардың ұйымдастырушылық қызметі [5]. В.Г.Атаманчук болса мемлекеттік басқару - бұл ғылыми негізделген, жоспарлы, үздіксіз, мемлекеттің қоғамдық жүйеге биліктер ǝсері деп көрсетеді [6].
Бірінші пікір бойынша басқарудың мазмұны ашылмайды. Өйткені ол тек жалпы тұрғыда берілген. Ал екінші пікірде мемлекеттік басқарудың біршама мазмұны ашылған, тек ǝсер етуді мемлекеттік басқарудың құрамдас белгісі ретінде көрсету мǝселені түпкілікті шешпейді. Ǝрине, мемлекеттік басқру биліктің, қызметтің жүзеге асуымен сипатталады. Басқару барысында құқықтық қатынастарға басқа да қоғамдық қатынастар сияқты құқықтар мен міндеттердің бірлігі тǝн. Басқару субьектілері тек қана құқықтар ал басқару обьектілері мен міндеттер иемденеді деу дұрыс емес. Мемлекеттік басқаруға байланысты құқықтық қатынасқа қатысушы субьектілер мен обьектілер құқықты міндетті де иемденеді. Сондықтан да басқару барысында ǝсер ету еемес, субьектілер мен обьектілердің бір - біріне ǝсер етуі дегеніміз дұрыс [7].
Сонымен бірге жоғарыдағы мемлекеттік басқаруға берілген анақтамалардың мǝні еліміздің бұрынғы болған басқарудың ǝкімшілік - ǝміршілдік жүйесіне сǝйкес келеді.
Ә.Стамқұлұлы мемлекеттік экологиялық басқару табиғи ресурстарды - жер, су, ормпн, жер қойнауы, жануарлар мен өсімдіктке дүниесінің қорларын дұрыс пайдалануы, қорғаулы, табиғи ортаның, оның адам өмірі мен денсаулығына қолайлы болуы саласындағы бағдарламалардың, жоспарлардың жǝне шаралардың орындалуын ұйымдастыру, іске асыру болып табылады деп көрсетеді [8].
Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер, ǝлеуметтік жǝне экономикалық жаңғырулар өз кезегінде мемлекеттік басқарудың жоғарыда келтірілген анықтамаларын нақтылауды қажет етеді. Бізідің ойымызша мемлекеттік басқарудың анықтамасына мемлекеттік органдардың атқару - өкімдік жǝне реттеу қызметі деген сипаттаманы қосу қажет. Бұл тұжырымды өз еңбектерінде бірқатар ғалымдар келтірген [3].
Жалпы басқару қызметін неге мемлекеттік деп атаймыз, неге оны қоғамдық, халықтық немесе президенттік деп алмасқа.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 2 - ші бабында Қазақстан республикасының Президентін басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігі көрсетілген. Ал, 3 - ші бапта мемлекеттік биліктің бірден - бірі бастауы - халық, халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай - ақ өзінің конституциялық өкілеттігі ішінде Парламенттің құқылы екндігі, Үкімет пен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне берілген өкілеттер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізеді делінген. Яғни билік бастауы халық, оны тек президент емес басқа мемлекеттік органдар мемлекет атынан жүргізетіндігі көрсетілген. Демек басқару қызметін мемлекеттік басқару деп атауымыз орынды [1].
Қоршаған ортаны қорғау мен оның ресурстарын пайдалануды мемлекет тпрппвнан басқару тұтас ǝлеуметтік құбылыс ретінде, жалпы қоғамды басқарудағы кең ауқымды жүйенің бір бөлігі болыпсаналады. Сондықтан табиғи байлықтарды қорғау жǝне пайдалану саласында басқару органдарының пайда болуы мен дамуы, өзіндік ерекшелігі бар, күрделі обьектімен, яғни табиғатпен байланысты екенін ескерсек, онда осы басқарушы органдардың дұрыс қызметін атқаруы мен ǝрі қарай дамуы, негізінен, қоғамдық процесткрді басқарудағы міндеттер мен мақсаттардың жүзеге асырылуына тǝуелді болады. Әдетте мǝселенің оыс қырына көңіл бөлінбейді. Зерттеушілердің көпшілігі жер, су, орман жǝне тау - кен ресурстарынпайдалану жǝне қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың негіздерін қарастырғанда, табиғат байлықтарын пайдаланудағы басқару мǝселелерін, өзіндік ерекшелігі бар тұтас жүйе ретінде табиғттың сиптымен ерекшеліктеріне байланысты екенін айтады. Осыған сǝйкес табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласында мемлекеттік басқарудың қажеттіліктері туралы тұжырым осы басқарушы жүйенің қажеттіліктеріне ғана негізделген. Түптеп келгенде, мұндай көзқарас негізінен дұрыс болғанымен, табиғи байлықтарды ұтымды басқаруды бір жақты етіп көрсетеді. Қоғамөмірінің салаларындағыдай, қарастырылып отырған қоғамдық қатынастар саласын басқару да, қоғамның қалауы мен мүдделеріне тікелей байланысты.
Әдебиеттерде табиғат ресустарын пайдалану жǝне қорғауды басқару ұғымынан өзгеше басшылық ету ұғымы да кездеседі. Бұл екі ұғым синоним болғанымен бірдей емес. Біздіңше, екуінің арасындағы айырмашылықтар меншікті билеу құзырлығына байланысты болады. Басқару ұғымы меншікті билеу жағдайындақолданады, ал егер мұндай жедел билеу қызметі болмаған жағдайда, ǝңгіме басқару емес, басшылық ету туралы болуы тиіс. Табиғи ресурстар қоғам өмірінің негізі болғандықтан, олардың пайдалануы мен қорғалуын ұйымдастыруды сиппаттау үшін басқару термині қолайлы болып табылады.
Заң ǝдебиеттерінде мемлекеттік басқару ұғымы ǝрқалай түсіндіріледі. Кейде басқару - қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық өкілетті жǝне атқарушы органдар жүйесінің ұйымдастырушы жǝне құқықтық қызметі, адамдардың іс - ǝрекеттері мен қылықтарына мемлекет тарапынан басшылық ету қызметі деп танылады. Ал кейде мемлекеттік басқару демократиялық қоғамды құру мақсатында заңдардың орындалуына негізделген мемлекеттті қызметтердің бір түрі ретінде қарастырылады.
Келлтірілген анықтамалар, жалпы алғанда, басқарудың мазмұнын дұрыс айқындайды. Бірақ олар тым жалпы жǝне оларға сүйеніп халық шаруашылығының нақтылы саласын жǝне функционалдық басқарудың ерекшеліктерін пайдалануға қиындық туғызады. Соңғы жылдарда жүргізілген зерттеулерде мемлекеттік басқару белсенділігін айқындайтын қызмет терминінің орнына, ықпал ету терминімен белгілеу үрдісі байқалады.
Мұндай көзқарас бір жағынан мемлекеттік басқарудың табиғатынан, оның басқару жүйесінің бөлігі болатынын жǝне жүйе алдында тұрған жалпы міндеттерді бірлесе отырып орындаушы екнін көрсетеді, екінші жағынан - мемлекеттік басқарудың мазмұнын ашуға осы салада жасалған ғылыми жетістіктерді пайдалануға мүмкіншілік береді. Алайда, ықпал етуді мемлекеттік басқарудың жалғыз ғанақасиеті деу кейбір қарсылықтарды туғызады. Ǝрине мемлекеттік басқаруға ең алдымен билік қызметін атқаруға тǝн болғандығы даусыз. Басқару барысында өкілеттігі сай келетін мемлекеттік органдар, өздеріне берілген ерекше өкілеттіктер арқылы кǝсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың жǝне азаматтардың қызметін қоғам қалауына сǝйкес болатын арнаға бағыттап отырады. Мұндай бағытта басқару, басқарушы субьектілердің басқарылатын обьектілер іс - ǝрекеттеріне ұйымдастыра ықпал ету арқылы жүзеге асады.
Одан ǝрі, басқарудағы құқықтық қатынастар басқа да қоғамдық қатынастар тǝрізді, міндеттер мен құқықтардан тұрады. Басқару субьектілерінің тек құқықтары, ал обьектілердің тек міндеттері бар деу қате болады. Құқықтық қатынасқа қатысушы ретінде мемлекеттік басқару органдарына, олардың құзырлығына сай келетін міндеттер де жүктеледі. Басқарушы жǝне басқарылатын жүйелердің іс - ǝрекеттері, басқару қатынастарынан туындайтын міндеттер мен құқықтарды орындау арқылы үйлесім табады. Сондықтан да басқару субьектілері мен обьектілері арасында ықпал етумен қоса өзара ықпал ету де бар.
Сонымен, басқару да ықпал ету - басты, бірақ жалғыз ғана тǝсіл емес. Әдебиеттерде дұрыс көрсетілгендей, басқаруды оперативті ұйымдастыру қызметі, иландыру, орындалуды тексеру жǝне бақылау, тǝртіптік жǝне ǝкімшілк көндіру сияқты ǝкімшілік тǝсілдерді жетілдіру қажет. Сонымен бірге, көздеген мақсатқа жетуде басқарудың басқа да құралдар мен тǝсілдері болады. Сондықтан да, қоғамдық қатынастардың бұл саласында мемлекеттік басқару белсенділігін белгілеу үшін, ықпал ету терминіне қарағанда, өкімдік терминін қолданған жөн.
Әкімшілік құқығын зерттеушілер бұл терминді бұрынан - ақ қолданып жүр. Олар бұл бұл жерде басқаруға - мемлекеттік бүкіл органдардың атқарушы жǝне билеуші қызметі органдардың атқарушы - билеуші қызметі деген анықтаманы, үшінші жерде - мемлекееттік басқару органдарының атқарушы - билеуші қызметі деген анықтаманы ұсынады. Бұл термин аграрлық - құқықтық ǝдебиетте кеңінен қолдануда.
Профессор Б.В. Ерофеевтің пікірінше, жер қорын басқару дегеніміз, мемлекеттің өз органдарының өнімдік қызметі арқылы жерді дұрыс жǝне ең тиімді пайдалануды ұйымдастыру құқы деп түсіну керек [9, 18].
Осы терминді болашақта қолданған жөн. Мемлекеттік басқарудың мǝні ең алдымен, мемлекеттің ұйымдастыру рөлімен анықталады, ал бұл рөлдің көрінісін мемлекет органдарының өкімдік қызметінен айқын аңғаруға болады.
Басқару қатынастары шеңберіне енген субьектілерді тек мемлекеттік басқару органдарымен шектейтін ғалымдармен келісуге болмайды. Шынында да басқаркшы субьектілерге мемлекетттің барлық органдары да жатады, дегенмен оллардың кейбіреулері басқару қатынастарына көбірек араласады. Бұл басқару қатынасының сипатына, басқарылатын жүйенін ерекшеліктеріне байланысты.
