Х-ХХ ғасыр әдебиетінің зерттелуі

Жоспар
Кіріспе

1. Ж.Баласағұн. "Құдағу біліг" шығармасына тақырыптық.идеялық, мазмұндық талдау
2. Насреддин Рабгузи "Рабғузи қиссалары", Х.Дулати "Тарих и Рашиди", Ш.Жәңгірұлы нәзира дәстүрі ( конспект)

Сонау ХІ ғасырда жазылған Жүсіп Хас Қажыбтың «Құтты білік» дастаны сол кезеңде ел өмірінде маңызды орын алғаны тарихтан белгілі. Тіпті авторға осы еңбегі үшін «хас хаджиб» лауазымы берілгені анық. Заманынан озып туған Жүсіп Баласағұнның еңбегі сан салалы зерттеу нысанасына алынды. Бұл еңбектің қанша заман, қанша дәуір өтсе де, өз құндылығын жоймайтын құнды тарихи жәдігер екені айдан анық нәрсе.
ХІ ғасырда қозғалған мәселелер бүгінгі жаһандану дәуірінде де маңызды мәнге ие болып отыр. Сол дәуірде қозғалған ел басқаруда адамгершілік, имандылық, ізгілік, әделеттілік, білімділік қағидаларын тұтынудың өзектілігі арта түспесе кеміген емес. Бұл тамаша тарихи туындының қай кезеңде де мәнін жоймай отырған себебі де осында.
Дастанның басты мақсаты – бақытты қоғам құру, берекелі де құтты ел түзу. Сондықтан да отбасын ұстаудан бастап, мемлекет құру, ел басқару ісіне дейінгі ұстанымдарды баяндайды [1.12]. Әр нәрсенің бастауы бар екені анық болса, онда ең әуелі бала тәрбиесіне көп көңіл бөлсе, болашақта жақсы отбасы, мықты мемлекет, бақытты қоғам құруға болады. Ал, бақытты, ізгілікті қоғам құру жер бетінде адам баласы пайда болғаннан бері келе жатқан барша адамзаттың арманы. Бұл арманға жетуге кедергі тудыратын – тәрбиенің кемшіндігі. Дастанда автор:
«Адам жайлы баяндайын енді мен,
Қадір тапқан ақыл, білім, иесімен»,¬¬- дейді [1.75].
Адам баласы жаратылысынан ақылды, білімді болып тумайтынын білеміз. Бұл қасиеттер адамға еңбек арқылы келеді. Отбасындағы тәлім-тәрбие, қоршаған ортада болып жатқан жақсы-жаман құбылыстар, қоғамдық құрылыс, халықтың әлеуметтік жағдайы – осы факторлардың бәрі де адам баласына әсер етпей қоймайтыны шындық. Ал, осы толып жатқан жақсы-жаманды құбылыстарды ажырату үшін біріншіден, негізі мықты қаланған тәрбие мен білім қажет. Сонда ғана жұмыр басты пенде ақылмен, оймен, парасаттылықпен жақсы-жаманды ажырата алады.
Дастандағы «Жаман-жақсы жараспайды ешқашан, Түзу-қисық қабыспайды ешқашан» деген жолдар жоғарыда айтылған ойымызды нақтылай түседі.
Ал, қазіргі ХХІ ғасырды табалдырығын аттап отырған адамзат баласын білімсіз, тәрбиесіз деп айту қиын. Жаман мен жақсыны ажырата алмайды деу де ақымақтық. Осы жерден сауал туындауы әбден мүмкін, адам білімді, ақылды болса неге ізгілікті қоғам құрылмай жатыр, заманымызда неге сұмдардың айы оңынан туып тұр? Бұл сұраққа да дастаннан жауап табуға болады:
Заң алдында бәрі бірдей мен үшін,
Кесем әділ. Болмайды ешбір келісім...
Біл, әділ заң – басқарудың тұғыры,
Бегі әділ ме?! Берік елдің жұлыны!
Бек елінде тура заңды ұстаса,
Бар тілекке жетер қолы қысқасы [1.44].

