Табиғи орта жағдайын бақылау - студенттер үшін зертханалық практикум
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Тақырып. Табиғи орта жағдайының экологиялық
мониторингісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2 Тақырып «Казгидромет» қоршаған орта жағдайының
мониторинг жүйесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3 Теориялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
4 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
5 Тақырып Аймақтык табиғат ортасының мониторинг
жүйесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
6 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
7 Коршаған табиғи ортаны ластаушы заттарды
бакылаудын жана әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
8 Практикалык бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
Әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
1 Тақырып. Табиғи орта жағдайының экологиялық
мониторингісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2 Тақырып «Казгидромет» қоршаған орта жағдайының
мониторинг жүйесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3 Теориялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
4 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
5 Тақырып Аймақтык табиғат ортасының мониторинг
жүйесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
6 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
7 Коршаған табиғи ортаны ластаушы заттарды
бакылаудын жана әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
8 Практикалык бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
Әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
“Мониторинг принциптері және типтері” пәні бойынша зертханалық жұмыстарға арналған әдістемелік нұсқау су нысандарын, атмосфера және топырақтың экологиялық жағдайын кешенді бағалау әдістемесіне арналады. Зертханалық жұмыстар оқу жұмыстарының бір түрі ретінде қарастырылып, студенттермен орындалады.
Әдістемелік нұсқаудың мақсаты – студенттерді табиғи ортаның және тамақ өнімдерінің сапасына баға берудегі әртүрлі бақылау әдістерімен таныстыру.
Әдістемелік нұсқаудың негізін кешенді тәсіл құрайды, яғни, барлық зертханалық жұмыстар шынайы табиғи нысандарды зерттеуге арналған, сонымен қатар сирек кездесетін реактивтерді және күрделі құрал-жабдықтарды қолдануды талап етпейтін стандартты әдістемелер берілген. Әдістемелік нұсқауда қоршаған орта сапасының стандарты, ластанудың негізгі көрсеткіштері және әртүрлі деңгейде мониторингті жүзеге асыру үшін табиғи экожүйелердің жағдайларын бақылау әдістемелері қарастырылған.
Зертханалық жұмыстарды орныдауға арналған әдістемелік нұсқау күндізгі және сырттай оқу бөлімдері бойынша негізінен биологиялық мамандықтарға оқитын студенттер үшін арналған және типтік бағдарламаға және пәннің жұмыс бағдарламасына сәйкес құрастырылған.
Әдістемелік нұсқаудың мақсаты – студенттерді табиғи ортаның және тамақ өнімдерінің сапасына баға берудегі әртүрлі бақылау әдістерімен таныстыру.
Әдістемелік нұсқаудың негізін кешенді тәсіл құрайды, яғни, барлық зертханалық жұмыстар шынайы табиғи нысандарды зерттеуге арналған, сонымен қатар сирек кездесетін реактивтерді және күрделі құрал-жабдықтарды қолдануды талап етпейтін стандартты әдістемелер берілген. Әдістемелік нұсқауда қоршаған орта сапасының стандарты, ластанудың негізгі көрсеткіштері және әртүрлі деңгейде мониторингті жүзеге асыру үшін табиғи экожүйелердің жағдайларын бақылау әдістемелері қарастырылған.
Зертханалық жұмыстарды орныдауға арналған әдістемелік нұсқау күндізгі және сырттай оқу бөлімдері бойынша негізінен биологиялық мамандықтарға оқитын студенттер үшін арналған және типтік бағдарламаға және пәннің жұмыс бағдарламасына сәйкес құрастырылған.
1 Алексеев С.В., Груздева Н.В., Муравьев А.Г., Гущина Э.В. Практикум по экологии: учебное пособие. – М. : АО «НДС», 1996. – 210 с.
2 Афанасьев Ю.А., Фомин С.А. Мониторинг и методы контроля ОС: учебное пособие в двух частях. – М. : Изд-во МНЭПУ, 1998. – 185 с.
3 Бурдин К.С. Основы биологического мониторинга. – М., 1988. – 168 с
4 Контроль химических и биологических параметров окружающей среды (Энциклопедия «Экометрия») / под ред. Л.К. Исаева. – СПб. : Крисмас +, 1998. – 250 с.
5 Пономаренко О.И., Сармурзина А.Г. Мониторинг и методы контроля окружающей среды: учебные пособие. ─ Алматы : Қазақ университеті, 1998. ─ 146 с
2 Афанасьев Ю.А., Фомин С.А. Мониторинг и методы контроля ОС: учебное пособие в двух частях. – М. : Изд-во МНЭПУ, 1998. – 185 с.
3 Бурдин К.С. Основы биологического мониторинга. – М., 1988. – 168 с
4 Контроль химических и биологических параметров окружающей среды (Энциклопедия «Экометрия») / под ред. Л.К. Исаева. – СПб. : Крисмас +, 1998. – 250 с.
5 Пономаренко О.И., Сармурзина А.Г. Мониторинг и методы контроля окружающей среды: учебные пособие. ─ Алматы : Қазақ университеті, 1998. ─ 146 с
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының оқу және білім министрлігі
Биология – химия факультеті
Экология кафедрасы
ТАБИҒИ ОРТА ЖАҒДАЙЫН БАҚЫЛАУ
Мониторинг принциптері және типтері пәні бойынша Экология мамандығының
күндізгі бөлімінде оқитын студенттер үшін зертханалық практикум
УДК 504.064.36(07)
ББК 20.1я.7
Б 23
Пікір сараптамашы
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің экология
кафедрасының б.ғ.докторы, профессор Ұ.Қаманұлы.
Құрастырушылар:
Б 23 Табиғи орта жағдайын бақылау. Мониторинг
принциптері және типтері пәні бойынша Экология
мамандығының күндізгі бөлімінде оқитын студенттер
үшін зертханалық практикум. – Павлодар, 2007 . – 97 б.
Әдістемелік нұсқаулар студенттердің мониторинг принциптері және
типтері курсынан алған білімдерін бекіту мен нығайтуға арналған. Ұсынылған
әдістемелік құрал жоғары оқу орындар студенттері мен оқытушыларына
арналған.
УДК 504.064.36(07)
ББК
20.1я 7
© Буркитбаева У.Д.,
Калиева А.А., 2007
© С. Торайғыров атындағы Павлодар
мемлекеттік университеті, 2007
Кіріспе
“Мониторинг принциптері және типтері” пәні бойынша зертханалық
жұмыстарға арналған әдістемелік нұсқау су нысандарын, атмосфера және
топырақтың экологиялық жағдайын кешенді бағалау әдістемесіне арналады.
Зертханалық жұмыстар оқу жұмыстарының бір түрі ретінде қарастырылып,
студенттермен орындалады.
Әдістемелік нұсқаудың мақсаты – студенттерді табиғи ортаның және тамақ
өнімдерінің сапасына баға берудегі әртүрлі бақылау әдістерімен таныстыру.
Әдістемелік нұсқаудың негізін кешенді тәсіл құрайды, яғни, барлық
зертханалық жұмыстар шынайы табиғи нысандарды зерттеуге арналған, сонымен
қатар сирек кездесетін реактивтерді және күрделі құрал-жабдықтарды
қолдануды талап етпейтін стандартты әдістемелер берілген. Әдістемелік
нұсқауда қоршаған орта сапасының стандарты, ластанудың негізгі
көрсеткіштері және әртүрлі деңгейде мониторингті жүзеге асыру үшін табиғи
экожүйелердің жағдайларын бақылау әдістемелері қарастырылған.
Зертханалық жұмыстарды орныдауға арналған әдістемелік нұсқау күндізгі
және сырттай оқу бөлімдері бойынша негізінен биологиялық мамандықтарға
оқитын студенттер үшін арналған және типтік бағдарламаға және пәннің жұмыс
бағдарламасына сәйкес құрастырылған.
1 Тақырып. Табиғи орта жағдайының экологиялық мониторингісі
1.1 Зертханалық жұмыс Су объектілерінің экологиялық жағдайын бағалау
(10 сағат)
Сабақтың мақсаты – су құрамының негізгі қасиеттерімен танысу, өз
бетімен суды сипаттауды үйрену. Судың негізгі сапасын анықтау: физикалық,
химиялық, биологиялық және бактериологиялық.
Тапсырма - су сапасының негізгі көрсеткіштерін анықтау: физикалық,
химиялық, биологиялық және бактериологиялық (2 сағат). Су объектілерінің
органолептикалық (физикалық) қасиеттерін анықтау (2 сағат). Су
объектілерінің химиялық қасиеттерін анықтау (6 сағат).
Зертханалық жұмысты орындауды төмендегідей қауіпсіздік техникасының
ережелерін (ҚТЕ) сақтау қажет:
1) химикаттарды және ерітінділерді сілеймелі қабаттарға,
теріге, киімге тигізбеу;
2) тағам (ішімдік) ретінде пайдаланбау;
3) өткір иісті және ұсақ кристалды (шаң түзетін) химикаттармен де алмау;
4) химикаттардың саңылаусыз оралымына және
этикеткалардың дұрыс оқылуына көңіл аудару керек және шыны ыдысты
бұйымдармен жұмыс істегенде қауіпсіздікті сақтау қажет.
1.1.1 Теориялық бөлім
1. Су объектілерінің экологиялық жағдайын бағалау
Табиғи сулардың құрамына тұщы (жер үсті, жер асты, су түбі және т. б.)
және теңіз сулар кіреді. Ауыз сулар алдын ала тазартылған және
залалсызданған табиғи (өзен және жер асты) сулардың туындысы болып
табылады. Ақаба сулар, өз алдына, адамдардың шаруашылық әрекетінің
нәтижесінде лайланған, лас сулар болып келеді. Сөйтіп, әртүрлі құрамды
сулардың белгілі бір анализ деңгейі, табиғи сулардың анализ мәселелерімен
тікелей байланысты.
Төменгі атмосфералық қысымда буландыру, мұздату, вакуумды қайнату
жолымен негізгі компонентті кәдімгі жою мүмкіндігінің арқасында, су,
анализдің қарапайым объектісі ретінде көрінеді. Бірақ құрамында элементтік
позициясы жағынан су – элементтер арасындағы әсерге байланысты, бір-бірінен
он мың есе айырмашылығы бар мәселе тудыратын, құрамына әртүрлі
концентрациялы элементтер кіретін, өте күрделі жүйе. Мысалы, Ca, Mg, Na
және K (0,001 – 0,01%) микроэлементтердің концентрациясы Ba, Zn және B
микроэлементтердің концентрациясынан 100 есе үлкен болады; As, Cr, Pb, Cu,
Mn – 1000 есе; V, Ni, Se, Hg және т. б. 10 000 – 100 000 есе, және де
табиғаты әртүрлі сулар үшін элементтердің арақатынасы елеулі түрде
ерекшеленуі мүмкін.
Ауыз су, содан кейін ақаба суларды алудың көздері тұщы (жер асты және
жер беті) табиғи сулар болып табылады. Ауыз сулар алдын ала тазарту процесі
кезінде, элементтік құрамы өзгермей, тотықтырылған өнімдермен элементарлы
хлормен, озонмен немесе фторлы агенттерімен байытылуы мүмкін.
Ақаба сулардың құрамын сапалық деңгейде болжауға қиын, элементтік және
заттық құрамы жағынан өте күрделі жүйені құрайды. Олар шаруашылық
түрлерінің әрекетіне тәуелді, спецификалық қасиеттерге ие, табиғаты
органикалық және бейорганикалық компоненттермен ластанады.
Табиғи сулардың негізгі қасиеттерінің бірі элементтердің көптүрлілігі
болып табылады. Табиғи сулардағы элементтердің жағдайы – органикалық және
бейорганикалық заттардың күрделі өзара әрекетінің нәтижесіне байланысты.
Табиғи, ауыз су, ақаба суларының бірден бір анализ мәселесі іріктеу
техникасына, консервациясына, үлгілердің сақталуына және тасымалдануына
ерекше талаптар қойылатын құрамның динамикалық сипаты болып табылады.
2. Су сапасының мониторингі
Су мониторингі жүйесінің шегінде жер үсті су көздерінің сапасын
бақылаудың төмендегі түрлерін келтіруге болады:
- жер үсті суларының ластану деңгейін физикалық, химиялық,
гидрологиялық және гидробиологиялық көрсеткіштері бойынша бақылау;
- арнайы міндеттерді шешу үшін арналған бақылау;
Осы бақылаулардың әрқайсысы келесі қызметтердің нәтижесінде жүсеге
асады:
1) су нысандарында немесе олардың бөліктерінде алдын-ала бақылау және
зерттеу жүргізу;
2) алдын-ала таңдалып алынған пункттердегі су объектілеріне жүйелі түрде
бақылау жүргізу, яғни:су сапасы туралы мәліметтерді жекелеген
бөліктерден жүйелі алу және белгілі бір мезгіл немесе кеңістікте
алынған мәлімет; шаруашылық ұйымдарды, сонымен қатар, қызығушылығы
бар мекемелерді жүйелі ақпараттармен және су көздеріндегі немесе
суаттардағы су сапасы, гидрохимиялық режимнің өзгеріс болжамымен
таныстырып, су ластануының тез өзгерісі туралы төтенше ақпараттармен
қамтамасыз ету.
Әрбір нақты жағдайда анықталатын арнайы заңдылықтармен зерттеулердің
міндеттерін құрайтындар мыналар:
- өзін-өзі тазарту процессінің негізгі заңдылықтарын бекіту;
- су түбінде жиналған ластаушы заттардың су сапасына тигізетін
әсерін анықтау;
- суаттардағы химиялық заттардың балансын құрастыру;
- коллекторлы –дренажды сулар арқылы химиялық заттардың
ығарылуын бағалау және т.б.
Су сапасын бақылау құрал-жабдықты база және бақылау жүргізу үшін
участок таңдаудан басталады. Су сапасын бақылаудың мақсаты- біріншілік
мәліметтердің аса жоғары стандартын қамтамасыз ету. Бақылаудың жақсы
сапасын қамтамасыз ету үшін суды жинау немесе су үлгісін алу бойынша
жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру қажет.