Сондай - ақ, мемлекеттік басқару субьектілеріне қоғамдық ұйымдарды жатқызу да дұрыс емес. Ǝрине, азаматтардың өз еркімен ұйымдасқан ұйымдары тек қоғамдық жұмыстарды басқару үшін пайда болмайды. Қоғамдық ұйымдар өздерінің жарлықтарындағы міндеттеріне сǝйкес - саяси, шаруашылық, мǝдени - ǝлеуметтік мǝселелелерді шешуге араласады. Мемлекеттік органдарға қарағанда, олар ұйымдасқан азаматтардың өкіліретінде қызмет атқарады. Олардың басқару қызметінің түрлері мен тǝсілдері де ерекше болады. Сондықтан да қоғамдық ұйымдар мемлекетттік органдармен бірге, қоғамды ǝлеуметтік басқару субьектілері деп тануға болады. Мемлекеттік басқаруға қарағанда, ǝлеуметтік басқару қызметінің ауқымдылығы кеңірек болады. Әлеуметтік басқару бүкіл қоғамды қамтып, оның негізгі саяси жǝне ǝлеуметтік - экономикалық құрылымдық қағидаларының тұрақтанып дамуын, қоғам дамуының басты заңдылықтарын пайдалануын жǝне қоғам өмірінің барлық қырларын байланыстырады.
Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы, мемлекеттік басқару дегеніміз - мемлекеттің табиғи байлықтарға, меншік құқығынан, аумақты билеушілік құқығынан, аумақты билеушілік құқығынан туындайтын табиғат қызметін жүзеге асрудағы мемлекет органдарының өкімдік қызметі. Бұл анықтама табиғат байлықтарын пайдалану жǝне қорғау саласныдағы мемлекетттік басқарудың мазмұнын толық айқындайды, бірақ біріншіден, басқару - мемлекет органдарының өкімдік қызметі; екіншіден, бұл қызмет табиғатты қорғауға бағытталады. Жалпы алғанда, жоғарыдағы анықтама, қоршаған ортаны қорғауды мемлекет тарапынан басқару идеясына сǝйкес келеді.
Жоғарыдағы анықтамаларда көрсетілгендей, біріншіден басқару мемлекеттік органдардың атқару - өкімдік ǝрекеті, екіншіден қоршаған ортаны радиациялық ластанудан жǝне содан туындайтын басқа да қоғамдық қатынастарды реттеуді жүзеге асыру қызметі. Қоршаған ортаның радияциямен ластануы бізге белгілі, ал содан туындайтын басқа да қоғамдық қатынастарға қорғау функциясына байланысты жǝне сол радиоактивті көздерді пайдаланудан туындайтын қатынастар жатады.
Табиғат байлықтарын қорғау мен пайдалануды жүзеге асыратын мемлекеттік қызметтерді бөліп қарау дұрыс емес [2]. Бұл жөнінде ғылыми еңбектерде қорытынды жасалған [3, 48].
Бірақ кешегі Кеңес дǝуірінде пайдалану жǝне қорғау қызметтерінің бір органға ұштастырылып пайдалану жǝне қорғау қызметінің дǝйексіз болуына ǝкеп соқты.
Мемлекеттік басқарудың тараптары болып қатынасқа қатысушы обьектілер мен субьектілер жатады. Бірақ мұндағы ерекшелік обьекті мен субьектінің ара - жігін нпқты айыру мүмкін емес. Өйткені қатынастаржүйесінің ǝр деңгейіне обьекті бірде субьекті , ал субьекті обьекті болуы мүмкін. Бұл мǝселе ғылыми еңбектерде зерттеліп талдау жасалынған [2, 37 - 39].
Қоғамдық ұйымдарды мемлекеттік басқарудың субьектілеріне жатқыза алмаймыз. Қазақстан Республикасы Конституциясында қоғамдық бірлестіктер ісіне мемлекеттің жǝне мемлекет ісіне қоғамдық бірлестіктердін заңсыз араласуына қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін жүктеуге, қоғамдық бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді дделінген.
Мемлекетік басқару органдарының мақсаты тиісті заңдарда жǝне сол органдар туралы ережелерде көрсетіледі. Ал оларды жинақтасақ, негізгі мақсат - радиоэкологиялық бағдарламалардың, жоспарлардың, жǝне шаралардың орындалуын қамтамасыз ету, қоршаған ортаны радияциялық ластанудан қорғау, радиоактивті кен жǝне сǝулелену көздерін тиімді ǝрі қауіпсіз пайдалану, осы саладағы заңдар ережелерінің бұзылмауын қамтамасыз ету, адам өмірі мен денсаулығына табиғи ортаның қолайлы болуына жағдай жасау.
ҚР Экологиялық Кодексінде Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеудің жǝне табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттк басқарудың негізгі ережелері - деп аталатын 6-бабы бар [10].
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеулерге жататындар:
қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметті лицензиялау;
экологиялық нормалау;
қоршаған ортаны қорғау саласындағы техникалық реттеу;
мемлекеттік экологиялық сараптама;
экологиялық рұқсаттар беру;
мемлекеттік экологиялық бақылау;
қоршаған ортаны қорғауды экономикалық реттеу жүйесін, неғұрлым экологиялық таза технологияларды енгізуді ынталандыру, табиғат іс-шараларын қаржыландыру жүйесі;
мемлекеттік экологиялық мониторинг;
табиғат пайдаланушыларды, қоршаған ортаны ластау көздері мен учаскелерін мемлекеттік есепке алуды;
экологиялық білім беру мен ағарту істерін қамтиды.
табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару:
табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік жоспарлау;
табиғи ресурстарды қорғауға, пайдалануға жǝне молықтыруға мемлекеттік бақылау жасау;
табиғи ресурстарды пайдалану құқығына лицензиялар, рұқсаттар беруді жǝне шарттар (келісімшарттар) жасасу;
табиғи ресурстарды қалпына келтіру мен молықтыруды, ресурс үнемдейтін технологияларды енгізуді ұйымдастыру;
табиғи ресурстардың мониторингі мен кадастрларын жүргізу;
табиғи ресурстардыды пайдалануға лмиттер белгілеу мен квоталар бөлу;
табиғи ресурстарды пайдалануды, қалпына келтіру мен молықтыруды жүзеге асыратын мемлекеттік заңды тұлғаларды басқару;
табиғи ресурстарды қорғауды ұйымдастыруды қамтиды.
Мақсатты арнауы жағынан мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеудің расында принциптік айырмашылықтар жоқ. Іс жүзінде мемлекеттік экономикалық немесе өзге де процесстердегі ǝртүрлі қатысуының өлшем бірлігінің (көп немесе аз) туралы ǝңгіме болуы мүмкін.
Экологиялық жүйені реттеу экология пайдалануды басқару арқылы жүргізіледі, ол қоршаған ортаны қорғаумен тығыз байланыста.
Ғылыми ǝдебиеттерде мемлекеттік басқару түсінігі мǝселесі бойынша ғалымдардың ǝртүрлі көзқарастары жазылған. Алайда, Д.Л.Байделдинов өз анықтамасында: - экология саласындағы мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттік органдардың - қоғамның қоршаған ортамен өзара іс-ǝрекеті кезінде экологиялық тǝртіпті қамтамасыз ететін, мемлекет субъектілерінің экологиялық міндеттерін жǝне құқықтарын жүзеге асыратын орындаушылық-билік етушілік іс-ǝрекеттері - деп есептейді [11, 15]. Мемлекеттік басқарудың қағидаларының арасынан бір ғалымдар келесілерді айқындайды:
- адам денсаулығы мен өмірін қорғаудың басымдығы, халықтың қолайлы өмір сүруі үшін қоршаған ортаны жǝне қайта қалпына келтіру мен сақтау;
- табиғи ресурстарға мемлекеттік меншік, мемлекетпен жерге жеке меншікті бақылау;
- мемлекеттің ǝлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешу кезінде қоғамның экологиялық міндеттерін үйлесімді шешу;
- экономикалық ǝдістерді қолдану экологиялық тǝртіпті қамтамасыз ету үшін экономикалық ынталандыруды енгізу арқылы басқарылады;
- азаматтардың белсенді қатысуын, халықтың, қоғамдық бірлестіктердің жǝне жергілікті басқару органдарын экологиялық мǝселелерді шешуде кеңінен тарту [11, 16].
Басқару қызметін жүзеге асыру ǝдістері заң ǝдебиеттерінде жалпы қабылданған басқарудың формалары мен ǝдістерін айқындайды.
Мемлекеттік басқару формасы негізгі үш түрде айқындалады:
1) құқық шығарушы - басқару қатынастарын реттеуге бағытталған жǝне мемлекеттік органдармен қабылданған нормативтік актілерді қабылдайды жǝне ǝзірлейді;
2) құқық қолданушы - мемлекеттің бұл қызметі нормативтік актілерді қабылдау арқылы жǝне нақты ǝрекеттерді жүзеге асыруға бағытталған;
3) құқық қорғау - мемлекеттің бұл қызметі мемлекеттік нормативтік актілермен көзделген талаптарды бұзған немесе орындамаған тұлғаларға жаза қолдану бойынша.
Мемлекеттік басқару органдары императивті ǝдісті қолданады (міндетті ескерту талаптарды жазу ǝдісі) одан қандай да бір ауытқулар жасамай басқару шешімдерін бұлжытпай орындау жǝне кеңестер беру ǝдісі (бұл ǝдісте мемлекеттік шешімдерді бірнеше нұсқауда орындау мүмкіндігі, сонымен қатар қандай да бір шарттарын ескере отырып, мысалы жергілікті жағдай мен ерекшеліктерді). Экологиялық тǝжірибеде мемлекеттік санкциялау ǝдісі кеңінен тараған, бұл ǝдісте мемлекеттік органның шешімі оны мемлекеттік орган бекіткеннен кейін заңды күшіне кіреді. Шешу ǝдісі (құқықтарды толығымен тапсыру) мемлекеттік орган өзінің ішкі субъектілері үшін міндетті шешімдерді өз бетінше қабылдауы [12].
Экология пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік реттеу ǝдістері мен формалары басқару қызметі арқылы жүзеге асырылады, ол осы органдарға берілген. Ғалымдардың көпшілігі мемлекеттік басқару қызметтерінің келесі түрлерін айқындайды: табиғи ресурстар мен басқа да табиғи объектілерді есепке алу; табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік жоспарлауды; экологиялық нормалауды; мемлекеттік экологиялық сараптаманы; қоршаған ортаның жай-күйін бақылау (экологиялық мониторингті жүзеге асыру); экологиялық сертификаттау; экологиялық бақылауды ұйымдастыру; табиғат пайдалану саласындағы құқық туралы дауларды шешу; табиғи объектілерді тарату немесе қайта тарату; табиғи объектілердің кеңістіктік-аймақтық жабдықтары.
Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы реттеудегі мемлекеттік органдардың құзіреті мен жүйесі.
Республикада экология мǝселелерін мемлекеттік органдардың кең шеңбері аясында белгілі болғаны, олар ǝралуан құзіреттермен өкілеттенген жǝне ǝр түрлі деңгейде қызмет етеді. Оларды төрт топқа бөлуге болады: жалпы құзіретті органдар, арнайы құзіретті органдар, саларалық құзіреттегі, қызмет етуші органдар. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың жалпы құзіреттегі органдарының ерекшелігі сонда, олар осы қызметті олардың құзіреттеріне жататын басқа да міндеттерді шешумен қатар жүзеге асырады, - экономиканы дамыту, ǝлеуметтік саланы дамытуды басқару (денсаулық сақтау, білім беру жǝне т.б.), мǝдениет, қорғаныс, жǝне т.б.
Жалпы құзіреттегі табиғи ресурстарды қорғау жǝне пайдалану саласындағы мемлекеттік басқаруды жǝне реттеуді жүзеге асыратындарға жататындар: ҚР Парламенті; жергілікт уǝкілетті органдар; ҚР Президенті; ҚР Үкіметі; жергілікті атқарушы органдар.