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Семей қаласы Шәкәрім атындағы семей мемлекеттік университеті
Филология факультеті

СӨЖ

Тақырыбы: № 12-15 өздік жұмыстары № 12 - Х-ХХ ғасыр әдебиетінің зерттелуі (таныстырылым) № 13 - Ж.Баласағұн. "Құдағу біліг" шығармасына тақырыптық-идеялық, мазмұндық талдау №14 -15 Насреддин Рабгузи "Рабғузи қиссалары", Х.Дулати "Тарих и Рашиди", Ш.Жәңгірұлы нәзира дәстүрі ( конспект)
Тексерген: философия ғылымдарының докторы, доцент Жундубаева Арай Қанапияқызы
Орындаған:Телеухан Гүлден
Тобы:ҚЯ-413

Семей 2015
Ж.Баласағұн. "Құдағу біліг" шығармасына тақырыптық-идеялық, мазмұндық талдау

Сонау ХІ ғасырда жазылған Жүсіп Хас Қажыбтың Құтты білік дастаны сол кезеңде ел өмірінде маңызды орын алғаны тарихтан белгілі. Тіпті авторға осы еңбегі үшін хас хаджиб лауазымы берілгені анық. Заманынан озып туған Жүсіп Баласағұнның еңбегі сан салалы зерттеу нысанасына алынды. Бұл еңбектің қанша заман, қанша дәуір өтсе де, өз құндылығын жоймайтын құнды тарихи жәдігер екені айдан анық нәрсе.
ХІ ғасырда қозғалған мәселелер бүгінгі жаһандану дәуірінде де маңызды мәнге ие болып отыр. Сол дәуірде қозғалған ел басқаруда адамгершілік, имандылық, ізгілік, әделеттілік, білімділік қағидаларын тұтынудың өзектілігі арта түспесе кеміген емес. Бұл тамаша тарихи туындының қай кезеңде де мәнін жоймай отырған себебі де осында.
Дастанның басты мақсаты - бақытты қоғам құру, берекелі де құтты ел түзу. Сондықтан да отбасын ұстаудан бастап, мемлекет құру, ел басқару ісіне дейінгі ұстанымдарды баяндайды [1.12]. Әр нәрсенің бастауы бар екені анық болса, онда ең әуелі бала тәрбиесіне көп көңіл бөлсе, болашақта жақсы отбасы, мықты мемлекет, бақытты қоғам құруға болады. Ал, бақытты, ізгілікті қоғам құру жер бетінде адам баласы пайда болғаннан бері келе жатқан барша адамзаттың арманы. Бұл арманға жетуге кедергі тудыратын - тәрбиенің кемшіндігі. Дастанда автор:
Адам жайлы баяндайын енді мен,
Қадір тапқан ақыл, білім, иесімен, - - - дейді [1.75].
Адам баласы жаратылысынан ақылды, білімді болып тумайтынын білеміз. Бұл қасиеттер адамға еңбек арқылы келеді. Отбасындағы тәлім-тәрбие, қоршаған ортада болып жатқан жақсы-жаман құбылыстар, қоғамдық құрылыс, халықтың әлеуметтік жағдайы - осы факторлардың бәрі де адам баласына әсер етпей қоймайтыны шындық. Ал, осы толып жатқан жақсы-жаманды құбылыстарды ажырату үшін біріншіден, негізі мықты қаланған тәрбие мен білім қажет. Сонда ғана жұмыр басты пенде ақылмен, оймен, парасаттылықпен жақсы-жаманды ажырата алады.
Дастандағы Жаман-жақсы жараспайды ешқашан, Түзу-қисық қабыспайды ешқашан деген жолдар жоғарыда айтылған ойымызды нақтылай түседі.
Ал, қазіргі ХХІ ғасырды табалдырығын аттап отырған адамзат баласын білімсіз, тәрбиесіз деп айту қиын. Жаман мен жақсыны ажырата алмайды деу де ақымақтық. Осы жерден сауал туындауы әбден мүмкін, адам білімді, ақылды болса неге ізгілікті қоғам құрылмай жатыр, заманымызда неге сұмдардың айы оңынан туып тұр? Бұл сұраққа да дастаннан жауап табуға болады:
Заң алдында бәрі бірдей мен үшін,
Кесем әділ. Болмайды ешбір келісім...
Біл, әділ заң - басқарудың тұғыры,
Бегі әділ ме?! Берік елдің жұлыны!
Бек елінде тура заңды ұстаса,
Бар тілекке жетер қолы қысқасы [1.44].
Қоғамдағы әділдіктің жеңіліс тауып, әділетсіздіктің жеңіп кетуінің себебі елді билеп отырған азаматтардың арына байланысты. Заң алдында бәрі бірдей мен үшін деп отыратын бүгінгі биліктегі азаматтар, қалтаның қамын ойламай, сонау ықылым замандардан өнеге етілген адамгершілік қағидаларын, әділеттілік қағидаларын ұстануы тиіс.
Ал, елді билеп отырған бек қандай болу керек, бойына қандай қасиеттерді сіңіру керек, ел-жұртына қандай пайда келтіру керек осы мәселелердің бәрі дастанда Огдүлміштің бектік туралы айтқан жолдарынан табуға болады. Бектің бойындағы қасиеттер: асыл текті ер, күшті, батыл, епті, қайсар, ержүрек, ақылды, пәктік, білімді, зерек, шыншыл, жұртқа сыйлы, көңілі тоқ, көзі тоқ, пейілі кең, сөзі шоқ, елін сүйер ер, ізгі құлық, сергек сезім, сабырлы, әділ, арлы, ұятты, намысты, жігерлі, сақ, сөзі берік, ісі айқын.
Жүрсін бектер бес нәрседен алыстап,
Жақсы атымен, дақ тигізбей намысқа.
Ұшқалақтық - бірі, екіншісі - сараңдық,
Үшінші - ашу, оған егіз надандық.
Қырсығың сор, бетті жер қып жүргізер,
Бесінші - өтірік, жерге тірі кіргізер!
Бек бұлардын бойын аулақ ұстасын,
Атын сақтап, бақса сөздің нұсқасын.
Ең қорлығы - өзімшілдік, залымдық,
Өзімшілдік - торланғаны бағыңның [1.213].
Жоғарыдағы айтылған жақсы қасиеттер және бес жаман қасиеттен бүгінгі ел тізгінін ұстап жүрген азаматтар өмірлік ұстаным етсе, қоғам ізгілену жолына түсер еді. Әрине қазақта Бес саусақ бірдей емес және Бір құмалақ бір қарын майды шіртеді деген тағы бар. Өмір болған соң жақсы мен жаман қатар жүретіні тағы бар.
Барлық аштар жесе ақыры тояды,
Сұғанақ көз көрде ғана қояды [1.209].
Жер бетінде адам баласы пайда болғаннан бергі келе жатқан ашкөздік, көреалмаушылық, қанағатсыздық т.т. осындай пенде бойындағы келеңсіз қасиеттерді данышпан дарын иесі Жүсіп Баласағұн осылай түйін жасайды. Қазақта Өзім тойсам да, көзім тоймады деген мақал бар. Яғни адам бойындағы қанағатсыздық та осы жерде көрініп қалатындай. Өзімде ғана болса екен, өзім ғана байысам екен, өзімнің абыройым өссе екен деген адам баласы бүгінгі қоғамда да, өткен тарихта да болғаны және бола беретіні анық. Солай бола тұрса да, адам болып туылғаннан кейін Алланың махаббатымен жаратылғаннан соң, адам - деген атқа лайық ғұмыр кешкен әлдеқайда артық, әлдеқайда жоғары.
Бүгінгі адам баласы ар-ұятты, ұлттық намысты, ата-баба дәстүрін сырып тастаған қоғамда осындай Құтты білік туындысының маңызы арта түскені бүгін және болашақ үшін де өте-мөте маңызды. Әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ деген мына заманда осындай туындыларды насихаттау арқылы тұтас қоғамды тәрбиелеуге әбден мүмкін.
Ұяты бар адамдар пәк, момын да,
Ұятты іске тигізбейді қолын да.
Күшті болса кімде ұят құрыштай,
Сақтар арын, арамды орып қылыштай.
Кімге тәңір берсе ұят, намысты,
Оған қоса берген құт, даңқты!
Барша арманнан сақтаса, ұят сақтайды,
Игі іске бастаса ұят бастайды.
Ұят - қасиет, нұр құяды ер өңіне,
Сүйрейді ұят ізгіліктің төріне [1.209].
Жер бетінде адам пайда болғаннан бастап, осы адамзат баласын қалай бақытты өмір кешіреміз, қалай ізгілікке, имандылыққа, адамгершілікке, мейірбандылыққа, парасаттылыққа тәрбиелейміз деген ой мазалап келе жатқаның және бүгінгі қоғам ойшылдарының да көкейкесті мәселесі болып отыр.
Жоғарыда айтылған мәселелерді қалай шешуге болады, қандай жолмен, қандай ережемен, қандай тәрбие арқылы қоғамды ізгілендіре аламыз деген сұрақ туындайды. Әрине, Абайдың қалыптастырған толық адам тәрбилей алуымыз қажет. Толық адам тәрбиелейтін адамның өзі кемел ұстаз болуы қажет. Толық адам деңгейіне көтерілген адам ғана адам ұлт ұстазы деген атқа лайықты болуы керек. Бұл жөнінде жалғыз бір ұлттың ұстазы емес, барша адамзаттың ұстазы атанған Әбу Насыр Әл-Фараби Қайырымды қала еңбегінде: Адамның өмір сүру мақсаты ең жоғарғы бақытқа жету болатын болса, ол адам бақыт дегеннің не екенін білуі қажет, және оны өзінің мақсаты етіп қойып, соған ұмтылуы қажет. Сонан кейін ол бақытқа жету үшін не істеуге тиіс екенін біліп соған әрекет жасауы керек. Әртүрлі индивидтердің түрліше қасиеттерінің айтылғанынан мынадай айқын қорытынды шығады: білуі тиіс болған (нәрселер) мен бақытты кез келген адам біле бермейді. Бұл нәрсе кезкелген адамға бітетін қасиет емес. Ол үшін (екінің бірінде) ақылгөй ұстаз керек. Кейбір кісілер азын-аулақ қана басшылықты керек етеді, басқа бір адамдар - көп басшылықты қажет етеді. Бірақ басшылықтың бұл екі түрі болғанның өзінде ол адам, егер сырттан итермелеуші, немесе талпындырушы болмаса, үйреткен, берілген ақылдың бәрін бірдей орындай бермейді. Бұл жағдай адамдардың көпшілігіне тән нәрсе. Сондықтан ол осының бәрін үйрететін және тиісті амалдарды орындауға итермелейтін адамдарға зәру болады [4.409], - - деп жазады.
Ал осы бақыт жайлы ойды Жүсіп Баласағұн:
Кімдер жомарт - сол бақыттың иесі,
Бақыт берген жанға бақыт тиесі! [1.206] яғни, адам бойындағы жомарттығы мен дархандығы басым болса сол адам бақытты дейді. Ал, адам бойына осындай ізгі қасиеттерді сіңіретін әрине отбасы. Отбасындағы ұстаздар яғни, ата-анасы өз ұрпағына жаны ашыса заманға лайық озық білімді меңгерген бала тәрбиелеп шығатынына сенеміз.
Ұстаз болып, бүкіл жұртты ізгілікке шақыру дегеніміз - хаким болумен пара пар. Хакимдер жайында Жүсіп дастанның Білгір, ғалым адамдармен қалай қатынасу керектігі айтылады деген тарауында хакимдер халықты жақсылыққа, ізгілікке бастаушылар. Олардың білімін үйрен, өздерін сыйла деп уағыздайды.
Тағы бір топ ғалымдар мен даналар,
Ілім беріп, халық жолын саралар.
Қатты сүйіп, қадірлесе сөз, түйгенін,
Көп пе, аз ба білімдерін үйренген.
Солар жарар-жарамасты парықтар,
Тура, таза жолды ұстанып, анықтар.
Оларден сен ілім үйрен, білім біл,
Жақсылықты жаса, тартып тіліңді,- деп ойшыл сөзін былай жалғайды:
Ілімі ғой олардағы керегің,
Айтып берсе тура жолдың дерегін.
Олар - серке, қой ішінде бастаған,
Бастаса, қой түзу жолдан қашпаған.
Бұларменен араласып, сыйлас бол,
Екі дүниеде құт дарытар, қимас бол! [1.372]
Хакімдер ұйқы, тыныштық, әуес-қызықтың бәрін қойып, адам баласына пайдалы іс істеуі заңдылық. Өйткені, олар заманынан озып, адамзат баласының бағына туған, адамзатқа ұстаз болу үшін жаратылған, Алланың сүйікті құлдары.
Адамзаттың маңдайына бақ боп туылған ұлы тұлғалардың бірі данышпан Абай айтқан толық адам дәрежесіне жетуге қоғамның айрықша әсер ететінін білуіміз керек. Жүсіптің құтты билік құру жолында осы Абайдың толық адам дәрежесіне жеткен тұлғалар қалың бұқараға жол сілтеп жүруі аса маңызды. Бұл жөнінде Абай өз еңбектерінде былай жазады:
Малда да бар жан мен тән,
Ақыл, сезім болмаса.
Тіршіліктің несі сән,
Тереңге бет қоймаса?
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын?
Халқым надан болған соң,
Қайда барып оңайын. [2.200]
Қоғамды құрайтын адам баласы біріншіден, өз-өзін тәрбиелеуден бастаса толық адам дәрежесіне көтеріледі. Содан-соң құтты билік орнайды, ізгілікті қоғам түзіледі.
Осы мақалада сөз етілген Құтты білік дастаны және де Әл-Фараби мен Абайдың ойларын ұштастыра келе, мынадай қорытынды жасауға болады. Әділ қоғам, адамдар арасындағы түсініспеушілік пен қайырымдылық, бақытқа жету жолында бір-біріне жәрдем беру, тәлім мен тәрбие, бейбітшілік пен достық, жаман мінезді сөгу идеялары әлемдік әлеуметтік-саяси теорияның біртұтас бөлігіне айналып кеткен.
Құтты билік орнату, идеалды мемлекет пен адамның кемелденуі туралы адамгершілік теориясында тек мемлекет басшылары ғана емес, барлық азаматтар ұстануы тиіс қағидаттардың тетіктерін ұсынған Жүсіптің бұл туындысы жаһандану ғасырына аман жеткенде, болашақта да ұрпақ тәрбиесіне мол үлес қоса береріне сенеміз.

Пайдаланылған әдебеиеттер:
1. Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. 5-т.; Ж.Баласағұн. Құтты білік көне тіркі тілінен аударып, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А.Қ.Егеубаев. - Алматы: Таймас, 2007. - 536 б.
2. М. Мырзахметұлы Абай және Шығыс. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 208бет.
3. А. Құнанбайұлы Қалың елім, қазағым. Өлеңдер. - Алматы: Атамұра, 2002. - 224 б.
4. Әл-Фараби Таңдамалы трактаттары Құраст.: Ә.Нысанбаев, Ғ.Құрманғалиев, Ж.Сандыбев. - Алматы: Арыс, 2009. - 656 б.

14 -15 Насреддин Рабгузи "Рабғузи қиссалары", Х.Дулати "Тарих и Рашиди", Ш.Жәңгірұлы нәзира дәстүрі ( конспект)
Насыр-ад-дин Рабғузи - қазақ әдебиеті тарихында Алтын Орда дәуірі деп аталатын ХІІІ-ХІV ғасыр әдебиетінің өкілі. Оның есімі 1370 жылы жазылған Қисса-сул әнбия немесе Қисса и Рабғузи деп аталатын кітабымен белгілі. Кітапта пайғамбарлар, әулие-әнбиелер туралы діни әңгімелер, ежелгі шығыс мифтері мен аңыздары, ертегілер, өлең-жырлар мен мақал-мәтелдер қамтылған. Қисса-сул әнбия 1914 жылы Қазанда, кейінірек Ташкент қаласында бірнеше рет кітап болып басылып шыққан. Әдебиетші ғалым Бейсенбай Кенжебаев оған енген шығармаларды тақырып-мазмұны мен идея-мәніне қарай 3 топқа жіктеп қарастырған. Адаматаның жаралуынан бастап көптеген пайғамбарлар өмірінен сыр шертетін бұрыннан бар сюжеттерді Рабғузи түркі тілінде жазып шыққан. Әсіресе, қазақ арасына кең тараған Нұх пайғамбар кемесінен бастау алатын аңыз-ертегілеріміздің түпкі нұсқасы қандай болғандығын осы кітапқа енген сюжеттік әңгімелерден байқай аламыз. Рабғузи қиссалары халқымыздың бойында қалыптасқан жан-жануарлардың әрқайсысымен қарым-қатынасының негізінде жатқан діни түсініктердің бастауын да көрсетіп береді.

Қисса-сул әнбия кейіпкерлерінің қатарында оқырманды ерекше қызықтыратын тұлғалардың бірі - Лұқман хакім. Лұқман - данышпан деген мағына беретін араб сөзі. Лұқман хакім - Шығыс әдебиетінде көп айтылатын ақылды, дана адам. Кітапта ол туралы бірнеше әңгімелер берілген. Солардың бірінде алдына келген кісінің бетін қайтармайтын Лұқман хакімнің жомарттығын пайдаланып, алған мың ділдә алтынын қайтарғысы келмеген ниетте болған жанның қарызға алған ақшасынан бақыр пайда көрмей айырылып қалғаны, кейін тәубесіне келген оның осы жолы берсе, екі есе қылып қайтарар едім деген ниетте болғанында қыруар пайда көріп және борышынан да ойындағыдай сәтті құтылғаны баяндалады. Әңгіменің идеясы - адам жақсылықты да, жамандықты да өзінің ниетінен табады, сондықтан үнемі ниетің дұрыс болсын деген ғибратты ой. Енді бір әңгімеден жақсы ет сұраған жағдайда да, жаман ет сұраған жағдайда да қожайынына қойдың жүрегі мен тілін асып берген Лұқман хакімнің ісімен де, шешендігімен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.