Гидроэкожүйелер сапасының мониторингі мақсатқа сай басқарудың бұрынғы
Жалпы мемлекеттік жүйеде, адам үшін, сонымен қатар биота үшін қауіп
тудыратын суды тұтыну орындарындағы бақылау пунктерінде жүргізіледі.
Бақылаудың негізін кешенділік, жүйелілік, гидрологиялық жағдайлардың
сипаттарымен келісе оларды жүргізу мерзімін анықтау құрайды.
Жер үсті су сапасын бақылауды жүргізу және ұйымдастырудың негізгі
принциптері 17.1.5.05-85 Мемлекеттік стандартпен және ИСО 5667-1:1980; 5667-
6:1990; 5667-4: 1987 стандарттарымен анықталады.
Су ресурстарының сапасына кешенді баға стандарттық әдістемелік
ұсыныстар негізінде беріледі.
Қазақстан республикасының жер үсті суларын қорғау ережелері
құжатының 2.2 пунктіне сәйкес, елді мекендерінің шегінде орналасқан
суаттардағы су сапасын бағалауда тұрмыстық-мәдени мақсатындағы суаттар үшін
бекітілген шекті–рауалы концентрацияны (ары қарай ШРК) қолдану керек.
Су объектілерінің сапасын бағалауда үнемі қолданылатын көрсеткіштер
категориясына су ластануының гидрохимиялық гидробиологиялық индексі жатады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) Экономикаклық және әлеуметтік Кеңесімен
европалық статистиктер конференциясының 37 пленарлық сессиясында
қабылданған (Женева, 12-16 маусым 1989 жыл) тұщы судың экологиялық
сапасының стандартты
статистикалық жіктемесіне сәйкес су объектілерінің жағдайларына
әртүрлі әсер етуіне байланысты судың сапасы көрсеткіштердің 7 тобы бойынша
анықталады (1.1 кесте), одан кейін судың жіктемелік класын анықтайды.
1.1 Кесте – Су сапасының класын анықтау критериялары
Су ластануының класыСипаттама Су ластануының
индексі
1 өте таза
2 таза 0,3 – 1
3 Қалыпты ластанған 1- 2,5
4 ластанған 2,5 –
4
5 лас 4 – 6
6 өте лас 6 – 10
7 Шамадан тыс лас 10
Әр жекелеген ингредиент бойынша шекті-рауалы концентрация (ары қарай
ШРК) бекітумен ластаушы заттардың концентрациясын салыстыруға негізделген
бағалаудың қолданыстағы жүйесі заттардың біріккен әсерінің эффектілігін
ескермейді.
3. Су объектілерінің ластануын нормалау
Қоршаған ортаның сапасын бағалау мақсатында қоршаған орта сапасының
стандарттары жасалған. Стандарт экологиялық және өндірістік –шаруашылық
болып бөлінеді.
Экологиялық стандарт қоршаған ортаға шекті рауалы нормаларын
белгілейді. Егер де осы экологиялық регламенттер негізінде есептелген және
құқықтық статус алған антропогендік жүктеме шамасы белгіленген мөлшерден
асатын болса, адам денсаулығына қауіп төнуі, ал өсімдіктер мен жануарлар
әлемін құртатын әсер орын алуы мүмкін. Осы нормалар сақталған жағдайда
экожүйелердің тозуы болмайды, биологиялық алуантүрлілік пен халықтың
экологиялық қауіпсіздігі сақталады.
Қоршаған табиғи орта сапасының барлық нормативтері үш түрге бөлінеді:
санитарлық-гигиеналық, экологиялық (өндірістік-шаруашылық) және қосалқы.
Санитарлық-гигиеналық нормаларға – адамды қоршаған ортаның санитарлық-
гигиеналық жағдайларының және сапасының көрсеткіштері. Санитарлық-
гигиеналық нормативтерге зиянды заттардың (химиялық, биологиялық) шекті
рауалы концентациясы немесе шекті рауалы мөлшері, физикалық әсерлер,
санитарлық қорғау аймағы, радияциялық әсерлердің шекті рауалы деңгейі
жатады.
Екінші нормативтер тобына экологиялық норматив –экологиялық
регламенттер негізінде есептелген және құқықтық статус алған антропогендік
жүктеме шамалары жатады.
Қосалқы нормалар мен ережелердің негізгі мақсаты қолданылатын
терминдерді, ұйымдастыру құрылымдарының және экологиялық қатынасты заң
тәртібімен реттеу бірлігінде беріледі. Қоршаған табиғи ортаны сипаттайтын
сапа нормативтерін топтастыру үлгісі 1.2 кестеде берілген.
1.2 Кесте - Қоршаған табиғи ортаны сипаттайтын сапа нормативтерін
топтастыру
Қоршаған табиғи ортаның сапалық нормативтері
Санитарлық-гигиеналыЭкологиялық Қосалқы
қ
Зиянды химиялық Шығарынды мен Терминология
заттардың ШРК төгіндінің нормативтері
Физикалық әсердің нормативтері Ұйымдастырушылық
ШМК Шу мен вибрацияның нормативтер
Биологиялық нормативтері Заңдылық нормативтер
заттардың ШМК Биологиялық ластанудың
Радиацияның ШРД нормативтері
Тағам өнімдеріндегі Радиация нормативтері
химиялық заттардың Шаруашылықта химиялық
ШРК заттарды қолдану
Санитарлық сақтау нормативтері
белдемінің Құрылыстық, қала
нормативтері құрылысының ережелері
Қазақстан республикасының Қоршаған табиғи ортаны қорғау заңына
сәйкес, осы нормативтер тобына зиянды заттардың шекті рауалы
концентрациялары нормативтерін, радиация, шу, вибрация, магнит өрістері
әсерінің шекті рауалы деңгейлері (ШРД) нормативтерін, зиянды заттардың
тағамдық өнімдердегі шекті рауалы қалдық мөлшерлер (көкөністегі нитрат,
ауыз судағы тұздар) нормативтерін жатқызады.
Судағы зиянды заттарды нормалау
Зиянды заттар үшін биосфераның әр компонентіне арнайы белгіленген ШРК-
ның шамалары бар.
Сулы орта немесе су объектілері:
- ШРКс – шаруашылық ауыз су мен мәдени-тұрмыстық
жағдайға қолданатын су қоймаларындағы заттардың шекті рауалы
концентрациясы, мгл. Бұл концентрация адамның бүкіл ғұмыры ішінде оның
мүшелеріне тікелей немесе жанама әсерін тигізбеуі, сонымен қатар келесі
ұрпақтардың денсаулығына және қолданатын судың гигиеналық жағдайын да
төментетпеуі қажет;
- ШРК б.с- балық шаруашылығында қолданылатын суаттардың
суындағы заттардың шекті рауалы концентрациясы, мгл.
Судың интегралдық көрсеткіштері:
- ОБҚ- оттекке биологиялық қажеттілік- сынау инкубациясының білгілі
уақыт ішінде (2,5, 20, 120 тәулік) органикалық заттардың биохимиялық тотығу
(ыдырау) процестеріне пайдаланылған оттектің мөлшері, мг О2л (ОБҚ5 -5
тәулік, ОБҚ 20 -20 тәулік ішінде);
- ОХҚ- оттекке химиялық қажеттілік- судағы барлық
тотықсыздандырғыштарды тотықтыруға қажетті, яғни тотықтырғыштың жұмсалатын
мөлшеріне эквивалентті, оттектің мөлшері (бихроматты әдіспен анықталған),
мг О2л суға.
ОБҚОХҚ қатынастарына қарай отырып, заттардың биохимиялық тотығуының
тиімділігін айтады.
Су обьектілеріндегі судың құрамы мен қасиеті өзен жармасындағы немесе
ақпайтын су қоймаларындағы су алатын нүктеден радиусы 1 км-дей жердегі
нормативтерге сәйкес болц тиіс.
Заттардың ШРК-ның шамасы әртүрлі болады, ол суды қолдану
категориясының түріне байланысты келеді. Мысалы шаруашылық- ауыз су және
мәдени-тұрмыстық жағдайға қолданылатын су обьектілерінің суында
хлорорганикалық қосылыстың –гексахлоранның мөлшері 0,1 мгл шамасында
болуға рұқсат беріледі, ал балық шаруашылығына тұтынатын суларына бұл зат
мүлдем болмауы тиіс.
Бір заттар организмнің ішіне түскенде ғана қолайсыз әсер тигізсе,
екіншілері сырттай байланысқанның өзінде зиянды әсерін тигізеді, осыған
байланысты іс-жүзінде әртүрлі шектеулер қолданылады. Мысалы, санитарлық
шектеулерге сәйкес бір заттың суда болуы шомылу мен жуынуды шектейді, ал
санитарлық-гтгтеналық шектеу басқа заттардың болуына қарай оны ішуге және
тамақ пісіруге лимиттейді. Сондықтан, ШРК-мен қатар су обьектілеріне басқа
шектеу нормативі – зияндылықты лимиттеу көрсеткіші (ЗЛК) қолданылады. Ол
суды сандық жағынан емес, тек судың сапасына қойылатын талаптарды
сипаттайды. ЗЛК үш түрге бөлінеді:
1) санитарлық-токсикологиялық (заттардың адам организмін
және су жануарларын уландыруын сипаттайды);
2) жалпы санитарлық (заттардың су обьектісінің жалпы санитарлық жағдайына,
сондай-ақ өздігінен жүретін процестердің жылдамдығына тигізетін әсерін
сипаттайды);
3) органолептикалық (заттардың судың органолептикалық
қаситетін- иісі, дәмін, түсін, көбіктенуін өзгерту қабілетін сипаттайды,
яғни адамның сезім мүшелерімен бағаланатын қасиеттер).
Мәдени-тұрмыстық және шаруашылық-ауыз суға арналған су обьектілері
токсикологиялық, жалпы санитарлық, органолептикалық лимиттерге, ал балық
шаруашылығына бағытталғын су обьектілері- негізінде токсикологиялық және
аздап органолептикалық лимиттерге негізделіп нормаланады.
Ауыз суға және шипалылығын пайдалануға бағытталған сулар негізгі 11
көрсеткіштермен нормаланады. Қазіргі кезде 1200-дей улы заттарға ШРК
белгіленген. Балық шаруашылығына қоладанылатын су негізгі 8
көрсеткіштермен нормаланады. 1000 заттарға ШРК белгіленген.
Су сапасына қойылатын талап оны қолдану мақсатына байланысты болады
(1.3 кесте).
1.3 Кесте – Суды тұтыну категириясы бойынша су нысандарындағы судың
қасиеттеріне қойылатын гигиеналық талаптар
Суды тұтыну мақсаты
Көрсет
кіштер
Шаруашылық Коммуналды-тұБалық шаруашылығына
ауыз су рмыстық қажетті су
Жоғары және 2 категория
1 категория
1 2 3 4 5
1.3 Кестенің жалғасы
1 2 3 4 5
өлшенді Су нысандарына ағызынды сулардың түсуінде бақы-лау
заттар створында өлшенді заттардың құрамы табиғи
(гм3) жағ-дайлармен салыстырғанда жоғары болмауы қажет яғни:
0,25 0,75 0,25 0,75
Қалқыма Су бетінде мұнай өнімдерінен, май және басқа
қосындыларқосындылардан түзілген қабық болмауы қажет
Түсі Баған биіктігінде ... см Суда бөтен түс мүлдем
болмауы қажет болмауы қажет
20 10
Иісі және Су қарқындылығы 1 балл Вода не должна сооб-щать
дәмі иісті болмау керек посторонних запахов и
привкусов мясу рыбы.
әрине хлорлау Үнемі,
кезінде, және міндетті
т.б. суды
за-лалсызданды
рудың басқа
әдістерін
қолдануда
Сутекті Шамадан тыс болмауы қажет рН 6,5-8,5.
көрсеткіш
рН
Минерализа1000 көп емес,дәм татымы Балық шаруашылық су
ция соның ішінде: көрсеткіші нысандарының
(мгл) хлорид 350 бойынша таксауиясына сәйкес
сульфат 500, нормаланады нормаланады
темір 0,3.
жалпы
тұтқырлығы 0,7
мг-эквл
Еріген Жылдың Қысқы ұзақ мезгілде .. (мгл) аз
оттегі(мг)кез-келген болмауы қажет
мезгі лінде 4
мгл аз
болмауы қажет
Жаз мезгілі кезінде
6 мгл аз болмауы қажет
1.3 Кестенің жалғасы
ОБҚ 20°С (мгО2л) температурадан жоғарламауы қажет...
3 6 3 3
ОХҚ ... (мгО2л) жоғарыламауы қажет
15 мг 30 мг - -
Химиялық Нормативті (қалыпты) жоғарылататын концентрацияда
заттар болмауы қажет
Ауыру Судың құрамында ауыру қоздырушы бактериялар мүлдем
қоздырушыларболмауы қажет, соның ішінде тіршілікке
гельминттердің жұмыртқалары (оскарида, власоглав,
токсокар, фасциол) және тіршілікке қабілетті
патогенді ішек қарапайымдылары
Судың - - Су нысандарындағы су
уыттылығы басқа объектілерге
созылмалы уыттылық әсер
етпеуі тиіс
Нормылаудың негізін зияндылықтың үш критериясы құрайды:
а) су нысанының жалпы санитарлық режиміне әсері;
б) судың органолептикалық қасиетіне әсері;
в) халық денсаулығына әсері.
Балық шаруашылығы мақсатында суды тұтынуда барлық заттра үшін
қауіптіліктің 1 және 2 класстары, ал шаруашылық-ауыз су және мәдени-
тұрмыстық мақсаттарда суды тұтынуда бақылау створындағы ластаушы заттардың
концентрациялары олардың ШРК-ның қатынасының қосылысы бірге тең немесе
бірден аз болуы тиіс, мысалы (1) формулада көрсетілген
, (1)
мұнда С-қауіптілік классы;
ШРК-шекті-рауалы концентрация.
Бақылау створы – су нысандарының көлденең ағысы, онда судың құрамы мен
қасиеттері нормативті сапаға сәйкес болуы тиіс.
4. Су сапасының негізгі көрсеткіштері
Әртүрлі көздердің су сапасының көрсеткіштері: физикалық, химиялық,
биологиялық және бактериологиялық болып табылады.