Органдар жүйесіндегі орталық орында Қазақстан Республикасы Үкіметі тұр.
Қазақстан Республикасы Үкіметі құзіреті Қазақстан Республикасының Конституциясында, Үкімет туралы Конституциялық Заңда, ҚР ЭК 16 бабында анықталған.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың арнаулы органдары
ҚР Экологиялық кодексі қоршаған ортаны қорғау саласындағы уǝкілетті органды анықтады, ол ҚР Энергетика министрлігі. Экологиялық жарлықтарды жǝне қолдануын заңнамалық іс-шараларды жүзеге асыру үшін Министрлікке жеткілікті кең ауқымдағы өкілеттіктер берілген, олар ҚР ЭК 17 бабында айқындалған, олардың кейбірін атап өтейік: біртұтас мемлекеттік экологиялық саясатты жүргізеді жǝне қоршаған ортаны қорғау саласындағы бағдарламалардың орындалуын ұйымдастырады; өз құзіреті шегінде орталық жǝне жергілікті атқарушы органдардың қоршаған ортаны қорғауды жүзеге асыру бөлігіндегі қызметін үйлестіреді;
климатты жǝне Жердің озон қабатын қорғау саласында мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады;
өз құзіреті шегінде шаруашылық жǝне өзге де қызмет бойынша экологиялық нормативтер мен экологиялық талаптарды бекітеді немесе келіседі;
қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткіштері бағдарламаларын ǝзірлейді;
қоршаған ортаны қорғау жөніндегі өңірлік бағдарламалар мен іс-шаралар жоспарларын келіседі;
экологиялық рұқсаттар береді, оларда қоршаған ортаға арналған эмиссияларға лимиттер белгілейді;
мемлекеттік экологиялық бақылауды жүзеге асырады;
қоршаған ортаны қорғау саласындағы жұмыстарды орындауға жǝне қызметтер көрсетуге лицензиялар беруді жүзеге асырады;
табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы лицензияларды, рұқсаттарды, шарттарды (келісім шарттарды) өз құзіреті шегінде келіседі;
өз құзіреті шегінде мемлекеттік экологиялық сараптаманы жүргізеді, сондай-ақ Қазақстан Республикасында экологиялық сараптаманы жүзеге асыру жөніндегі қызметті үйлестіреді жǝне оған ǝдістемелік басшылықты жүргізеді;
Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы бұзылған жағдайда мемлекеттік экологиялық сараптама қорытындысын кері қайтарып алу жǝне оны жою құқығымен, жергілікті атқарушы органдардың лауазымды тұлғалардың мемлекеттік экологиялық сраптаманы ұйымдастыру жǝне жүргізу қызметіне бақылауды жүзеге асырады;
міндетті экологиялық аудит жүргізу туралы шешім қабылдайды жǝне міндетті экологиялық аудит жүргізу туралы қорытындысының объектісін бекітеді;
қоршаған орта жай-күйінің мемлекеттік мониторингін жǝне мониторингтің жекелеген арнайы түрлерін жүргізуді ұйымдастырады, сондай-ақ Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингінің біріңғай мемлекеттік жүйесін жүргізуді үйлестіреді;
табиғи ресурстар, кадастрларының біріңғай жүйесін жүргізеді;
өндіріс жǝне тұтыну қалдықтарының мемлекеттік кадастрын жүргізуді ұйымдастырады;
зиянды заттарды, радиоактивті қалдықтарды көмудің жǝне сарқынды суларды жер қойнауына жіберудің мемлекеттік кадастрын жүргізуді ұйымдастырады жǝне оны жүргізу жөніндегі нұсқаулық-ǝдістемелік құжаттарды бекітеді;
қоршаған ортаның ластану учаскелерін мемлекеттік есепке алуды ұйымдастырады;
парниктік газдардың мемлекеттік кадастрын жǝне Озон қабатын бұзатын заттарды тұтынудың мемлекеттік кадастрын жүргізуді ұйымдастырады;
озон қабатын бұзатын жǝне құрамында солардың өнімдері бар заттарды импорттауға, экспорттауға, озон қабатын бұзатын заттарды пайдалана отырып жұмыстар жүргізуге, құрамында озон қабатын бұзатын заттар бар жабдықтарды жөндеуге, монтаждауға, оларға қызмет көрсетуге рұқсат береді;
табиғат пайдаланушылардың жǝне қоршаған ортаны ластау көздерінің мемлекеттік тізілімін жүргізеді жǝне оларды есепке алу тǝртібін белгілейді;
экологиялық ақпараттың мемлекеттік қорын жүргізуді ұйымдастырады, қоршаған ортаға ǝсерді бағалау рǝсіміне жǝне белгіленіп отырған шаруашылық жǝне өзге де қызмет бойынша шешімдер қабылдау процесіне қатысты экологиялық ақпаратқа қол жеткізу мерзімдері мен тǝртібін белгілейді;
ең озық қолжетімді технологиялар тізбесін ǝзірлейді жǝне олардың тізілімін жүргізуді ұйымдастырады;
ǝр түрлі дǝрежедегі полигондарда орналастыру үшін қалдықтар тізбесін айқындайды;
қоршаған ортаға эмиссиялардың нормативтерін айқындау ǝдістемесін;
қалдықтар сынаптамасын;
қауіпті қалдықтар бойынша есеп беру нысанын;
жергілікті атқарушы органдардың лауазымды тұлғаларының экологиялық сараптама саласындағы қызметіне бақылауды жүзеге асыру ережесін;
мемлекеттік экологиялық сараптама қорытындысының нысанын;
топырақтағы химиялық заттардың жол берілетін шекті шоғырлануын белгілейді.
қоғамдық тыңдау тǝртібін;
парниктік газдар шығарудың жǝне озон қабатын бұзатын заттарды тұтынудың шекті нормативтерін ǝзірлеу мен бекіту тǝртібін;
парниктік газдар шығындыларын жǝне озон қабатын бұзатын заттарды түгендеу тǝртібін;
қоршаған ортын қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады;
Ұлттық экологиялық атласты ǝзірлеуді жǝне жариялауды ұйымдастырады;
Мемлекеттік экологиялық сараптамадан өткен нормативтік құқықтық актілер жобаларының тізілімін жүргізеді.
Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жүйесінде табиғат қорғау саласын бақылау Комитеті құрылған, осыған орай қоршаған ортаны қорғау саласының бірқатарбақылау қызметтері осы Комитеттің құзіретіне берілген.
Осындай органдарға Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық министрлігі жатады.
Министрліктің өкілеттіктері Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 6 сǝуірдегі қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық министрлігі туралы Ережесімен айқындалған.
Тек суды қорғау жǝне пайдалану саласының міндеттерін шешу үшін құрылған Басқарудың арнаулы органдарына ҚР Ауыл шаруашылық инистрлігінің су ресурстары жөніндегі комитеті жатады. Комитеттің құқықтық жағдайы мен құзіреті ҚР СК (37 бап) жǝне Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 6 сǝуірдегі қаулысымен бекітілген ҚР АШМ Су ресурстары жөніндегі комитет туралы ережелерінде айқындалған.
ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің орман жǝне аңшылық шаруашылығы комитеті де сондай-ақ орман қоры мен жануарлар дүниесін қорғау, пайдалану жǝне молықтыру саласындағы арнайы уǝкілетті орган болып табылады.
Комитеттің құзіреті ҚР ОК (13 бабында), ҚР жануарлар дүниесін қорғау жǝне молықтыру туралы Заңында (9 бап) жǝне ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 6 сǝуірде бекіткен қаулысымен ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман жǝне аңшылық комитеті туралы Ережесінде айқындалған.
Арнайы уǝкілетті органдарға сонымен қатар, Ауыл шаруашылығы министрлігінің Балық шаруашылығы комитеті жатады. Оның өкілеттігі ҚР Жануарлар дүниесін қорғау, молықтыру жǝне пайдалану туралы Заңымен, ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 18 шілдеде бекіткен қаулысымен АШМ Балық шаруашылығы жөніндегі комитет туралы ережесінде айқындалған.
Комитеттің негізгі міндеттері болып табылатындар: балық шаруашылығы мǝселелері жөніндегімемлекеттік саясатты жүзеге асыру жǝне ǝзірлеуге қатысу; балық ресурстарын жǝне басқа да су жануарларын пайдалану, қорғау жǝне молықтыру, сондай-ақ балық шаруашылығын жүргізу [2].
Арнайы уǝкілетті органдарға ҚР Энергетика министрлігі жǝне оның Қазақстан Республикасының Үкіметі 2014 жылы 24 қазанда ҚР Энергетика министрлігі туралы бекіткен ережелерімен жер қойнауын зерттеу жǝне жер қойнауын пайдалану, атом энергетикасы комитеттерін жатқызуға болады.
Жер қойнауын пайдаланушы жǝне зерттеу жөніндегі уǝкілетті орган:
жер қойнауын кешенді пайдалану жǝне геологиялық зерттеу саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асырады;
тау-кен жұмыстарын дамыту жоспарларын (жобаларын) бекітеді;
көмірсутек шикізаттарын қоспағанда, пайдалы қазбаларды өндіру кенорындарын ǝзірлеу жобаларын бекітеді;
жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеуге, сондай-ақ барлаумен жǝне (немесе) өндірумен байланысты емес жер асты құрылыстарын пайдалануға жǝне (немесе) құрылысқа жер қойнауын пайдалану құқығын ұсынады;
пайдалы қазбалар қорларына мемлекеттік сараптаманы, жер қойнауы учаскелерін пайдалануда ұсынылатын геологиялық жǝне экономикалық ақпараттар туралы, жер қойнауы мен мониторингін мемлекеттік геологиялық зерттеу бойынша жұмыстарды жүргізуге жобалық-сметалық құжатнаманы жүргізу жǝне ұйымдастыру, пайдалы қазбалардың қорын бекітеді;
қауіпті геологиялық процестерді, пайдалы қазбаларды табу жǝне кенорындарының мемлекеттік кадастрын, пайдалы қазбалардың қорларының мемлекеттік балансын құру жǝне жүргізуді ұйымдастырады;
жер қойнауының геологиялық ақпараттар қорларының республикалық жǝне аумақтық қызметтерін ұйымдастырады жǝне қамтамасыз етеді;
Қазақстан Республикасының жер қойнауы жǝне жалпы таратылған пайдалы қазбаларға қатысты, жер қойнауын пайдалану жǝне жер қойнауын пайдаланудың белгіленген тǝртіпте туралы бөлімінде атқарушы органдардың жǝне жер қойнауын пайдаланушылардың заңнаманы сақтауын бақылауды жүзеге асырады;
жер қойнауын пайдалану жǝне зерттеу мониторингін жүзеге асырады;
жер қойнауын рационалды жǝне кешенді пайдалануын қадағалауды жүзеге асырады;
жылдық жұмыс бағдарламаларын келіседі;
жер қойнауын пайдалану жǝне зерттеу саласындағы нормативтік-техникалық құжаттарды ǝзірлеуді жүзеге асырады.
Біздің тұжырымдауымыз бойынша, арнайы басқару органдарына Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігін жатқызуға болады, ол ҚР ЭК 18 бабында халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттығы саласындағы мемлекеттік органның арнауы орындау, бақылау, жǝне қадағалау қызметтерін, азаматтарды қорғау жǝне қоршаған ортаны қорғау саласындағы салааралық үйлестіруді атқаратын орталық атқарушы орган болып табылады [10].
Басқарудың функционалды органдарына, табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау бойынша жекелеген қызметтерді атқаратын органдарға жататындар:
ҚР Ішкі істер министрлігі органдарының экологиялық қызметтері, 21 желтоқсан 1995 жылғы Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы Заңға сǝйкес ішкі істер органдарына: карантиндық, санитарлық жǝне экологиялық іс-шараларды жүргізуге қатысу міндеттілігі, атмосфераға автокөлік құралдарынан зиянды заттардың шығарылымын бақылау қызметін жүзеге асыру, браконьерлікпен, ағаштар мен бұталарды заңсыз кесуді, аң жǝне балық аулау тǝртібін бұзумен күрес, экологиялық қылмыстарды тексеру жүктелген.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттік билік органдары жүйесіне кірмейтініне қарамастан, олар да ҚР ЭК 15 бабына сǝйкес қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану саласындағы келесі өкілеттіктерге ие:
елді мекендерді абаттандыру мен көгалдандыру жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
елді мекендерді санитарлық тазартуды қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
өндіріс жǝне тұтыну қалдықтарын сақтау мен көму орындарын күтіп ұстау;
жергілікті атқарушы органдарға, тарихи-мǝдени мұраны қорғау мен пайдалану жөніндегі уǝкілетті мемлекеттік органға экологиялық, ғылыми, тарихи-мǝдени жǝне ауықтыру құндылығы бар табиғи жǝне басқа да объектілерді тарих немесе мǝдениет ескерткіштері деп жариялау туралы ұсыныстар енгізу жатады.
1.2 Қоршаған ортаны пайдалануды мемлекеттік реттеудің негіздері мен ǝдістері
Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау, экономикалық ынталандыру техникалық-ұйымдастырушылық, экологиялық, экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру жǝне орындалуын қадағалау арқылы жүргізіледі.
Табиғат пайдалануды басқару аса күрделі процесс, өйткені мұнда табиғи жіне қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан кешенді жүйелі басқаруды талап етеді.
Басқару ǝдістерінің жүйесін екіге бөлуге болады: ǝкімшілік жǝне экономикалық. Кейбір ғалымдар басқарудың үшінші нарықтық жүйесін бөліп қарайды. Нарықтық жүйе негізінен экономикалық жүйеге кіреді. Нарықтық деп басқа белгілеріне қарап бөлуге ешбір негіз жоқ. Басқару ǝдістерін екі жүйеге бөлудің өзі шартты түрде ғана. Іс жүзінде олар бір-бірімен тығыз байланысты [13, 71].
Әкімшілік басқару жүйесі - табиғат қорғау, пайдалану заңдарының, ережелерінің, нормаларының орындалуын ұйымдастыру қадағалау негізінде жүзеге асырылады.
Экономикалық жүйеде шаруашылық еркіндікке мүмкіншіліктер беріледі. Табиғат пайдалану нормаларын, ережелерін орындау экономикалық жолмен (ынталандыру, материалдық жауапкершілік) басқарылады.
Табиғат пайдалануды басқаруда қолданылатын ǝдістердің (тǝсілдердің) мынандай түрлерін айтуға болады:
Құқықтық - Қазақстан Республикасының заңдарына сǝйкес құқықтық актілер қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың жǝне табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзыреттерін, құқықтарын белгілеу. Табиғат пайдалану, қорғау туралы ǝкімшілік актілер қабылдау. Ǝкімшілік актілер орындалуға міндетті жǝне тікелей ǝсер етеді.
Техникалық ұйымдастырушылық - табиғат қорғау жǝне тиімді пайдалану шараларын техника, технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Ұйымдастырушылық - табиғи ортаны қорғауға табиғатты тиімді пайдалануға байланысты шешімдер даярлау, қабылдау жэǝне олардың іске асырылуын ұйымдастыру.
Әлеуметтік-психологиялық - жеке адамдармен, ұйымдармен, қжымдармен, жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын жүргізу, оларға психологиялық ǝсер ету.
Экономикалық ǝдіс - баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы, несие, т.б экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.
Баға, тариф жǝне төлемдер жүйесі:
минералды жǝне басқа ресурстарды тиімді жǝне кешенді қолдануды
қамтамасыз етеді;
- қоршаған орта ұдайы өндірісі жǝне қорғау.
Қоршаған ортаны қорғауды басқару негіздері
Экономикалық механизм
Әкімшілік-құқықтық ынталандыру әдісі
Ұйымдастырушылық құрылым
Қоршаған шараларын қаржыландыру ортаны қорғау іс- және жоспарлау
Заңдар, нормативтік құықтық актілер
Тұрақты даму бойынша ұлтық кеңес
Қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру
Экологиялық стандарттар
Табиғат ресурстары және қоршаған ортаны қорғау министірлігі
Экогогиялық сақтандыру
Лицензиялау және сертификаттау
Тұрақты дамудың ұлттық экологиялық орталығы
Экологиялық қорлар
Мониторинг, ақпараттық қамтамасыз ету.
Орталық Азияның аймақтық экологиялық орталығы
Қоршаған ортаны пайдаланғаны және ластағаны үшін төлем
Есеп (кадастрлар)
Мемлекеттік емес экологиялық ұйымдар
Табиғат ресурстарын экономикалық бағалау
Мемлекеттік экологиялық сараптама
Табиғатты қорғау прокуратурасы
Табиғат пайдалануды басқаруда оптимизация, жүйлеу, сараптау ǝдістерін кеңінен қолданылады. Табиғат пайдалану саласында қолданылатын техника мен технология, табиғат қорғау бағдарламалары, жоспары, табиғат пайдалану жобалары, шығарылатын өнімдер, іс-ǝрекеттердің табиғатқа сыйымдылығы, шығарылатын қалдықтар, табиғатқа келтірілетін ǝсерлер міндетті түрде мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді [14]. Табиғат қорғау жǝне тиімді пайдалану шешімдерін дайындау үшін мемлекеттік есеп беру жүйесінің мǝліметтері қолданылады. Табиғат қорғауды басқаруға қажетті мǝліметтер, табиғи ортаның мониторингінен алынады. Мониторинг - бақылау жүйесі табиғат кешендерінің барлық түрлері, экоқұрылымдар, аймақтар, табиғи зерзаттар бойынша жүргізіледі. Сондықтан жергілікті аймақтық, ұлттық, бүкілǝлемдік мониторинг жүйелері құрылады. Сондай-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
0.1 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
0.2 Қоршаған ортаны пайдалануды мемлекеттік реттеудің негіздері мен ǝдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
0.3 Мемлекеттiк экологиялық бақылауды жүзеге асыратын органдар жǝне жүргізу тǝртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
0.4 Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиянды құқықтық реттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.1 Экологиялық бақылаудың құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
2.2 Экологиялық бақылаудың түрлері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз етумен, табиғи ресурстар жǝне қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық жǝне экономика-экологиялық іс-шаралардың жүзеге асуын жǝне олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау жǝне табиғи қорларды тиімді пайдаланудың басты міндеті - табиғатты қорғау жǝне тиімді пайдалану табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады. Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың молайуын,сақталуын жǝне қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған. Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті жǝне жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мǝселесін шешуді қамтамасыз ететін ǝдіс - тǝсілдер жүйесін жасауға ǝр түрлі құқықтық институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар, азаматтар, қоғамдық бірлестіктер жǝне т.б.
Қоршаған ортаның жағдайымен байланысты мǝселелер қазіргі таңдағы адамзат мǝселелерінің ішінде бірінші орынға шықты.
Бұл мǝселерді шешуде маңызды рөл азаматтар мен қоғамдық экологиялық бірлестіктерге беріледі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 23 бабына сǝйкес, Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар деп көрсетілген. Яғни, азаматтардың қоршаған ортаны қорғауға қатысуы қоғамдық экологиялық бірлестіктерге бірігу құқығы арқылы жүзеге асырылады [1].
Ал қоғамдық экологиялық бірлестіктердің қоршаған ортаны қорғауға қатысуы саласындағы қызметінің маңызы дүние жүзі қауымдастығымен танылған БҰҰ- ның Рио - де Жанейрода өткен қоршаған орта жǝне даму туралы Конференциясында қабылданаған негізгі құжаттарының бірінде, қоршаған ортаны қорғау саласында үкіметтік емес жǝне мемлекеттік ұйымдардың күштерін біріктіру қажеттілігі бекітілген.
Сондықтан, республика азаматтарының өмірі мен денсаулығы үшін қоршаған табиғи ортаны қолайлы сақтау, экологиялық қауіпсіздік негізі болды жǝне ҚР Президентінің Бұйрығымен 2003 жылдың 3 желтоқсанында мақұлданған ҚР Экологиялық Концепциясымен бекітілген, халықаралық жǝне интеграциялау процесстерінің еліміздің мүдделерін қорғайтын жǝне артықшылықтарының маңызды аспектілері жǝне ұлттық қауіпсіздіктің статегиялық негізгі құрауыштарының бірі болып табылады. Осы концепция Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдардағы орнықты дамуына өту Концепциясы кезінде өз дамуын тапты. Қазақстан Республикасының Конституцисының 31 бабында Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды - деп көрсетілген. Осы міндеттердің заңды аспектілері экологиялық заңды талап етеді. Осы заңның интеграцияланған акті - 2007 жылы 9 қаңтарда Қазақстан Республикасының қабылдаған Экологиялық кодексі болып табылады.
Егеменді жǝне тǝуелсіз Қазақстан табиғи ресурстарға бай мемлекет болып табылады. Алайда, біздің еліміздің табиғи ресурстарының соншама молдығына қарамастан, оған қамқорлықпен қарау ǝрқашан туындап отырады. Сондықтан, ғалымдар мен бүкіл қоғамның табиғи ресурстарын пайдаланудың адам үшін қажеттілігі мен табиғи ортаны қорғаудың қажеттілігі арасындағы қарама - қайшылықтарға байланысты дабыл қағуы өте орынды болып табылады. Осыған байланысты зор маңызды табиғи ресурстарды өте көп мөлшерде шаруашылық мақсатқа пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін теріс зардаптары мен залалдарын жеңілдету, барынша азайту жǝне табиғи байлықтарды молайту жөніндегі шараларды жасау міндеті туындайды. Табиғатты тиімді түрде үнемді пайдалану жǝне оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал бұл талаптар бұзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыру қажеттігін жǝне өзектілігін тудырып отыр.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Жұмысты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдардың жǝне де ресейлік ғалым-заңгерлердің еңбектері қолданылды. Олар: Бектұрғанов Ә.Е., Еркінбаева Л.Қ., Байдельдинов Д.Л., Еренов А.Е., Сахипов М.С., Мухитдинов Н.Б., Батырбаев Н.М.,Стамқұлов Ǝ.С. Бекишева С.Д., Абдраимов Б. Шеримова Н.Ш., Ерофеев Б.В., Боголюбов С.А. ғылыми еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Жұмыстың басты мақсаты - нарық қатынастары жағдайындағы мемлекетіміздегі табиғат пайдалану құқығының пайда болу негізі болып табылатын қоршаған ортаға экологиялық бақылауды құқықтық қамтамасыз ету мǝселелерін ашып көрсету жǝне кешенді зерттеу жүргізу болып табылады.
Жұмыстың міндеттері болып келесі жағдайлар танылады:
* Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу жалпы сипаттамасын ашу;
* Қоршаған ортаны пайдалануды мемлекеттік реттеудің негіздері мен ǝдістерін талдау;
* Мемлекеттiк экологиялық бақылауды жүзеге асыратын органдар жǝне жүргізу тǝртібін анықтау;
* Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиянды құқықтық реттеудің ерекшеліктерін қарастыру;
* Қазақстан Республикасында экологиялық бақылаудың теориялық негізін анықтау;
Дипломдық жұмыстың объектісі Қазақстан Републикасының нарық жағдайына өтуде экологиялық бақылауды қамтамасыз етудегі қоғамдық қатынастар.
Дипломдық жұмыстың пǝні болып экологиялық бақылауды қамтамасыз етудің тетігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Табиғатты тиімді түрде үнемді пайдалану жǝне оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал бұл талаптар бұзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыру қажеттігін тудырып отыр. Шынын айтқанда, ǝдістері мен құралдары, теориялық жағдайымен қатар, анықталған байланысының, мағынасының, заңдылығының зерттеу дипломдық жұмыстын ғылыми жаңалығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ǝдістемелік негізі тǝжірибелік жǝне теориялық қызметтердің бірлігіне негізделген материалистік диалектика ǝдісі, сонымен қатар объективтік нақтылықтың жеке-ғылыми танымдық ǝдістері негізінде құрылған, зерттеу үрдісінде автор тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық саралау, жүйелі-құрылымдық, нақтылы-ǝлеуметтік жǝне басқа да ғылыми зерттеу ǝдістерін қолданған.
Диплом жұмысының нормативтік базасын. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Жер кодексі, Экологиялық кодекс, экологиялық заңнамалар, Президент Жарлықтары, Қазақстан Үкіметінің Қаулылары құрайды.
Дипломдық жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, алты бөлімшені қамтитын үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған ǝдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ МЕН САРАПТАМАНЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТЕТІГІ
1.1 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу жалпы сипаттамасы
Мемлекеттік реттеудің мақсаты, кǝсіпкелерге меншіктің кез келген нысанын таңдауға, өндірістік ұйымның нысанын таңдауға жǝне шаруашылық қызметін құруға қолайлы жағдайды қамтамасыз етуге жǝне кепілдік беруге колданыстағы заңдардың нормаларын бұзбай жасауға құқық беру болып табылады [2, 110].
Мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеудің арасында мақсатына байланысты айтарлықтай айырмашылық жоқ. Мемлекеттік реттеу аналогиялық анықтамасын жǝне түсінігін көрсетуге болады. Бұл тура сондай басқару сияқты мемлекеттің ұйымдастыру қызметі бар, объектісі мен субъектісі бар. Басқару түсінігі өте кең жǝне реттеу мағынасы оған кіреді. Басқару италия сөзінен алғанда managgiare- аттарды басқара алу, өйткені олар бостандықта жүргенде шынайы, ǝрі нақты іс-қимылдар орындаған, соны басқару деген сөзден шыққан [3, 189]. Реттеу - бір нǝрсені жүйелік тǝртіпке келтіру мақсатында дамыту бағыты [2, 585].
Л.Қ. Еркінбаеваның ойынша, мемлекеттік басқару - қоғамдық дамыту тǝжірибелік, ұйымдаструшылық, реттеушілік процесстерімен адамдардың қоғамдық өмір қызметіне мемлекет тарапынан сақтау немесе қайта білім беру мақсаты арқылы мемлекеттік билік күшімен мақсатқа бағытталған басқару. Екіншіден, мемлекеттік басқару - ол болашаққа бағытталған қоғам мен мемлекеттің ǝлеуметтік, саяси, экономикалық жǝне техникалық өзгерту арқылы аса маңызды жаңашаландыру факторы [4, 33].
Басқару тиісті қоғамдық мǝн маңызы бар мақсаттарға қол жеткізу үшін жасалатын іс-қимылдардың жиынтығы болып табылады. Басқару жүйесін құрайтын элементтердің өзара байланысты іс-қимылдардың мүддесіне қызмет етеді, ал ең алдымен осы жүйенің ішінде мақсатты бағытта реттеушілік ықпал етуді жүзеге асырумен қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік басқарудың негізгі қызметінің бірі мемлекеттік реттеу. Мемлекеттік реттеу дегеніміз- басқарушы субъектілері мен объектілерінің өзара қарым-қатынасын белгілеу. Басқарушылық іс-ǝрекеттердің нысандарын (басқару нысандарын) құқықтық жǝне құқықтық емес деп бөлу шеңберінен шығатын топтастыру көңіл аударуға болады. Олар:
А) Нормативтік құқықтық актілерді шығару;
Ǝ) жеке дара құқықтық актілер шығару;
Б) ұйымдастыру іс-ǝрекеттерін жүзеге асыру;
В) заттық техникалық жұмыстарды орындау.
Басқару құқықтық актісі деп мемлекеттік басқарушылық қызметтің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру, мақсатында ǝкімшілік-құқықтық нормалар тағайындауға немесе ǝкімшілік-құқықтық қатынастарға туғызуға, өзгертуге жǝне тоқтауға бағытталған өкіметті атқарушы билік субъектісінің заңға негізделген біржақты заңдық биліктік ерік білдіруі түсініледі.
О.С. Колбасовтың ойынша мемлекеттік басқару - құзіретті мемлекеттік органдардың ұйымдастырушылық қызметі [5]. В.Г.Атаманчук болса мемлекеттік басқару - бұл ғылыми негізделген, жоспарлы, үздіксіз, мемлекеттің қоғамдық жүйеге биліктер ǝсері деп көрсетеді [6].
Бірінші пікір бойынша басқарудың мазмұны ашылмайды. Өйткені ол тек жалпы тұрғыда берілген. Ал екінші пікірде мемлекеттік басқарудың біршама мазмұны ашылған, тек ǝсер етуді мемлекеттік басқарудың құрамдас белгісі ретінде көрсету мǝселені түпкілікті шешпейді. Ǝрине, мемлекеттік басқру биліктің, қызметтің жүзеге асуымен сипатталады. Басқару барысында құқықтық қатынастарға басқа да қоғамдық қатынастар сияқты құқықтар мен міндеттердің бірлігі тǝн. Басқару субьектілері тек қана құқықтар ал басқару обьектілері мен міндеттер иемденеді деу дұрыс емес. Мемлекеттік басқаруға байланысты құқықтық қатынасқа қатысушы субьектілер мен обьектілер құқықты міндетті де иемденеді. Сондықтан да басқару барысында ǝсер ету еемес, субьектілер мен обьектілердің бір - біріне ǝсер етуі дегеніміз дұрыс [7].
Сонымен бірге жоғарыдағы мемлекеттік басқаруға берілген анақтамалардың мǝні еліміздің бұрынғы болған басқарудың ǝкімшілік - ǝміршілдік жүйесіне сǝйкес келеді.
Ә.Стамқұлұлы мемлекеттік экологиялық басқару табиғи ресурстарды - жер, су, ормпн, жер қойнауы, жануарлар мен өсімдіктке дүниесінің қорларын дұрыс пайдалануы, қорғаулы, табиғи ортаның, оның адам өмірі мен денсаулығына қолайлы болуы саласындағы бағдарламалардың, жоспарлардың жǝне шаралардың орындалуын ұйымдастыру, іске асыру болып табылады деп көрсетеді [8].
Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер, ǝлеуметтік жǝне экономикалық жаңғырулар өз кезегінде мемлекеттік басқарудың жоғарыда келтірілген анықтамаларын нақтылауды қажет етеді. Бізідің ойымызша мемлекеттік басқарудың анықтамасына мемлекеттік органдардың атқару - өкімдік жǝне реттеу қызметі деген сипаттаманы қосу қажет. Бұл тұжырымды өз еңбектерінде бірқатар ғалымдар келтірген [3].
Жалпы басқару қызметін неге мемлекеттік деп атаймыз, неге оны қоғамдық, халықтық немесе президенттік деп алмасқа.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 2 - ші бабында Қазақстан республикасының Президентін басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігі көрсетілген. Ал, 3 - ші бапта мемлекеттік биліктің бірден - бірі бастауы - халық, халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай - ақ өзінің конституциялық өкілеттігі ішінде Парламенттің құқылы екндігі, Үкімет пен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне берілген өкілеттер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізеді делінген. Яғни билік бастауы халық, оны тек президент емес басқа мемлекеттік органдар мемлекет атынан жүргізетіндігі көрсетілген. Демек басқару қызметін мемлекеттік басқару деп атауымыз орынды [1].
Қоршаған ортаны қорғау мен оның ресурстарын пайдалануды мемлекет тпрппвнан басқару тұтас ǝлеуметтік құбылыс ретінде, жалпы қоғамды басқарудағы кең ауқымды жүйенің бір бөлігі болыпсаналады. Сондықтан табиғи байлықтарды қорғау жǝне пайдалану саласында басқару органдарының пайда болуы мен дамуы, өзіндік ерекшелігі бар, күрделі обьектімен, яғни табиғатпен байланысты екенін ескерсек, онда осы басқарушы органдардың дұрыс қызметін атқаруы мен ǝрі қарай дамуы, негізінен, қоғамдық процесткрді басқарудағы міндеттер мен мақсаттардың жүзеге асырылуына тǝуелді болады. Әдетте мǝселенің оыс қырына көңіл бөлінбейді. Зерттеушілердің көпшілігі жер, су, орман жǝне тау - кен ресурстарынпайдалану жǝне қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың негіздерін қарастырғанда, табиғат байлықтарын пайдаланудағы басқару мǝселелерін, өзіндік ерекшелігі бар тұтас жүйе ретінде табиғттың сиптымен ерекшеліктеріне байланысты екенін айтады. Осыған сǝйкес табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласында мемлекеттік басқарудың қажеттіліктері туралы тұжырым осы басқарушы жүйенің қажеттіліктеріне ғана негізделген. Түптеп келгенде, мұндай көзқарас негізінен дұрыс болғанымен, табиғи байлықтарды ұтымды басқаруды бір жақты етіп көрсетеді. Қоғамөмірінің салаларындағыдай, қарастырылып отырған қоғамдық қатынастар саласын басқару да, қоғамның қалауы мен мүдделеріне тікелей байланысты.
Әдебиеттерде табиғат ресустарын пайдалану жǝне қорғауды басқару ұғымынан өзгеше басшылық ету ұғымы да кездеседі. Бұл екі ұғым синоним болғанымен бірдей емес. Біздіңше, екуінің арасындағы айырмашылықтар меншікті билеу құзырлығына байланысты болады. Басқару ұғымы меншікті билеу жағдайындақолданады, ал егер мұндай жедел билеу қызметі болмаған жағдайда, ǝңгіме басқару емес, басшылық ету туралы болуы тиіс. Табиғи ресурстар қоғам өмірінің негізі болғандықтан, олардың пайдалануы мен қорғалуын ұйымдастыруды сиппаттау үшін басқару термині қолайлы болып табылады.
Заң ǝдебиеттерінде мемлекеттік басқару ұғымы ǝрқалай түсіндіріледі. Кейде басқару - қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық өкілетті жǝне атқарушы органдар жүйесінің ұйымдастырушы жǝне құқықтық қызметі, адамдардың іс - ǝрекеттері мен қылықтарына мемлекет тарапынан басшылық ету қызметі деп танылады. Ал кейде мемлекеттік басқару демократиялық қоғамды құру мақсатында заңдардың орындалуына негізделген мемлекеттті қызметтердің бір түрі ретінде қарастырылады.
Келлтірілген анықтамалар, жалпы алғанда, басқарудың мазмұнын дұрыс айқындайды. Бірақ олар тым жалпы жǝне оларға сүйеніп халық шаруашылығының нақтылы саласын жǝне функционалдық басқарудың ерекшеліктерін пайдалануға қиындық туғызады. Соңғы жылдарда жүргізілген зерттеулерде мемлекеттік басқару белсенділігін айқындайтын қызмет терминінің орнына, ықпал ету терминімен белгілеу үрдісі байқалады.
Мұндай көзқарас бір жағынан мемлекеттік басқарудың табиғатынан, оның басқару жүйесінің бөлігі болатынын жǝне жүйе алдында тұрған жалпы міндеттерді бірлесе отырып орындаушы екнін көрсетеді, екінші жағынан - мемлекеттік басқарудың мазмұнын ашуға осы салада жасалған ғылыми жетістіктерді пайдалануға мүмкіншілік береді. Алайда, ықпал етуді мемлекеттік басқарудың жалғыз ғанақасиеті деу кейбір қарсылықтарды туғызады. Ǝрине мемлекеттік басқаруға ең алдымен билік қызметін атқаруға тǝн болғандығы даусыз. Басқару барысында өкілеттігі сай келетін мемлекеттік органдар, өздеріне берілген ерекше өкілеттіктер арқылы кǝсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың жǝне азаматтардың қызметін қоғам қалауына сǝйкес болатын арнаға бағыттап отырады. Мұндай бағытта басқару, басқарушы субьектілердің басқарылатын обьектілер іс - ǝрекеттеріне ұйымдастыра ықпал ету арқылы жүзеге асады.
Одан ǝрі, басқарудағы құқықтық қатынастар басқа да қоғамдық қатынастар тǝрізді, міндеттер мен құқықтардан тұрады. Басқару субьектілерінің тек құқықтары, ал обьектілердің тек міндеттері бар деу қате болады. Құқықтық қатынасқа қатысушы ретінде мемлекеттік басқару органдарына, олардың құзырлығына сай келетін міндеттер де жүктеледі. Басқарушы жǝне басқарылатын жүйелердің іс - ǝрекеттері, басқару қатынастарынан туындайтын міндеттер мен құқықтарды орындау арқылы үйлесім табады. Сондықтан да басқару субьектілері мен обьектілері арасында ықпал етумен қоса өзара ықпал ету де бар.
Сонымен, басқару да ықпал ету - басты, бірақ жалғыз ғана тǝсіл емес. Әдебиеттерде дұрыс көрсетілгендей, басқаруды оперативті ұйымдастыру қызметі, иландыру, орындалуды тексеру жǝне бақылау, тǝртіптік жǝне ǝкімшілк көндіру сияқты ǝкімшілік тǝсілдерді жетілдіру қажет. Сонымен бірге, көздеген мақсатқа жетуде басқарудың басқа да құралдар мен тǝсілдері болады. Сондықтан да, қоғамдық қатынастардың бұл саласында мемлекеттік басқару белсенділігін белгілеу үшін, ықпал ету терминіне қарағанда, өкімдік терминін қолданған жөн.
Әкімшілік құқығын зерттеушілер бұл терминді бұрынан - ақ қолданып жүр. Олар бұл бұл жерде басқаруға - мемлекеттік бүкіл органдардың атқарушы жǝне билеуші қызметі органдардың атқарушы - билеуші қызметі деген анықтаманы, үшінші жерде - мемлекееттік басқару органдарының атқарушы - билеуші қызметі деген анықтаманы ұсынады. Бұл термин аграрлық - құқықтық ǝдебиетте кеңінен қолдануда.
Профессор Б.В. Ерофеевтің пікірінше, жер қорын басқару дегеніміз, мемлекеттің өз органдарының өнімдік қызметі арқылы жерді дұрыс жǝне ең тиімді пайдалануды ұйымдастыру құқы деп түсіну керек [9, 18].
Осы терминді болашақта қолданған жөн. Мемлекеттік басқарудың мǝні ең алдымен, мемлекеттің ұйымдастыру рөлімен анықталады, ал бұл рөлдің көрінісін мемлекет органдарының өкімдік қызметінен айқын аңғаруға болады.
Басқару қатынастары шеңберіне енген субьектілерді тек мемлекеттік басқару органдарымен шектейтін ғалымдармен келісуге болмайды. Шынында да басқаркшы субьектілерге мемлекетттің барлық органдары да жатады, дегенмен оллардың кейбіреулері басқару қатынастарына көбірек араласады. Бұл басқару қатынасының сипатына, басқарылатын жүйенін ерекшеліктеріне байланысты.
Сондай - ақ, мемлекеттік басқару субьектілеріне қоғамдық ұйымдарды жатқызу да дұрыс емес. Ǝрине, азаматтардың өз еркімен ұйымдасқан ұйымдары тек қоғамдық жұмыстарды басқару үшін пайда болмайды. Қоғамдық ұйымдар өздерінің жарлықтарындағы міндеттеріне сǝйкес - саяси, шаруашылық, мǝдени - ǝлеуметтік мǝселелелерді шешуге араласады. Мемлекеттік органдарға қарағанда, олар ұйымдасқан азаматтардың өкіліретінде қызмет атқарады. Олардың басқару қызметінің түрлері мен тǝсілдері де ерекше болады. Сондықтан да қоғамдық ұйымдар мемлекетттік органдармен бірге, қоғамды ǝлеуметтік басқару субьектілері деп тануға болады. Мемлекеттік басқаруға қарағанда, ǝлеуметтік басқару қызметінің ауқымдылығы кеңірек болады. Әлеуметтік басқару бүкіл қоғамды қамтып, оның негізгі саяси жǝне ǝлеуметтік - экономикалық құрылымдық қағидаларының тұрақтанып дамуын, қоғам дамуының басты заңдылықтарын пайдалануын жǝне қоғам өмірінің барлық қырларын байланыстырады.
Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы, мемлекеттік басқару дегеніміз - мемлекеттің табиғи байлықтарға, меншік құқығынан, аумақты билеушілік құқығынан, аумақты билеушілік құқығынан туындайтын табиғат қызметін жүзеге асрудағы мемлекет органдарының өкімдік қызметі. Бұл анықтама табиғат байлықтарын пайдалану жǝне қорғау саласныдағы мемлекетттік басқарудың мазмұнын толық айқындайды, бірақ біріншіден, басқару - мемлекет органдарының өкімдік қызметі; екіншіден, бұл қызмет табиғатты қорғауға бағытталады. Жалпы алғанда, жоғарыдағы анықтама, қоршаған ортаны қорғауды мемлекет тарапынан басқару идеясына сǝйкес келеді.
Жоғарыдағы анықтамаларда көрсетілгендей, біріншіден басқару мемлекеттік органдардың атқару - өкімдік ǝрекеті, екіншіден қоршаған ортаны радиациялық ластанудан жǝне содан туындайтын басқа да қоғамдық қатынастарды реттеуді жүзеге асыру қызметі. Қоршаған ортаның радияциямен ластануы бізге белгілі, ал содан туындайтын басқа да қоғамдық қатынастарға қорғау функциясына байланысты жǝне сол радиоактивті көздерді пайдаланудан туындайтын қатынастар жатады.
Табиғат байлықтарын қорғау мен пайдалануды жүзеге асыратын мемлекеттік қызметтерді бөліп қарау дұрыс емес [2]. Бұл жөнінде ғылыми еңбектерде қорытынды жасалған [3, 48].
Бірақ кешегі Кеңес дǝуірінде пайдалану жǝне қорғау қызметтерінің бір органға ұштастырылып пайдалану жǝне қорғау қызметінің дǝйексіз болуына ǝкеп соқты.
Мемлекеттік басқарудың тараптары болып қатынасқа қатысушы обьектілер мен субьектілер жатады. Бірақ мұндағы ерекшелік обьекті мен субьектінің ара - жігін нпқты айыру мүмкін емес. Өйткені қатынастаржүйесінің ǝр деңгейіне обьекті бірде субьекті , ал субьекті обьекті болуы мүмкін. Бұл мǝселе ғылыми еңбектерде зерттеліп талдау жасалынған [2, 37 - 39].
Қоғамдық ұйымдарды мемлекеттік басқарудың субьектілеріне жатқыза алмаймыз. Қазақстан Республикасы Конституциясында қоғамдық бірлестіктер ісіне мемлекеттің жǝне мемлекет ісіне қоғамдық бірлестіктердін заңсыз араласуына қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін жүктеуге, қоғамдық бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді дделінген.
Мемлекетік басқару органдарының мақсаты тиісті заңдарда жǝне сол органдар туралы ережелерде көрсетіледі. Ал оларды жинақтасақ, негізгі мақсат - радиоэкологиялық бағдарламалардың, жоспарлардың, жǝне шаралардың орындалуын қамтамасыз ету, қоршаған ортаны радияциялық ластанудан қорғау, радиоактивті кен жǝне сǝулелену көздерін тиімді ǝрі қауіпсіз пайдалану, осы саладағы заңдар ережелерінің бұзылмауын қамтамасыз ету, адам өмірі мен денсаулығына табиғи ортаның қолайлы болуына жағдай жасау.
ҚР Экологиялық Кодексінде Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеудің жǝне табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттк басқарудың негізгі ережелері - деп аталатын 6-бабы бар [10].
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеулерге жататындар:
қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметті лицензиялау;
экологиялық нормалау;
қоршаған ортаны қорғау саласындағы техникалық реттеу;
мемлекеттік экологиялық сараптама;
экологиялық рұқсаттар беру;
мемлекеттік экологиялық бақылау;
қоршаған ортаны қорғауды экономикалық реттеу жүйесін, неғұрлым экологиялық таза технологияларды енгізуді ынталандыру, табиғат іс-шараларын қаржыландыру жүйесі;
мемлекеттік экологиялық мониторинг;
табиғат пайдаланушыларды, қоршаған ортаны ластау көздері мен учаскелерін мемлекеттік есепке алуды;
экологиялық білім беру мен ағарту істерін қамтиды.
табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару:
табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік жоспарлау;
табиғи ресурстарды қорғауға, пайдалануға жǝне молықтыруға мемлекеттік бақылау жасау;
табиғи ресурстарды пайдалану құқығына лицензиялар, рұқсаттар беруді жǝне шарттар (келісімшарттар) жасасу;
табиғи ресурстарды қалпына келтіру мен молықтыруды, ресурс үнемдейтін технологияларды енгізуді ұйымдастыру;
табиғи ресурстардың мониторингі мен кадастрларын жүргізу;
табиғи ресурстардыды пайдалануға лмиттер белгілеу мен квоталар бөлу;
табиғи ресурстарды пайдалануды, қалпына келтіру мен молықтыруды жүзеге асыратын мемлекеттік заңды тұлғаларды басқару;
табиғи ресурстарды қорғауды ұйымдастыруды қамтиды.
Мақсатты арнауы жағынан мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеудің расында принциптік айырмашылықтар жоқ. Іс жүзінде мемлекеттік экономикалық немесе өзге де процесстердегі ǝртүрлі қатысуының өлшем бірлігінің (көп немесе аз) туралы ǝңгіме болуы мүмкін.
Экологиялық жүйені реттеу экология пайдалануды басқару арқылы жүргізіледі, ол қоршаған ортаны қорғаумен тығыз байланыста.
Ғылыми ǝдебиеттерде мемлекеттік басқару түсінігі мǝселесі бойынша ғалымдардың ǝртүрлі көзқарастары жазылған. Алайда, Д.Л.Байделдинов өз анықтамасында: - экология саласындағы мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттік органдардың - қоғамның қоршаған ортамен өзара іс-ǝрекеті кезінде экологиялық тǝртіпті қамтамасыз ететін, мемлекет субъектілерінің экологиялық міндеттерін жǝне құқықтарын жүзеге асыратын орындаушылық-билік етушілік іс-ǝрекеттері - деп есептейді [11, 15]. Мемлекеттік басқарудың қағидаларының арасынан бір ғалымдар келесілерді айқындайды:
- адам денсаулығы мен өмірін қорғаудың басымдығы, халықтың қолайлы өмір сүруі үшін қоршаған ортаны жǝне қайта қалпына келтіру мен сақтау;
- табиғи ресурстарға мемлекеттік меншік, мемлекетпен жерге жеке меншікті бақылау;
- мемлекеттің ǝлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешу кезінде қоғамның экологиялық міндеттерін үйлесімді шешу;
- экономикалық ǝдістерді қолдану экологиялық тǝртіпті қамтамасыз ету үшін экономикалық ынталандыруды енгізу арқылы басқарылады;
- азаматтардың белсенді қатысуын, халықтың, қоғамдық бірлестіктердің жǝне жергілікті басқару органдарын экологиялық мǝселелерді шешуде кеңінен тарту [11, 16].
Басқару қызметін жүзеге асыру ǝдістері заң ǝдебиеттерінде жалпы қабылданған басқарудың формалары мен ǝдістерін айқындайды.
Мемлекеттік басқару формасы негізгі үш түрде айқындалады:
1) құқық шығарушы - басқару қатынастарын реттеуге бағытталған жǝне мемлекеттік органдармен қабылданған нормативтік актілерді қабылдайды жǝне ǝзірлейді;
2) құқық қолданушы - мемлекеттің бұл қызметі нормативтік актілерді қабылдау арқылы жǝне нақты ǝрекеттерді жүзеге асыруға бағытталған;
3) құқық қорғау - мемлекеттің бұл қызметі мемлекеттік нормативтік актілермен көзделген талаптарды бұзған немесе орындамаған тұлғаларға жаза қолдану бойынша.
Мемлекеттік басқару органдары императивті ǝдісті қолданады (міндетті ескерту талаптарды жазу ǝдісі) одан қандай да бір ауытқулар жасамай басқару шешімдерін бұлжытпай орындау жǝне кеңестер беру ǝдісі (бұл ǝдісте мемлекеттік шешімдерді бірнеше нұсқауда орындау мүмкіндігі, сонымен қатар қандай да бір шарттарын ескере отырып, мысалы жергілікті жағдай мен ерекшеліктерді). Экологиялық тǝжірибеде мемлекеттік санкциялау ǝдісі кеңінен тараған, бұл ǝдісте мемлекеттік органның шешімі оны мемлекеттік орган бекіткеннен кейін заңды күшіне кіреді. Шешу ǝдісі (құқықтарды толығымен тапсыру) мемлекеттік орган өзінің ішкі субъектілері үшін міндетті шешімдерді өз бетінше қабылдауы [12].
Экология пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік реттеу ǝдістері мен формалары басқару қызметі арқылы жүзеге асырылады, ол осы органдарға берілген. Ғалымдардың көпшілігі мемлекеттік басқару қызметтерінің келесі түрлерін айқындайды: табиғи ресурстар мен басқа да табиғи объектілерді есепке алу; табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік жоспарлауды; экологиялық нормалауды; мемлекеттік экологиялық сараптаманы; қоршаған ортаның жай-күйін бақылау (экологиялық мониторингті жүзеге асыру); экологиялық сертификаттау; экологиялық бақылауды ұйымдастыру; табиғат пайдалану саласындағы құқық туралы дауларды шешу; табиғи объектілерді тарату немесе қайта тарату; табиғи объектілердің кеңістіктік-аймақтық жабдықтары.
Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы реттеудегі мемлекеттік органдардың құзіреті мен жүйесі.
Республикада экология мǝселелерін мемлекеттік органдардың кең шеңбері аясында белгілі болғаны, олар ǝралуан құзіреттермен өкілеттенген жǝне ǝр түрлі деңгейде қызмет етеді. Оларды төрт топқа бөлуге болады: жалпы құзіретті органдар, арнайы құзіретті органдар, саларалық құзіреттегі, қызмет етуші органдар. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың жалпы құзіреттегі органдарының ерекшелігі сонда, олар осы қызметті олардың құзіреттеріне жататын басқа да міндеттерді шешумен қатар жүзеге асырады, - экономиканы дамыту, ǝлеуметтік саланы дамытуды басқару (денсаулық сақтау, білім беру жǝне т.б.), мǝдениет, қорғаныс, жǝне т.б.
Жалпы құзіреттегі табиғи ресурстарды қорғау жǝне пайдалану саласындағы мемлекеттік басқаруды жǝне реттеуді жүзеге асыратындарға жататындар: ҚР Парламенті; жергілікт уǝкілетті органдар; ҚР Президенті; ҚР Үкіметі; жергілікті атқарушы органдар.
Органдар жүйесіндегі орталық орында Қазақстан Республикасы Үкіметі тұр.
Қазақстан Республикасы Үкіметі құзіреті Қазақстан Республикасының Конституциясында, Үкімет туралы Конституциялық Заңда, ҚР ЭК 16 бабында анықталған.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың арнаулы органдары
ҚР Экологиялық кодексі қоршаған ортаны қорғау саласындағы уǝкілетті органды анықтады, ол ҚР Энергетика министрлігі. Экологиялық жарлықтарды жǝне қолдануын заңнамалық іс-шараларды жүзеге асыру үшін Министрлікке жеткілікті кең ауқымдағы өкілеттіктер берілген, олар ҚР ЭК 17 бабында айқындалған, олардың кейбірін атап өтейік: біртұтас мемлекеттік экологиялық саясатты жүргізеді жǝне қоршаған ортаны қорғау саласындағы бағдарламалардың орындалуын ұйымдастырады; өз құзіреті шегінде орталық жǝне жергілікті атқарушы органдардың қоршаған ортаны қорғауды жүзеге асыру бөлігіндегі қызметін үйлестіреді;
климатты жǝне Жердің озон қабатын қорғау саласында мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады;
өз құзіреті шегінде шаруашылық жǝне өзге де қызмет бойынша экологиялық нормативтер мен экологиялық талаптарды бекітеді немесе келіседі;
қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткіштері бағдарламаларын ǝзірлейді;
қоршаған ортаны қорғау жөніндегі өңірлік бағдарламалар мен іс-шаралар жоспарларын келіседі;
экологиялық рұқсаттар береді, оларда қоршаған ортаға арналған эмиссияларға лимиттер белгілейді;
мемлекеттік экологиялық бақылауды жүзеге асырады;
қоршаған ортаны қорғау саласындағы жұмыстарды орындауға жǝне қызметтер көрсетуге лицензиялар беруді жүзеге асырады;
табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы лицензияларды, рұқсаттарды, шарттарды (келісім шарттарды) өз құзіреті шегінде келіседі;
өз құзіреті шегінде мемлекеттік экологиялық сараптаманы жүргізеді, сондай-ақ Қазақстан Республикасында экологиялық сараптаманы жүзеге асыру жөніндегі қызметті үйлестіреді жǝне оған ǝдістемелік басшылықты жүргізеді;
Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы бұзылған жағдайда мемлекеттік экологиялық сараптама қорытындысын кері қайтарып алу жǝне оны жою құқығымен, жергілікті атқарушы органдардың лауазымды тұлғалардың мемлекеттік экологиялық сраптаманы ұйымдастыру жǝне жүргізу қызметіне бақылауды жүзеге асырады;
міндетті экологиялық аудит жүргізу туралы шешім қабылдайды жǝне міндетті экологиялық аудит жүргізу туралы қорытындысының объектісін бекітеді;
қоршаған орта жай-күйінің мемлекеттік мониторингін жǝне мониторингтің жекелеген арнайы түрлерін жүргізуді ұйымдастырады, сондай-ақ Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингінің біріңғай мемлекеттік жүйесін жүргізуді үйлестіреді;
табиғи ресурстар, кадастрларының біріңғай жүйесін жүргізеді;
өндіріс жǝне тұтыну қалдықтарының мемлекеттік кадастрын жүргізуді ұйымдастырады;
зиянды заттарды, радиоактивті қалдықтарды көмудің жǝне сарқынды суларды жер қойнауына жіберудің мемлекеттік кадастрын жүргізуді ұйымдастырады жǝне оны жүргізу жөніндегі нұсқаулық-ǝдістемелік құжаттарды бекітеді;
қоршаған ортаның ластану учаскелерін мемлекеттік есепке алуды ұйымдастырады;
парниктік газдардың мемлекеттік кадастрын жǝне Озон қабатын бұзатын заттарды тұтынудың мемлекеттік кадастрын жүргізуді ұйымдастырады;
озон қабатын бұзатын жǝне құрамында солардың өнімдері бар заттарды импорттауға, экспорттауға, озон қабатын бұзатын заттарды пайдалана отырып жұмыстар жүргізуге, құрамында озон қабатын бұзатын заттар бар жабдықтарды жөндеуге, монтаждауға, оларға қызмет көрсетуге рұқсат береді;
табиғат пайдаланушылардың жǝне қоршаған ортаны ластау көздерінің мемлекеттік тізілімін жүргізеді жǝне оларды есепке алу тǝртібін белгілейді;
экологиялық ақпараттың мемлекеттік қорын жүргізуді ұйымдастырады, қоршаған ортаға ǝсерді бағалау рǝсіміне жǝне белгіленіп отырған шаруашылық жǝне өзге де қызмет бойынша шешімдер қабылдау процесіне қатысты экологиялық ақпаратқа қол жеткізу мерзімдері мен тǝртібін белгілейді;
ең озық қолжетімді технологиялар тізбесін ǝзірлейді жǝне олардың тізілімін жүргізуді ұйымдастырады;
ǝр түрлі дǝрежедегі полигондарда орналастыру үшін қалдықтар тізбесін айқындайды;
қоршаған ортаға эмиссиялардың нормативтерін айқындау ǝдістемесін;
қалдықтар сынаптамасын;
қауіпті қалдықтар бойынша есеп беру нысанын;
жергілікті атқарушы органдардың лауазымды тұлғаларының экологиялық сараптама саласындағы қызметіне бақылауды жүзеге асыру ережесін;
мемлекеттік экологиялық сараптама қорытындысының нысанын;
топырақтағы химиялық заттардың жол берілетін шекті шоғырлануын белгілейді.
қоғамдық тыңдау тǝртібін;
парниктік газдар шығарудың жǝне озон қабатын бұзатын заттарды тұтынудың шекті нормативтерін ǝзірлеу мен бекіту тǝртібін;
парниктік газдар шығындыларын жǝне озон қабатын бұзатын заттарды түгендеу тǝртібін;
қоршаған ортын қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады;
Ұлттық экологиялық атласты ǝзірлеуді жǝне жариялауды ұйымдастырады;
Мемлекеттік экологиялық сараптамадан өткен нормативтік құқықтық актілер жобаларының тізілімін жүргізеді.
Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жүйесінде табиғат қорғау саласын бақылау Комитеті құрылған, осыған орай қоршаған ортаны қорғау саласының бірқатарбақылау қызметтері осы Комитеттің құзіретіне берілген.
Осындай органдарға Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық министрлігі жатады.
Министрліктің өкілеттіктері Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 6 сǝуірдегі қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық министрлігі туралы Ережесімен айқындалған.
Тек суды қорғау жǝне пайдалану саласының міндеттерін шешу үшін құрылған Басқарудың арнаулы органдарына ҚР Ауыл шаруашылық инистрлігінің су ресурстары жөніндегі комитеті жатады. Комитеттің құқықтық жағдайы мен құзіреті ҚР СК (37 бап) жǝне Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 6 сǝуірдегі қаулысымен бекітілген ҚР АШМ Су ресурстары жөніндегі комитет туралы ережелерінде айқындалған.
ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің орман жǝне аңшылық шаруашылығы комитеті де сондай-ақ орман қоры мен жануарлар дүниесін қорғау, пайдалану жǝне молықтыру саласындағы арнайы уǝкілетті орган болып табылады.
Комитеттің құзіреті ҚР ОК (13 бабында), ҚР жануарлар дүниесін қорғау жǝне молықтыру туралы Заңында (9 бап) жǝне ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 6 сǝуірде бекіткен қаулысымен ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман жǝне аңшылық комитеті туралы Ережесінде айқындалған.
Арнайы уǝкілетті органдарға сонымен қатар, Ауыл шаруашылығы министрлігінің Балық шаруашылығы комитеті жатады. Оның өкілеттігі ҚР Жануарлар дүниесін қорғау, молықтыру жǝне пайдалану туралы Заңымен, ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 18 шілдеде бекіткен қаулысымен АШМ Балық шаруашылығы жөніндегі комитет туралы ережесінде айқындалған.
Комитеттің негізгі міндеттері болып табылатындар: балық шаруашылығы мǝселелері жөніндегімемлекеттік саясатты жүзеге асыру жǝне ǝзірлеуге қатысу; балық ресурстарын жǝне басқа да су жануарларын пайдалану, қорғау жǝне молықтыру, сондай-ақ балық шаруашылығын жүргізу [2].
Арнайы уǝкілетті органдарға ҚР Энергетика министрлігі жǝне оның Қазақстан Республикасының Үкіметі 2014 жылы 24 қазанда ҚР Энергетика министрлігі туралы бекіткен ережелерімен жер қойнауын зерттеу жǝне жер қойнауын пайдалану, атом энергетикасы комитеттерін жатқызуға болады.
Жер қойнауын пайдаланушы жǝне зерттеу жөніндегі уǝкілетті орган:
жер қойнауын кешенді пайдалану жǝне геологиялық зерттеу саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асырады;
тау-кен жұмыстарын дамыту жоспарларын (жобаларын) бекітеді;
көмірсутек шикізаттарын қоспағанда, пайдалы қазбаларды өндіру кенорындарын ǝзірлеу жобаларын бекітеді;
жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеуге, сондай-ақ барлаумен жǝне (немесе) өндірумен байланысты емес жер асты құрылыстарын пайдалануға жǝне (немесе) құрылысқа жер қойнауын пайдалану құқығын ұсынады;
пайдалы қазбалар қорларына мемлекеттік сараптаманы, жер қойнауы учаскелерін пайдалануда ұсынылатын геологиялық жǝне экономикалық ақпараттар туралы, жер қойнауы мен мониторингін мемлекеттік геологиялық зерттеу бойынша жұмыстарды жүргізуге жобалық-сметалық құжатнаманы жүргізу жǝне ұйымдастыру, пайдалы қазбалардың қорын бекітеді;
қауіпті геологиялық процестерді, пайдалы қазбаларды табу жǝне кенорындарының мемлекеттік кадастрын, пайдалы қазбалардың қорларының мемлекеттік балансын құру жǝне жүргізуді ұйымдастырады;
жер қойнауының геологиялық ақпараттар қорларының республикалық жǝне аумақтық қызметтерін ұйымдастырады жǝне қамтамасыз етеді;
Қазақстан Республикасының жер қойнауы жǝне жалпы таратылған пайдалы қазбаларға қатысты, жер қойнауын пайдалану жǝне жер қойнауын пайдаланудың белгіленген тǝртіпте туралы бөлімінде атқарушы органдардың жǝне жер қойнауын пайдаланушылардың заңнаманы сақтауын бақылауды жүзеге асырады;
жер қойнауын пайдалану жǝне зерттеу мониторингін жүзеге асырады;
жер қойнауын рационалды жǝне кешенді пайдалануын қадағалауды жүзеге асырады;
жылдық жұмыс бағдарламаларын келіседі;
жер қойнауын пайдалану жǝне зерттеу саласындағы нормативтік-техникалық құжаттарды ǝзірлеуді жүзеге асырады.
Біздің тұжырымдауымыз бойынша, арнайы басқару органдарына Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігін жатқызуға болады, ол ҚР ЭК 18 бабында халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттығы саласындағы мемлекеттік органның арнауы орындау, бақылау, жǝне қадағалау қызметтерін, азаматтарды қорғау жǝне қоршаған ортаны қорғау саласындағы салааралық үйлестіруді атқаратын орталық атқарушы орган болып табылады [10].
Басқарудың функционалды органдарына, табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау бойынша жекелеген қызметтерді атқаратын органдарға жататындар:
ҚР Ішкі істер министрлігі органдарының экологиялық қызметтері, 21 желтоқсан 1995 жылғы Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы Заңға сǝйкес ішкі істер органдарына: карантиндық, санитарлық жǝне экологиялық іс-шараларды жүргізуге қатысу міндеттілігі, атмосфераға автокөлік құралдарынан зиянды заттардың шығарылымын бақылау қызметін жүзеге асыру, браконьерлікпен, ағаштар мен бұталарды заңсыз кесуді, аң жǝне балық аулау тǝртібін бұзумен күрес, экологиялық қылмыстарды тексеру жүктелген.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттік билік органдары жүйесіне кірмейтініне қарамастан, олар да ҚР ЭК 15 бабына сǝйкес қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану саласындағы келесі өкілеттіктерге ие:
елді мекендерді абаттандыру мен көгалдандыру жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
елді мекендерді санитарлық тазартуды қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
өндіріс жǝне тұтыну қалдықтарын сақтау мен көму орындарын күтіп ұстау;
жергілікті атқарушы органдарға, тарихи-мǝдени мұраны қорғау мен пайдалану жөніндегі уǝкілетті мемлекеттік органға экологиялық, ғылыми, тарихи-мǝдени жǝне ауықтыру құндылығы бар табиғи жǝне басқа да объектілерді тарих немесе мǝдениет ескерткіштері деп жариялау туралы ұсыныстар енгізу жатады.
1.2 Қоршаған ортаны пайдалануды мемлекеттік реттеудің негіздері мен ǝдістері
Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау, экономикалық ынталандыру техникалық-ұйымдастырушылық, экологиялық, экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру жǝне орындалуын қадағалау арқылы жүргізіледі.
Табиғат пайдалануды басқару аса күрделі процесс, өйткені мұнда табиғи жіне қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан кешенді жүйелі басқаруды талап етеді.
Басқару ǝдістерінің жүйесін екіге бөлуге болады: ǝкімшілік жǝне экономикалық. Кейбір ғалымдар басқарудың үшінші нарықтық жүйесін бөліп қарайды. Нарықтық жүйе негізінен экономикалық жүйеге кіреді. Нарықтық деп басқа белгілеріне қарап бөлуге ешбір негіз жоқ. Басқару ǝдістерін екі жүйеге бөлудің өзі шартты түрде ғана. Іс жүзінде олар бір-бірімен тығыз байланысты [13, 71].
Әкімшілік басқару жүйесі - табиғат қорғау, пайдалану заңдарының, ережелерінің, нормаларының орындалуын ұйымдастыру қадағалау негізінде жүзеге асырылады.
Экономикалық жүйеде шаруашылық еркіндікке мүмкіншіліктер беріледі. Табиғат пайдалану нормаларын, ережелерін орындау экономикалық жолмен (ынталандыру, материалдық жауапкершілік) басқарылады.
Табиғат пайдалануды басқаруда қолданылатын ǝдістердің (тǝсілдердің) мынандай түрлерін айтуға болады:
Құқықтық - Қазақстан Республикасының заңдарына сǝйкес құқықтық актілер қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың жǝне табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзыреттерін, құқықтарын белгілеу. Табиғат пайдалану, қорғау туралы ǝкімшілік актілер қабылдау. Ǝкімшілік актілер орындалуға міндетті жǝне тікелей ǝсер етеді.
Техникалық ұйымдастырушылық - табиғат қорғау жǝне тиімді пайдалану шараларын техника, технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Ұйымдастырушылық - табиғи ортаны қорғауға табиғатты тиімді пайдалануға байланысты шешімдер даярлау, қабылдау жэǝне олардың іске асырылуын ұйымдастыру.
Әлеуметтік-психологиялық - жеке адамдармен, ұйымдармен, қжымдармен, жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын жүргізу, оларға психологиялық ǝсер ету.
Экономикалық ǝдіс - баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы, несие, т.б экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.
Баға, тариф жǝне төлемдер жүйесі:
минералды жǝне басқа ресурстарды тиімді жǝне кешенді қолдануды
қамтамасыз етеді;
- қоршаған орта ұдайы өндірісі жǝне қорғау.
Қоршаған ортаны қорғауды басқару негіздері
Экономикалық механизм
Әкімшілік-құқықтық ынталандыру әдісі
Ұйымдастырушылық құрылым
Қоршаған шараларын қаржыландыру ортаны қорғау іс- және жоспарлау
Заңдар, нормативтік құықтық актілер
Тұрақты даму бойынша ұлтық кеңес
Қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру
Экологиялық стандарттар
Табиғат ресурстары және қоршаған ортаны қорғау министірлігі
Экогогиялық сақтандыру
Лицензиялау және сертификаттау
Тұрақты дамудың ұлттық экологиялық орталығы
Экологиялық қорлар
Мониторинг, ақпараттық қамтамасыз ету.
Орталық Азияның аймақтық экологиялық орталығы
Қоршаған ортаны пайдаланғаны және ластағаны үшін төлем
Есеп (кадастрлар)
Мемлекеттік емес экологиялық ұйымдар
Табиғат ресурстарын экономикалық бағалау
Мемлекеттік экологиялық сараптама
Табиғатты қорғау прокуратурасы
Табиғат пайдалануды басқаруда оптимизация, жүйлеу, сараптау ǝдістерін кеңінен қолданылады. Табиғат пайдалану саласында қолданылатын техника мен технология, табиғат қорғау бағдарламалары, жоспары, табиғат пайдалану жобалары, шығарылатын өнімдер, іс-ǝрекеттердің табиғатқа сыйымдылығы, шығарылатын қалдықтар, табиғатқа келтірілетін ǝсерлер міндетті түрде мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді [14]. Табиғат қорғау жǝне тиімді пайдалану шешімдерін дайындау үшін мемлекеттік есеп беру жүйесінің мǝліметтері қолданылады. Табиғат қорғауды басқаруға қажетті мǝліметтер, табиғи ортаның мониторингінен алынады. Мониторинг - бақылау жүйесі табиғат кешендерінің барлық түрлері, экоқұрылымдар, аймақтар, табиғи зерзаттар бойынша жүргізіледі. Сондықтан жергілікті аймақтық, ұлттық, бүкілǝлемдік мониторинг жүйелері құрылады. Сондай-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz