Әдеби тек. Драма. Лирика. Эпос

Әдебетті текке бөлу поэзия мен прозаға бөлшектеумен қабыспайды. Кейде сөз ыңғайында лирикалық туындыларды поэзиямен, ал, эпикалықты – прозамен дәрегейлестіреді. Бұндай сөз қолданысы дұрысты емес. Әрбір әдеби тек өз бойына әрі поэтикалық (өлеңдік), әрі прозалық (қара сөздік) туындыны сыйдырады. Эпос өзінің өнердің ежелгі кезеңдерінде көбіне өлеңдік (антикалық эпопеялар, француздық ерлік туралы әндер, орыс былиналары мен тарихи әндері және т.б.) болып келді. Эпикалықтың өздік тектік негізінде өлеңмен жазылған туындылар жатыр, олар Жаңа уақыттың әдебиетінде де ара-кідік ұшырасады (Дж. Н.Г. Байронның «Дон Жуаны», А. С. Пушкиннің «Евгений Онегині», Н.А. Некрасовтың «Русьте кім жақсы тұрадысы»). Әдебиеттің драмалық тегіде де әрі өлең, әрі проза, тіпті кейде екеуі қабаттаса бір туынды бойында ұшырасады (У. Шекспирдің көптеген пьесалары). Тіпті басым жағдайда өлең түрінде кезігетін лирикада прозалық болып келеді (тургеневтік «прозалық өлеңін» еске түсірейік).
Әдебиет тектерінің шығу төркіні былай сипатталады. Алғашқы қауымдық синкреттік шығармашылығында эпос, лирика және драма қоғамның ертеректегі кезеңінде қалыптасты. XIX ғ. аса ірі орыс тарихшылары және әдебиет теорияшыларының бірі А.Н. Веселовский өзінің «Тарихи поэтикасының» алғашқы үш тарауын әдеби тектердің шығу төркініне арнады. Ғалым, әдеби тектер іс-әрекеттері жоралғылық ойын-биі болып табылып, еліктеу дене қимылдары қуанышты немесе қайғылы айқай әнмен сүйемелденетін алғашқы қауымдық халықтардың ғұрыптық хорынан шықты деп дәлелдеді. Веселовский эпос, лирика және драманы из ғұрыптық «хорлық іс-әрекеттердің» дамыған «протоплазмасы» деп ұйғарды.
Енді әдебиеттің тектеріне жеке-жеке тоқталатын болсам, ең бірінші – эпос. Эпос (гр. баяндау, әңгімелеу, тарихтап айту) - көркем әдебиеттің негізгі жанрының бірі, дәлірек айтқанда, өмір шындығын мейлінше мол қамтып кең суреттейтін, адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр. Әдебиеттің басқа жанрларына (тектеріне) қарағанда, эпос жанрына жататын көркем шығармаларда оқиға, адамдардың араларындағы қарым-қатынастар біртіндеп дамиды. Қандай өмір құбылысын суреттесе де, әр жағдайдағы адамдардың арасындағы тартысты баяндаса да, не олардың мінез-құлық, іс әрекеттерін сипаттаса да, жазушы өзінің оларға қалай қарайтынын аңғартпайды. Тек көруші, бақылаушы, біреулерден естіп, сол естігенін, объективтік қалыпта суреттеп айтып беруші дәрежесінен аспайды. Міне, осы әдіс негізінде берік сақталып жазылған көркем шығармалар, мейлі өлеңмен, мейлі қара сөзбен жазылсын, эпостық жанрға жатады.
Келесі әдебиеттің тектерінің бірі – лирика. Лирика (гр. ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка аспабы) – әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі, шындықты адамның ішкі көңіл күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең псхологиялық шығармалардың түрі. Лирика көпшілігіне өлеңмен жазылады. Бұл - оның өзіне тән бір ерекшелігі тәрізді нәрсе. Лириканың элементі әдебиеттің басқа жанрларында да кездесуі мүмкін. Бірақ ол өте сирек кездеседі және басқаларына тән қасиет, ерекшелік емес. В.Г.Белинский лириканы өте жоғары санайды. «Поэзияның жаны - лирика», - деп бағалайды. Егер эпостық жанрда жазылған шығармаларда зат, өмір құбылысы объективтік дәрежеде суреттелсе, оған автор өзінің қарым-қатынасын көрсетпеуге тырысса, лирикада керісінше субъект, яғни автордың өзі бірінші орынға шығады. Суреттеп отырған өмір құбылысы автордың жан толқыны, дүниетануымен мидай араласып кетеді. Біз бұл лирикалық суреттеулерден заттың не құбылыстың картинасын көріп қоймаймыз, оны жан-жүйемізбен сезінеміз. Ақынның көңіл күйі, жан сезімі, ол құбылысқа қалай қарайтындығы көзде емес,көңілде болады. Өзі алған әсерімен бізді де әсерлендіреді.