Физикалық көрсеткіштерге жатады:
1) өлшенген заттардың құрамы (құм, тұнба, планктонның
өлшектері). Тұнбаның булануынан кейін өлшеніп анықталады (мгл);
2) шартты бірліктерде түстің (бояудың) бағалануы;
3) дәмі және иісі баллмен бағаланады (органолептикалық).
Химиялық көрсеткіштер шартты түрде бес топқа бөлінеді: негізгі иондар,
еріген газдар, биогенді заттар, микроэлементтер және органикалық заттар.
Негізгі иондар. Табиғи суларда кең таралған аниондар: HCO3- , SO2-, Cl-
, CO32-, HSiO3-, NO2-, NO3-; катиондар: Na+, K+, Ca2+, Mg2+, Fe2+.
Судың кермектілігін (қаттылығын) еріген кальцийдің және магнийдің
тұздары көрсетеді. Кермектілікті карбонатты (СаСО3, MgCO3) және карбонатсыз
(CaSO4, MgSO4, CaCl2, MgCl2, Ca(NO3)2, Mg(NO3)2) деп ажыратады.
Еріген газдар: O2, CO2, H2S және т. б.
Оттегі судағы фотосинтездің нәтижесінде пайда болады және ауадан
келіп түсуімен анықталады. Оттегінің еруі судың температурасына байланысты:
температура төмен болған сайын, оттегі аз болады.
СО2 суда еріген түрінде де, көмірқышқыл түрінде де кездеседі.
Көмірқышқыл газының негізгі көздері заттар ыдырауының биохимиялық
процестері болып табылады.
Н2S шығу тегі жағынан органикалық (өнімнің ыдырауы) және
бейорганикалық (минералды тұздардың ыдырауы) болады. Судағы күкіртсутектің
болуынан жағымсыз иіс және металдың коррозиясы пайда болады. Су
организмдерінің тіршілігі үшін қажетті биогенді заттар, зат алмасу
процесінің (азот пен фосфордың қосылысы) нәтижесінде пайда болады.
Микроэлементтер – судың құрамында 1 мгл болатын элементтер. Адам үшін
ең маңызды элементтер йод пен фтор болып табылады. Судың қышқылдылығы
әдетте табиғи сулар үшін 6,5 – 8,5 дейін сутектік көрсеткішпен (рН)
анықталады. Суаттағы су рН-ның өзгеруі, әдетте, жаңбырмен шайылып, суатқа
ағып түсетін ауаның қышқылды қоспалармен (азот және күкірт оксидтерімен,
т.б.) ластануының нәтижесі болып табылады. Сонымен бірге рН-тың өзгеруі
тазарту және нейтрализациялау жолдарын өтпеген, суаттардың өндірістік ақаба
суларымен ластануынан пайда болады. Табиғи сулардың қышқылдылығы, сонымен
қатар, суат орналасқан орнымен, топырақ сипатымен, су түбінің өзгешелігімен
анықталады.
Суда еріген оттегі экологиялық маңызға ие. Гидробионттардың тыныс
алуын қамтамасыз ету үшін оттегі жеткілікті болу қажет. Өлі организмдердің
ыдырауына, органикалық және басқа қосылыстардың тотықтыру процестеріне
қатысатындықтан, суаттардың өздігінен тазалануына қажетті. Ауамен
әсерлескенде, оның еру жолымен және су өсімдіктерінің фотосинтезі , физико-
химиялық, биохимиялық процестердің нәтижесінде оттегінің суға түсу жолдары
байқалады.
Табиғи сулардың сапасы, едәуір деңгейде, еріген минералды тұздар
концентрациясының еруімен анықталады. Әдетте табиғи суларда кездесетін
минералды тұздардың екі үлкен класын бөледі.
Жалпы тұз құрамына тұздардың 1-ші класы негізгі үлесін қосады. Табиғи
сулардың жалпы тұз құрамына шамалы үлес қосқанымен, тұздардың 2-ші класын,
судың сапасын бағалаған уақытта есепке алу керек, себебі, олардың
әрқайсысына ШРК-ң мәні қойылған. Суда еріген минералды тұздардың
концентрациясын аналитикалық химияның әдісімен анықтайды. Судың минералды
құрамының негізгі компоненттерімен оларға бекітілген шекті-рауалы
концентрация 1.4 кестеде берілген.
1.4 Кесте - Судың минералды құрамының негізгі компоненттері
Судың минералды құрамының Шекті рауалы концентрация
компоненттері
1-ші класс
1 Катиондар
Кальций 200
мгл
Магний 100
мгл
Натрий 200
мгл
2 Аниондар
Нитрат 45
мгл
Карбонат 100
мгл
Гидрокарбонат 1000
мгл
Хлорид 350
мгл
Сульфат 500
мгл
2-ші
класс
1 Катиондар
Аммоний 2,5
мгл
Металдар
0,001 ммольл
Жалпы темір 0,3
мгл
2 Аниондар
Нитрит 0,1
мгл
Фосфат 3,5
мгл
Судың минералды құрамының өзгеруі ең алдымен, қарапайым бір клеткалы
организмдердің тіршілік етуіне әсерін тигізеді. Себебі, еріген тұздар тірі
клетка элементтері үшін құрылыс материалы болып табылады және клетканың
қоршаған ортамен зат алмасуын анықтайды. Тұздардың жоғары концентрациясы,
суатты қоршаған топырақтың минералды құрамына ауыр зардабын тигізеді және
ауылшаруашылық дала егістерін суландыру уақытында, топырақтың жер асты
суларын сіңіру процесінде тұздануына әкеліп соғады. Судағы табиғи тұздылық
тепе-теңдігінің бұзылуына әкеліп соғатын, табиғи сулардың минералды
тұздармен антропогенді байытылу көздері болып табылады:
1) қыстыгүні қала көшелері мен жолдардан тұзы бар еріген қар
суларының құйылуы;
2) дала алқаптарын минералды тыңайтқыштармен өңдегеннен
кейін, ақаба жаңбыр суларымен шайылып құйылуы;
3) өндіріс кәсіпорындарынан шығатын тұздық, тазартылмаған
ақаба сулары және тағы да басқа.
Тұздардың жоғары концентрациясы ауыз судың дәмін бұзады, ал ШРК-нан
асып түсетін тұздардың концентрациясынан ауыз су және шаруашылық
қажеттіліктері үшін пайдаланылатын су жарамсыз болып келеді.
5. Су үлгілерін дайындау және іріктеу
Келесі анализдің едәуір деңгейінде дұрыстылығын анықтайтын су
үлгілерінің іріктемесін стадия ретінде қарастыру қажет және үлгіні іріктеу
процесінде жіберген қателіктерді келешекте, тіпті квалификацияланған
анлитик те түзете алмайды.
Су үлгісінің орнын және іріктеу жағдайын әр кезде зерттеудің нақтылы
ережелермен анықтайды, бірақ үлгіні іріктеудің негізгі ережелері жалпы
түрде болады:
- анализ үшін алынған судың үлгісі іріктеудің орнын және
жағдайын көрсетуі қажет;
- үлгінің іріктемесі, сақталуы және тасымалдануы, оның
алғашқы құрамының өзгермеуін қамтамасыз ету керек (анықталатын
компоненттердің немесе су қасиеттерінің болуы);
- үлгінің көлемі әдістемеге сәйкес аналитикалық процедураны
өткізу үшін жеткілікті болу қажет.
Су үлгілерін іріктеу
Су үлгілері бір реттік және сериялы болуы мүмкін. Бір реттік
іріктеуді әдетте су анализінен алғашқы сапалық мәлімет алу керек болғанда
қолданады.
Үлгілер түрге байланысты жай және аралас болып келеді. Жай үлгі бар
қажеттіліктің су көлемінің анализі үшін бір реттік іріктеу жолымен
қамтамасыз етіледі және алынған мәлімет тап осы уақыттағы, тап осы нүктенің
құрамына жауап береді.
Аралас үлгіні әртүрлі нүктелерде немесе уақыттың әртүрлі аралығында
алынған, су құрамының орташа көрсеткішін көрсететін жай үлгілерді
араластыру жолымен алады. Егер үлгіні ашық су ағынынан алса, ол кәдімгі:
үлгіні іріктеу үшін жақсы жер болып табылатын толқыны қатты, тасқынды
учаскілер сияқты жағдайды сақтау қажет.
Ақаба сулардың үлгісін іріктеу барысында келесі шарттарды ұстану
қажет:
- іріктеудің жылдамдығы 0,5 мс аспау керек;
- үлгі іріктегіш саңлауының диаметрі 9 – 12 мм болу керек;
- жоғары турбуленттілік (болмаса, жасанды түрде жасау).
Ауыз су үлгісін іріктеу барысында толық ашылған краннан суды алдын ала
15 мин ішінде жіберу қажет. Ыдысты тығынмен жаппай тұрып, көлемі 5 – 10 см3
ауа қалатындай етіп, судың беткі қабатын төгеді. Үлгіні іріктеу және сақтау
үшін әртүрлі типті ыдыстарды қолданады. Үлгіні іріктеу және сақтау үшін
ыдыс таңдау кезінде, анықтайтын компоненттердің ерекшеліктерін есепке алу
керек. Көрсетілген мақсаттар үшін шыны, полиэтилен, тефлоннан жасалған
ыдыстарды кең қолданады.
Негізінен полиэтиленді және тегіс шынылы тығындарды қолданған жөн,
бірақ қыртысты және резеңкелі тығындарды да пайдалануға болады. Резеңкелі
тығындарды Na2CO3 1% ерітіндісінде, қыртысты тығындарды дистилденген суда
қайнатады, содан кейін сумен, HCl –дың бір пайыздық ерітіндісімен және
бірнеше рет дистилденген суда шаяды. Үлгіні іріктемей тұрып, суға 3 реттен
кем емес алдын ала жуылған ыдысты шаяды. Іріктеліп жатқан үлгіге
механикалық қоспалардың түспеуін қадағалау қажет. Үлгінің көлемі 0,5 л.
болу керек.
1.6 Қорғау (консервация) және сақтау
Анализді іріктеу күнінде жүргізу мүмкіндігі болмаса, ауыз су үлгісін
сол кезде ғана консервациялайды.
Бөтелкелер саңлаусыз жабық болуға тиісті. Қажеттілік туғанда,
тығындардың үстінен парафин және канифолидің қоспасын (80 – 90 пайыздық
парафин және 10 – 20 пайыздық канифоли) ерітіп құюға болады. Егер су ұзақ
сақталатын болса, онда 1л суға 2 мл хлороформ қосып консервациялайды.
Ақаба суларын консервациялау қиын, өйткені консервантты енгізу кезінде
анализді қиындата түсетін жанама процестерге әкеп соғуы мүмкін. Кейбір
жағдайда ақаба суының үлгісін 3 – 40С суытып, сақтаудың барысында, ондағы
биохимиялық процестерді баяулатуға болады. Бұл табиғи сулар үшін де
қолайлы. Үлгілерді бірнеше сағат ішінде анализдеу қажет немесе тоңазытқышта
сақтау қажет.
Тапсырма 1 Су объектілерінің органолептикалық қасиеттерін анықтау (2
сағат)
Органолептикалық қасиеттер. Органолептикалық қасиеттер көру (лайлылық,
түстілік) және иіс сезу (иіс) органдарымен анықталады.
Қанағаттандырылмайтын органолептикалық қасиеттер судың ластануын көрсетеді.
Алғашқы су сапасын бағалау, оның температурасын, органолептикалық қасиетін
анықтау суатта жүргізіледі. Судың температурасын анықтау жылулық ластануды
бақылау үшін қажет, сондықтан өлшеуді бір-бірінен бірнеше 100 м қашықтықта
болатын бірнеше нүктелерде жүргізу керек. Ерекше назар аударарлық зат, бұл
суатқа құятын жылға, өзен, ақаба сулары болуы тиіс. Өлшенген
температуралардың бірнеше градус (температуралық градиенттер) айырмашылығы
болса, жылулық ластану жайында айтуға болады.
Су сапасының органолептикалық бағалануы – суды бақылаудың алғашқы
міндетті санитарлы-химиялық процедураларының бірі.
Тапсырма А Иісті анықтау
Судың иісі, суға табиғи жолмен немесе ақаба суларымен түскен, иіс
аңқығыш ұщқыш заттарға негізделген. Барлық дерлік органикалық заттардың
иісі болады және ол суға беріледі. Әдетте, иісті бөлме (200С) және жоғары
(600С) судың температурасында анықтайды.
Иісті субъективті өзіндік сезінулерге байланысты екі топқа бөледі:
1) Табиғи шығу тегі (тірі және өлі организмдер, топырақтың
әсері, су өсімдіктері және т.б.);
2) техногенді жасанды шығу тегі. Әдетте ондай иістер суды
өңдеу барысында едәуір өзгеріске ұшырайды.
Құрал-жабдықтар және реактивтер:
250-500 мл тығыны бар колба немесе тығыны бар нөмірленген пробиркалар,
штатив (иісті мойны кең колбада анықтау қолайлы);
Жұмыстың барысы:
1) колбаның 13 бөлігіне су құйып, тығынмен жабыңыз;
2) колбаның құрамын шайқаңыз;
3) колбаны абайлап ашыңыз да, байқап дем тартыңыз, бірде
иістің интенсивтілігін және өзгешелігін анықтаңыз. Егер иіс бірден
сезілмесе немесе анық болмаса, онда колбадағы суды 600С температураға дейін
қыздырып, тәжірибені қайталауға болады.
Иістің қарқындылығын 1.5-кестеге сәйкес бес баллдық жүйе бойынша, шығу
тегі бойынша иістің қасиетін 1.6-кестеде анықтаңыз
1.5 Кесте - Иістің қарқындылығын анықтау
Иістің қарқындылығы Иіс білінуінің сипаты Балл
1.6 Кесте - Иістің қасиетін анықтау
Табиғи шығу тегі Жасанды шығу тегі
Анық емес (немесе жоқ) Анық емес (немесе жоқ)
Топырақты Мұнай өнімді
Шіріген Хлорлы
Көгерген Сіркелі
Жертезекті Фенолды
Шөптесін Күкіртсутекті
Басқа (қандай екенін Басқа (қандай екенін
көрсетіңіз) көрсетіңіз)
Судың иісін, ауада бөгде иісі жоқ жерде зерттеу қажет. Иістің
интенсивтілігін және қасиетін бірнеше зерттеушілер анықтаса дұрыс болар
еді.
Иісті анықтау барысында 1,7 және 1,8 кестелерді нұсқау етіп
қолданыңыз.
1.7 Кесте - Иістің қарқындылығы
Иістің қарқындылығы Иіс білінуінің сипаты Балл
Жоқ Иіс сезілмейді 0
Өте әлсіз Иісі сәл ғана білінеді 1
Әлсіз Егер көңіл аударса, иіс білінеді 2
Айқын Иіс оңай білінеді 3
Анық Иісі көңіл аудартады, ішуге келмейді4
Өте қатты Иісі соншама қатты, ішуге мүлдем 5
келмейді
1.8 Кесте - Иістің сипаты
Символ Иістің сипаты Иістің жуық түрі
Х Хош Қиярлы, гүлді
иісті
Бат Тұнбалы, балдырлы
Батпақты
Шір Фекальды, ақаба
Шіріген
А Ылғалды жоңқаның, ағаштың иісі
Ағашты
Т Жаңа жыртылған жердің бозданған иісі
Топырақты
Бал Балық, балық майы
Балықты
К Шіріген жұмыртқа
Күкіртсутекті
Шөп ШөптіЖаңа шабылған шөп, пішеннің иісі
Бел Шығу тегі табиғи иіс
Белгісіз
Бақылау нәтижесі бойынша 1.5 және 1.9 кестелерді толтырыңыз
1.9 Кесте - Иістің қарқындылығын бағалау
Пробирканың (колбаның) № Баллмен бағалау Иіс
1
2
3
және т.с.
Тапсырма Б Температураны анықтау
Құрал-жабдықтар:
1) калибрленген термометр;
2) үлгіні іріктегіш (судың тереңдігін өлшеу үшін).
Жұмыс барысы:
Термометрді үштен бір бөлігіндей ғана етіп, 5 минутқа суға
батырыңыз;
- термометрді судан алмай, көрсеткішін санап шығарыңыз(минималды
бөлудің жартысына дейінгі дәлдікпен);
- жылулық ластануды зерттегенде, бір-бірінен 100 м қашықтықта суаттағы
бірнеше орындардың су температурасын анықтаңыз. Температуралардың
айырмашылығын есептеңіз.
Тапсырма В Судың түстілігі
Түстілік – темір қосылыстардың кешенді және гуминді заттардың болуымен
негізделген табиғи сулардың кәдімгі қасиеті. Судың түсі суат түбінің
құрылымына және қасиетіне, су өсімдіктерінің сипаты және суатқа жақын
келген топырақтарға, бассейндегі шалшық және жертезектерге, т. б. тәуелді
болуы мүмкін.
Пробиркалардың биіктігі 10-12 см-дей су түсінің сипатын сапалы түрде
анықтауға болады. Судың түсін немесе түстілігін анықтау, ақаба сулардың
анализі немесе табиғи сулардың бояу сапалығының бағалануы бойынша ғана
өзекті. Ауыз судың түсі болмайтынын білеміз.
Су бағанасының сәйкес биіктігі аспауы тиіс: шаруашылық-ауыз су
суаттарының сулары үшін тағайындалады– 20 см; мәдени-тұрмыстық – 10 см.
Құрал жабдықтар:
1) Биіктігі 15-20 см шыны пробирка;
2) ақ қағаздың бір беті (фон ретінде)
Жұмыстың барысы:
- пробирканы 10-12 см-ге дейін сумен толтырыңыз;
- жеткілікті жарықпен (күндізгі, жасанды) ақ фонда пробирканы қарап,
судың түстілігін анықтаңыз.
Төменде келтірілген 1.10 кесте бойынша сіздің жағдайыңызға сәйкес
түстің астын сызыңыз немесе бос жолды толтырыңыз.
Кесте 1.10 - Судың түстілігі
Судың түстілігі
Әлсіз-сары
Ашық-сары
Сары
Интенсивті-сары
Қоңырлау
Қызыл-қоңыр
Басқа (қандай екенін көрсетіңіз)
Тапсырма Д Судың лайлылығын (мөлдірлілігін) анықтау
Судың лайлылығы шығу тегі әртүрлі ерімейтін немесе коллоидты
бөлшектердің, судағы өлшенген ұсақ дисперсті қоспаларға негізделген. Судың
лайлылығы кейде басқа сипаттарымен негізделеді:
- Тұнбаның болуы, ол едәуір көзге көрінетін, үлкен, өте үлкен немесе
болмауы да мүмкін (мм);
- ірі дисперсті қоспалардың немесе өлшенген заттар санының болуы (1л
суға қоспа массасының 1мг өлшенеді);
- мөлдірлілік су бағанасының биіктігін өлшегендей болады, одан қараған
кезде, ақ қағаздағы стандартты мөрлі шрифт көріну керек.
Биіктігі 10-12 см лайөлшегіш пробиркадағы бағанның лайлану дәрежесі
бойынша, лайлылықты анықтау үшін визуальді әдісті қолданады. Пробирканың
лайлылығын келесі сапа бойынша анықтайды: мөлдір; әлсіз опалесцирентті
(минералдың атауы – қараңғы фонда жақсы бақыланатын, бүйір жарық барысында
коллоидты ерітінділердің жарықтану құбылысы); опалесцирентті; әлсіз лайлы,
лайлы, өте лайлы. Көрсетілген кәдімгі әдісті біз лабораториялық, дала
жағдайлары үшін ұсынамыз.
Құрал-жабдықтар және реактивтер:
1) пробиркалар;
2) модельді ерітінділер.
Жұмыс барысы:
- Биіктігі 4 см стандартты шрифтің үстінен, суы жақсы араластырылып
құйылған цилиндрді қою қажет;
- шрифті әлі оқуға болатын, бағанның биіктігін тауып, цилиндрге суды
құйып немесе одан төгіп, шрифтті су бағанының үстінен қарайды;
- зерттеуді жарығы түзу түспейтін, жақсы жарықтанған жерде жүргізеді;
- өлшеуді 2-3 рет қайталап, нәтижесінде орташа мәнді алады. Бақылау
нәтижесі бойынша 1.11 кестені толтырыңыз.
Кесте 1.11 – Су үлгісінің лайлану дәрежесі
Лайлану дәрежесі Пробирканың нөмірі
Лайлылығы жоқ
Әлсіз опалесцирентті
Опалесцирентті
Әлсіз лайлы
Өте лайлы
Тапсырма Г Судың дәмін және татымын анықтау
Табиғи ауыз суының ластануына күмәндық тумаған жағдайда судың дәмін
бағалау жүргізіледі. 4 дәмді ажыратады: тұзды, қышқыл, ащы, тәтті. Қалған
дәм сезінулерін татымдар деп есептейді (хлорлы, тұзды және т. б.).
Санитарлы жағынан күдік туғызатын көздер және ашық суаттардан басқа, дәм
және татымды шикі (қайнатылмаған су) суда анықтайды.
Дәм және татымның интенсивтілігін бесбаллдық шкала бойынша бағалайды.
Зерттелген судың дәмін және татымын анықтағанда, стақаннан суды ұртып,
ауызда жұтпай 3-5 секунд ұстайды.
Құрал-жабдықтар және реактивтер:
1) қасық, 200 мл стақандар – 5 дана;
2) тұз;
3) қышы;
4) қант;
5) лимон;
6) қайнатылған су.
Жұмыс барысы:
1 нұсқа:
- пробирканы жартылай сумен толтырыңыз;
- пробиркадан 10-15 мл сұйықтықты алып, бірнеше секунд аузыңызда
ұстаңыз да, оның дәмін және татымын анықтаңыз. Сұйықтықты жұтпаңыз. Су дәмі
мен татымның қарқындылығын анықтап, 1.12- кестені толтырыңыз.
1.12 Кесте - Дәм және татымның сипаты мен қарқындылығын анықтау
Дәм және татымның Дәм және татымның Дәм және татымның
қарқындылығы пайда болуының сипатықарқындылығын бағалау
2 нұсқа:
1) бес стақанға 100 мл қайнатылған судан құйыңыз;
2) суда ерітіңіз:
- 1-стақанда 1 қасық қантты (үлгі № 1);
- 2-стақанда 1 қасық тұзды (үлгі № 2);
- 3-стақанда 1 қасық қышыны (үлгі № 3)
- 4- стақанда 1 қасық лимон шырынын (үлгі № 4);
- 5-стақанда тек қайнатылған су (үлгі № 5).
2) әр стақаннан кейін қасықты құрғақ сүртіп, сұйықтықты жақсылап
араластырыңыз;
3) әр стақаннан 10-15 мл сұйықтықты ұртып, ауызда бірнеше секунд ұстап
оның дәмін және татымын анықтаңыз. Бір ретте екі үлгіні ғана зерттеп, 5
минут үзіліс жасаңыз;
4) үлгі үшін сумен араластырып, әртүрлі концентрациялы ерітінділерді
жасаңыз;
5) әр стақанға 2 есе, үстінен 100 мл су қосып, дайындаған
ерітінділердің дәмі мен татымның интенсивтілігін анықтаңыз. Дәм және
татымды бағалау үшін 1.13 кестені қолданыңыз.
1.13 Кесте - Дәм және татымның қарқындылығы
Дәм және татымның Дәм және татымның Дәм және татымның
қарқындылығы пайда болуының сипаты қарқындылығын
бағалау
Жоқ Сезілмейді
0
Өте әлсізБірден сезілмейді,
бірақ ұқыпты дәл 1
бағалауда анықталады
ӘлсізЕгер көңіл аударса,
білінеді 2
КөрінетінОңай білінеді, және
жақсы 3
сипатталмайды
Анық Көңіл аударарлық, ішуге
келмейді 4
Өте қаттыӨте қатты, су ішуге
жарамсыз келеді 5
??? Бақылау нәтижесі бойынша 1.14 кестені толтырыңыз
1.14 Кесте - Дәм және татымның қарқындылығының сипаты
Үлгі (ерітінді) Дәм және татымдар
1
2
3
4
5
Тапсырма 2 Судың химиялық құрамын анықтау
Сабақтың мақсаты: студенттерге судың химиялық құрамы туралы ұғым
беріп, әдістермен және принциптермен таныстыру.
Тапсырма – судың химиялық құрамын анықтау. Карбонат - және
гидрокарбонат – аниондарын анықтау. Нитрат - анионын анықтау. Судағы бос
көмірқышқылын анықтау. Судың жалпы кермектілігін анықтау.
Тапсырма А Карбонат – және гидрокарбонат – аниондарын анықтау
Жұмыстың мақсаты: Карбонат – және гидрокарбонат – аниондарын судың
кәдімгі компоненттері ретінде қарастырып, оларға сандық әдісті қолданып
анықтау.
Карбонат – және гидрокарбонат – аниондарын анықтау химия тұрғысынан
алғанда, ең қызықты құбылыстардың бірі болып табылады. Анықтау
титриметриялық болып келеді және индикатор түрінде метилоранж пен
фенолфталеиннің барысында аниондардың сутек иондарымен реакциясына
негізделген. Осы екі индикаторды қолданып, эквиваленттің екі нүктесін
бақылауға мүмкіндік беріледі: бірінші нүктеде рН 8,0-8,2 фенолфталеиннің
барысында карбонат – аниондардың, екінші нүктеде рН 4,1-4,5 – гидрокарбонат
– аниондардың титрленуі толығымен аяқталады. Судың үлкен және жалпы
сілтілігін, қышқылдың (гидроксо – карбонат – және гидрокарбонат –
аниондар), тұтынуын қамтамасыз етіп, титрлеудің нәтижесінде зерттелген
ерітіндіде негізгі иондардың концентрациясын анықтауға болады. Себебі, олар
гидроксо – карбонат – және гидрокарбонат аниондарының құрамынан
стехиометриялық тәуелділікте болады. Титрлеу үшін концентрациясы – 0,05 г-
эквл немесе 0,1 г-эквл дәл мәні белгілі тұз қышқылының титрленген
ерітінділері қолданылады.
Карбонат аниондарды анықтау мына реакцияға негізделген
Н+ + СО32- = НСО3-
рН көрсеткіші 8,0-8,2 суларда ғана, аналитикалық тұрғыда анықталатын
концентрацияларда карбонат аниондарын анықтау барысында, зерттелген суда
гидроксо – аниондарының болуы бейтарап реакцияны береді
Н+ + ОН- = Н2О
Гидрокарбонат– аниондарын анықтау мына реакцияға негізделген
Н+ + НСО3- = СО2 + Н2О
Сөйтіп, фенолфталеин бойынша титрлеуде реакцияда қышқылмен ОН- және
СО32- - аниондары, ал метилоранж бойынша титрлеуде – ОН-, СО32-, және НСО32-
- аниондары қатысады.
Құрал- жабдықтар және реактивтер:
1) метилоранж индикаторының сулы ерітіндісі (0,1пайыз);
2) фенолфталеин индикаторының ерітіндісі;
3) титрленген (0,05 г-эквл) тұз қышқылының ерітіндісі;
4) алмұрт тәрізді рәзеңкемен жалғастыратын түтік және 2 мл немесе 5 мл
тамызғыш;
5) тамызғыш (капельница);
6) 10 мл белгісі бар ыдыс.
Жұмыс барысы:
А. Карбонат– анионын титрлеу
- Ыдысқа 10 мл белгісіне дейін суды құю;
- тамызғышпен 3-4 тамшы фенолфталеин ерітіндісін қосу. * Ерітіндінің
түсі әлсіз немесе мүлдем болмаған жағдайда, үлгіде карбонат– иондары жоқ
деп есептеледі;
- біртіндеп ұштығы бар өлшеуіш шприц немесе өлшеуіш тамызғыш арқылы
0,05 н тұз қышқылының ерітіндісімен әлсіз-қызғылт түске дейін титрлейді
және фенолфталеин бойынша титрлегенде, кеткен, тұз қышқылының
ерітіндісінің көлемін анықтаңыз;
- карбонат- аниондардың массалық концентрациясын төмендегі (2) формула
бойынша шығарады
Ск = Vк • 300
(2)
мұндағы Ск – карбонат- ионның массалық концентрациясы, мгл;
Vк – титрлеуге кеткен тұз қышқылы ерітіндісінің
көлемі, мл.
Ерітіндіні карбонат анионын титрлегеннен кейін келесі гидрокарбонат-
анионынның массалық концентрациясын анықтау үшін қалдырыңыз.
Б. Гидрокарбонат- анионын титрлеу
- Колбаға 10 мл белгіге дейін суды құйыңыз;
- 1-2 тамшы метилоранж ерітіндісін қосыңыз;
тұз қышқылының 0,05 н ерітіндісін сары түстен қызғылт түске дейін титрлейді
және метилоранж бойынша титрлеуге кеткен тұз қышқылы ерітіндісінің көлемін
анықтаңыз;
- гидрокарбонат- анионның массалық концентрациясын келесі (3) формула
бойынша есептейді
Сгк = Vгк • 305
(3)
мұндағы Сгк – гидрокарбонат- анионның массалық концентрациясы, мгл;
Vгк – титрлеуге кеткен ерітіндінің көлемі, мл.
1) карбонаттың қаттылығын келесі (4) формула бойынша есептеңіз
Қк = Ск • 0,0333 + Сгк • 0,0164 ,
(4)
мұндағы Ск – карбонат- ионның массалық концентрациясы, мгл;
Сгк – гидрокарбонат- анионның массалық
концентрациясы, мгл;
0,0333 және 0, 0164 – осы аниондардың кері
эквивалентті массалық өлшемдеріне тең коэффиценттер.
Тапсырма Б Судағы сульфаттарды анықтау
Жұмыстың мақсаты: сульфаттарды судың кәдімгі компоненттері ретінде
қарастырып, оларға сандық әдісті қолданып анықтау.
Сульфат анионның массалық концентрациясын анықтау әдісі, реакция
бойынша барий сульфаты ерімейтін суспензиясының пайда болуымен, барий
катиондармен сульфат аниондарының реакциясына негізделген
Ba2+ + SO42- = BaSO4 ↓
Сульфат иондардың концентрациясы, барий сульфаты суспензиясының саны
бойынша бағаланады және ол турбидиметриялық әдіспен анықталады.
Турбидиметриялық әдістің ұсынылған қарапайым нұсқалардың бірі, тұнықтылығы
бойынша суспензия баған биіктігінің өзгеруіне негізделген және 30 мгл
артық емес сульфат аниондардың концентрациясы барысында қолданылады.
Анализді тұнық суда орындайды (қажеттілік туған жағдайда суды
фильтрлейді). Суда, ауыз су шаруашылық суаттарда сульфаттардың ШРК-сы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Биология – химия факультеті
Экология кафедрасы
ТАБИҒИ ОРТА ЖАҒДАЙЫН БАҚЫЛАУ
Мониторинг принциптері және типтері пәні бойынша Экология мамандығының
күндізгі бөлімінде оқитын студенттер үшін зертханалық практикум
УДК 504.064.36(07)
ББК 20.1я.7
Б 23
Пікір сараптамашы
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің экология
кафедрасының б.ғ.докторы, профессор Ұ.Қаманұлы.
Құрастырушылар:
Б 23 Табиғи орта жағдайын бақылау. Мониторинг
принциптері және типтері пәні бойынша Экология
мамандығының күндізгі бөлімінде оқитын студенттер
үшін зертханалық практикум. – Павлодар, 2007 . – 97 б.
Әдістемелік нұсқаулар студенттердің мониторинг принциптері және
типтері курсынан алған білімдерін бекіту мен нығайтуға арналған. Ұсынылған
әдістемелік құрал жоғары оқу орындар студенттері мен оқытушыларына
арналған.
УДК 504.064.36(07)
ББК
20.1я 7
© Буркитбаева У.Д.,
Калиева А.А., 2007
© С. Торайғыров атындағы Павлодар
мемлекеттік университеті, 2007
Кіріспе
“Мониторинг принциптері және типтері” пәні бойынша зертханалық
жұмыстарға арналған әдістемелік нұсқау су нысандарын, атмосфера және
топырақтың экологиялық жағдайын кешенді бағалау әдістемесіне арналады.
Зертханалық жұмыстар оқу жұмыстарының бір түрі ретінде қарастырылып,
студенттермен орындалады.
Әдістемелік нұсқаудың мақсаты – студенттерді табиғи ортаның және тамақ
өнімдерінің сапасына баға берудегі әртүрлі бақылау әдістерімен таныстыру.
Әдістемелік нұсқаудың негізін кешенді тәсіл құрайды, яғни, барлық
зертханалық жұмыстар шынайы табиғи нысандарды зерттеуге арналған, сонымен
қатар сирек кездесетін реактивтерді және күрделі құрал-жабдықтарды
қолдануды талап етпейтін стандартты әдістемелер берілген. Әдістемелік
нұсқауда қоршаған орта сапасының стандарты, ластанудың негізгі
көрсеткіштері және әртүрлі деңгейде мониторингті жүзеге асыру үшін табиғи
экожүйелердің жағдайларын бақылау әдістемелері қарастырылған.
Зертханалық жұмыстарды орныдауға арналған әдістемелік нұсқау күндізгі
және сырттай оқу бөлімдері бойынша негізінен биологиялық мамандықтарға
оқитын студенттер үшін арналған және типтік бағдарламаға және пәннің жұмыс
бағдарламасына сәйкес құрастырылған.
1 Тақырып. Табиғи орта жағдайының экологиялық мониторингісі
1.1 Зертханалық жұмыс Су объектілерінің экологиялық жағдайын бағалау
(10 сағат)
Сабақтың мақсаты – су құрамының негізгі қасиеттерімен танысу, өз
бетімен суды сипаттауды үйрену. Судың негізгі сапасын анықтау: физикалық,
химиялық, биологиялық және бактериологиялық.
Тапсырма - су сапасының негізгі көрсеткіштерін анықтау: физикалық,
химиялық, биологиялық және бактериологиялық (2 сағат). Су объектілерінің
органолептикалық (физикалық) қасиеттерін анықтау (2 сағат). Су
объектілерінің химиялық қасиеттерін анықтау (6 сағат).
Зертханалық жұмысты орындауды төмендегідей қауіпсіздік техникасының
ережелерін (ҚТЕ) сақтау қажет:
1) химикаттарды және ерітінділерді сілеймелі қабаттарға,
теріге, киімге тигізбеу;
2) тағам (ішімдік) ретінде пайдаланбау;
3) өткір иісті және ұсақ кристалды (шаң түзетін) химикаттармен де алмау;
4) химикаттардың саңылаусыз оралымына және
этикеткалардың дұрыс оқылуына көңіл аудару керек және шыны ыдысты
бұйымдармен жұмыс істегенде қауіпсіздікті сақтау қажет.
1.1.1 Теориялық бөлім
1. Су объектілерінің экологиялық жағдайын бағалау
Табиғи сулардың құрамына тұщы (жер үсті, жер асты, су түбі және т. б.)
және теңіз сулар кіреді. Ауыз сулар алдын ала тазартылған және
залалсызданған табиғи (өзен және жер асты) сулардың туындысы болып
табылады. Ақаба сулар, өз алдына, адамдардың шаруашылық әрекетінің
нәтижесінде лайланған, лас сулар болып келеді. Сөйтіп, әртүрлі құрамды
сулардың белгілі бір анализ деңгейі, табиғи сулардың анализ мәселелерімен
тікелей байланысты.
Төменгі атмосфералық қысымда буландыру, мұздату, вакуумды қайнату
жолымен негізгі компонентті кәдімгі жою мүмкіндігінің арқасында, су,
анализдің қарапайым объектісі ретінде көрінеді. Бірақ құрамында элементтік
позициясы жағынан су – элементтер арасындағы әсерге байланысты, бір-бірінен
он мың есе айырмашылығы бар мәселе тудыратын, құрамына әртүрлі
концентрациялы элементтер кіретін, өте күрделі жүйе. Мысалы, Ca, Mg, Na
және K (0,001 – 0,01%) микроэлементтердің концентрациясы Ba, Zn және B
микроэлементтердің концентрациясынан 100 есе үлкен болады; As, Cr, Pb, Cu,
Mn – 1000 есе; V, Ni, Se, Hg және т. б. 10 000 – 100 000 есе, және де
табиғаты әртүрлі сулар үшін элементтердің арақатынасы елеулі түрде
ерекшеленуі мүмкін.
Ауыз су, содан кейін ақаба суларды алудың көздері тұщы (жер асты және
жер беті) табиғи сулар болып табылады. Ауыз сулар алдын ала тазарту процесі
кезінде, элементтік құрамы өзгермей, тотықтырылған өнімдермен элементарлы
хлормен, озонмен немесе фторлы агенттерімен байытылуы мүмкін.
Ақаба сулардың құрамын сапалық деңгейде болжауға қиын, элементтік және
заттық құрамы жағынан өте күрделі жүйені құрайды. Олар шаруашылық
түрлерінің әрекетіне тәуелді, спецификалық қасиеттерге ие, табиғаты
органикалық және бейорганикалық компоненттермен ластанады.
Табиғи сулардың негізгі қасиеттерінің бірі элементтердің көптүрлілігі
болып табылады. Табиғи сулардағы элементтердің жағдайы – органикалық және
бейорганикалық заттардың күрделі өзара әрекетінің нәтижесіне байланысты.
Табиғи, ауыз су, ақаба суларының бірден бір анализ мәселесі іріктеу
техникасына, консервациясына, үлгілердің сақталуына және тасымалдануына
ерекше талаптар қойылатын құрамның динамикалық сипаты болып табылады.
2. Су сапасының мониторингі
Су мониторингі жүйесінің шегінде жер үсті су көздерінің сапасын
бақылаудың төмендегі түрлерін келтіруге болады:
- жер үсті суларының ластану деңгейін физикалық, химиялық,
гидрологиялық және гидробиологиялық көрсеткіштері бойынша бақылау;
- арнайы міндеттерді шешу үшін арналған бақылау;
Осы бақылаулардың әрқайсысы келесі қызметтердің нәтижесінде жүсеге
асады:
1) су нысандарында немесе олардың бөліктерінде алдын-ала бақылау және
зерттеу жүргізу;
2) алдын-ала таңдалып алынған пункттердегі су объектілеріне жүйелі түрде
бақылау жүргізу, яғни:су сапасы туралы мәліметтерді жекелеген
бөліктерден жүйелі алу және белгілі бір мезгіл немесе кеңістікте
алынған мәлімет; шаруашылық ұйымдарды, сонымен қатар, қызығушылығы
бар мекемелерді жүйелі ақпараттармен және су көздеріндегі немесе
суаттардағы су сапасы, гидрохимиялық режимнің өзгеріс болжамымен
таныстырып, су ластануының тез өзгерісі туралы төтенше ақпараттармен
қамтамасыз ету.
Әрбір нақты жағдайда анықталатын арнайы заңдылықтармен зерттеулердің
міндеттерін құрайтындар мыналар:
- өзін-өзі тазарту процессінің негізгі заңдылықтарын бекіту;
- су түбінде жиналған ластаушы заттардың су сапасына тигізетін
әсерін анықтау;
- суаттардағы химиялық заттардың балансын құрастыру;
- коллекторлы –дренажды сулар арқылы химиялық заттардың
ығарылуын бағалау және т.б.
Су сапасын бақылау құрал-жабдықты база және бақылау жүргізу үшін
участок таңдаудан басталады. Су сапасын бақылаудың мақсаты- біріншілік
мәліметтердің аса жоғары стандартын қамтамасыз ету. Бақылаудың жақсы
сапасын қамтамасыз ету үшін суды жинау немесе су үлгісін алу бойынша
жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру қажет.
Гидроэкожүйелер сапасының мониторингі мақсатқа сай басқарудың бұрынғы
Жалпы мемлекеттік жүйеде, адам үшін, сонымен қатар биота үшін қауіп
тудыратын суды тұтыну орындарындағы бақылау пунктерінде жүргізіледі.
Бақылаудың негізін кешенділік, жүйелілік, гидрологиялық жағдайлардың
сипаттарымен келісе оларды жүргізу мерзімін анықтау құрайды.
Жер үсті су сапасын бақылауды жүргізу және ұйымдастырудың негізгі
принциптері 17.1.5.05-85 Мемлекеттік стандартпен және ИСО 5667-1:1980; 5667-
6:1990; 5667-4: 1987 стандарттарымен анықталады.
Су ресурстарының сапасына кешенді баға стандарттық әдістемелік
ұсыныстар негізінде беріледі.
Қазақстан республикасының жер үсті суларын қорғау ережелері
құжатының 2.2 пунктіне сәйкес, елді мекендерінің шегінде орналасқан
суаттардағы су сапасын бағалауда тұрмыстық-мәдени мақсатындағы суаттар үшін
бекітілген шекті–рауалы концентрацияны (ары қарай ШРК) қолдану керек.
Су объектілерінің сапасын бағалауда үнемі қолданылатын көрсеткіштер
категориясына су ластануының гидрохимиялық гидробиологиялық индексі жатады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) Экономикаклық және әлеуметтік Кеңесімен
европалық статистиктер конференциясының 37 пленарлық сессиясында
қабылданған (Женева, 12-16 маусым 1989 жыл) тұщы судың экологиялық
сапасының стандартты
статистикалық жіктемесіне сәйкес су объектілерінің жағдайларына
әртүрлі әсер етуіне байланысты судың сапасы көрсеткіштердің 7 тобы бойынша
анықталады (1.1 кесте), одан кейін судың жіктемелік класын анықтайды.
1.1 Кесте – Су сапасының класын анықтау критериялары
Су ластануының класыСипаттама Су ластануының
индексі
1 өте таза
2 таза 0,3 – 1
3 Қалыпты ластанған 1- 2,5
4 ластанған 2,5 –
4
5 лас 4 – 6
6 өте лас 6 – 10
7 Шамадан тыс лас 10
Әр жекелеген ингредиент бойынша шекті-рауалы концентрация (ары қарай
ШРК) бекітумен ластаушы заттардың концентрациясын салыстыруға негізделген
бағалаудың қолданыстағы жүйесі заттардың біріккен әсерінің эффектілігін
ескермейді.
3. Су объектілерінің ластануын нормалау
Қоршаған ортаның сапасын бағалау мақсатында қоршаған орта сапасының
стандарттары жасалған. Стандарт экологиялық және өндірістік –шаруашылық
болып бөлінеді.
Экологиялық стандарт қоршаған ортаға шекті рауалы нормаларын
белгілейді. Егер де осы экологиялық регламенттер негізінде есептелген және
құқықтық статус алған антропогендік жүктеме шамасы белгіленген мөлшерден
асатын болса, адам денсаулығына қауіп төнуі, ал өсімдіктер мен жануарлар
әлемін құртатын әсер орын алуы мүмкін. Осы нормалар сақталған жағдайда
экожүйелердің тозуы болмайды, биологиялық алуантүрлілік пен халықтың
экологиялық қауіпсіздігі сақталады.
Қоршаған табиғи орта сапасының барлық нормативтері үш түрге бөлінеді:
санитарлық-гигиеналық, экологиялық (өндірістік-шаруашылық) және қосалқы.
Санитарлық-гигиеналық нормаларға – адамды қоршаған ортаның санитарлық-
гигиеналық жағдайларының және сапасының көрсеткіштері. Санитарлық-
гигиеналық нормативтерге зиянды заттардың (химиялық, биологиялық) шекті
рауалы концентациясы немесе шекті рауалы мөлшері, физикалық әсерлер,
санитарлық қорғау аймағы, радияциялық әсерлердің шекті рауалы деңгейі
жатады.
Екінші нормативтер тобына экологиялық норматив –экологиялық
регламенттер негізінде есептелген және құқықтық статус алған антропогендік
жүктеме шамалары жатады.
Қосалқы нормалар мен ережелердің негізгі мақсаты қолданылатын
терминдерді, ұйымдастыру құрылымдарының және экологиялық қатынасты заң
тәртібімен реттеу бірлігінде беріледі. Қоршаған табиғи ортаны сипаттайтын
сапа нормативтерін топтастыру үлгісі 1.2 кестеде берілген.
1.2 Кесте - Қоршаған табиғи ортаны сипаттайтын сапа нормативтерін
топтастыру
Қоршаған табиғи ортаның сапалық нормативтері
Санитарлық-гигиеналыЭкологиялық Қосалқы
қ
Зиянды химиялық Шығарынды мен Терминология
заттардың ШРК төгіндінің нормативтері
Физикалық әсердің нормативтері Ұйымдастырушылық
ШМК Шу мен вибрацияның нормативтер
Биологиялық нормативтері Заңдылық нормативтер
заттардың ШМК Биологиялық ластанудың
Радиацияның ШРД нормативтері
Тағам өнімдеріндегі Радиация нормативтері
химиялық заттардың Шаруашылықта химиялық
ШРК заттарды қолдану
Санитарлық сақтау нормативтері
белдемінің Құрылыстық, қала
нормативтері құрылысының ережелері
Қазақстан республикасының Қоршаған табиғи ортаны қорғау заңына
сәйкес, осы нормативтер тобына зиянды заттардың шекті рауалы
концентрациялары нормативтерін, радиация, шу, вибрация, магнит өрістері
әсерінің шекті рауалы деңгейлері (ШРД) нормативтерін, зиянды заттардың
тағамдық өнімдердегі шекті рауалы қалдық мөлшерлер (көкөністегі нитрат,
ауыз судағы тұздар) нормативтерін жатқызады.
Судағы зиянды заттарды нормалау
Зиянды заттар үшін биосфераның әр компонентіне арнайы белгіленген ШРК-
ның шамалары бар.
Сулы орта немесе су объектілері:
- ШРКс – шаруашылық ауыз су мен мәдени-тұрмыстық
жағдайға қолданатын су қоймаларындағы заттардың шекті рауалы
концентрациясы, мгл. Бұл концентрация адамның бүкіл ғұмыры ішінде оның
мүшелеріне тікелей немесе жанама әсерін тигізбеуі, сонымен қатар келесі
ұрпақтардың денсаулығына және қолданатын судың гигиеналық жағдайын да
төментетпеуі қажет;
- ШРК б.с- балық шаруашылығында қолданылатын суаттардың
суындағы заттардың шекті рауалы концентрациясы, мгл.
Судың интегралдық көрсеткіштері:
- ОБҚ- оттекке биологиялық қажеттілік- сынау инкубациясының білгілі
уақыт ішінде (2,5, 20, 120 тәулік) органикалық заттардың биохимиялық тотығу
(ыдырау) процестеріне пайдаланылған оттектің мөлшері, мг О2л (ОБҚ5 -5
тәулік, ОБҚ 20 -20 тәулік ішінде);
- ОХҚ- оттекке химиялық қажеттілік- судағы барлық
тотықсыздандырғыштарды тотықтыруға қажетті, яғни тотықтырғыштың жұмсалатын
мөлшеріне эквивалентті, оттектің мөлшері (бихроматты әдіспен анықталған),
мг О2л суға.
ОБҚОХҚ қатынастарына қарай отырып, заттардың биохимиялық тотығуының
тиімділігін айтады.
Су обьектілеріндегі судың құрамы мен қасиеті өзен жармасындағы немесе
ақпайтын су қоймаларындағы су алатын нүктеден радиусы 1 км-дей жердегі
нормативтерге сәйкес болц тиіс.
Заттардың ШРК-ның шамасы әртүрлі болады, ол суды қолдану
категориясының түріне байланысты келеді. Мысалы шаруашылық- ауыз су және
мәдени-тұрмыстық жағдайға қолданылатын су обьектілерінің суында
хлорорганикалық қосылыстың –гексахлоранның мөлшері 0,1 мгл шамасында
болуға рұқсат беріледі, ал балық шаруашылығына тұтынатын суларына бұл зат
мүлдем болмауы тиіс.
Бір заттар организмнің ішіне түскенде ғана қолайсыз әсер тигізсе,
екіншілері сырттай байланысқанның өзінде зиянды әсерін тигізеді, осыған
байланысты іс-жүзінде әртүрлі шектеулер қолданылады. Мысалы, санитарлық
шектеулерге сәйкес бір заттың суда болуы шомылу мен жуынуды шектейді, ал
санитарлық-гтгтеналық шектеу басқа заттардың болуына қарай оны ішуге және
тамақ пісіруге лимиттейді. Сондықтан, ШРК-мен қатар су обьектілеріне басқа
шектеу нормативі – зияндылықты лимиттеу көрсеткіші (ЗЛК) қолданылады. Ол
суды сандық жағынан емес, тек судың сапасына қойылатын талаптарды
сипаттайды. ЗЛК үш түрге бөлінеді:
1) санитарлық-токсикологиялық (заттардың адам организмін
және су жануарларын уландыруын сипаттайды);
2) жалпы санитарлық (заттардың су обьектісінің жалпы санитарлық жағдайына,
сондай-ақ өздігінен жүретін процестердің жылдамдығына тигізетін әсерін
сипаттайды);
3) органолептикалық (заттардың судың органолептикалық
қаситетін- иісі, дәмін, түсін, көбіктенуін өзгерту қабілетін сипаттайды,
яғни адамның сезім мүшелерімен бағаланатын қасиеттер).
Мәдени-тұрмыстық және шаруашылық-ауыз суға арналған су обьектілері
токсикологиялық, жалпы санитарлық, органолептикалық лимиттерге, ал балық
шаруашылығына бағытталғын су обьектілері- негізінде токсикологиялық және
аздап органолептикалық лимиттерге негізделіп нормаланады.
Ауыз суға және шипалылығын пайдалануға бағытталған сулар негізгі 11
көрсеткіштермен нормаланады. Қазіргі кезде 1200-дей улы заттарға ШРК
белгіленген. Балық шаруашылығына қоладанылатын су негізгі 8
көрсеткіштермен нормаланады. 1000 заттарға ШРК белгіленген.
Су сапасына қойылатын талап оны қолдану мақсатына байланысты болады
(1.3 кесте).
1.3 Кесте – Суды тұтыну категириясы бойынша су нысандарындағы судың
қасиеттеріне қойылатын гигиеналық талаптар
Суды тұтыну мақсаты
Көрсет
кіштер
Шаруашылық Коммуналды-тұБалық шаруашылығына
ауыз су рмыстық қажетті су
Жоғары және 2 категория
1 категория
1 2 3 4 5
1.3 Кестенің жалғасы
1 2 3 4 5
өлшенді Су нысандарына ағызынды сулардың түсуінде бақы-лау
заттар створында өлшенді заттардың құрамы табиғи
(гм3) жағ-дайлармен салыстырғанда жоғары болмауы қажет яғни:
0,25 0,75 0,25 0,75
Қалқыма Су бетінде мұнай өнімдерінен, май және басқа
қосындыларқосындылардан түзілген қабық болмауы қажет
Түсі Баған биіктігінде ... см Суда бөтен түс мүлдем
болмауы қажет болмауы қажет
20 10
Иісі және Су қарқындылығы 1 балл Вода не должна сооб-щать
дәмі иісті болмау керек посторонних запахов и
привкусов мясу рыбы.
әрине хлорлау Үнемі,
кезінде, және міндетті
т.б. суды
за-лалсызданды
рудың басқа
әдістерін
қолдануда
Сутекті Шамадан тыс болмауы қажет рН 6,5-8,5.
көрсеткіш
рН
Минерализа1000 көп емес,дәм татымы Балық шаруашылық су
ция соның ішінде: көрсеткіші нысандарының
(мгл) хлорид 350 бойынша таксауиясына сәйкес
сульфат 500, нормаланады нормаланады
темір 0,3.
жалпы
тұтқырлығы 0,7
мг-эквл
Еріген Жылдың Қысқы ұзақ мезгілде .. (мгл) аз
оттегі(мг)кез-келген болмауы қажет
мезгі лінде 4
мгл аз
болмауы қажет
Жаз мезгілі кезінде
6 мгл аз болмауы қажет
1.3 Кестенің жалғасы
ОБҚ 20°С (мгО2л) температурадан жоғарламауы қажет...
3 6 3 3
ОХҚ ... (мгО2л) жоғарыламауы қажет
15 мг 30 мг - -
Химиялық Нормативті (қалыпты) жоғарылататын концентрацияда
заттар болмауы қажет
Ауыру Судың құрамында ауыру қоздырушы бактериялар мүлдем
қоздырушыларболмауы қажет, соның ішінде тіршілікке
гельминттердің жұмыртқалары (оскарида, власоглав,
токсокар, фасциол) және тіршілікке қабілетті
патогенді ішек қарапайымдылары
Судың - - Су нысандарындағы су
уыттылығы басқа объектілерге
созылмалы уыттылық әсер
етпеуі тиіс
Нормылаудың негізін зияндылықтың үш критериясы құрайды:
а) су нысанының жалпы санитарлық режиміне әсері;
б) судың органолептикалық қасиетіне әсері;
в) халық денсаулығына әсері.
Балық шаруашылығы мақсатында суды тұтынуда барлық заттра үшін
қауіптіліктің 1 және 2 класстары, ал шаруашылық-ауыз су және мәдени-
тұрмыстық мақсаттарда суды тұтынуда бақылау створындағы ластаушы заттардың
концентрациялары олардың ШРК-ның қатынасының қосылысы бірге тең немесе
бірден аз болуы тиіс, мысалы (1) формулада көрсетілген
, (1)
мұнда С-қауіптілік классы;
ШРК-шекті-рауалы концентрация.
Бақылау створы – су нысандарының көлденең ағысы, онда судың құрамы мен
қасиеттері нормативті сапаға сәйкес болуы тиіс.
4. Су сапасының негізгі көрсеткіштері
Әртүрлі көздердің су сапасының көрсеткіштері: физикалық, химиялық,
биологиялық және бактериологиялық болып табылады.
Физикалық көрсеткіштерге жатады:
1) өлшенген заттардың құрамы (құм, тұнба, планктонның
өлшектері). Тұнбаның булануынан кейін өлшеніп анықталады (мгл);
2) шартты бірліктерде түстің (бояудың) бағалануы;
3) дәмі және иісі баллмен бағаланады (органолептикалық).
Химиялық көрсеткіштер шартты түрде бес топқа бөлінеді: негізгі иондар,
еріген газдар, биогенді заттар, микроэлементтер және органикалық заттар.
Негізгі иондар. Табиғи суларда кең таралған аниондар: HCO3- , SO2-, Cl-
, CO32-, HSiO3-, NO2-, NO3-; катиондар: Na+, K+, Ca2+, Mg2+, Fe2+.
Судың кермектілігін (қаттылығын) еріген кальцийдің және магнийдің
тұздары көрсетеді. Кермектілікті карбонатты (СаСО3, MgCO3) және карбонатсыз
(CaSO4, MgSO4, CaCl2, MgCl2, Ca(NO3)2, Mg(NO3)2) деп ажыратады.
Еріген газдар: O2, CO2, H2S және т. б.
Оттегі судағы фотосинтездің нәтижесінде пайда болады және ауадан
келіп түсуімен анықталады. Оттегінің еруі судың температурасына байланысты:
температура төмен болған сайын, оттегі аз болады.
СО2 суда еріген түрінде де, көмірқышқыл түрінде де кездеседі.
Көмірқышқыл газының негізгі көздері заттар ыдырауының биохимиялық
процестері болып табылады.
Н2S шығу тегі жағынан органикалық (өнімнің ыдырауы) және
бейорганикалық (минералды тұздардың ыдырауы) болады. Судағы күкіртсутектің
болуынан жағымсыз иіс және металдың коррозиясы пайда болады. Су
организмдерінің тіршілігі үшін қажетті биогенді заттар, зат алмасу
процесінің (азот пен фосфордың қосылысы) нәтижесінде пайда болады.
Микроэлементтер – судың құрамында 1 мгл болатын элементтер. Адам үшін
ең маңызды элементтер йод пен фтор болып табылады. Судың қышқылдылығы
әдетте табиғи сулар үшін 6,5 – 8,5 дейін сутектік көрсеткішпен (рН)
анықталады. Суаттағы су рН-ның өзгеруі, әдетте, жаңбырмен шайылып, суатқа
ағып түсетін ауаның қышқылды қоспалармен (азот және күкірт оксидтерімен,
т.б.) ластануының нәтижесі болып табылады. Сонымен бірге рН-тың өзгеруі
тазарту және нейтрализациялау жолдарын өтпеген, суаттардың өндірістік ақаба
суларымен ластануынан пайда болады. Табиғи сулардың қышқылдылығы, сонымен
қатар, суат орналасқан орнымен, топырақ сипатымен, су түбінің өзгешелігімен
анықталады.
Суда еріген оттегі экологиялық маңызға ие. Гидробионттардың тыныс
алуын қамтамасыз ету үшін оттегі жеткілікті болу қажет. Өлі организмдердің
ыдырауына, органикалық және басқа қосылыстардың тотықтыру процестеріне
қатысатындықтан, суаттардың өздігінен тазалануына қажетті. Ауамен
әсерлескенде, оның еру жолымен және су өсімдіктерінің фотосинтезі , физико-
химиялық, биохимиялық процестердің нәтижесінде оттегінің суға түсу жолдары
байқалады.
Табиғи сулардың сапасы, едәуір деңгейде, еріген минералды тұздар
концентрациясының еруімен анықталады. Әдетте табиғи суларда кездесетін
минералды тұздардың екі үлкен класын бөледі.
Жалпы тұз құрамына тұздардың 1-ші класы негізгі үлесін қосады. Табиғи
сулардың жалпы тұз құрамына шамалы үлес қосқанымен, тұздардың 2-ші класын,
судың сапасын бағалаған уақытта есепке алу керек, себебі, олардың
әрқайсысына ШРК-ң мәні қойылған. Суда еріген минералды тұздардың
концентрациясын аналитикалық химияның әдісімен анықтайды. Судың минералды
құрамының негізгі компоненттерімен оларға бекітілген шекті-рауалы
концентрация 1.4 кестеде берілген.
1.4 Кесте - Судың минералды құрамының негізгі компоненттері
Судың минералды құрамының Шекті рауалы концентрация
компоненттері
1-ші класс
1 Катиондар
Кальций 200
мгл
Магний 100
мгл
Натрий 200
мгл
2 Аниондар
Нитрат 45
мгл
Карбонат 100
мгл
Гидрокарбонат 1000
мгл
Хлорид 350
мгл
Сульфат 500
мгл
2-ші
класс
1 Катиондар
Аммоний 2,5
мгл
Металдар
0,001 ммольл
Жалпы темір 0,3
мгл
2 Аниондар
Нитрит 0,1
мгл
Фосфат 3,5
мгл
Судың минералды құрамының өзгеруі ең алдымен, қарапайым бір клеткалы
организмдердің тіршілік етуіне әсерін тигізеді. Себебі, еріген тұздар тірі
клетка элементтері үшін құрылыс материалы болып табылады және клетканың
қоршаған ортамен зат алмасуын анықтайды. Тұздардың жоғары концентрациясы,
суатты қоршаған топырақтың минералды құрамына ауыр зардабын тигізеді және
ауылшаруашылық дала егістерін суландыру уақытында, топырақтың жер асты
суларын сіңіру процесінде тұздануына әкеліп соғады. Судағы табиғи тұздылық
тепе-теңдігінің бұзылуына әкеліп соғатын, табиғи сулардың минералды
тұздармен антропогенді байытылу көздері болып табылады:
1) қыстыгүні қала көшелері мен жолдардан тұзы бар еріген қар
суларының құйылуы;
2) дала алқаптарын минералды тыңайтқыштармен өңдегеннен
кейін, ақаба жаңбыр суларымен шайылып құйылуы;
3) өндіріс кәсіпорындарынан шығатын тұздық, тазартылмаған
ақаба сулары және тағы да басқа.
Тұздардың жоғары концентрациясы ауыз судың дәмін бұзады, ал ШРК-нан
асып түсетін тұздардың концентрациясынан ауыз су және шаруашылық
қажеттіліктері үшін пайдаланылатын су жарамсыз болып келеді.
5. Су үлгілерін дайындау және іріктеу
Келесі анализдің едәуір деңгейінде дұрыстылығын анықтайтын су
үлгілерінің іріктемесін стадия ретінде қарастыру қажет және үлгіні іріктеу
процесінде жіберген қателіктерді келешекте, тіпті квалификацияланған
анлитик те түзете алмайды.
Су үлгісінің орнын және іріктеу жағдайын әр кезде зерттеудің нақтылы
ережелермен анықтайды, бірақ үлгіні іріктеудің негізгі ережелері жалпы
түрде болады:
- анализ үшін алынған судың үлгісі іріктеудің орнын және
жағдайын көрсетуі қажет;
- үлгінің іріктемесі, сақталуы және тасымалдануы, оның
алғашқы құрамының өзгермеуін қамтамасыз ету керек (анықталатын
компоненттердің немесе су қасиеттерінің болуы);
- үлгінің көлемі әдістемеге сәйкес аналитикалық процедураны
өткізу үшін жеткілікті болу қажет.
Су үлгілерін іріктеу
Су үлгілері бір реттік және сериялы болуы мүмкін. Бір реттік
іріктеуді әдетте су анализінен алғашқы сапалық мәлімет алу керек болғанда
қолданады.
Үлгілер түрге байланысты жай және аралас болып келеді. Жай үлгі бар
қажеттіліктің су көлемінің анализі үшін бір реттік іріктеу жолымен
қамтамасыз етіледі және алынған мәлімет тап осы уақыттағы, тап осы нүктенің
құрамына жауап береді.
Аралас үлгіні әртүрлі нүктелерде немесе уақыттың әртүрлі аралығында
алынған, су құрамының орташа көрсеткішін көрсететін жай үлгілерді
араластыру жолымен алады. Егер үлгіні ашық су ағынынан алса, ол кәдімгі:
үлгіні іріктеу үшін жақсы жер болып табылатын толқыны қатты, тасқынды
учаскілер сияқты жағдайды сақтау қажет.
Ақаба сулардың үлгісін іріктеу барысында келесі шарттарды ұстану
қажет:
- іріктеудің жылдамдығы 0,5 мс аспау керек;
- үлгі іріктегіш саңлауының диаметрі 9 – 12 мм болу керек;
- жоғары турбуленттілік (болмаса, жасанды түрде жасау).
Ауыз су үлгісін іріктеу барысында толық ашылған краннан суды алдын ала
15 мин ішінде жіберу қажет. Ыдысты тығынмен жаппай тұрып, көлемі 5 – 10 см3
ауа қалатындай етіп, судың беткі қабатын төгеді. Үлгіні іріктеу және сақтау
үшін әртүрлі типті ыдыстарды қолданады. Үлгіні іріктеу және сақтау үшін
ыдыс таңдау кезінде, анықтайтын компоненттердің ерекшеліктерін есепке алу
керек. Көрсетілген мақсаттар үшін шыны, полиэтилен, тефлоннан жасалған
ыдыстарды кең қолданады.
Негізінен полиэтиленді және тегіс шынылы тығындарды қолданған жөн,
бірақ қыртысты және резеңкелі тығындарды да пайдалануға болады. Резеңкелі
тығындарды Na2CO3 1% ерітіндісінде, қыртысты тығындарды дистилденген суда
қайнатады, содан кейін сумен, HCl –дың бір пайыздық ерітіндісімен және
бірнеше рет дистилденген суда шаяды. Үлгіні іріктемей тұрып, суға 3 реттен
кем емес алдын ала жуылған ыдысты шаяды. Іріктеліп жатқан үлгіге
механикалық қоспалардың түспеуін қадағалау қажет. Үлгінің көлемі 0,5 л.
болу керек.
1.6 Қорғау (консервация) және сақтау
Анализді іріктеу күнінде жүргізу мүмкіндігі болмаса, ауыз су үлгісін
сол кезде ғана консервациялайды.
Бөтелкелер саңлаусыз жабық болуға тиісті. Қажеттілік туғанда,
тығындардың үстінен парафин және канифолидің қоспасын (80 – 90 пайыздық
парафин және 10 – 20 пайыздық канифоли) ерітіп құюға болады. Егер су ұзақ
сақталатын болса, онда 1л суға 2 мл хлороформ қосып консервациялайды.
Ақаба суларын консервациялау қиын, өйткені консервантты енгізу кезінде
анализді қиындата түсетін жанама процестерге әкеп соғуы мүмкін. Кейбір
жағдайда ақаба суының үлгісін 3 – 40С суытып, сақтаудың барысында, ондағы
биохимиялық процестерді баяулатуға болады. Бұл табиғи сулар үшін де
қолайлы. Үлгілерді бірнеше сағат ішінде анализдеу қажет немесе тоңазытқышта
сақтау қажет.
Тапсырма 1 Су объектілерінің органолептикалық қасиеттерін анықтау (2
сағат)
Органолептикалық қасиеттер. Органолептикалық қасиеттер көру (лайлылық,
түстілік) және иіс сезу (иіс) органдарымен анықталады.
Қанағаттандырылмайтын органолептикалық қасиеттер судың ластануын көрсетеді.
Алғашқы су сапасын бағалау, оның температурасын, органолептикалық қасиетін
анықтау суатта жүргізіледі. Судың температурасын анықтау жылулық ластануды
бақылау үшін қажет, сондықтан өлшеуді бір-бірінен бірнеше 100 м қашықтықта
болатын бірнеше нүктелерде жүргізу керек. Ерекше назар аударарлық зат, бұл
суатқа құятын жылға, өзен, ақаба сулары болуы тиіс. Өлшенген
температуралардың бірнеше градус (температуралық градиенттер) айырмашылығы
болса, жылулық ластану жайында айтуға болады.
Су сапасының органолептикалық бағалануы – суды бақылаудың алғашқы
міндетті санитарлы-химиялық процедураларының бірі.
Тапсырма А Иісті анықтау
Судың иісі, суға табиғи жолмен немесе ақаба суларымен түскен, иіс
аңқығыш ұщқыш заттарға негізделген. Барлық дерлік органикалық заттардың
иісі болады және ол суға беріледі. Әдетте, иісті бөлме (200С) және жоғары
(600С) судың температурасында анықтайды.
Иісті субъективті өзіндік сезінулерге байланысты екі топқа бөледі:
1) Табиғи шығу тегі (тірі және өлі организмдер, топырақтың
әсері, су өсімдіктері және т.б.);
2) техногенді жасанды шығу тегі. Әдетте ондай иістер суды
өңдеу барысында едәуір өзгеріске ұшырайды.
Құрал-жабдықтар және реактивтер:
250-500 мл тығыны бар колба немесе тығыны бар нөмірленген пробиркалар,
штатив (иісті мойны кең колбада анықтау қолайлы);
Жұмыстың барысы:
1) колбаның 13 бөлігіне су құйып, тығынмен жабыңыз;
2) колбаның құрамын шайқаңыз;
3) колбаны абайлап ашыңыз да, байқап дем тартыңыз, бірде
иістің интенсивтілігін және өзгешелігін анықтаңыз. Егер иіс бірден
сезілмесе немесе анық болмаса, онда колбадағы суды 600С температураға дейін
қыздырып, тәжірибені қайталауға болады.
Иістің қарқындылығын 1.5-кестеге сәйкес бес баллдық жүйе бойынша, шығу
тегі бойынша иістің қасиетін 1.6-кестеде анықтаңыз
1.5 Кесте - Иістің қарқындылығын анықтау
Иістің қарқындылығы Иіс білінуінің сипаты Балл
1.6 Кесте - Иістің қасиетін анықтау
Табиғи шығу тегі Жасанды шығу тегі
Анық емес (немесе жоқ) Анық емес (немесе жоқ)
Топырақты Мұнай өнімді
Шіріген Хлорлы
Көгерген Сіркелі
Жертезекті Фенолды
Шөптесін Күкіртсутекті
Басқа (қандай екенін Басқа (қандай екенін
көрсетіңіз) көрсетіңіз)
Судың иісін, ауада бөгде иісі жоқ жерде зерттеу қажет. Иістің
интенсивтілігін және қасиетін бірнеше зерттеушілер анықтаса дұрыс болар
еді.
Иісті анықтау барысында 1,7 және 1,8 кестелерді нұсқау етіп
қолданыңыз.
1.7 Кесте - Иістің қарқындылығы
Иістің қарқындылығы Иіс білінуінің сипаты Балл
Жоқ Иіс сезілмейді 0
Өте әлсіз Иісі сәл ғана білінеді 1
Әлсіз Егер көңіл аударса, иіс білінеді 2
Айқын Иіс оңай білінеді 3
Анық Иісі көңіл аудартады, ішуге келмейді4
Өте қатты Иісі соншама қатты, ішуге мүлдем 5
келмейді
1.8 Кесте - Иістің сипаты
Символ Иістің сипаты Иістің жуық түрі
Х Хош Қиярлы, гүлді
иісті
Бат Тұнбалы, балдырлы
Батпақты
Шір Фекальды, ақаба
Шіріген
А Ылғалды жоңқаның, ағаштың иісі
Ағашты
Т Жаңа жыртылған жердің бозданған иісі
Топырақты
Бал Балық, балық майы
Балықты
К Шіріген жұмыртқа
Күкіртсутекті
Шөп ШөптіЖаңа шабылған шөп, пішеннің иісі
Бел Шығу тегі табиғи иіс
Белгісіз
Бақылау нәтижесі бойынша 1.5 және 1.9 кестелерді толтырыңыз
1.9 Кесте - Иістің қарқындылығын бағалау
Пробирканың (колбаның) № Баллмен бағалау Иіс
1
2
3
және т.с.
Тапсырма Б Температураны анықтау
Құрал-жабдықтар:
1) калибрленген термометр;
2) үлгіні іріктегіш (судың тереңдігін өлшеу үшін).
Жұмыс барысы:
Термометрді үштен бір бөлігіндей ғана етіп, 5 минутқа суға
батырыңыз;
- термометрді судан алмай, көрсеткішін санап шығарыңыз(минималды
бөлудің жартысына дейінгі дәлдікпен);
- жылулық ластануды зерттегенде, бір-бірінен 100 м қашықтықта суаттағы
бірнеше орындардың су температурасын анықтаңыз. Температуралардың
айырмашылығын есептеңіз.
Тапсырма В Судың түстілігі
Түстілік – темір қосылыстардың кешенді және гуминді заттардың болуымен
негізделген табиғи сулардың кәдімгі қасиеті. Судың түсі суат түбінің
құрылымына және қасиетіне, су өсімдіктерінің сипаты және суатқа жақын
келген топырақтарға, бассейндегі шалшық және жертезектерге, т. б. тәуелді
болуы мүмкін.
Пробиркалардың биіктігі 10-12 см-дей су түсінің сипатын сапалы түрде
анықтауға болады. Судың түсін немесе түстілігін анықтау, ақаба сулардың
анализі немесе табиғи сулардың бояу сапалығының бағалануы бойынша ғана
өзекті. Ауыз судың түсі болмайтынын білеміз.
Су бағанасының сәйкес биіктігі аспауы тиіс: шаруашылық-ауыз су
суаттарының сулары үшін тағайындалады– 20 см; мәдени-тұрмыстық – 10 см.
Құрал жабдықтар:
1) Биіктігі 15-20 см шыны пробирка;
2) ақ қағаздың бір беті (фон ретінде)
Жұмыстың барысы:
- пробирканы 10-12 см-ге дейін сумен толтырыңыз;
- жеткілікті жарықпен (күндізгі, жасанды) ақ фонда пробирканы қарап,
судың түстілігін анықтаңыз.
Төменде келтірілген 1.10 кесте бойынша сіздің жағдайыңызға сәйкес
түстің астын сызыңыз немесе бос жолды толтырыңыз.
Кесте 1.10 - Судың түстілігі
Судың түстілігі
Әлсіз-сары
Ашық-сары
Сары
Интенсивті-сары
Қоңырлау
Қызыл-қоңыр
Басқа (қандай екенін көрсетіңіз)
Тапсырма Д Судың лайлылығын (мөлдірлілігін) анықтау
Судың лайлылығы шығу тегі әртүрлі ерімейтін немесе коллоидты
бөлшектердің, судағы өлшенген ұсақ дисперсті қоспаларға негізделген. Судың
лайлылығы кейде басқа сипаттарымен негізделеді:
- Тұнбаның болуы, ол едәуір көзге көрінетін, үлкен, өте үлкен немесе
болмауы да мүмкін (мм);
- ірі дисперсті қоспалардың немесе өлшенген заттар санының болуы (1л
суға қоспа массасының 1мг өлшенеді);
- мөлдірлілік су бағанасының биіктігін өлшегендей болады, одан қараған
кезде, ақ қағаздағы стандартты мөрлі шрифт көріну керек.
Биіктігі 10-12 см лайөлшегіш пробиркадағы бағанның лайлану дәрежесі
бойынша, лайлылықты анықтау үшін визуальді әдісті қолданады. Пробирканың
лайлылығын келесі сапа бойынша анықтайды: мөлдір; әлсіз опалесцирентті
(минералдың атауы – қараңғы фонда жақсы бақыланатын, бүйір жарық барысында
коллоидты ерітінділердің жарықтану құбылысы); опалесцирентті; әлсіз лайлы,
лайлы, өте лайлы. Көрсетілген кәдімгі әдісті біз лабораториялық, дала
жағдайлары үшін ұсынамыз.
Құрал-жабдықтар және реактивтер:
1) пробиркалар;
2) модельді ерітінділер.
Жұмыс барысы:
- Биіктігі 4 см стандартты шрифтің үстінен, суы жақсы араластырылып
құйылған цилиндрді қою қажет;
- шрифті әлі оқуға болатын, бағанның биіктігін тауып, цилиндрге суды
құйып немесе одан төгіп, шрифтті су бағанының үстінен қарайды;
- зерттеуді жарығы түзу түспейтін, жақсы жарықтанған жерде жүргізеді;
- өлшеуді 2-3 рет қайталап, нәтижесінде орташа мәнді алады. Бақылау
нәтижесі бойынша 1.11 кестені толтырыңыз.
Кесте 1.11 – Су үлгісінің лайлану дәрежесі
Лайлану дәрежесі Пробирканың нөмірі
Лайлылығы жоқ
Әлсіз опалесцирентті
Опалесцирентті
Әлсіз лайлы
Өте лайлы
Тапсырма Г Судың дәмін және татымын анықтау
Табиғи ауыз суының ластануына күмәндық тумаған жағдайда судың дәмін
бағалау жүргізіледі. 4 дәмді ажыратады: тұзды, қышқыл, ащы, тәтті. Қалған
дәм сезінулерін татымдар деп есептейді (хлорлы, тұзды және т. б.).
Санитарлы жағынан күдік туғызатын көздер және ашық суаттардан басқа, дәм
және татымды шикі (қайнатылмаған су) суда анықтайды.
Дәм және татымның интенсивтілігін бесбаллдық шкала бойынша бағалайды.
Зерттелген судың дәмін және татымын анықтағанда, стақаннан суды ұртып,
ауызда жұтпай 3-5 секунд ұстайды.
Құрал-жабдықтар және реактивтер:
1) қасық, 200 мл стақандар – 5 дана;
2) тұз;
3) қышы;
4) қант;
5) лимон;
6) қайнатылған су.
Жұмыс барысы:
1 нұсқа:
- пробирканы жартылай сумен толтырыңыз;
- пробиркадан 10-15 мл сұйықтықты алып, бірнеше секунд аузыңызда
ұстаңыз да, оның дәмін және татымын анықтаңыз. Сұйықтықты жұтпаңыз. Су дәмі
мен татымның қарқындылығын анықтап, 1.12- кестені толтырыңыз.
1.12 Кесте - Дәм және татымның сипаты мен қарқындылығын анықтау
Дәм және татымның Дәм және татымның Дәм және татымның
қарқындылығы пайда болуының сипатықарқындылығын бағалау
2 нұсқа:
1) бес стақанға 100 мл қайнатылған судан құйыңыз;
2) суда ерітіңіз:
- 1-стақанда 1 қасық қантты (үлгі № 1);
- 2-стақанда 1 қасық тұзды (үлгі № 2);
- 3-стақанда 1 қасық қышыны (үлгі № 3)
- 4- стақанда 1 қасық лимон шырынын (үлгі № 4);
- 5-стақанда тек қайнатылған су (үлгі № 5).
2) әр стақаннан кейін қасықты құрғақ сүртіп, сұйықтықты жақсылап
араластырыңыз;
3) әр стақаннан 10-15 мл сұйықтықты ұртып, ауызда бірнеше секунд ұстап
оның дәмін және татымын анықтаңыз. Бір ретте екі үлгіні ғана зерттеп, 5
минут үзіліс жасаңыз;
4) үлгі үшін сумен араластырып, әртүрлі концентрациялы ерітінділерді
жасаңыз;
5) әр стақанға 2 есе, үстінен 100 мл су қосып, дайындаған
ерітінділердің дәмі мен татымның интенсивтілігін анықтаңыз. Дәм және
татымды бағалау үшін 1.13 кестені қолданыңыз.
1.13 Кесте - Дәм және татымның қарқындылығы
Дәм және татымның Дәм және татымның Дәм және татымның
қарқындылығы пайда болуының сипаты қарқындылығын
бағалау
Жоқ Сезілмейді
0
Өте әлсізБірден сезілмейді,
бірақ ұқыпты дәл 1
бағалауда анықталады
ӘлсізЕгер көңіл аударса,
білінеді 2
КөрінетінОңай білінеді, және
жақсы 3
сипатталмайды
Анық Көңіл аударарлық, ішуге
келмейді 4
Өте қаттыӨте қатты, су ішуге
жарамсыз келеді 5
??? Бақылау нәтижесі бойынша 1.14 кестені толтырыңыз
1.14 Кесте - Дәм және татымның қарқындылығының сипаты
Үлгі (ерітінді) Дәм және татымдар
1
2
3
4
5
Тапсырма 2 Судың химиялық құрамын анықтау
Сабақтың мақсаты: студенттерге судың химиялық құрамы туралы ұғым
беріп, әдістермен және принциптермен таныстыру.
Тапсырма – судың химиялық құрамын анықтау. Карбонат - және
гидрокарбонат – аниондарын анықтау. Нитрат - анионын анықтау. Судағы бос
көмірқышқылын анықтау. Судың жалпы кермектілігін анықтау.
Тапсырма А Карбонат – және гидрокарбонат – аниондарын анықтау
Жұмыстың мақсаты: Карбонат – және гидрокарбонат – аниондарын судың
кәдімгі компоненттері ретінде қарастырып, оларға сандық әдісті қолданып
анықтау.
Карбонат – және гидрокарбонат – аниондарын анықтау химия тұрғысынан
алғанда, ең қызықты құбылыстардың бірі болып табылады. Анықтау
титриметриялық болып келеді және индикатор түрінде метилоранж пен
фенолфталеиннің барысында аниондардың сутек иондарымен реакциясына
негізделген. Осы екі индикаторды қолданып, эквиваленттің екі нүктесін
бақылауға мүмкіндік беріледі: бірінші нүктеде рН 8,0-8,2 фенолфталеиннің
барысында карбонат – аниондардың, екінші нүктеде рН 4,1-4,5 – гидрокарбонат
– аниондардың титрленуі толығымен аяқталады. Судың үлкен және жалпы
сілтілігін, қышқылдың (гидроксо – карбонат – және гидрокарбонат –
аниондар), тұтынуын қамтамасыз етіп, титрлеудің нәтижесінде зерттелген
ерітіндіде негізгі иондардың концентрациясын анықтауға болады. Себебі, олар
гидроксо – карбонат – және гидрокарбонат аниондарының құрамынан
стехиометриялық тәуелділікте болады. Титрлеу үшін концентрациясы – 0,05 г-
эквл немесе 0,1 г-эквл дәл мәні белгілі тұз қышқылының титрленген
ерітінділері қолданылады.
Карбонат аниондарды анықтау мына реакцияға негізделген
Н+ + СО32- = НСО3-
рН көрсеткіші 8,0-8,2 суларда ғана, аналитикалық тұрғыда анықталатын
концентрацияларда карбонат аниондарын анықтау барысында, зерттелген суда
гидроксо – аниондарының болуы бейтарап реакцияны береді
Н+ + ОН- = Н2О
Гидрокарбонат– аниондарын анықтау мына реакцияға негізделген
Н+ + НСО3- = СО2 + Н2О
Сөйтіп, фенолфталеин бойынша титрлеуде реакцияда қышқылмен ОН- және
СО32- - аниондары, ал метилоранж бойынша титрлеуде – ОН-, СО32-, және НСО32-
- аниондары қатысады.
Құрал- жабдықтар және реактивтер:
1) метилоранж индикаторының сулы ерітіндісі (0,1пайыз);
2) фенолфталеин индикаторының ерітіндісі;
3) титрленген (0,05 г-эквл) тұз қышқылының ерітіндісі;
4) алмұрт тәрізді рәзеңкемен жалғастыратын түтік және 2 мл немесе 5 мл
тамызғыш;
5) тамызғыш (капельница);
6) 10 мл белгісі бар ыдыс.
Жұмыс барысы:
А. Карбонат– анионын титрлеу
- Ыдысқа 10 мл белгісіне дейін суды құю;
- тамызғышпен 3-4 тамшы фенолфталеин ерітіндісін қосу. * Ерітіндінің
түсі әлсіз немесе мүлдем болмаған жағдайда, үлгіде карбонат– иондары жоқ
деп есептеледі;
- біртіндеп ұштығы бар өлшеуіш шприц немесе өлшеуіш тамызғыш арқылы
0,05 н тұз қышқылының ерітіндісімен әлсіз-қызғылт түске дейін титрлейді
және фенолфталеин бойынша титрлегенде, кеткен, тұз қышқылының
ерітіндісінің көлемін анықтаңыз;
- карбонат- аниондардың массалық концентрациясын төмендегі (2) формула
бойынша шығарады
Ск = Vк • 300
(2)
мұндағы Ск – карбонат- ионның массалық концентрациясы, мгл;
Vк – титрлеуге кеткен тұз қышқылы ерітіндісінің
көлемі, мл.
Ерітіндіні карбонат анионын титрлегеннен кейін келесі гидрокарбонат-
анионынның массалық концентрациясын анықтау үшін қалдырыңыз.
Б. Гидрокарбонат- анионын титрлеу
- Колбаға 10 мл белгіге дейін суды құйыңыз;
- 1-2 тамшы метилоранж ерітіндісін қосыңыз;
тұз қышқылының 0,05 н ерітіндісін сары түстен қызғылт түске дейін титрлейді
және метилоранж бойынша титрлеуге кеткен тұз қышқылы ерітіндісінің көлемін
анықтаңыз;
- гидрокарбонат- анионның массалық концентрациясын келесі (3) формула
бойынша есептейді
Сгк = Vгк • 305
(3)
мұндағы Сгк – гидрокарбонат- анионның массалық концентрациясы, мгл;
Vгк – титрлеуге кеткен ерітіндінің көлемі, мл.
1) карбонаттың қаттылығын келесі (4) формула бойынша есептеңіз
Қк = Ск • 0,0333 + Сгк • 0,0164 ,
(4)
мұндағы Ск – карбонат- ионның массалық концентрациясы, мгл;
Сгк – гидрокарбонат- анионның массалық
концентрациясы, мгл;
0,0333 және 0, 0164 – осы аниондардың кері
эквивалентті массалық өлшемдеріне тең коэффиценттер.
Тапсырма Б Судағы сульфаттарды анықтау
Жұмыстың мақсаты: сульфаттарды судың кәдімгі компоненттері ретінде
қарастырып, оларға сандық әдісті қолданып анықтау.
Сульфат анионның массалық концентрациясын анықтау әдісі, реакция
бойынша барий сульфаты ерімейтін суспензиясының пайда болуымен, барий
катиондармен сульфат аниондарының реакциясына негізделген
Ba2+ + SO42- = BaSO4 ↓
Сульфат иондардың концентрациясы, барий сульфаты суспензиясының саны
бойынша бағаланады және ол турбидиметриялық әдіспен анықталады.
Турбидиметриялық әдістің ұсынылған қарапайым нұсқалардың бірі, тұнықтылығы
бойынша суспензия баған биіктігінің өзгеруіне негізделген және 30 мгл
артық емес сульфат аниондардың концентрациясы барысында қолданылады.
Анализді тұнық суда орындайды (қажеттілік туған жағдайда суды
фильтрлейді). Суда, ауыз су шаруашылық суаттарда сульфаттардың ШРК-сы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz