Кіші мектеп жасындағы балалардың қарым-қатынас қалыптасу ерекшеліктері
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1. КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС
ПРОБЛЕМАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ 6
1.1 Психикалық даму және жеке адам ретінде қалыптасуда қарым.қатынастың ролі 6
1.2 Қарым.қатынас және топ мәселелерінің негіздері 18
2. БАСТАУЫШ КЛАСС ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН АНЫҚТАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ 32
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу 32
2.2 Бастауыш сыныптағы қарым.қатынасты қалыптастыру жолдары ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 41
КІРІСПЕ 3
1. КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС
ПРОБЛЕМАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ 6
1.1 Психикалық даму және жеке адам ретінде қалыптасуда қарым.қатынастың ролі 6
1.2 Қарым.қатынас және топ мәселелерінің негіздері 18
2. БАСТАУЫШ КЛАСС ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН АНЫҚТАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ 32
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу 32
2.2 Бастауыш сыныптағы қарым.қатынасты қалыптастыру жолдары ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 41
Тақырыптың өзектілігі Қарым-қатынас проблемасы қазіргі кезеңде психологиялық даму процесінің ынтымақтың – гуманистік бағытына байланысты туындап отыр.
Сондықтан бастауыш класс оқушыларының қарым-қатынас ерекшелігін анықтауға байланысты зерттеу жұмыстары жүзеге асырылды.
Қарым – қатынастың басқа іс-әрекет түрлеріне қарағанда, күрделігі іс-әрекет пен қарым-қатынас арақатынасы жөніндегі мәселені шешуде елеулі айырмашылық тудырады (Б.Г. Ананьевтің, М.С. Коганның, А.А. Леонтьевтің, Б.Ф. Ломовтың, Б.Д. Парыгиннің, А.В. Петровскийдің, Н.Д. Хмельдің еңбектері және т.б.). Жекелеген ғалымдар мен зерттеушілер де соны көрсетеді, талқылаулары мен пікір қарама-қайшылықтарына қарамастан олар қарым-қатынас табиғатын анықтауға ортақ пікірге келіп отыр. Олардың ойынша, қарым-қатынас мәні бұған субъект ретінде қатысатын адамдардың бірлескен іс-әрекетіне байланысты болды.
Жалпы түрде қарым-қатынас өмірмен іс-әрекет формасы ретінде көрінеді. Қарым-қатынастың әлеуметтік мәні мәдениет формасы мен қоғамдық тәжірибе алмасу құралы ретінде көрінуінен тұрады. Біздің әрқайсымыз негізгі бейнеге жекелік карым-қатынас тәжірибесі арқылы, жанұядағы, мектептегі және көшедегі үзіліссіз байланыс арқылы қол жеткіземіз.
Қарым-қатынас өздігінен адамдардың бір-біріне деген қатынасын, олардың рухани түсіністігін көрсетеді.
Бастауыш класс кезеңіндегі балалар қарым-қатынасының даму ерекшелігін білу балалардың өз-өзін адекватты бағалау дағдысын дамыту үшін адамдармен қарым-қатынас барысында сәйкес қылықты коррекциялау үшін қажет.
Қазіргі таңдағы мектептерге қойылған тапсырмалар бастауыш класс оқушыларының өзара қатынасын зерттеуді ерекше өзекті етеді. «Баланы бастан» демекші балалардың мектепке алғаш келгеннен бастап қарым қатынастарын жетілдіру көзделіп отыр. Бұл мәселе бойынша балардың қарым-қатынастағы қиындықтары әдебиеттерде аз жарияланатындықтан оны қараусыз қалдыруға болмайды. Бастауыш класс кезеңдегі балаларға өз мүмкіншіліктерін түсіну, қоршаған ортада өзін тұжырымдай түсіну, қоршаған ортада өзін тұжырымдай түсу, ересектер тарапынан өз құқығын мойындауын қажетсіну тән. Олардың алдынан жаңа қарым-қатынастармен байланысты және, соның ішінде, бұл жаста өмір жолын таңдау өзекті тапсырма болғандықтан жаңа мәселелер туындайды. Олар қиындықтармен қалай күресетіндігіне, қандай «қарым-қатынас мектебінен» өтетіндігін көбінесе балардың қиындықтары мен қарым-қатынастары дамуының ерекшеліктерінің психологиялық мәселесі өзекті болып табылады.
Зерттеушілер көресеткендей, қарым-қатынас – іс-әрекет түрі, аспектісі болуы мүмкін.
Сондықтан бастауыш класс оқушыларының қарым-қатынас ерекшелігін анықтауға байланысты зерттеу жұмыстары жүзеге асырылды.
Қарым – қатынастың басқа іс-әрекет түрлеріне қарағанда, күрделігі іс-әрекет пен қарым-қатынас арақатынасы жөніндегі мәселені шешуде елеулі айырмашылық тудырады (Б.Г. Ананьевтің, М.С. Коганның, А.А. Леонтьевтің, Б.Ф. Ломовтың, Б.Д. Парыгиннің, А.В. Петровскийдің, Н.Д. Хмельдің еңбектері және т.б.). Жекелеген ғалымдар мен зерттеушілер де соны көрсетеді, талқылаулары мен пікір қарама-қайшылықтарына қарамастан олар қарым-қатынас табиғатын анықтауға ортақ пікірге келіп отыр. Олардың ойынша, қарым-қатынас мәні бұған субъект ретінде қатысатын адамдардың бірлескен іс-әрекетіне байланысты болды.
Жалпы түрде қарым-қатынас өмірмен іс-әрекет формасы ретінде көрінеді. Қарым-қатынастың әлеуметтік мәні мәдениет формасы мен қоғамдық тәжірибе алмасу құралы ретінде көрінуінен тұрады. Біздің әрқайсымыз негізгі бейнеге жекелік карым-қатынас тәжірибесі арқылы, жанұядағы, мектептегі және көшедегі үзіліссіз байланыс арқылы қол жеткіземіз.
Қарым-қатынас өздігінен адамдардың бір-біріне деген қатынасын, олардың рухани түсіністігін көрсетеді.
Бастауыш класс кезеңіндегі балалар қарым-қатынасының даму ерекшелігін білу балалардың өз-өзін адекватты бағалау дағдысын дамыту үшін адамдармен қарым-қатынас барысында сәйкес қылықты коррекциялау үшін қажет.
Қазіргі таңдағы мектептерге қойылған тапсырмалар бастауыш класс оқушыларының өзара қатынасын зерттеуді ерекше өзекті етеді. «Баланы бастан» демекші балалардың мектепке алғаш келгеннен бастап қарым қатынастарын жетілдіру көзделіп отыр. Бұл мәселе бойынша балардың қарым-қатынастағы қиындықтары әдебиеттерде аз жарияланатындықтан оны қараусыз қалдыруға болмайды. Бастауыш класс кезеңдегі балаларға өз мүмкіншіліктерін түсіну, қоршаған ортада өзін тұжырымдай түсіну, қоршаған ортада өзін тұжырымдай түсу, ересектер тарапынан өз құқығын мойындауын қажетсіну тән. Олардың алдынан жаңа қарым-қатынастармен байланысты және, соның ішінде, бұл жаста өмір жолын таңдау өзекті тапсырма болғандықтан жаңа мәселелер туындайды. Олар қиындықтармен қалай күресетіндігіне, қандай «қарым-қатынас мектебінен» өтетіндігін көбінесе балардың қиындықтары мен қарым-қатынастары дамуының ерекшеліктерінің психологиялық мәселесі өзекті болып табылады.
Зерттеушілер көресеткендей, қарым-қатынас – іс-әрекет түрі, аспектісі болуы мүмкін.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Эльконин Д.Р. Психическое развитие в детских возрастах. – М., Воронеж, 1997. – 416 с.
2. Божович Л.И. Проблемы формирования личности. 2-е изд. – М., Воронеж, 1997. – 352 с.
3. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой –пікір антологиясы. – Алматы, Мектеп, 1994. – 252 с.
4. Алдамұратов Ә.Ж. Жалпы психология. –Алматы, Білім, 1996 – 224 б.
5. Петровская Л.А. Теоретические методические проблемы социально- психологического тренинга. – М., Изд-во МГУ, 1982. – 168 с.
6. Яценко Т.С. Социально-психологическое обучение в подготовке будущих учителей. – Киев, 1987.- 260 с.
7. Ковалев А.Г. Личность и пути ее формирования. – М., Изд-во МГУ, 1970. – 305 с.
8. Урунтаева Г.А. Диагностика психологических особенностей дошкольника. – М., Педагогика, 1999. – 291 с.
9. Леоньтев А.Н. Деятельность сознание личност. –М., Политиздательво, 1977-304 стр.
10. Лисина М.И. Общение, личность и психика ребенка. М., Педагогика, 1997.- 350 с.
11. Шерьязданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми. – Алматы, Рауан, 1996-145с.
12. Исмаилов Д.А., Абишева Ж.А. Развитие личности ребенка в процессе предшколной подготовки. А., Рауан, 1998 -155с.
13. Ананьев Б.Г. Избранные психолог тр. В 2-х томах – М.: Педагогика, 1980 -230с.
14. Бодалев А.А: Личность и общение. М., Педагогика, 1983- 271с.
15. Антонова Т.В. Роль Общения в регулировании отношений детей дошкольном возрасте. Автореф. Дис. Кан. Псих. Наук. – М., 1983-28с.
16. Агеев В.С. Межгрупповое взаимодействие и внутригрупповые социально-психологические процессы // Вест. МГУ. Сер. 14. Психология 1983 №2 –с.8-15.
17. Кемпински А. Психопотология неврозов. Польское медицинское изд-во, Варшава, 1975. – 132 с.
18. Петровский А.В. Введение в психологию. М., Просвещение, 1995. – с.280-309.
19. Мухина В.С. Возрастная психология. М., Педагогика, 1998. -381с.
20. Годовикова Д.Б. Соотношение активности детей в общениес взрослыми и исследовании новых предметов // Общение и его влияние на развитие психики дошкольника / Под ред. М.И.Лисиной. – М., Педагогика, 1974. – 146с.
21. Галигузова Л.Н. Влияние потребности в общении на избирательность восприятия зрительных воздействий у детей раннего возраста
22. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. Алма-Ата, Изда-во КазГУ, 1992 – 195с.
23. Синдоренко Е.В. Психодраматический и педирективный подход в групповой рабоие с людбми. Методические описания и комментарии. СПб, 1992. -284с.
24. Рудестам К. Групповая психотерапия. Спб., Питер, 2000. – 15с.
25. Вачков И. Основы технологии группового тренинга. М., Изд-во «Ось-89» 1999. – 176с.
26. Плеханов Г.В. Письма без адреса. Письмо 3-е Собр.соч. Т. 14- М., Изд-во 1925. -254с.
27. Елікбаев Н. Ұлттық психология. А., Қазақ университеті, 1992.-б.9-26
28. Ломов В.Ф. Психические процессы и общение // Методические проблемы социальной психологий. – М., 1975. – 286с.
29. Валиханов Ч. Собрание сочений в пяти томах. Т1., Алматы, 1984. -304с.
30. Тажибаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине XIX века. А., 1962.-36б.
31. Айтпаева А.К. Казахские народные игры как средство воспитания младших школьников: Автореф. канд. пед. наук. А., 1997. – 24с.
32. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары. – А., Рауан, 1991. -174б.
33. Муканов М.М. О казахском устном твочестве: пословицы и ийтыс их отношение к трактовке интеллектуальной деятельности. – А., Ғылым, 1975. –с.100
34. Ерментаева А.Р. Особенности национальных казахских школ. // Человек. Общество. Наука: Тез.докл. М., 1993. –с.9-12.
35. Сухолинский В.А.Коллективтің құдіретті күші. А., Мектеп, 1979,- б.28-31, 60-69.
36. Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. – М., 1970.-45с.
37. Алекторов А.Е. О рождений и воспитании детей у киргизов. О правах и властей родительской // Оренбургский листок. 1891. №31. – с.5-10.
38. Диваев А. Как киргизы развлекают детей // Этнографическое обозрение. 1908-№1-с.; Игры киргизских детей // Торгайская газета. 1905. -№152; Бесік жыры // « Сана» – 1923, -№3,43; Киргизские колибельные песни // Известия Туркестанского отдела РГО. 1905. Т2.
39. Сейфулин С. Қазақ әдебиеті, 1-кітап. Қызылорда, 1932. -155б.
40. Кравцова Е.Е. Психологические проблемы готовности детей к обучению в школе. М., Педагогика, 1991.-с.135-143.
41. Корницская С.В. Влияние содержание со взрослым на отношение к нему ребенка. Автореф. кан. дис.-М., 1975.-23с.
42. Смирнова Р.А. Влияние формы общения со взрослым на эффективность обучения дошкольников // Вопросы психологии. -1980. -№5.-с. 105-112.
1. Эльконин Д.Р. Психическое развитие в детских возрастах. – М., Воронеж, 1997. – 416 с.
2. Божович Л.И. Проблемы формирования личности. 2-е изд. – М., Воронеж, 1997. – 352 с.
3. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой –пікір антологиясы. – Алматы, Мектеп, 1994. – 252 с.
4. Алдамұратов Ә.Ж. Жалпы психология. –Алматы, Білім, 1996 – 224 б.
5. Петровская Л.А. Теоретические методические проблемы социально- психологического тренинга. – М., Изд-во МГУ, 1982. – 168 с.
6. Яценко Т.С. Социально-психологическое обучение в подготовке будущих учителей. – Киев, 1987.- 260 с.
7. Ковалев А.Г. Личность и пути ее формирования. – М., Изд-во МГУ, 1970. – 305 с.
8. Урунтаева Г.А. Диагностика психологических особенностей дошкольника. – М., Педагогика, 1999. – 291 с.
9. Леоньтев А.Н. Деятельность сознание личност. –М., Политиздательво, 1977-304 стр.
10. Лисина М.И. Общение, личность и психика ребенка. М., Педагогика, 1997.- 350 с.
11. Шерьязданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми. – Алматы, Рауан, 1996-145с.
12. Исмаилов Д.А., Абишева Ж.А. Развитие личности ребенка в процессе предшколной подготовки. А., Рауан, 1998 -155с.
13. Ананьев Б.Г. Избранные психолог тр. В 2-х томах – М.: Педагогика, 1980 -230с.
14. Бодалев А.А: Личность и общение. М., Педагогика, 1983- 271с.
15. Антонова Т.В. Роль Общения в регулировании отношений детей дошкольном возрасте. Автореф. Дис. Кан. Псих. Наук. – М., 1983-28с.
16. Агеев В.С. Межгрупповое взаимодействие и внутригрупповые социально-психологические процессы // Вест. МГУ. Сер. 14. Психология 1983 №2 –с.8-15.
17. Кемпински А. Психопотология неврозов. Польское медицинское изд-во, Варшава, 1975. – 132 с.
18. Петровский А.В. Введение в психологию. М., Просвещение, 1995. – с.280-309.
19. Мухина В.С. Возрастная психология. М., Педагогика, 1998. -381с.
20. Годовикова Д.Б. Соотношение активности детей в общениес взрослыми и исследовании новых предметов // Общение и его влияние на развитие психики дошкольника / Под ред. М.И.Лисиной. – М., Педагогика, 1974. – 146с.
21. Галигузова Л.Н. Влияние потребности в общении на избирательность восприятия зрительных воздействий у детей раннего возраста
22. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. Алма-Ата, Изда-во КазГУ, 1992 – 195с.
23. Синдоренко Е.В. Психодраматический и педирективный подход в групповой рабоие с людбми. Методические описания и комментарии. СПб, 1992. -284с.
24. Рудестам К. Групповая психотерапия. Спб., Питер, 2000. – 15с.
25. Вачков И. Основы технологии группового тренинга. М., Изд-во «Ось-89» 1999. – 176с.
26. Плеханов Г.В. Письма без адреса. Письмо 3-е Собр.соч. Т. 14- М., Изд-во 1925. -254с.
27. Елікбаев Н. Ұлттық психология. А., Қазақ университеті, 1992.-б.9-26
28. Ломов В.Ф. Психические процессы и общение // Методические проблемы социальной психологий. – М., 1975. – 286с.
29. Валиханов Ч. Собрание сочений в пяти томах. Т1., Алматы, 1984. -304с.
30. Тажибаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине XIX века. А., 1962.-36б.
31. Айтпаева А.К. Казахские народные игры как средство воспитания младших школьников: Автореф. канд. пед. наук. А., 1997. – 24с.
32. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары. – А., Рауан, 1991. -174б.
33. Муканов М.М. О казахском устном твочестве: пословицы и ийтыс их отношение к трактовке интеллектуальной деятельности. – А., Ғылым, 1975. –с.100
34. Ерментаева А.Р. Особенности национальных казахских школ. // Человек. Общество. Наука: Тез.докл. М., 1993. –с.9-12.
35. Сухолинский В.А.Коллективтің құдіретті күші. А., Мектеп, 1979,- б.28-31, 60-69.
36. Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. – М., 1970.-45с.
37. Алекторов А.Е. О рождений и воспитании детей у киргизов. О правах и властей родительской // Оренбургский листок. 1891. №31. – с.5-10.
38. Диваев А. Как киргизы развлекают детей // Этнографическое обозрение. 1908-№1-с.; Игры киргизских детей // Торгайская газета. 1905. -№152; Бесік жыры // « Сана» – 1923, -№3,43; Киргизские колибельные песни // Известия Туркестанского отдела РГО. 1905. Т2.
39. Сейфулин С. Қазақ әдебиеті, 1-кітап. Қызылорда, 1932. -155б.
40. Кравцова Е.Е. Психологические проблемы готовности детей к обучению в школе. М., Педагогика, 1991.-с.135-143.
41. Корницская С.В. Влияние содержание со взрослым на отношение к нему ребенка. Автореф. кан. дис.-М., 1975.-23с.
42. Смирнова Р.А. Влияние формы общения со взрослым на эффективность обучения дошкольников // Вопросы психологии. -1980. -№5.-с. 105-112.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мазмұны
КІРІСПЕ
3
1. КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
ПРОБЛЕМАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
6
1.1 Психикалық даму және жеке адам ретінде қалыптасуда қарым-қатынастың
ролі
6
1.2 Қарым-қатынас және топ мәселелерінің негіздері
18
2. БАСТАУЫШ КЛАСС ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН АНЫҚТАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН
ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ
32
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу
32
2.2 Бастауыш сыныптағы қарым-қатынасты қалыптастыру жолдары ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
41
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі Қарым-қатынас проблемасы қазіргі кезеңде
психологиялық даму процесінің ынтымақтың – гуманистік бағытына байланысты
туындап отыр.
Сондықтан бастауыш класс оқушыларының қарым-қатынас ерекшелігін
анықтауға байланысты зерттеу жұмыстары жүзеге асырылды.
Қарым – қатынастың басқа іс-әрекет түрлеріне қарағанда, күрделігі іс-
әрекет пен қарым-қатынас арақатынасы жөніндегі мәселені шешуде елеулі
айырмашылық тудырады (Б.Г. Ананьевтің, М.С. Коганның, А.А. Леонтьевтің,
Б.Ф. Ломовтың, Б.Д. Парыгиннің, А.В. Петровскийдің, Н.Д. Хмельдің еңбектері
және т.б.). Жекелеген ғалымдар мен зерттеушілер де соны көрсетеді,
талқылаулары мен пікір қарама-қайшылықтарына қарамастан олар қарым-қатынас
табиғатын анықтауға ортақ пікірге келіп отыр. Олардың ойынша, қарым-қатынас
мәні бұған субъект ретінде қатысатын адамдардың бірлескен іс-әрекетіне
байланысты болды.
Жалпы түрде қарым-қатынас өмірмен іс-әрекет формасы ретінде көрінеді.
Қарым-қатынастың әлеуметтік мәні мәдениет формасы мен қоғамдық тәжірибе
алмасу құралы ретінде көрінуінен тұрады. Біздің әрқайсымыз негізгі бейнеге
жекелік карым-қатынас тәжірибесі арқылы, жанұядағы, мектептегі және
көшедегі үзіліссіз байланыс арқылы қол жеткіземіз.
Қарым-қатынас өздігінен адамдардың бір-біріне деген қатынасын, олардың
рухани түсіністігін көрсетеді.
Бастауыш класс кезеңіндегі балалар қарым-қатынасының даму ерекшелігін
білу балалардың өз-өзін адекватты бағалау дағдысын дамыту үшін адамдармен
қарым-қатынас барысында сәйкес қылықты коррекциялау үшін қажет.
Қазіргі таңдағы мектептерге қойылған тапсырмалар бастауыш класс
оқушыларының өзара қатынасын зерттеуді ерекше өзекті етеді. Баланы
бастан демекші балалардың мектепке алғаш келгеннен бастап қарым
қатынастарын жетілдіру көзделіп отыр. Бұл мәселе бойынша балардың қарым-
қатынастағы қиындықтары әдебиеттерде аз жарияланатындықтан оны қараусыз
қалдыруға болмайды. Бастауыш класс кезеңдегі балаларға өз мүмкіншіліктерін
түсіну, қоршаған ортада өзін тұжырымдай түсіну, қоршаған ортада өзін
тұжырымдай түсу, ересектер тарапынан өз құқығын мойындауын қажетсіну тән.
Олардың алдынан жаңа қарым-қатынастармен байланысты және, соның ішінде, бұл
жаста өмір жолын таңдау өзекті тапсырма болғандықтан жаңа мәселелер
туындайды. Олар қиындықтармен қалай күресетіндігіне, қандай қарым-қатынас
мектебінен өтетіндігін көбінесе балардың қиындықтары мен қарым-қатынастары
дамуының ерекшеліктерінің психологиялық мәселесі өзекті болып табылады.
Зерттеушілер көресеткендей, қарым-қатынас – іс-әрекет түрі, аспектісі
болуы мүмкін.
Көптеген ғалымдар пікірі бойынша, таным, қарым-қатынас, еңбек адам
дамуының және жеке басын қалыптастыру негізгі болып табылады (Б.Г. Ананьев,
А.Н. Леонтьев).
Әрбір индивид өзімен өмір сүріп отырған замандастарымен бірге сол
қоғамның ішкі дүниесіндегі интерлоризациялау жолы арқылы жасалады. Қоғамдық
дамудың жақсы-жаманын сіңіреді және осы процеске қосылады. Бұл процесс
таным іс-әрекеті арқылы жасалады.
Қарым-қатынас баланың алғашқы күндерінен бастап психикалық дамуының
маңызды факторының бірі болып табылады.
Бастауыш класстағы баламен ересек адамның қарым-қатынасының төрт түрі
жүйелі түрде бір-бірін алмастырады:
1. Ситуациялы – жеке даралық;
2. Ситуациялы – іскерлік;
3. Танымды – ситуациядан тыс;
4. Ситуациялы емес – жеке-даралық және үш түрлі құрдастарымен қарым-
қатынас:
5. Эмоционалды –практикалық;
6. Ситуациялы – іскерлік;
7. Ситуациялы емес – іскерлік (М.И. Лисина).
Қарым-қатынастың мазмұны, мотиві, комуникативті іскерлігі мен дағдысы
өзгереді, мектепте оқытуға психологиялық компоненттерінің бірі –
коммуникативтік даярлығы қалыптасады. Бала ересек адамға таңдамалы түрде
қарайды: оған деген қатынасын, өзінен не күтетінін, өзінің оларға деген
ықыласы есепке алынады. Құрдасына деген қызығушылық ересек адамға қарағанда
кейінірек пайда болады. Баланың құрдастарымен қарым-қатынасы әр түрлі
бірлестіктерден құралады. Өзге балалармен контактіні дамытуға баланың іс-
әрекетінің мазмұны және оны орындауға деген іскерлігі әсер етеді.
Жасы ұлғайған сайын балдырғандардың құрдастарына деген көзқарасы
өзгере бастайды. Бала құрдастарын іскерлік қасиеттері үшін емес, сонымен
бірге жеке-даралық, ең алдымен адамгершілік қасиеттері арқылы бағалай
бастайды. Бұл балаларда моральдық норма туралы түсініктердің пайда бола
бастауымен, адамгершілік қасиеттер мазмұнын тереңірек түсінуімен
байланысты.
Бастауыш сыныптағы балалардың қарым-қатынас мәселесі, оның баланың
жеке адам ретінде қалыптасуына әсері өте аз зерттелген. Сол себепті осы
зерттеуді жүргізуге толық негізділік бар.
Зерттеудің мақсаты – Бастауыш класс оқушылары қарым қатынасының
қалыптастыруының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні – Кіші мектеп жасындағы балалардың қарым-қатынасының
қалыптасу ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы – Бастауыш класс оқушыларының қарым-қатынасын
жетілдіру, қазақтың ұлттық ойындарын, мәдени, әдептілік құндылықтарын
қамтитын арнайы құрастырылған тренингтік сабақтарды ұйымдастырумен
байланысты болуы мүмкін.
Болжамға байланысты келесі міндеттер анықталады:
1. Әр түрлі әрекет барысында баланың қарым-қатынас жүйесінің дамуын
зерттеу.
2. Баланың жеке-даралық талаптарын, ересек адамдармен қарым-қатынас арқылы
зерттеу.
3. Құрдастарымен қарым-қатынас барысында комуникативтік іскерліктердің
қалыптасуын зерттеу.
4. Психологиялық тренинг жұмыстарының қарым –қатынасты қалыптастырудағы
ролін анықтау.
Зерттеу жұмысындағы жаңалық – қатынас-қатынас әрекетінде
коммуникативтік іскерлік, әлеуметтік жағдайға бейімделуді зерттеу және
талдау, бастауыш класстарға арналған қарым-қатынас әрекетінің жүйесінің
жинақталуы және қарым– қатынасты дамытуда психологиялық тренингтердің
тиімділігі.
Зерттеу нысаны – бастауыш класс оқушылары.
Жұмыс бастауыш класс оқушыларымен жүргізілді. Зерттеуге жеті жастағы
15 бала қатыстырылды.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш класс оқушыларының психикалық дамуындағы қарым-қатынас
мәселелерінің теориялық негіздерін қарастыру.
2. Бастауыш класс оқушыларының қарым-қатынасын жетілдірудегі қазақтың
ұлттық ойындарының, мәдени және әдептілік құндылықтарының
мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу әдістері. Эксперимент барысында балалардың қарым-қатынасын
зерттеуге арналған әдістемелері, эксперименттік баға, бақылау әдістері
қолданылды.
Зерттеу базасы Ақтөбе қаласы, № қазақ орта мектебі
Курстық жұмыстың құрылымы төмендегідей:
- Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттеу пәні,
болжам, жұмыстың жаңалығы енді;
- Бірінші бөлемде зерттеу тақырыбына сәйкес психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды;
- Екінші бөлімде зерттеу тәжірибесінің эксперименттің мақсаты, міндеті,
қорытындысы көрсетілді;
- Жұмыстың қорытынды бөлімінде әдебиеттер және қосымша материалдар
қамтылды.
1 КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘСЕЛЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қарым - қатынас туралы жалпы түсінік
Жалпы, жас ерекшеліік және әлеуметтік психологияны терең талдай келе
отыра, тұлғалық қарым-қатынастың қаншалықты қажеттілігін және оның тұлға
қалыптасуындағы негізгі шарт екенін көреміз.
Қарым - қатынас туралы айтқанда адамдардың бірлескен іс-әрекет
барысында, олар бір-бірімен түрлі ойлармен, идеялармен, қызығушылықтармен,
көңіл-күй, сезімдермен бөлісуін айтады.
Қарым-қатынас процесінде қатысушылар арасында өзара түсінушілік болуы
керек. Өзара түсінушілік мұнда әртүрлі талқынауы мүмкін: не өзара әрекеттік
бойынша серіктестің мақсаты, мотиві, құрылымдарын түсіну ретінде немесе тек
түсіну тәрізді ғана емес, сонымен қатар осы мақсат, мотив, құрылымдарды
қабылдау ретінде. Қарым-қатынастың бұл жақ мінездемесінің мазмұнды
жоспарында ашудың алдында мұндағы қолданылатын терминдерді нақтылау керек.
Аса жиі адамның адамды қабылдауы әлеуметтік перцепция ретінде
белгіленеді. Бұл түсінік берілген жағдайда дәл қолданылмаған. Әлеуметтік
перцепция термині 1947 жылы Дж.Брунермен қабылдауға жаңа көзқарас жасау
барысында енгізілді. Әуелі әлеуметтік перцепция ретінде перцептивті
процесстердің әлеуметтік детерминациясы түсінілді. Кейін зерттеушілер,
әсіресе әлеуметтік психологияда түсінікке өзгешелеу мағына берілді.
Әлеуметтік перцепция деп әлеуметтік объектілерінің (басқа адамдар,
әлеуметтік топтар, үлкен әлеуметтік қауымдар) қабылдау процесін атаған. Дәл
осы түсінікте термин әлеуметтік психологиялық әдебиеттерде бекітілді.
Сондықтан, адамның адаммен қабылдануы, әрине, әлеуметтік перцепция саласына
жатады. Егер, әлеуметтік перцепция процестерін толық көлемде елестетсең,
онда өте күрделі және тармақталған схема пайда болады. Ол өзіне қабылдаудың
тек объектісін ғана емес, сонымен қатар, субъектісін де қосады.
Қабылдау субъектісі ретінде индивид шыққан жағдайда (11), онда ол
басқа индивидті қабылдай алады, өз тобына жататын (1); өзге топқа
жататын басқа индивидті (2); өзінің жеке тобын (3); өзге топты (4).
Отандық әдебиеттерде аса кең тұрғыдан түсіну басқа адамды қабылдаудағы
спецификалық ерекшеліктермен түсіндіріледі, оларға тек объектің физикалық
мінездемесін ғана қабылдау емес, сонымен бірге ойларын, қабылдаудың
эмоцияларын құрылымдарын қабылдау да жатады. Сонымен қатар, бұл түсініктің
мазмұнда қабылдаудың обьектісі мен субьектісі байланыстарын қатынастар
жатады. Соңғы кездері әлеуметтік перцепция термині немесе тар мағынада
жеке тұлға аралық перцепция, басқа адамды қабылдау ерікті түрде
қолданылып жүр. Жалпы түрде басқа адамды қабылдау -оның сыртқы белгілерін
қабылдауды білдіреді.
Адам қарым-қатынасқа жеке тұлға ретінде енетіндіктен басқа адаммен
қарым-қатынас бойынша серіктестермен де жеке тұлға ретінде қабылданады.
Қылықтың сыртқы жақ негізінде біз басқа адамды оқимыз, оның сыртқы
көрінісінің маңыздылығын қарастырамыз. Осы кезде алынатын әсер қарым-
қатынас процесінің маңызды реттеуші рөлін ойнайды. Біріншіден, басқа адамды
танып біле отыра, индивидтің өзі де қалыптасады. Екіншіден, басқа адамды
оқу дәлділігінің мөлшеріне бірлескен әрекет табыстылығына байланысты. Басқа
адамды танып білу барысында бір мезгілде бірнеше процестер жүзеге асып
отырады. Бұл басқаның эмоционалды бағалау, қылықтар қатарын түсіну
шаралары, қылығының өзгеру стратегиясының негізделуі, өзінің жеке қылық
стратегиясын құру.
Бірақ, бұл процестерде екі адам қатыстырылады, олардың әрқайсысы
белсенді субъект болып табылады. Сәйкесінше, өзін басқа адаммен қатар қою
екі жақтан жүзеге асады, серіктестердің әрқайсысы өзін басқаға теңестіреді.
Өзара әрекеттестік стратегиясын құруда әрқайсысына басқа адамның
қызығушылықтарын ескеруге тура келеді. Бұның барлығы өзін танып білу
анализі (басқа адам арқылы) өзіне екі жақты қосады. Идентификация және
рефлексия. Бұл түсініктердің әрқайсысы арнайы талқылауды қажет етеді.
Идентификация термині сөзбе-сөз мағынада өзін басқа адаммен теңеуді
білдіретін, басқа адамды түсінудің ең қарапайым әдісінің бірі-өзін басқа
адам орнына қою болып табылатын бекітілген эмперикалық фактіні бейнелейді.
Бұл, әрине, жалғыз тәсіл емес, бірақ өзара әрекеттестің шынайы
жағдайларында адамдар жиі келесі әдісті қолданады, мұнда серіктестердің
ішкі күйі жөнінде тұжырым өзін басқа адам орнына қою негізінде құрылады.
Бұл жерде идентификация басқа адамды түсіну мен танып білу механизмдерінің
бірі ретінде алға шығады. Идентификация процесінің және қарым-қатынас
процесіндегі оның ролін анықтаудың көптеген экспериментталды зерттеулері
бар. Әсіресе, идентификация және мазмұны бойынша, жақын құбылыс-эмпатия
мен арасындағы тығыз байланыс бекітілді. Жалпы түрде эмпатия басқа адамды
түсінудің ерекше әдісі ретінде анықталады. Тек мұнда басқа адамның
проблемаларын рационалды түсіну емес, оның проблемаларына эмоционалды жауап
қайтаруға ұмтылыс жүзеге асады. Берілген жағдайда термин метафоралық түрде
қолданылады: эмпатия бұл аффективті түсіну. Оның эмоционалды табиғаты-
басқа адам жағдайының проблемасы ойландырылмайды ол сездіріледі.
Эмпатия механизмі бірнеше мөлшерде идентификация механизмімен сәйкес
келеді: екеуі де өзін басқа адам орнына қою қабілеттілігі бар.
Өзара түсінушілік қарастырылған механизмдері адамдардың бірін-бірі
жалпы түрде танып білу процесінің анализіне келуге мүмкіндік береді. Бұл
саладағы барлық зерттеулерді екі үлкен топқа бөлуге болады:
1) жеке тұлға аралық перцепция мазмұнын зерттеу (қабылдаудың субъектісі мен
объектісінің, олардың негіздерінің және тағы басқа мінездемесі).
2) жеке тұлға аралық перцепция процесінің өзін зерттеу (механизмдерінің,
қатарласушы эффектерінің анализі).
Жеке тұлға аралық қабылдау мазмұны субъект пен объектінің қабылдау
механизмдеріне тәуелді, себебі олар бірімен-бірі өзара әрекеттестікке
қосылған. Олар екі жаққа ие: біріне-бірі және бір-бірінің мінездемелеренің
өзгеруін бағалау. Бірінші, жағдайда өзара әрекеттестікті қатысушылардың
әрбіреуі басқа адамды бағалай отырып оның қылығының интерпретациясымен
түсіндіруге болады. Басқа адам қылығының интерпритациясы бұл қылық
себептерін білуіне негізделуі мүмкін, содан кейін ғылыми психология
мәселесі. Бірақ күнделікті өмірде адамдар басқа адам қылығының себептерін
біле бермейді. Сонда мәліметтің жетіспеушілігі жағдайында қылық себептерін,
жалпы мінездемелерді жатқызуға тырысады. Осылайша, мұндай жатқызулардың
тұтас жүйесі пайда болады (атрибуциялар). Каузальды атрибуция атағын алған
әлеуметтік психологияның ерекше саласы дәл осы процестерді анализдейді.
(Г.Келли, Э.Джонс, К.Дэвис, Д.Кенноуз, Р.Нисбет, Л.Стрикленд). Каузальды
атрибуция зерттеулері қарапайым адамның мүмкіндіктеріне бағытталған. Бұл
жеке тұлға аралық қабылдаудың негізгі бөлігі болып табылатын өзінің және
өзге адамның мінез-құлық интерпритациясын қосады. Басқа жұмыстарда
атрибуция мінезі қабылдау субъектісінің бірнеше бір құбылыстың қатысушысы
немесе оның бақылаушысы болатынына байланысты екенінен көрсетіледі. Бұл екі
түрлі жағдайда атрибуцияның әртүрлі типі таңдалды. Г.Келли осындай
типтердің үш түрін көрсетті. Жеке тұлғалық атрибуция (әрекет жасаушының
жеке өзіне себеп жатқызылған жағдайда), объектті атрибуция (себеп әрекет
бағытталған объектке жатқызылған жағдайда), және себеп-салды атрибуция
(жасап жатырғанның себебі жағдайларға жатқызылса). Сонымен қатар,
әлеуметтік психологияда Ф.Хайдер идеясы да орын алды. Оның ойынша, жаман
адам жаман қасиеттерге ие. Сондықтан қылық себептері және мінездеме
себептері осы модель бойынша жүзеге асады. жаман адамдарға әрқашанда
жаман қылықтарды сәйкестірсе, жақсыларға - жақсы қылықтарды жатқызады.
Жеке тұлғалық қабылдау табыстылығының болжамын құру барысында құбылыстың
себептерін бекіту қажет. Мұндай жеке тұлғалық қабылдау кезінде пайда
болатын түрлі эффекттердің бөлінуімен байланысты зерттеудің екінші
саласында аса осындай эффекттердің үш түрі зерттелген: ореол эффекттісі
(галоэффект), жаңалықпен алғашқылдық эффектісі, стереотипизация құбылысы
немесе эффекттісі.
Қабылдаушы адамның спецификалық бекітулерді құруына негізделген, яғни
оған белгілі бір сапаларды бағытты түрде жатқызу. Осындай адам жөнінде
алынған мәлімет белгілі бір түрде категоризациялауды, яғни, алдын-ала
құрылған бейнеге қайта салынады. Бұл бейне, бұрын-соңды болған, шынайы
қасиеттерді және қабылдау объектісінің ерекшеліктерін көруге кедергі
келтіретін ореол ролін атқарады. Бұнымен жаңалылық пен алғашқылық
эффектілері тығыз байланысты. Адам туралы көзқарасты құру үшін белгілі-бір
тәртіп бойынша мәлімет беруге бағытталған бұл эффектілер әлеуметтік
психологияда кең өріс алды. Эксперимент кезінде студенттерден құралған төрт
топқа бейтаныс адам ұсынылды. Ол жөнінде: 1-ші топқа - ол экстраверт; 2-ші
топқа - ол интроверт; ал 3-ші топқа әуелі экстраверт, одан кейін ол
интроверт екенін айтты, 4-ші топқа дәл осылайша, бірақ қарама-қарсы
тәртіпте айтылды. Барлық төрт топқа бейтаныс адам туралы оның жеке тұлға
ерекшелігін терминдермен түсіндіруге тапсырма берілді. Алғашқы екі топта
мұндай суреттемемен ешқандай қиындық туған жоқ. Үшінші және төртінші
топтарда бейтаныс адам жайындағы әсер мәлімет ұсынылуының тәртібіне сәйкес
келді: бірінші ұсынылған қасиет әлдеқайда басым болады. Мұндай эффект
алғашқылық эффектісінің атауын алды. Керісінше, таныс адамды қабылдау
жағдайларында жаңалық эффектісі іске асады, яғни соңғы алынған мәлімет
аса мәнді болып табылады.
Аса кең тұрғыда осы эффектілердің барлығын ерекше процестің
айқындалуы ретінде қарастыруға болады. Бұл процесс адамды адаммен
қабылдануды іске асырушы процесс - стереотипизация деп аталады. Алғаш рет
әлеуметтік стереотип термині У.Липпманмен 1922 жылы енгізілген.
Стереотипизация адамдардың бірін-бірі танып-білу процесінде екі түрлі
жағдайларға әкелуі мүмкін. Бір жағынан басқа адамды танып-білу процесін
қарапайымдау; бұл жағдайда стереотип өзінде бағалық кернеулікті ұстамайды.
Сонымен қатар, этникалық стереотиптер аса жиі таралған, мұнда бірнеше бір
этникалық топтар өкілдері туралы алынған мәлімет негізінде сол топ жөнінде
бірнеше бір пікір туындайды.
Жеке тұлға аралық перцепция дәлдігі. Бұрынан бері әлеуметтік
психологияда түрлі адамдардың перцептивті қабылдаудың даму тәсілдерін табу
идеясы туындады. Олар әлеуметтік психологиялық тренингті қолданумен
байланысты. Бұл жағдайда қолданылатын тренинг бағдарламалары әр алуан.
Олардың ішіндегі ең қарапайымы - басқа адамдарды қабылдау дәлділігі аса
маңызды болып табылатын адамдар зейінін тұрақты ету. А.А.Бодалев өзінің
зерттеулерінде келесідей қызықты мәліметтер алды. 72 адамнан басқа адамды
сыртқы көріністері бойынша қалай суреттейді деген сұраққа былай жауап
қайтарған: 9 адам төртбұрышты иек - күшті ерік көрсеткіші, 17 адам үлкен
маңдай - ақыл көрсеткіші, 3 адам қыл шашты адамдарды - мінезінің
қаталдығымен, 16 адам толық - мейірімділікпен, 2 адам толық ерін -
сексуалдылық көрсеткіші, 5 адам кішкентай бойлы адам - билік қүмар, бір
адам үшін бір-біріне жақын орналасқан көздер - ашушаң, ал қалған бесеуі
үшін әсемдік - ақымақтықтың көрсеткішін білдіреді. Ешқандай тренинг толық
мөлшерде мұндай тұрмыстық жалпыламаларды шеше алмайды бірақ ойлануға себеп
туғызады.
Адамдар бірін-бірі тек қабылдап қана қоймай, сонымен қатар бір-біріне
қатысты белгілі-бір қатынастар қалыптастырылады. Жасаған бағалар негізінде
әртүрлі сезімдер жинағы пайда болады - бірін-бірі адамды қабылданудан,
симпатияға, кейде махаббатқа шейін. Қабылданушы адамға әртүрлі эмоционалды
қатынастардың пайда болу механизмдерін шығарумен байланысты, зерттеулер
саласы аттракцияны зерттеу атауын алады. Сөзбе-сөз аттракция әлеуметтік
психологияда жаңа сала. Көптеген уақыт бойы достық, симпатия, махаббат
тәрізді феномендерінің зерттеу сферасы ғылыми анализ саласы емес, әдебиет,
өнер салалары ретінде қарастырылып жүр.
Аттракция басқа адамға әлеуметтік құрылымдағы ерекше түрі ретінде
қарастыруға болады, мұнда эмоционалды компонент орын алады. Аттракцияның
түрлі деңгейлері ерекшеленеді: симпатия, достық, махаббат.
Алынған берілгендер бойынша, теориялық интерпритациялар аттракцияның
қанағаттанарлық теориясы жасалғандығы жөнінде айтуға мүмкіндік береді.
Қарым-қатынас анализі түрлі, әрі көпжақты процесс ретінде, оның нақты
формаларының әртүрлі болуы мүмкін екендігін көрсетеді. Қарым-қатынастың
таза модельдерін, әрине тек қана лабараториялық эксперимент жағдайында
жүзеге асады. Барлық дәстүрлі әлеуметтік психология дәл осы аспектке көңіл
бөлген. Оның әдістік амалдар, анализдің техникалық тәсілдері осы міндетке
тәуелді болды. Адамдар біріккен топтар түрлері және де қарым-қатынас
процестері жүзеге асушы топтар түрлері әртүрлі болуы мүмкін, бірақ осындай
түрлі мінездемелер басқаша жағынан бірдей мағынаға ие
Адамдар өзара бірлесе отырып, ортақ нәтижеге жету үшін күштерін
біріктіре келісуіне бағытталуын қарым-қатынас деп түсінеміз.
Гуманизм принциптеріне сәйкес қарым-қатынасқа түсуші әр адамға,
қатынас жасайтын басқа адамдар жоғары бағалы болып табылады.
Коммуникативтік компонентікті жоғарылату әлеуметтік-психологиялық
оқыту арқылы жетілдіріледі. Әлеуметті-психологиялық оқыту арқылы қарым-
қатынасты дамыту белгілі психологтар Петровский А.В., Коряк Н.М.,
Золотнякова А.С., Яценко Т.С., Емельянов Ю.Н., Ковалев Г.А., Миккин Х.К.,
Субханкулов М.Г., Лисина М.И., Спиваковская А.С. еңбектерінде көрсетілген.
Аса маңызды сұрақ мәселе болып, адамда қандай құнды бағыттар
қалыптастыру арқылы гуманистік қарым-қатынасын құрайтынымыз табылады.
Өзара қатынастың теориялық және практикалық зерттелуін гуманистік
бағыт ғалымдары М. Маслоу, М. Дорверг, К. Роджерс, С. Кратохвил енгізді.
Соңғы кезеңдерде аса өзекті болып оқыту және тәрбиелеуді
ізгіліктендіру көлеңкесінде оқытушы-педагогтың қарым-қатынасқа түсуде
таңдайтын типі, педагог және бала қандай екені қалып қойып жүр. Осындай
өзара қатынасты сипаттай отырып, психолог В.Я. Ляудис: Мұндай қатынаста
оқытушы және баланың позициялары қатты ажырастырылып қарсы бағытқа
қойылған - деп жазды. Әрине мұндай қарым-қатынас әрекетінің жемісті түрін,
жеке адамның творчистволығын дамытуға әсер етпейді.
Яғни, қарым-қатынастағы жеке даралық позиция өзекті болып қалады.
Қатынас барысында өз ара сыйластық, бірлесу, өзге адамның позициясын
субъект ретінде қабылдау және түсіну негіз болды.
Қатынас гуманизмі дербестік рольдік позицияны саналы түрде өзгертуде.
Қарым-қатынастағы партнерді қалай қабылдайтыныңыз аса маңызды принципте
болады. Егер педагог баланы әсер ететін объект ретінде көретін болса, өзара
қатынаста гуманистік және демократиялы ештеңе болуы мүмкін емес. Психолог
Л.А. Петровскаяның тұжырымдамасы бойынша қарым-қатынастың екі деңгейі
болады: сыртқы деңгей (тәртіптік, операциялы-техникалық және ішкі деңгей
жеке – маңызды тереңдегіні қозғайтын).
Осыған байланысты біздің елде Д. Карнегидің қарым-қатынасты жеке
басына комфортты болуын есептеп құру керек деген кеңесі тең тарап кетті.
Ресей психологы А.Бодалев Адамдар бір-бірінің мүмкіндіктерін
бағалаынан, олардың бірлесе орындаған әрекетінің өту сипаты мен нәтижесі
байланысты деп жазды.
Қарым-қатынас жетістігі көп жағдайда әлеуметтік перцепция деңгейімен
анықталады, яғни адамдардың бірін-бірі, топ, әлеуметтік бірлестікте, өзін-
өзі түсінуі және бағалауы, қабылдауы.
Әлеуметтік перцепция адамдарды бірлестіріп, қарым-қатынас жасауға
мәжбүр іс-әрекет макғынасында зерттеу принципті мазмұнды.
Ададардың сыртқы келбеті арқылы зерттеу заңдылықтары аса қызықты.
Қоршаған адамдарда жеке-тұлғаның бейнесін қалыптастыруда оның бет
әлпеті, сыртқы келбеті доминаттық роль атқарады. Адам бейнесін қабылдауда
нақты мамандықтық айырмашылық бар. Қабылдаудың дәлдігі және айқындығы
педагог, суретші, музыкантты ажыратуға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік перцепция зерттеулерінде өзін-өзі танып білу өзекті мәселе
болып табылады. Осы мәселе адамды күрделі өзін реттеуші жүйе ретінде
түсінуде аса маңызды болып келеді. Американ психологтарының тұжырымдамасына
сәйкес адамның өзі туралы пікірінің қалыптасуы үш әлеуметті блоктан тұрады:
когнитивті, эмоционалды – бағалаушы және реттеуші. Когнитивтік блоктың
функциясы - өзі туралы мәліметті қорыту және сақтау, эмоциональды-
бағаланушынікі - өзінің мүмкіндігі мен қабілеттілігін бағалап, өзіне деген
көзқарасты тағалау, реттеуші блоктың функциясы - өз тәртібін және іс-
әрекетін реттеп, кері байланыс арқылы өзі туралы мағлұматты коррекциялау.
Өзін-өзі қабылдау:
- өзін басқалармен салыстыру;
- өзін басқалардың қабылдауын;
- өз әрекетінің нәтижесіне сәйкес;
- сыртқы кейпін қабылдаудан тұрады.
Әлеуметті перцепцияда аса маңызды болып қарым-қатынастың вербалсыз
әдістері табылады.
Жеке-дара контакті процесінде адамдардың бірін-бірі қабылдаудың
негізгі әдісі, жүріс-тұрысы, қимылы, интонациясы, мимикалық маскасы.
Мысалы: көздер контактісі адамдар арасындағы қатынасты реттеуші
мпеханизм. Сол сияқты жест (қимыл) тілі де ежелгі тілдің бірі болып
табылады. Мысалы: аудиторияда алдында сөйлеп тұрғанда кейбір қимылдар
таңдаушыларға агрессия, сыйламастық, тәкәппарлық болып көрінеді. Егерде
сөйлеп тұрған адам бір аяғының екінші аяғына аударылып, қозғалақтап тұрса
сенімсіздік тудырады. Артық интенсивті қимылдар аудиториямен контактіге
түсуге кедергі болады.
Экспресивті психологияны күнделікті қолдану маңызды қимыл-қозғалысты
дамытып қана қоймайды, сонымен қатар жалпы жеке – адамның қалыптасуына әсер
етеді - деп жазды В.А. Лабунская.
Жеке даралық қатынаста өзі туралы мәлімет, өзінің тәртібі, сонымен
қатар өзге адамдардың қылығына жауапты реакцияны көрсету маңызды. Кері
байланыс арқылы адам өзінің тәртібін коррекциямен, оны эффективті
құрастырып, өзін бағалауды қалыптастырады. Кері байланысты жасай білу,
қарым-қатынас жүйесінде компетенттігін көрсету (1-ші қосымшаны қараңыз).
Әдетте адам өзі туралы мәліметтер бойынша өмір кешеді. Егерде қарым-
қатынас тәжірибесі мен деген бейнемен сәйкес қабылданбаса, индивид қорқу
жағдайын сезінеді. Қорқуды қабылдау мен үшін қорғануды актуализациялаумен
өтеді. Психологиялық қорғаудың функциясы мен бейнесін қолданудан тұрады
(И.С. Кон, К.Роджерс).
Т.С. Яценконың зерттеулерінде оқытушыда қорғаныс жүйесі болған
жағдайда ол балаларға педагогикалық ықпал етуіне әсер ететіні айтылған
(Т.С. Яценко, 1987 ж.).
Әлеуметтік – психологиялық оқыту жағдайында жеке тұлғаның бағдарлау
байлығының коррекциясына жеткізеді, шынайы менің қатынас ситуациясындағы
адекватты бейнесі қамтамасыз етіледі.
Адам қарым-қатынаста қиыншылық кездестіреді. Психолог Е.В. Куханованың
тұжырымдамасы бойынша қиын қарым-қатынас әлеуметті-психологиялық феномен
ретінде, адамдардың өзара түсініспеушілік формасында шынайы жағдайларда
байқалады. Қиын қатынастың көрсеткіштері: қатынаста жасаудағы ұзақ үзіліс,
бір сөзді жауап беру, интонацияны жоғарылату, адамды тыңдай алмау, әңгімені
жалғастырмау, контактіге түсе білмеу, көздер контактісінің болмауы,
дөрекелік, партнерді кемсіту, менсінбеу, жасықтық, ұялшақтық,
келіспеушілік, өтірік, сенімсіздік, бірбеткейлік, партнердің пікіріне құлақ
аспаушылық.
Қарым-қатынас қиыншылығы ішкі күйзеліс, жағымсыз эмоциямен білінеді.
Қатынастың бұзылуы аса ауыр қиыншылық формасы.
Контактілердің барысында жүйелі түрде партнердің өзі саналы түрде
сезбейтін қасиеттеріне назар аударылады... Жеке-даралық формалсыз
қатынастың бұзылуы – психологиялық араласты талап ететін (психотерапевт,
психологтың көмегі) қатынас жүйесін өзгерту және коррекциялау арқылы өтеді.
Психологтар Г. Гибш, М. Форверг қатынас қиыншылығының алты типін
көрсетеді:
1. Ситуациялық қиыншылықтар. Жағдайды әр түрлі түсіну, жағдайға әр түрлі
деңгейде ену;
2. Мағыналық қиындықтар. Алдыңғы хабарға байланыссыз айтқанды қабылдау;
3. Мотивациялық. Бір-бірімен қатынасты не себепті жасайтынын түсінбеу;
4. Өзге адам туралы түсінігі болмау;
5. Өзге адамды мәдени деңгейі, қажеттілігі, қызығушылығы, бағыттылығы
туралы қате бағалау;
6. Кері байланыс болмауы.
Жеке дараның қатынас кедергілері:
1. Алғашқы әсердің эффектісі;
2. Идентификация – (шаблон, тормоз);
3. Стереотипизация;
4. Ореол эффекті.
Егер өзара қатынасқа түсетін адамдар түсінушіліктің деңгейін анықтай
алса және қарым-қатынас жасаған адамды түсінемін деп өзіне сенімді болғанда
ғана олардың арасында қарым-қатынас пайда болады. Қарым-қатынасқа
түсінушілер өздерінің саналарында бір-бірінің ішкі жан дүниесін
құрастыруға, сезімдерін түсінуге, қылықтарының себебін анықтауға тырысады.
Бөгде адамдарды тани түсуде ғана жеке адам алдағы баланың қатынас деңгейін
жоғары дәрежеде, сенімді түрде анықтауға мүмкіндік алады. Қарым-қатынасқа
түсушілер өзара бір-бірінің жан дүниесін дәл түсініп оқуынан қатынас
деңгейі соғұрлым жоғары болмақ. Қарым-қатынастың дамуына ең аз дегенде екі
адам қатынасады. Қатынасқа түсушілер бірін-бірі тануда жеке-дара
қабылдаудың үш маңызды механизмдерінің әрекеті ерекшеленуі тиіс: олар
идентификация, рефлексия және стереотипизация.
Идентификация – бұл бөгде адамды саналы түрде оның мінезін түсініп
соның орнында өзін сезінуі. Өзара қатынас кезінде адамдар бірінің орнына
өзін қойып көру ниетімен оның жан дүниесін, ойын, әрекетін, сезімін, ойша
құрастырады. Қарым-қатынас үшін тек сырттай бөгде адам ретінде оны түсіну
ғана емес, сондай-ақ онымен қарым-қатынасқа түскен жеке адам қалайша өзін
қабылдап, түсініп тұрғанын назарына алу да маңызды. Қарым-қатынасқа
түскендердің біреуі өзін қандай түрде қабылданып тұрғанын саналы ойласа бұл
қарым-қатынас рефлексия деп аталады.
Рефлексия – бөгде адамды түсіну құрамына жатады. Бөгде адамды түсіну
деген – сол адамның қатынасын қабылдаушы ретінде тек өзіне арналғандығын
құптау. Осылайша адамның адамды қабылдауы оның айнадағы бейнесі секілді.
Адам бөгде жеке адамды бейнелеп отырып, өзін де сол адамның қабылдау
айнасында бейнелейді. Қарым-қатынас жүру барысында идентификация мен
рефлексия бірлікте болады. Егер де әрбір жеке адам өзі қарым-қатынасқа
түскен адамдар туралы әрқашан толық ғылыми негіздерінен хабарланып
отырылса, онда ол өзара қатынасты алдын-ала ешқандай қатесіз дәлдікпен
құрар еді. Бірақ күнделікті өмірде әрине адам осы тәрізді дәл хабарға ие
болмайды.
Стереотипизация – қылықтар түрлерінің формасы және кейде ешқандай
негізсіз қылықтарды таныс немесе таныс сияқты көрінетін құбылыстарға
жатқызу, яғни әлеуметтік стереотипке жауап беру. Стереотип бұл жерде өз
бетінше қалыптастырған адам бейнесін әрдайым белгі ретінде ұстау.
Стереотипизация – қарым-қатынас қорытындысы, жеке-дара қабылдаудың
тәжірибесін жинақтау, кітаптар мен кинофильмдер, таныстарының есте қалған
сөздері арқылы қалыптасуы мүмкін. Бұл ретте осы жинақталған білімдердің өзі
дұрыс қорытындылармен сәйкес келмей қате, дұрыс емес болуы мүмкін. Жоғарыда
атап өтілгендей қарым-қатынас жәй хабар алмастырумен ғана шектелуге тиісті
емес.
Қарым-қатынас жоғары деңгейде болуы үшін міндетті түрде бірлестіктің
қорытындысы туралы өзара хабар алмастыруды көздейді.
Бөгде адамға бір нәрсені хабарлағанда, нұсқау бергенде немесе сұрақтар
қойғанда, яғни онымен өзара байланыс жасағанда жеке адам өзінің қатынасының
пайдалы екендігі жайында қажетті хабар алады.
Адам өзінің уақытының көбін жұмыста өткізеді. Ол іспен айналысады -
мүмкін өміріндегі ең үлкен іспен шығар.
Қай жерде жұмыс істемесін, немен айналыспасын ол он шақты көрінбейтін
жіппен, қоғаммен байланысты және оның мүшесінің бірі. Оның негізгі міндеті
- өзіне жүктелген міндетті шынайы және адалдықпен орындау, себебі біздер,
қоғам мүшелері, бір бірімізге тәуелдіміз. Әр қайсымыз - қоғамның алғашқы
үйірмесі, сатысы болып табылатын – үлкен немесе кіші ұжымның мүшесіміз. Осы
ұжымдағы моральдық ахуалға байланысты – онда жұмыс атқарылады. Әрине жұмыс
нәтижесінің жоғарлығы, ауызбіршілігі және түсінушілігі мол ұжымда болатыны
жасырынды емес.
Еңбекті ұйымдастыру сұрақтары, жетекші орны, оның беделі неде? деген
сұрақтар қазіргі басқару психологиясы саласында шешіледі. Әрине, басшы
беделі оның жан-жақтылығында, адамдарды ұйымдастыру іскерілігінде, оларды
біліп, қажеттілігін түсінуде. Өз сөзінде тұра алмаса өте жақсы
ұйымдастырушы да ұжым алдында беделін түсіреді. Қажетті сұрағын шешу үшін
өтірік айтып тайқақтамай, адалдықты айтқан орынды.
Өндірісті немесе ұжымды басқару атқарылатын жұмысқа бағыттылық беруден
басталады. Мақсатқа жету үшін жалпы және арнаулы ережелер, принциптер
болады. Басқару жүйесіндегі негізгі мәселенің бірі – еңбек тәртібін бекіту.
Өндірісте, қызмет орнында саналық тәртіпті орнату үшін психологтар келесі
ережелерді сақтауды ұсынады:
1) Жұмысшыларды адал, шынайы тәртіпке үйретуді - өзімізден бастауға
тиістіміз (басшылар үшін).
Жұмысқа ерте келу, кеш кету. Өзге адамдардың уақытын үнемдеу.
Жиналысқа қажетті адамдарды ғана шақыру.
2) Қоғамдық мәні жоқ мақсаттар үшін тәртіптік шараларды қолдануға
болмайды. Мысалы: сынау үшін жұмыстан шығару, құтылу үшін сөгіс
жариялау – бұл ережені бұзған жетекші қызметтік қылмыс болып
табылады, ол үшін жетекші моральды, материальды жауапкершілік атқарады.
Былайша, басшының қызметін пайдалану.
3) Еңбектік тәртіп үшін – ұжымдық жауапкершілік формасын қолдану. Басшы
жалғыз өзі тәртіпті орната алмайды (қиын) – қоғамдық кадр бөлімін
ұйымдастыру, көмекшілеріне қатаң талап қою, еңбекті ұжымдықпен
ұйымдастыру – бригадалық подряд (бөлімге бөлу). Орал экономикалық
институтының ғылыми орталығының мәліметтері бойынша, басқару жүйесіне
қатынасқан жұмысшылар 2,5 есе кем тәртіп бұзбайды.
4) жоғары сапалы еңбек тәртібіне күресу үшін – қоғамдық пікірді
қалыптастыру әдісін қолдану:
- жас педагогтар мектебі (жетекшілерді ұйымдастыру);
- ұжымдағы тәрбиелік жұмыс;
- жұмысқа қабылданғандардың адаптациясына қатысу;
- психологиялық ахуалды қолдану, жұмыстағы шиелі жағдайларды шешу;
- жоғары еңбек тәртібін моральды бағалау формаларын іздестіру;
- айыптыларға қоғаммен әсер ету (жиналыс, талқылау);
- ұжым басшысының жұмысын қоғамдық бақылаумен ұйымдастыру;
- жарыс формасын енгізу Жыл мұғалімі, Ең жақсы кеңесші.
Оларды немесе мақтау қағазын бүкіл ұжым алдында көрсетіп беру,
найзағай газетін шығару.
5) Тәртіп бұзушыны – сөзбен ғана емес – іспен де жазалау (айлығы төмен
жұмысқа ауыстыру, жұмыстан шығару).
6) Жұмысты – мақсаттылық және бағыттылықпен орындау.
Еңбек тәртібіне күресу – қысқа мерзілікті емес, жүйелі мамандырылған,
ашық жұмыс. Ол адам үшін, өндіріс үшін жүргізіледі. Нақтылы және шынайы
жоспар құрып – ұжымдағы психологиялық жағдайды ескеру. Талапты қою білу
керек.
7) Мамандырылған кадрлар қызметі аса маңызды талап. Кадр бөлімінің бастығы
– психолог болу керек. 52 процент жұмыс-мектеп аттестаты.
8) Тәртіптік шараларды тек қана жетекшілер қолдану керек.
9) Әділетсіз жазалау – басқалардың тәртібін бұзады.
10) Тәртіп бұзушыларға – барлық әдістерді қолдану (профсоюз, жастар
комитеті, халықтық бақылау, достық сот, т.с.с.).
Бақылаулар бойынша кешігушілердің 3 типі бар:
І. үйден шықпай жатып кешігетіндер;
ІІ. жолшыбай әр түрлі жағдайға байланысты кешігетіндер;
ІІІ. ұмытшақтығы бойынша кешігетіндер.
І. а) Негізгі себебінің бірі алдын-ала дайындалмай, барлық істі
ертеңгілікке қалдыру;
ә) Оянғаннан кейін орнынан тұрып болмау;
б) Аяқ астынан бір істі істеп тастау.
Кешікпеу үшін 3 ереже ұсынылады:
1. Істің көбін кешкісін істеп қою;
2. Ертеңгілік әрекеттерді жоспарлы, жүйелікпен істеу;
3. Әр заттың өз орны болу керек.
ІІ. а) Транспорттың жүруіне байланысты кешігу;
ә) Жасырын кешігу. Болдырмас үшін: әр түрлі маршрут, кейін қарата жүру,
артық уақытпен шығу. Еңбек тәртібін қатал сақтау.
ІІІ. Ұмытшақтықты жою үшін екі тәсіл бар: аршыл тәсілі, ескерту
тәсілі.
Қармағындағы адамдармен қарым-қатынас жасау өз бетінше уақыт озған
сайын маңызды болатын өнер. Уақыт талабына сай – бұйрықтық дауыстан өзара
сыйластық және түсінушілікке көшетін.
Қармағындағы адамдардың эмоциялық күшін түсінуге үйрену қажет және
аяушылық көрсетпей қарапайым түрде сөзбен қолдау керек.
Менде асыққанды жек көремін.
Жұмыс келіспесе қиын ғой деген сияқты.
Жағымсыз эмоцияны ашу, билеу қиын.
Басшыға төзімділік, жайбырақаттылық жарасады.
1. Ашуды ақылға жеңдіру.
2. Ашуынды сол адамға білдіру Мен ашулымын.
3. Ашулы адамға ашылып сөйлеуге мүмкіндік беріңіз. Мысалы: қызмет бабын
атау, артынан жағдайды шешу.
4. Өз эмоцияңызды оңша шығару. Мысалы: жұдырық жұму, қатты жүру, ашуланған
адамыңыз туралы ойлап, үстел бұрышын ұру.
Қарым-қатынас барысында мақтау (87%) немесе сөгу (9%). Мақтағанда
келесі ережелерді сақтаңыз:
1. Қызметкер мақтауды өз еңбек нәтижесімен алу керек;
2. Бір қызметкерді мадақтағанда, бөтен адамдардың оның еңбегіне құманы
болмау керек;
3. Өте жиі мадақтауға болмайды;
4. Мадақтауды еңбек пайдасы үшін беру керек (арзан бастық авторитеті үшін
емес және адамның жеке қасиеті емес, еңбегі үшін).
Сын және өзіндік сын жұмыс нәтижесі үшін ықпалы зор. Психолог Ю.Д.
Кросовский сынның келесі түрлерін атайды:
- Қолқоштау – сын (Ештеңе етпейді келесіде істейсің);
- Үмітті – сын (Келесіде жақсы орындайсыз деп сенемін);
- Ұқсастыру – сын (Бұрын мен сіздей жасымда, дәл осындай қате жібердім,
бастығымның кейігені-ай);
- Арнаусыз – сын (Біздің ұжымда өз міндетін орындай алмай жүрген адамдар аз
емес. Аты-жөні айтпай-ақ қойайық);
- Қамқорлы - сын (біздің,... жолдасымыз... Мен күйзеліп тұрмын);
- Өкініш – сын, таңдану – сын, айыптау – сын, астарлы – сын, ескеру – сын,
талапты – сын.
Басшылар, психологтар тұжырымдамасына сәйкес сөгу, сынау үшін, келесі
ережелерді сақтау керек:
1. Сыйлайтын адамның жақсы жақтары және жетістігінен бастау;
2. Барлық адамдар қателесетінін айтып, өз басыңыздан өткізген қателікті
айтып кету, сонда дұрыс қабылданады;
3. Қорқытпау әсіресе 30-35 жастағы ер адамдарды (холерик);
4. Сынап тұрып мысқылдап, мазақтап сөйлесу, әзілді бұл кезде түсінбейді
(ашуланады).
Басшылығыңызды пайдаланбаңыз Мен айттым болды. Үндемей мені тында,
оның орнына осы жағдайды қалай шешеміз? деген сұрақ қойыңыз.
Адам арасындағы қарым-қатынас және түсінушілікке жету басшы қолданатын
әдіске байланысты. Сыйластық формасында басқару, адамның жеке тұлғасы, оның
белсенділігі, тәртіптілігі, адалдығы қалыптасуына мүмкіндік береді.
Қандайда болмасын жетістіктерге жету барысында қарым қатынастың алатын
ролі үлкен. Осыған байланысты бастауыш класс оқушылары арасында алдымен
балалардың өзара қарым қатынасын қарастыру және баланың дамуына топ аралық
қатынастың алатын орыны туралы айтып өткен жөн.
Сонау ерте замандардың өзінде-ақ жалғыз жүріп мақсат-мұратына жете
алмайтын, айналасындағылармен бірлесіп өмір сүру адамдардың табиғи қажеті
екендігін, тіпті өсіп-өнудің де мұнысыз мүмкін еместігін адамзат жақсы
аңғарған. Шығыстың екінші Аристотелі атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-
Фараби өз еңбектерінде жақсы адамдармен бірлесіп тірлік етіп, бас қосуды
бақытқа жетудің басты шарттарының бірі деген екен.
Қазіргі әлеуметтік психологияда адам топтарының түрлерін көрсететін
классификациясы бар. Мұны жан-жақты дәйекті, жүйелі де жетік деу қиын.
Дегенмен, бұдан топтар туралы біраз мағлұмат алуға болады.
Топ дегеніміз бұл адамдардың тіршілік қажетін ету үшін бірлесу.
Психология ғылымының айналысатыны көбінесе нақты топтар. Нақты топ
дегеніміз адамдардың іс-әрекеті бір мақсатқа бағытталған, өздері белгілі
бір кеңістікте азды-көпті мерзім ішінде аралас-құралас жүретін адамдар
бірлестігі. Кез-келген адам бірнеше топтың мүшесі болуы мүмкін. Бірақ
солардың біреуіне ғана жақын етеле болып жүреді. Топтарды алдымен үлкен
(макро), шағын (микро), ресми және ресми емес, ұйымдасқан, ұйымдаспаған
контактілі (адамдары ылғи жүздесіп жүретін топ), формалы (ресми түрде
арнаулы бұйрық, жарлықпен құралған топ), формасыз (досжаран, семьялық
топтар), жасанды, табиғи, шартты (қағаз жүзінде ғана біріктірілген),
референттік деп бөлуге болады. Мәселен, әскери бөлімше, жұмысшылар
бригадасы, сомолет экипажы реалды (нақты) топқа жатса, спорт алаңында, кино
залында отырған көпшілік ұйымдаспаған топқа жатады. Бригада мүшелері
студенттер тобы – ресми топ аталынса, бір семьядағы жолдастық, достық
қатынастағы адамдар, ағайын-туыстар ұйымдасқан, ресми емес топ деп аталады.
Топ екі адамнан бастап құралады. Қырыққа дейінгі топ шағын топ, мыңдаған,
миллиондаған адамадардың тобын (саяси партиялар, ұлт, кәсіподақ, дени
ұйымдар т.б.) үлкен топтар деп аталады.
Топтар ассоциация, корпорация деп те бөлінеді. Бұлардың ішінде
референттік топтың мәні ерекше. Бұл - әр адамның қастерлеп, қадір тұтатын,
оның тыныс тіршілігіне әр кез бағыт-бағдар сілтеп отыратын жүрек қалауымен
таңдап алған тобы. Реалды, контакті топ топтың жоғары дәрежеде ұйымдасқан
түрі – коллектив. Әрине, кез-келген топтың коллектив дәрежесінде көтеріле
бермейтіні түсінікті. Коллективтің басты белгілерін тұнғыш көрсеткен А.С.
Макаренко. Оның пікірінше коллектив – бұл мақсат – мүдделері, көз-қарастары
ортақ қызмет үстінде – біреуі барлығы үшін, барлығы біреуі үшін деп
қымылдайтын, белгілі дәстүр – салттары бар, өзін-өзі басқаруға шамасы
келетін, демократиялық центролизм принципін ерекше қастерлейтін адамдар
тобы. Қоғамдағы үлкенді-кішіле топтардың (семья, өндірістік бригада әскери
бөлімше т.б.) көңіл күйімен тағамдарын, қоғамдық пікірлерін, дәстүрлері мен
әдет-ғұрып, ерік-жігер, мінез өзгешеліктерінің көпшілікке ортақ жақтарын
психология ғылымы зерттейді, психология осы айтылғандардың барлығын белгілі
тарихи жағдайлардың, қоғамдық қатынастардың, адамдардың өмір сүруінің
тұрмыс-салтының тікелей бейнесі ретінде қарастырылады.
Соңғы жылдары психология ғылымы жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу ісін
бұрынғыдан да жемісті жүргізуге көмегі тиетін теориялық еңбектерімен
біршама толыға түсті. Мәселен, Д.И. Фельдштейннің көпке таныс Жеткіншек
тәрбиесінің психологиясы, И.С. Конның Жастық шақ психологиясы, В.А.
Крутецкийдің Математикалық қабілет психологиясы, Н.В. Страховтың
Педагогикалық әдептің психологиялық негізі, сондай-ақ белгілі
психологтары Б.Ф. Ломовтың, Л.В. Зайковтың, С. Балаубаев, А. Темірбековтың,
М. Мұқановтың, Қ. Жарықбаевтың т.б. педагог-психологтардың еңбектерімен
таныстық. Ал осы еңбектердің бәрі әр педагогтың, ұстаз-педагог жеке
кітапханасының төрінен орын алуы қажет.
Соңғы жылдары мектептердегі психологиялық қызметтің мәселелері Одақ
көлемінде біршама бөз болып келеді.
Көп ұзамай еліміздің жер-жердегі білім ұяларында штатты мамандар мен
психологтар еңбек ететін болады.
2. Бастауыш класс оқушыларының қарым қатынасының психологиялық
ерекшеліктері
XX ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-қатынас мәселесіне
арналған зерттеулер шамамен бір уақытта пайда болып, тарала бастайды.
Мұндай зерттеулердің ішінде балалардың қарым-қатынас сферасына
қатысты еңбектер ерекше орын алады. Ғылымда мектеп жасына дейінгі балалар
психикасының дамуындағы қарым-қатынас аса маңызды фактор ретінде
тағайындалған.
Қарым-қатынас адамның өзара әрекеттестік және өзара қатынас жасауының
ерекше формасы.
Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу
әлемдік ғылымда Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі кезеңде өзекті мәселе
болып көтерілді. Осы уақыттан бастап қарым-қатынасқа анықтамалар беріліп,
оны зерттеуде бағыттар пайда болды.
Қарым-қатынас ұғымының көп анықтамаларының арасында біз
коммуникативті іс-әрекет ұғымымен синоним деп қарастыратын
(А.Н.Леонтьев9, М.И.Лисина 10, Х.Т.Шерьязданова, Т.И.Суркова11,
Д.А.Исмаилова, Ж.А. Абишева 12 және т.б.) позицияларына жүгініп, М.И.
Лисинаның 10,22 анықтамасын арқау етеміз. Сонымен қарым-қатынас деп – екі
(немесе одан да көп) адамның қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже
алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін
айтамыз. Олай болса, біз зерттеуімізде қарым-қатынастың мазмұнды жағына, іс-
әрекет жүйесіндегі қарым-қатынастың орнына, 5-6 жастағы балалардың
психикалық дамуының қарым-қатынас байланысын анықтауға баса назар аудардық.
А.Н. Леонтьев 9 іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-қатынаспен қабаттас
болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты
ретінде қарастырады.А.Н.Леонтьевтің қарым-қатынасты іс-әрекеттің өзгеше
түрі деп талдау концепциясы, Б.Г. Ананьевтің 13 А.А.Бодалевтің 14
коммуникативтік әрекет жайлы ілімдер біздің зерттеуіміздің әдіснамалық
негізі болды.
Балалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасауы әр-
түрлі ғылыми позициядан түсіндіріледі. Сол кезден бүгінгі күнге дейін бала
(лар) мен ересек (тер) жүйесіндегі қарым-қатынас бала – бала (лар)
жүйесіндегі зерттелген көне ілгері және жан-жақты қарастырылған.
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының
сипаттамалары, жүйелері келтіріледі. (А.А.Леонтьев).
М.И.Лисинаның (10,70-87) қарым-қатынас құралдарының үш тобын
экспрессивті-мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік құралдарына бөліп
қарастыруы біздің зерттеуіміз үшін де маңызды.
Қарым-қатынас құралдарын қолданып, жалпы нәтиже алу тәсіліне де талдау
жасалық. Қарым-қатынас тәсілі оның бірлігі деп танылады (М.И. Лисина,
Д.А.Исмаилова т.б.) әдебиеттерде қарым-қатынас тәсілі әрекеттік формада
коммуникациялық біліктілік (Т.В. Антонова 15) десе, ал А.А. Бодалев14
қарым-қатынас әсер ету тәсілдерін интеллектуалдық, эмоционалдық және
еріктік деп үшке бөледі. Біздің зерттеу аспектімізде қарым-қатынас
тәсілдерін жетілдіру ең негізгі мәселе болып табылады.
Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерін қарым-
қатынастың тиімділігін анықтайтын, өзара түсінікті сипаттайтын күрделі
психологиялық құрылым деп түсінеміз. Осы орайда В.С. Агеев 16, А.А.
Бодалев14 қарым-қатынастың механизмдерін көрсетіп, оларға эмпатия,
идентификация, децентрация, рефлексия, стереотипизацияны жатқызады.
Біздің зерттеу жұмысымызда 6-7 жастағы балалардың қарым-қатынас
сферасындағы стиль ұғымын, ересектердің, ата-аналардың, педагогиканың
балаларға психологиялық әсері, ықпалы деп тағайындаймыз.
Қарым-қатынастың қажеттіліктері, мотивтері, тәсілдері, құралдары,
формалары, стильдері... мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынастарын
жетілдіру, коррекциялау мәселері үшін аса мәнді деп санаймыз.
Оқушылармен жүргізілетін зерттеу, әсересе диагностикалық жұмыс,
олармен қарым-қатынас саласында профилактикаға және коррекцияға негіз
болатындығымен маңызды.
Осыған орай психологиялық әдебиеттерде балалардың қарым-қатынасын
анықтау әдістемелерінің тиімді түрлері жасалынған. Біз реттеу барысында
мұндай еңбектерді талдай отырып, 6-7 жастағы балалардың қарым-қатынасын
айқындау мақсатында жасалынған әдістемелерді бірнеше топқа бөлді. Оқушының
коммуникативті іс-әрекетінің тиімділігін оның жеке бас, когнитивті
қасиеттерімен байланыстырып, осы қасиетттерді зерттеп, бағалауға мүмкіндік
беретін әдістемелер жасалынды.
Балалардың қарым-қатынасын зерттеуге арналған әдістемелер негізінен
байқауға, әңгімелесуге, сауал-сұраққа, вербалды тестік әдістерге сандық,
сапалық жағынан бағалауға, эксперттік бағалауға негізделген. Мұнда
балалардың жас ерекшелігіне, тәжірибесіне байланысты диагностикалық
жұмыстар табиғи жағдайда өтуі жөн болады. Осы орайда техникалық құралдар –
аудио, видео, жазба, таспа, аппаратураларын – қолдану аса тиімді
(Л.А.Петровская 18). Бұл зерттеу сенімділігімен дәлдігін арттырады.
Балалардың белсенділігі қарым-қатынас жасауына, өз-өзін танып білуіне
мүмкіндік береді. Біз қазіргі балалар қарым-қатынасын анықтауға арналған
әдістемелерді толық (саны жағынан) қолданса ғана балалардың коммуникативті
іс-эрекетін диагностау дәлдікке ие болады деп ұйғарамыз. Алайда барлық
қарым-қатынас компоненттерін зерттеуге арналған әдіс тәсілдерді толық
қолданудың қандайда болсын уақыт шеңберіне симайтындығы даусыз. Ал екінші
жағынан, әрбір бала белгілі бір әлеуметтік ортаның ықпалында болады. Сол
ортаның құндылықтарын өзінің жеке басына сіңіреді, бұл жағдай балалар
қарым-қатынасының логалды әлеуметтік этикетпен, ритуалмен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мазмұны
КІРІСПЕ
3
1. КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
ПРОБЛЕМАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
6
1.1 Психикалық даму және жеке адам ретінде қалыптасуда қарым-қатынастың
ролі
6
1.2 Қарым-қатынас және топ мәселелерінің негіздері
18
2. БАСТАУЫШ КЛАСС ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН АНЫҚТАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН
ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ
32
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу
32
2.2 Бастауыш сыныптағы қарым-қатынасты қалыптастыру жолдары ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
41
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі Қарым-қатынас проблемасы қазіргі кезеңде
психологиялық даму процесінің ынтымақтың – гуманистік бағытына байланысты
туындап отыр.
Сондықтан бастауыш класс оқушыларының қарым-қатынас ерекшелігін
анықтауға байланысты зерттеу жұмыстары жүзеге асырылды.
Қарым – қатынастың басқа іс-әрекет түрлеріне қарағанда, күрделігі іс-
әрекет пен қарым-қатынас арақатынасы жөніндегі мәселені шешуде елеулі
айырмашылық тудырады (Б.Г. Ананьевтің, М.С. Коганның, А.А. Леонтьевтің,
Б.Ф. Ломовтың, Б.Д. Парыгиннің, А.В. Петровскийдің, Н.Д. Хмельдің еңбектері
және т.б.). Жекелеген ғалымдар мен зерттеушілер де соны көрсетеді,
талқылаулары мен пікір қарама-қайшылықтарына қарамастан олар қарым-қатынас
табиғатын анықтауға ортақ пікірге келіп отыр. Олардың ойынша, қарым-қатынас
мәні бұған субъект ретінде қатысатын адамдардың бірлескен іс-әрекетіне
байланысты болды.
Жалпы түрде қарым-қатынас өмірмен іс-әрекет формасы ретінде көрінеді.
Қарым-қатынастың әлеуметтік мәні мәдениет формасы мен қоғамдық тәжірибе
алмасу құралы ретінде көрінуінен тұрады. Біздің әрқайсымыз негізгі бейнеге
жекелік карым-қатынас тәжірибесі арқылы, жанұядағы, мектептегі және
көшедегі үзіліссіз байланыс арқылы қол жеткіземіз.
Қарым-қатынас өздігінен адамдардың бір-біріне деген қатынасын, олардың
рухани түсіністігін көрсетеді.
Бастауыш класс кезеңіндегі балалар қарым-қатынасының даму ерекшелігін
білу балалардың өз-өзін адекватты бағалау дағдысын дамыту үшін адамдармен
қарым-қатынас барысында сәйкес қылықты коррекциялау үшін қажет.
Қазіргі таңдағы мектептерге қойылған тапсырмалар бастауыш класс
оқушыларының өзара қатынасын зерттеуді ерекше өзекті етеді. Баланы
бастан демекші балалардың мектепке алғаш келгеннен бастап қарым
қатынастарын жетілдіру көзделіп отыр. Бұл мәселе бойынша балардың қарым-
қатынастағы қиындықтары әдебиеттерде аз жарияланатындықтан оны қараусыз
қалдыруға болмайды. Бастауыш класс кезеңдегі балаларға өз мүмкіншіліктерін
түсіну, қоршаған ортада өзін тұжырымдай түсіну, қоршаған ортада өзін
тұжырымдай түсу, ересектер тарапынан өз құқығын мойындауын қажетсіну тән.
Олардың алдынан жаңа қарым-қатынастармен байланысты және, соның ішінде, бұл
жаста өмір жолын таңдау өзекті тапсырма болғандықтан жаңа мәселелер
туындайды. Олар қиындықтармен қалай күресетіндігіне, қандай қарым-қатынас
мектебінен өтетіндігін көбінесе балардың қиындықтары мен қарым-қатынастары
дамуының ерекшеліктерінің психологиялық мәселесі өзекті болып табылады.
Зерттеушілер көресеткендей, қарым-қатынас – іс-әрекет түрі, аспектісі
болуы мүмкін.
Көптеген ғалымдар пікірі бойынша, таным, қарым-қатынас, еңбек адам
дамуының және жеке басын қалыптастыру негізгі болып табылады (Б.Г. Ананьев,
А.Н. Леонтьев).
Әрбір индивид өзімен өмір сүріп отырған замандастарымен бірге сол
қоғамның ішкі дүниесіндегі интерлоризациялау жолы арқылы жасалады. Қоғамдық
дамудың жақсы-жаманын сіңіреді және осы процеске қосылады. Бұл процесс
таным іс-әрекеті арқылы жасалады.
Қарым-қатынас баланың алғашқы күндерінен бастап психикалық дамуының
маңызды факторының бірі болып табылады.
Бастауыш класстағы баламен ересек адамның қарым-қатынасының төрт түрі
жүйелі түрде бір-бірін алмастырады:
1. Ситуациялы – жеке даралық;
2. Ситуациялы – іскерлік;
3. Танымды – ситуациядан тыс;
4. Ситуациялы емес – жеке-даралық және үш түрлі құрдастарымен қарым-
қатынас:
5. Эмоционалды –практикалық;
6. Ситуациялы – іскерлік;
7. Ситуациялы емес – іскерлік (М.И. Лисина).
Қарым-қатынастың мазмұны, мотиві, комуникативті іскерлігі мен дағдысы
өзгереді, мектепте оқытуға психологиялық компоненттерінің бірі –
коммуникативтік даярлығы қалыптасады. Бала ересек адамға таңдамалы түрде
қарайды: оған деген қатынасын, өзінен не күтетінін, өзінің оларға деген
ықыласы есепке алынады. Құрдасына деген қызығушылық ересек адамға қарағанда
кейінірек пайда болады. Баланың құрдастарымен қарым-қатынасы әр түрлі
бірлестіктерден құралады. Өзге балалармен контактіні дамытуға баланың іс-
әрекетінің мазмұны және оны орындауға деген іскерлігі әсер етеді.
Жасы ұлғайған сайын балдырғандардың құрдастарына деген көзқарасы
өзгере бастайды. Бала құрдастарын іскерлік қасиеттері үшін емес, сонымен
бірге жеке-даралық, ең алдымен адамгершілік қасиеттері арқылы бағалай
бастайды. Бұл балаларда моральдық норма туралы түсініктердің пайда бола
бастауымен, адамгершілік қасиеттер мазмұнын тереңірек түсінуімен
байланысты.
Бастауыш сыныптағы балалардың қарым-қатынас мәселесі, оның баланың
жеке адам ретінде қалыптасуына әсері өте аз зерттелген. Сол себепті осы
зерттеуді жүргізуге толық негізділік бар.
Зерттеудің мақсаты – Бастауыш класс оқушылары қарым қатынасының
қалыптастыруының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні – Кіші мектеп жасындағы балалардың қарым-қатынасының
қалыптасу ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы – Бастауыш класс оқушыларының қарым-қатынасын
жетілдіру, қазақтың ұлттық ойындарын, мәдени, әдептілік құндылықтарын
қамтитын арнайы құрастырылған тренингтік сабақтарды ұйымдастырумен
байланысты болуы мүмкін.
Болжамға байланысты келесі міндеттер анықталады:
1. Әр түрлі әрекет барысында баланың қарым-қатынас жүйесінің дамуын
зерттеу.
2. Баланың жеке-даралық талаптарын, ересек адамдармен қарым-қатынас арқылы
зерттеу.
3. Құрдастарымен қарым-қатынас барысында комуникативтік іскерліктердің
қалыптасуын зерттеу.
4. Психологиялық тренинг жұмыстарының қарым –қатынасты қалыптастырудағы
ролін анықтау.
Зерттеу жұмысындағы жаңалық – қатынас-қатынас әрекетінде
коммуникативтік іскерлік, әлеуметтік жағдайға бейімделуді зерттеу және
талдау, бастауыш класстарға арналған қарым-қатынас әрекетінің жүйесінің
жинақталуы және қарым– қатынасты дамытуда психологиялық тренингтердің
тиімділігі.
Зерттеу нысаны – бастауыш класс оқушылары.
Жұмыс бастауыш класс оқушыларымен жүргізілді. Зерттеуге жеті жастағы
15 бала қатыстырылды.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш класс оқушыларының психикалық дамуындағы қарым-қатынас
мәселелерінің теориялық негіздерін қарастыру.
2. Бастауыш класс оқушыларының қарым-қатынасын жетілдірудегі қазақтың
ұлттық ойындарының, мәдени және әдептілік құндылықтарының
мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу әдістері. Эксперимент барысында балалардың қарым-қатынасын
зерттеуге арналған әдістемелері, эксперименттік баға, бақылау әдістері
қолданылды.
Зерттеу базасы Ақтөбе қаласы, № қазақ орта мектебі
Курстық жұмыстың құрылымы төмендегідей:
- Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттеу пәні,
болжам, жұмыстың жаңалығы енді;
- Бірінші бөлемде зерттеу тақырыбына сәйкес психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды;
- Екінші бөлімде зерттеу тәжірибесінің эксперименттің мақсаты, міндеті,
қорытындысы көрсетілді;
- Жұмыстың қорытынды бөлімінде әдебиеттер және қосымша материалдар
қамтылды.
1 КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘСЕЛЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қарым - қатынас туралы жалпы түсінік
Жалпы, жас ерекшеліік және әлеуметтік психологияны терең талдай келе
отыра, тұлғалық қарым-қатынастың қаншалықты қажеттілігін және оның тұлға
қалыптасуындағы негізгі шарт екенін көреміз.
Қарым - қатынас туралы айтқанда адамдардың бірлескен іс-әрекет
барысында, олар бір-бірімен түрлі ойлармен, идеялармен, қызығушылықтармен,
көңіл-күй, сезімдермен бөлісуін айтады.
Қарым-қатынас процесінде қатысушылар арасында өзара түсінушілік болуы
керек. Өзара түсінушілік мұнда әртүрлі талқынауы мүмкін: не өзара әрекеттік
бойынша серіктестің мақсаты, мотиві, құрылымдарын түсіну ретінде немесе тек
түсіну тәрізді ғана емес, сонымен қатар осы мақсат, мотив, құрылымдарды
қабылдау ретінде. Қарым-қатынастың бұл жақ мінездемесінің мазмұнды
жоспарында ашудың алдында мұндағы қолданылатын терминдерді нақтылау керек.
Аса жиі адамның адамды қабылдауы әлеуметтік перцепция ретінде
белгіленеді. Бұл түсінік берілген жағдайда дәл қолданылмаған. Әлеуметтік
перцепция термині 1947 жылы Дж.Брунермен қабылдауға жаңа көзқарас жасау
барысында енгізілді. Әуелі әлеуметтік перцепция ретінде перцептивті
процесстердің әлеуметтік детерминациясы түсінілді. Кейін зерттеушілер,
әсіресе әлеуметтік психологияда түсінікке өзгешелеу мағына берілді.
Әлеуметтік перцепция деп әлеуметтік объектілерінің (басқа адамдар,
әлеуметтік топтар, үлкен әлеуметтік қауымдар) қабылдау процесін атаған. Дәл
осы түсінікте термин әлеуметтік психологиялық әдебиеттерде бекітілді.
Сондықтан, адамның адаммен қабылдануы, әрине, әлеуметтік перцепция саласына
жатады. Егер, әлеуметтік перцепция процестерін толық көлемде елестетсең,
онда өте күрделі және тармақталған схема пайда болады. Ол өзіне қабылдаудың
тек объектісін ғана емес, сонымен қатар, субъектісін де қосады.
Қабылдау субъектісі ретінде индивид шыққан жағдайда (11), онда ол
басқа индивидті қабылдай алады, өз тобына жататын (1); өзге топқа
жататын басқа индивидті (2); өзінің жеке тобын (3); өзге топты (4).
Отандық әдебиеттерде аса кең тұрғыдан түсіну басқа адамды қабылдаудағы
спецификалық ерекшеліктермен түсіндіріледі, оларға тек объектің физикалық
мінездемесін ғана қабылдау емес, сонымен бірге ойларын, қабылдаудың
эмоцияларын құрылымдарын қабылдау да жатады. Сонымен қатар, бұл түсініктің
мазмұнда қабылдаудың обьектісі мен субьектісі байланыстарын қатынастар
жатады. Соңғы кездері әлеуметтік перцепция термині немесе тар мағынада
жеке тұлға аралық перцепция, басқа адамды қабылдау ерікті түрде
қолданылып жүр. Жалпы түрде басқа адамды қабылдау -оның сыртқы белгілерін
қабылдауды білдіреді.
Адам қарым-қатынасқа жеке тұлға ретінде енетіндіктен басқа адаммен
қарым-қатынас бойынша серіктестермен де жеке тұлға ретінде қабылданады.
Қылықтың сыртқы жақ негізінде біз басқа адамды оқимыз, оның сыртқы
көрінісінің маңыздылығын қарастырамыз. Осы кезде алынатын әсер қарым-
қатынас процесінің маңызды реттеуші рөлін ойнайды. Біріншіден, басқа адамды
танып біле отыра, индивидтің өзі де қалыптасады. Екіншіден, басқа адамды
оқу дәлділігінің мөлшеріне бірлескен әрекет табыстылығына байланысты. Басқа
адамды танып білу барысында бір мезгілде бірнеше процестер жүзеге асып
отырады. Бұл басқаның эмоционалды бағалау, қылықтар қатарын түсіну
шаралары, қылығының өзгеру стратегиясының негізделуі, өзінің жеке қылық
стратегиясын құру.
Бірақ, бұл процестерде екі адам қатыстырылады, олардың әрқайсысы
белсенді субъект болып табылады. Сәйкесінше, өзін басқа адаммен қатар қою
екі жақтан жүзеге асады, серіктестердің әрқайсысы өзін басқаға теңестіреді.
Өзара әрекеттестік стратегиясын құруда әрқайсысына басқа адамның
қызығушылықтарын ескеруге тура келеді. Бұның барлығы өзін танып білу
анализі (басқа адам арқылы) өзіне екі жақты қосады. Идентификация және
рефлексия. Бұл түсініктердің әрқайсысы арнайы талқылауды қажет етеді.
Идентификация термині сөзбе-сөз мағынада өзін басқа адаммен теңеуді
білдіретін, басқа адамды түсінудің ең қарапайым әдісінің бірі-өзін басқа
адам орнына қою болып табылатын бекітілген эмперикалық фактіні бейнелейді.
Бұл, әрине, жалғыз тәсіл емес, бірақ өзара әрекеттестің шынайы
жағдайларында адамдар жиі келесі әдісті қолданады, мұнда серіктестердің
ішкі күйі жөнінде тұжырым өзін басқа адам орнына қою негізінде құрылады.
Бұл жерде идентификация басқа адамды түсіну мен танып білу механизмдерінің
бірі ретінде алға шығады. Идентификация процесінің және қарым-қатынас
процесіндегі оның ролін анықтаудың көптеген экспериментталды зерттеулері
бар. Әсіресе, идентификация және мазмұны бойынша, жақын құбылыс-эмпатия
мен арасындағы тығыз байланыс бекітілді. Жалпы түрде эмпатия басқа адамды
түсінудің ерекше әдісі ретінде анықталады. Тек мұнда басқа адамның
проблемаларын рационалды түсіну емес, оның проблемаларына эмоционалды жауап
қайтаруға ұмтылыс жүзеге асады. Берілген жағдайда термин метафоралық түрде
қолданылады: эмпатия бұл аффективті түсіну. Оның эмоционалды табиғаты-
басқа адам жағдайының проблемасы ойландырылмайды ол сездіріледі.
Эмпатия механизмі бірнеше мөлшерде идентификация механизмімен сәйкес
келеді: екеуі де өзін басқа адам орнына қою қабілеттілігі бар.
Өзара түсінушілік қарастырылған механизмдері адамдардың бірін-бірі
жалпы түрде танып білу процесінің анализіне келуге мүмкіндік береді. Бұл
саладағы барлық зерттеулерді екі үлкен топқа бөлуге болады:
1) жеке тұлға аралық перцепция мазмұнын зерттеу (қабылдаудың субъектісі мен
объектісінің, олардың негіздерінің және тағы басқа мінездемесі).
2) жеке тұлға аралық перцепция процесінің өзін зерттеу (механизмдерінің,
қатарласушы эффектерінің анализі).
Жеке тұлға аралық қабылдау мазмұны субъект пен объектінің қабылдау
механизмдеріне тәуелді, себебі олар бірімен-бірі өзара әрекеттестікке
қосылған. Олар екі жаққа ие: біріне-бірі және бір-бірінің мінездемелеренің
өзгеруін бағалау. Бірінші, жағдайда өзара әрекеттестікті қатысушылардың
әрбіреуі басқа адамды бағалай отырып оның қылығының интерпретациясымен
түсіндіруге болады. Басқа адам қылығының интерпритациясы бұл қылық
себептерін білуіне негізделуі мүмкін, содан кейін ғылыми психология
мәселесі. Бірақ күнделікті өмірде адамдар басқа адам қылығының себептерін
біле бермейді. Сонда мәліметтің жетіспеушілігі жағдайында қылық себептерін,
жалпы мінездемелерді жатқызуға тырысады. Осылайша, мұндай жатқызулардың
тұтас жүйесі пайда болады (атрибуциялар). Каузальды атрибуция атағын алған
әлеуметтік психологияның ерекше саласы дәл осы процестерді анализдейді.
(Г.Келли, Э.Джонс, К.Дэвис, Д.Кенноуз, Р.Нисбет, Л.Стрикленд). Каузальды
атрибуция зерттеулері қарапайым адамның мүмкіндіктеріне бағытталған. Бұл
жеке тұлға аралық қабылдаудың негізгі бөлігі болып табылатын өзінің және
өзге адамның мінез-құлық интерпритациясын қосады. Басқа жұмыстарда
атрибуция мінезі қабылдау субъектісінің бірнеше бір құбылыстың қатысушысы
немесе оның бақылаушысы болатынына байланысты екенінен көрсетіледі. Бұл екі
түрлі жағдайда атрибуцияның әртүрлі типі таңдалды. Г.Келли осындай
типтердің үш түрін көрсетті. Жеке тұлғалық атрибуция (әрекет жасаушының
жеке өзіне себеп жатқызылған жағдайда), объектті атрибуция (себеп әрекет
бағытталған объектке жатқызылған жағдайда), және себеп-салды атрибуция
(жасап жатырғанның себебі жағдайларға жатқызылса). Сонымен қатар,
әлеуметтік психологияда Ф.Хайдер идеясы да орын алды. Оның ойынша, жаман
адам жаман қасиеттерге ие. Сондықтан қылық себептері және мінездеме
себептері осы модель бойынша жүзеге асады. жаман адамдарға әрқашанда
жаман қылықтарды сәйкестірсе, жақсыларға - жақсы қылықтарды жатқызады.
Жеке тұлғалық қабылдау табыстылығының болжамын құру барысында құбылыстың
себептерін бекіту қажет. Мұндай жеке тұлғалық қабылдау кезінде пайда
болатын түрлі эффекттердің бөлінуімен байланысты зерттеудің екінші
саласында аса осындай эффекттердің үш түрі зерттелген: ореол эффекттісі
(галоэффект), жаңалықпен алғашқылдық эффектісі, стереотипизация құбылысы
немесе эффекттісі.
Қабылдаушы адамның спецификалық бекітулерді құруына негізделген, яғни
оған белгілі бір сапаларды бағытты түрде жатқызу. Осындай адам жөнінде
алынған мәлімет белгілі бір түрде категоризациялауды, яғни, алдын-ала
құрылған бейнеге қайта салынады. Бұл бейне, бұрын-соңды болған, шынайы
қасиеттерді және қабылдау объектісінің ерекшеліктерін көруге кедергі
келтіретін ореол ролін атқарады. Бұнымен жаңалылық пен алғашқылық
эффектілері тығыз байланысты. Адам туралы көзқарасты құру үшін белгілі-бір
тәртіп бойынша мәлімет беруге бағытталған бұл эффектілер әлеуметтік
психологияда кең өріс алды. Эксперимент кезінде студенттерден құралған төрт
топқа бейтаныс адам ұсынылды. Ол жөнінде: 1-ші топқа - ол экстраверт; 2-ші
топқа - ол интроверт; ал 3-ші топқа әуелі экстраверт, одан кейін ол
интроверт екенін айтты, 4-ші топқа дәл осылайша, бірақ қарама-қарсы
тәртіпте айтылды. Барлық төрт топқа бейтаныс адам туралы оның жеке тұлға
ерекшелігін терминдермен түсіндіруге тапсырма берілді. Алғашқы екі топта
мұндай суреттемемен ешқандай қиындық туған жоқ. Үшінші және төртінші
топтарда бейтаныс адам жайындағы әсер мәлімет ұсынылуының тәртібіне сәйкес
келді: бірінші ұсынылған қасиет әлдеқайда басым болады. Мұндай эффект
алғашқылық эффектісінің атауын алды. Керісінше, таныс адамды қабылдау
жағдайларында жаңалық эффектісі іске асады, яғни соңғы алынған мәлімет
аса мәнді болып табылады.
Аса кең тұрғыда осы эффектілердің барлығын ерекше процестің
айқындалуы ретінде қарастыруға болады. Бұл процесс адамды адаммен
қабылдануды іске асырушы процесс - стереотипизация деп аталады. Алғаш рет
әлеуметтік стереотип термині У.Липпманмен 1922 жылы енгізілген.
Стереотипизация адамдардың бірін-бірі танып-білу процесінде екі түрлі
жағдайларға әкелуі мүмкін. Бір жағынан басқа адамды танып-білу процесін
қарапайымдау; бұл жағдайда стереотип өзінде бағалық кернеулікті ұстамайды.
Сонымен қатар, этникалық стереотиптер аса жиі таралған, мұнда бірнеше бір
этникалық топтар өкілдері туралы алынған мәлімет негізінде сол топ жөнінде
бірнеше бір пікір туындайды.
Жеке тұлға аралық перцепция дәлдігі. Бұрынан бері әлеуметтік
психологияда түрлі адамдардың перцептивті қабылдаудың даму тәсілдерін табу
идеясы туындады. Олар әлеуметтік психологиялық тренингті қолданумен
байланысты. Бұл жағдайда қолданылатын тренинг бағдарламалары әр алуан.
Олардың ішіндегі ең қарапайымы - басқа адамдарды қабылдау дәлділігі аса
маңызды болып табылатын адамдар зейінін тұрақты ету. А.А.Бодалев өзінің
зерттеулерінде келесідей қызықты мәліметтер алды. 72 адамнан басқа адамды
сыртқы көріністері бойынша қалай суреттейді деген сұраққа былай жауап
қайтарған: 9 адам төртбұрышты иек - күшті ерік көрсеткіші, 17 адам үлкен
маңдай - ақыл көрсеткіші, 3 адам қыл шашты адамдарды - мінезінің
қаталдығымен, 16 адам толық - мейірімділікпен, 2 адам толық ерін -
сексуалдылық көрсеткіші, 5 адам кішкентай бойлы адам - билік қүмар, бір
адам үшін бір-біріне жақын орналасқан көздер - ашушаң, ал қалған бесеуі
үшін әсемдік - ақымақтықтың көрсеткішін білдіреді. Ешқандай тренинг толық
мөлшерде мұндай тұрмыстық жалпыламаларды шеше алмайды бірақ ойлануға себеп
туғызады.
Адамдар бірін-бірі тек қабылдап қана қоймай, сонымен қатар бір-біріне
қатысты белгілі-бір қатынастар қалыптастырылады. Жасаған бағалар негізінде
әртүрлі сезімдер жинағы пайда болады - бірін-бірі адамды қабылданудан,
симпатияға, кейде махаббатқа шейін. Қабылданушы адамға әртүрлі эмоционалды
қатынастардың пайда болу механизмдерін шығарумен байланысты, зерттеулер
саласы аттракцияны зерттеу атауын алады. Сөзбе-сөз аттракция әлеуметтік
психологияда жаңа сала. Көптеген уақыт бойы достық, симпатия, махаббат
тәрізді феномендерінің зерттеу сферасы ғылыми анализ саласы емес, әдебиет,
өнер салалары ретінде қарастырылып жүр.
Аттракция басқа адамға әлеуметтік құрылымдағы ерекше түрі ретінде
қарастыруға болады, мұнда эмоционалды компонент орын алады. Аттракцияның
түрлі деңгейлері ерекшеленеді: симпатия, достық, махаббат.
Алынған берілгендер бойынша, теориялық интерпритациялар аттракцияның
қанағаттанарлық теориясы жасалғандығы жөнінде айтуға мүмкіндік береді.
Қарым-қатынас анализі түрлі, әрі көпжақты процесс ретінде, оның нақты
формаларының әртүрлі болуы мүмкін екендігін көрсетеді. Қарым-қатынастың
таза модельдерін, әрине тек қана лабараториялық эксперимент жағдайында
жүзеге асады. Барлық дәстүрлі әлеуметтік психология дәл осы аспектке көңіл
бөлген. Оның әдістік амалдар, анализдің техникалық тәсілдері осы міндетке
тәуелді болды. Адамдар біріккен топтар түрлері және де қарым-қатынас
процестері жүзеге асушы топтар түрлері әртүрлі болуы мүмкін, бірақ осындай
түрлі мінездемелер басқаша жағынан бірдей мағынаға ие
Адамдар өзара бірлесе отырып, ортақ нәтижеге жету үшін күштерін
біріктіре келісуіне бағытталуын қарым-қатынас деп түсінеміз.
Гуманизм принциптеріне сәйкес қарым-қатынасқа түсуші әр адамға,
қатынас жасайтын басқа адамдар жоғары бағалы болып табылады.
Коммуникативтік компонентікті жоғарылату әлеуметтік-психологиялық
оқыту арқылы жетілдіріледі. Әлеуметті-психологиялық оқыту арқылы қарым-
қатынасты дамыту белгілі психологтар Петровский А.В., Коряк Н.М.,
Золотнякова А.С., Яценко Т.С., Емельянов Ю.Н., Ковалев Г.А., Миккин Х.К.,
Субханкулов М.Г., Лисина М.И., Спиваковская А.С. еңбектерінде көрсетілген.
Аса маңызды сұрақ мәселе болып, адамда қандай құнды бағыттар
қалыптастыру арқылы гуманистік қарым-қатынасын құрайтынымыз табылады.
Өзара қатынастың теориялық және практикалық зерттелуін гуманистік
бағыт ғалымдары М. Маслоу, М. Дорверг, К. Роджерс, С. Кратохвил енгізді.
Соңғы кезеңдерде аса өзекті болып оқыту және тәрбиелеуді
ізгіліктендіру көлеңкесінде оқытушы-педагогтың қарым-қатынасқа түсуде
таңдайтын типі, педагог және бала қандай екені қалып қойып жүр. Осындай
өзара қатынасты сипаттай отырып, психолог В.Я. Ляудис: Мұндай қатынаста
оқытушы және баланың позициялары қатты ажырастырылып қарсы бағытқа
қойылған - деп жазды. Әрине мұндай қарым-қатынас әрекетінің жемісті түрін,
жеке адамның творчистволығын дамытуға әсер етпейді.
Яғни, қарым-қатынастағы жеке даралық позиция өзекті болып қалады.
Қатынас барысында өз ара сыйластық, бірлесу, өзге адамның позициясын
субъект ретінде қабылдау және түсіну негіз болды.
Қатынас гуманизмі дербестік рольдік позицияны саналы түрде өзгертуде.
Қарым-қатынастағы партнерді қалай қабылдайтыныңыз аса маңызды принципте
болады. Егер педагог баланы әсер ететін объект ретінде көретін болса, өзара
қатынаста гуманистік және демократиялы ештеңе болуы мүмкін емес. Психолог
Л.А. Петровскаяның тұжырымдамасы бойынша қарым-қатынастың екі деңгейі
болады: сыртқы деңгей (тәртіптік, операциялы-техникалық және ішкі деңгей
жеке – маңызды тереңдегіні қозғайтын).
Осыған байланысты біздің елде Д. Карнегидің қарым-қатынасты жеке
басына комфортты болуын есептеп құру керек деген кеңесі тең тарап кетті.
Ресей психологы А.Бодалев Адамдар бір-бірінің мүмкіндіктерін
бағалаынан, олардың бірлесе орындаған әрекетінің өту сипаты мен нәтижесі
байланысты деп жазды.
Қарым-қатынас жетістігі көп жағдайда әлеуметтік перцепция деңгейімен
анықталады, яғни адамдардың бірін-бірі, топ, әлеуметтік бірлестікте, өзін-
өзі түсінуі және бағалауы, қабылдауы.
Әлеуметтік перцепция адамдарды бірлестіріп, қарым-қатынас жасауға
мәжбүр іс-әрекет макғынасында зерттеу принципті мазмұнды.
Ададардың сыртқы келбеті арқылы зерттеу заңдылықтары аса қызықты.
Қоршаған адамдарда жеке-тұлғаның бейнесін қалыптастыруда оның бет
әлпеті, сыртқы келбеті доминаттық роль атқарады. Адам бейнесін қабылдауда
нақты мамандықтық айырмашылық бар. Қабылдаудың дәлдігі және айқындығы
педагог, суретші, музыкантты ажыратуға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік перцепция зерттеулерінде өзін-өзі танып білу өзекті мәселе
болып табылады. Осы мәселе адамды күрделі өзін реттеуші жүйе ретінде
түсінуде аса маңызды болып келеді. Американ психологтарының тұжырымдамасына
сәйкес адамның өзі туралы пікірінің қалыптасуы үш әлеуметті блоктан тұрады:
когнитивті, эмоционалды – бағалаушы және реттеуші. Когнитивтік блоктың
функциясы - өзі туралы мәліметті қорыту және сақтау, эмоциональды-
бағаланушынікі - өзінің мүмкіндігі мен қабілеттілігін бағалап, өзіне деген
көзқарасты тағалау, реттеуші блоктың функциясы - өз тәртібін және іс-
әрекетін реттеп, кері байланыс арқылы өзі туралы мағлұматты коррекциялау.
Өзін-өзі қабылдау:
- өзін басқалармен салыстыру;
- өзін басқалардың қабылдауын;
- өз әрекетінің нәтижесіне сәйкес;
- сыртқы кейпін қабылдаудан тұрады.
Әлеуметті перцепцияда аса маңызды болып қарым-қатынастың вербалсыз
әдістері табылады.
Жеке-дара контакті процесінде адамдардың бірін-бірі қабылдаудың
негізгі әдісі, жүріс-тұрысы, қимылы, интонациясы, мимикалық маскасы.
Мысалы: көздер контактісі адамдар арасындағы қатынасты реттеуші
мпеханизм. Сол сияқты жест (қимыл) тілі де ежелгі тілдің бірі болып
табылады. Мысалы: аудиторияда алдында сөйлеп тұрғанда кейбір қимылдар
таңдаушыларға агрессия, сыйламастық, тәкәппарлық болып көрінеді. Егерде
сөйлеп тұрған адам бір аяғының екінші аяғына аударылып, қозғалақтап тұрса
сенімсіздік тудырады. Артық интенсивті қимылдар аудиториямен контактіге
түсуге кедергі болады.
Экспресивті психологияны күнделікті қолдану маңызды қимыл-қозғалысты
дамытып қана қоймайды, сонымен қатар жалпы жеке – адамның қалыптасуына әсер
етеді - деп жазды В.А. Лабунская.
Жеке даралық қатынаста өзі туралы мәлімет, өзінің тәртібі, сонымен
қатар өзге адамдардың қылығына жауапты реакцияны көрсету маңызды. Кері
байланыс арқылы адам өзінің тәртібін коррекциямен, оны эффективті
құрастырып, өзін бағалауды қалыптастырады. Кері байланысты жасай білу,
қарым-қатынас жүйесінде компетенттігін көрсету (1-ші қосымшаны қараңыз).
Әдетте адам өзі туралы мәліметтер бойынша өмір кешеді. Егерде қарым-
қатынас тәжірибесі мен деген бейнемен сәйкес қабылданбаса, индивид қорқу
жағдайын сезінеді. Қорқуды қабылдау мен үшін қорғануды актуализациялаумен
өтеді. Психологиялық қорғаудың функциясы мен бейнесін қолданудан тұрады
(И.С. Кон, К.Роджерс).
Т.С. Яценконың зерттеулерінде оқытушыда қорғаныс жүйесі болған
жағдайда ол балаларға педагогикалық ықпал етуіне әсер ететіні айтылған
(Т.С. Яценко, 1987 ж.).
Әлеуметтік – психологиялық оқыту жағдайында жеке тұлғаның бағдарлау
байлығының коррекциясына жеткізеді, шынайы менің қатынас ситуациясындағы
адекватты бейнесі қамтамасыз етіледі.
Адам қарым-қатынаста қиыншылық кездестіреді. Психолог Е.В. Куханованың
тұжырымдамасы бойынша қиын қарым-қатынас әлеуметті-психологиялық феномен
ретінде, адамдардың өзара түсініспеушілік формасында шынайы жағдайларда
байқалады. Қиын қатынастың көрсеткіштері: қатынаста жасаудағы ұзақ үзіліс,
бір сөзді жауап беру, интонацияны жоғарылату, адамды тыңдай алмау, әңгімені
жалғастырмау, контактіге түсе білмеу, көздер контактісінің болмауы,
дөрекелік, партнерді кемсіту, менсінбеу, жасықтық, ұялшақтық,
келіспеушілік, өтірік, сенімсіздік, бірбеткейлік, партнердің пікіріне құлақ
аспаушылық.
Қарым-қатынас қиыншылығы ішкі күйзеліс, жағымсыз эмоциямен білінеді.
Қатынастың бұзылуы аса ауыр қиыншылық формасы.
Контактілердің барысында жүйелі түрде партнердің өзі саналы түрде
сезбейтін қасиеттеріне назар аударылады... Жеке-даралық формалсыз
қатынастың бұзылуы – психологиялық араласты талап ететін (психотерапевт,
психологтың көмегі) қатынас жүйесін өзгерту және коррекциялау арқылы өтеді.
Психологтар Г. Гибш, М. Форверг қатынас қиыншылығының алты типін
көрсетеді:
1. Ситуациялық қиыншылықтар. Жағдайды әр түрлі түсіну, жағдайға әр түрлі
деңгейде ену;
2. Мағыналық қиындықтар. Алдыңғы хабарға байланыссыз айтқанды қабылдау;
3. Мотивациялық. Бір-бірімен қатынасты не себепті жасайтынын түсінбеу;
4. Өзге адам туралы түсінігі болмау;
5. Өзге адамды мәдени деңгейі, қажеттілігі, қызығушылығы, бағыттылығы
туралы қате бағалау;
6. Кері байланыс болмауы.
Жеке дараның қатынас кедергілері:
1. Алғашқы әсердің эффектісі;
2. Идентификация – (шаблон, тормоз);
3. Стереотипизация;
4. Ореол эффекті.
Егер өзара қатынасқа түсетін адамдар түсінушіліктің деңгейін анықтай
алса және қарым-қатынас жасаған адамды түсінемін деп өзіне сенімді болғанда
ғана олардың арасында қарым-қатынас пайда болады. Қарым-қатынасқа
түсінушілер өздерінің саналарында бір-бірінің ішкі жан дүниесін
құрастыруға, сезімдерін түсінуге, қылықтарының себебін анықтауға тырысады.
Бөгде адамдарды тани түсуде ғана жеке адам алдағы баланың қатынас деңгейін
жоғары дәрежеде, сенімді түрде анықтауға мүмкіндік алады. Қарым-қатынасқа
түсушілер өзара бір-бірінің жан дүниесін дәл түсініп оқуынан қатынас
деңгейі соғұрлым жоғары болмақ. Қарым-қатынастың дамуына ең аз дегенде екі
адам қатынасады. Қатынасқа түсушілер бірін-бірі тануда жеке-дара
қабылдаудың үш маңызды механизмдерінің әрекеті ерекшеленуі тиіс: олар
идентификация, рефлексия және стереотипизация.
Идентификация – бұл бөгде адамды саналы түрде оның мінезін түсініп
соның орнында өзін сезінуі. Өзара қатынас кезінде адамдар бірінің орнына
өзін қойып көру ниетімен оның жан дүниесін, ойын, әрекетін, сезімін, ойша
құрастырады. Қарым-қатынас үшін тек сырттай бөгде адам ретінде оны түсіну
ғана емес, сондай-ақ онымен қарым-қатынасқа түскен жеке адам қалайша өзін
қабылдап, түсініп тұрғанын назарына алу да маңызды. Қарым-қатынасқа
түскендердің біреуі өзін қандай түрде қабылданып тұрғанын саналы ойласа бұл
қарым-қатынас рефлексия деп аталады.
Рефлексия – бөгде адамды түсіну құрамына жатады. Бөгде адамды түсіну
деген – сол адамның қатынасын қабылдаушы ретінде тек өзіне арналғандығын
құптау. Осылайша адамның адамды қабылдауы оның айнадағы бейнесі секілді.
Адам бөгде жеке адамды бейнелеп отырып, өзін де сол адамның қабылдау
айнасында бейнелейді. Қарым-қатынас жүру барысында идентификация мен
рефлексия бірлікте болады. Егер де әрбір жеке адам өзі қарым-қатынасқа
түскен адамдар туралы әрқашан толық ғылыми негіздерінен хабарланып
отырылса, онда ол өзара қатынасты алдын-ала ешқандай қатесіз дәлдікпен
құрар еді. Бірақ күнделікті өмірде әрине адам осы тәрізді дәл хабарға ие
болмайды.
Стереотипизация – қылықтар түрлерінің формасы және кейде ешқандай
негізсіз қылықтарды таныс немесе таныс сияқты көрінетін құбылыстарға
жатқызу, яғни әлеуметтік стереотипке жауап беру. Стереотип бұл жерде өз
бетінше қалыптастырған адам бейнесін әрдайым белгі ретінде ұстау.
Стереотипизация – қарым-қатынас қорытындысы, жеке-дара қабылдаудың
тәжірибесін жинақтау, кітаптар мен кинофильмдер, таныстарының есте қалған
сөздері арқылы қалыптасуы мүмкін. Бұл ретте осы жинақталған білімдердің өзі
дұрыс қорытындылармен сәйкес келмей қате, дұрыс емес болуы мүмкін. Жоғарыда
атап өтілгендей қарым-қатынас жәй хабар алмастырумен ғана шектелуге тиісті
емес.
Қарым-қатынас жоғары деңгейде болуы үшін міндетті түрде бірлестіктің
қорытындысы туралы өзара хабар алмастыруды көздейді.
Бөгде адамға бір нәрсені хабарлағанда, нұсқау бергенде немесе сұрақтар
қойғанда, яғни онымен өзара байланыс жасағанда жеке адам өзінің қатынасының
пайдалы екендігі жайында қажетті хабар алады.
Адам өзінің уақытының көбін жұмыста өткізеді. Ол іспен айналысады -
мүмкін өміріндегі ең үлкен іспен шығар.
Қай жерде жұмыс істемесін, немен айналыспасын ол он шақты көрінбейтін
жіппен, қоғаммен байланысты және оның мүшесінің бірі. Оның негізгі міндеті
- өзіне жүктелген міндетті шынайы және адалдықпен орындау, себебі біздер,
қоғам мүшелері, бір бірімізге тәуелдіміз. Әр қайсымыз - қоғамның алғашқы
үйірмесі, сатысы болып табылатын – үлкен немесе кіші ұжымның мүшесіміз. Осы
ұжымдағы моральдық ахуалға байланысты – онда жұмыс атқарылады. Әрине жұмыс
нәтижесінің жоғарлығы, ауызбіршілігі және түсінушілігі мол ұжымда болатыны
жасырынды емес.
Еңбекті ұйымдастыру сұрақтары, жетекші орны, оның беделі неде? деген
сұрақтар қазіргі басқару психологиясы саласында шешіледі. Әрине, басшы
беделі оның жан-жақтылығында, адамдарды ұйымдастыру іскерілігінде, оларды
біліп, қажеттілігін түсінуде. Өз сөзінде тұра алмаса өте жақсы
ұйымдастырушы да ұжым алдында беделін түсіреді. Қажетті сұрағын шешу үшін
өтірік айтып тайқақтамай, адалдықты айтқан орынды.
Өндірісті немесе ұжымды басқару атқарылатын жұмысқа бағыттылық беруден
басталады. Мақсатқа жету үшін жалпы және арнаулы ережелер, принциптер
болады. Басқару жүйесіндегі негізгі мәселенің бірі – еңбек тәртібін бекіту.
Өндірісте, қызмет орнында саналық тәртіпті орнату үшін психологтар келесі
ережелерді сақтауды ұсынады:
1) Жұмысшыларды адал, шынайы тәртіпке үйретуді - өзімізден бастауға
тиістіміз (басшылар үшін).
Жұмысқа ерте келу, кеш кету. Өзге адамдардың уақытын үнемдеу.
Жиналысқа қажетті адамдарды ғана шақыру.
2) Қоғамдық мәні жоқ мақсаттар үшін тәртіптік шараларды қолдануға
болмайды. Мысалы: сынау үшін жұмыстан шығару, құтылу үшін сөгіс
жариялау – бұл ережені бұзған жетекші қызметтік қылмыс болып
табылады, ол үшін жетекші моральды, материальды жауапкершілік атқарады.
Былайша, басшының қызметін пайдалану.
3) Еңбектік тәртіп үшін – ұжымдық жауапкершілік формасын қолдану. Басшы
жалғыз өзі тәртіпті орната алмайды (қиын) – қоғамдық кадр бөлімін
ұйымдастыру, көмекшілеріне қатаң талап қою, еңбекті ұжымдықпен
ұйымдастыру – бригадалық подряд (бөлімге бөлу). Орал экономикалық
институтының ғылыми орталығының мәліметтері бойынша, басқару жүйесіне
қатынасқан жұмысшылар 2,5 есе кем тәртіп бұзбайды.
4) жоғары сапалы еңбек тәртібіне күресу үшін – қоғамдық пікірді
қалыптастыру әдісін қолдану:
- жас педагогтар мектебі (жетекшілерді ұйымдастыру);
- ұжымдағы тәрбиелік жұмыс;
- жұмысқа қабылданғандардың адаптациясына қатысу;
- психологиялық ахуалды қолдану, жұмыстағы шиелі жағдайларды шешу;
- жоғары еңбек тәртібін моральды бағалау формаларын іздестіру;
- айыптыларға қоғаммен әсер ету (жиналыс, талқылау);
- ұжым басшысының жұмысын қоғамдық бақылаумен ұйымдастыру;
- жарыс формасын енгізу Жыл мұғалімі, Ең жақсы кеңесші.
Оларды немесе мақтау қағазын бүкіл ұжым алдында көрсетіп беру,
найзағай газетін шығару.
5) Тәртіп бұзушыны – сөзбен ғана емес – іспен де жазалау (айлығы төмен
жұмысқа ауыстыру, жұмыстан шығару).
6) Жұмысты – мақсаттылық және бағыттылықпен орындау.
Еңбек тәртібіне күресу – қысқа мерзілікті емес, жүйелі мамандырылған,
ашық жұмыс. Ол адам үшін, өндіріс үшін жүргізіледі. Нақтылы және шынайы
жоспар құрып – ұжымдағы психологиялық жағдайды ескеру. Талапты қою білу
керек.
7) Мамандырылған кадрлар қызметі аса маңызды талап. Кадр бөлімінің бастығы
– психолог болу керек. 52 процент жұмыс-мектеп аттестаты.
8) Тәртіптік шараларды тек қана жетекшілер қолдану керек.
9) Әділетсіз жазалау – басқалардың тәртібін бұзады.
10) Тәртіп бұзушыларға – барлық әдістерді қолдану (профсоюз, жастар
комитеті, халықтық бақылау, достық сот, т.с.с.).
Бақылаулар бойынша кешігушілердің 3 типі бар:
І. үйден шықпай жатып кешігетіндер;
ІІ. жолшыбай әр түрлі жағдайға байланысты кешігетіндер;
ІІІ. ұмытшақтығы бойынша кешігетіндер.
І. а) Негізгі себебінің бірі алдын-ала дайындалмай, барлық істі
ертеңгілікке қалдыру;
ә) Оянғаннан кейін орнынан тұрып болмау;
б) Аяқ астынан бір істі істеп тастау.
Кешікпеу үшін 3 ереже ұсынылады:
1. Істің көбін кешкісін істеп қою;
2. Ертеңгілік әрекеттерді жоспарлы, жүйелікпен істеу;
3. Әр заттың өз орны болу керек.
ІІ. а) Транспорттың жүруіне байланысты кешігу;
ә) Жасырын кешігу. Болдырмас үшін: әр түрлі маршрут, кейін қарата жүру,
артық уақытпен шығу. Еңбек тәртібін қатал сақтау.
ІІІ. Ұмытшақтықты жою үшін екі тәсіл бар: аршыл тәсілі, ескерту
тәсілі.
Қармағындағы адамдармен қарым-қатынас жасау өз бетінше уақыт озған
сайын маңызды болатын өнер. Уақыт талабына сай – бұйрықтық дауыстан өзара
сыйластық және түсінушілікке көшетін.
Қармағындағы адамдардың эмоциялық күшін түсінуге үйрену қажет және
аяушылық көрсетпей қарапайым түрде сөзбен қолдау керек.
Менде асыққанды жек көремін.
Жұмыс келіспесе қиын ғой деген сияқты.
Жағымсыз эмоцияны ашу, билеу қиын.
Басшыға төзімділік, жайбырақаттылық жарасады.
1. Ашуды ақылға жеңдіру.
2. Ашуынды сол адамға білдіру Мен ашулымын.
3. Ашулы адамға ашылып сөйлеуге мүмкіндік беріңіз. Мысалы: қызмет бабын
атау, артынан жағдайды шешу.
4. Өз эмоцияңызды оңша шығару. Мысалы: жұдырық жұму, қатты жүру, ашуланған
адамыңыз туралы ойлап, үстел бұрышын ұру.
Қарым-қатынас барысында мақтау (87%) немесе сөгу (9%). Мақтағанда
келесі ережелерді сақтаңыз:
1. Қызметкер мақтауды өз еңбек нәтижесімен алу керек;
2. Бір қызметкерді мадақтағанда, бөтен адамдардың оның еңбегіне құманы
болмау керек;
3. Өте жиі мадақтауға болмайды;
4. Мадақтауды еңбек пайдасы үшін беру керек (арзан бастық авторитеті үшін
емес және адамның жеке қасиеті емес, еңбегі үшін).
Сын және өзіндік сын жұмыс нәтижесі үшін ықпалы зор. Психолог Ю.Д.
Кросовский сынның келесі түрлерін атайды:
- Қолқоштау – сын (Ештеңе етпейді келесіде істейсің);
- Үмітті – сын (Келесіде жақсы орындайсыз деп сенемін);
- Ұқсастыру – сын (Бұрын мен сіздей жасымда, дәл осындай қате жібердім,
бастығымның кейігені-ай);
- Арнаусыз – сын (Біздің ұжымда өз міндетін орындай алмай жүрген адамдар аз
емес. Аты-жөні айтпай-ақ қойайық);
- Қамқорлы - сын (біздің,... жолдасымыз... Мен күйзеліп тұрмын);
- Өкініш – сын, таңдану – сын, айыптау – сын, астарлы – сын, ескеру – сын,
талапты – сын.
Басшылар, психологтар тұжырымдамасына сәйкес сөгу, сынау үшін, келесі
ережелерді сақтау керек:
1. Сыйлайтын адамның жақсы жақтары және жетістігінен бастау;
2. Барлық адамдар қателесетінін айтып, өз басыңыздан өткізген қателікті
айтып кету, сонда дұрыс қабылданады;
3. Қорқытпау әсіресе 30-35 жастағы ер адамдарды (холерик);
4. Сынап тұрып мысқылдап, мазақтап сөйлесу, әзілді бұл кезде түсінбейді
(ашуланады).
Басшылығыңызды пайдаланбаңыз Мен айттым болды. Үндемей мені тында,
оның орнына осы жағдайды қалай шешеміз? деген сұрақ қойыңыз.
Адам арасындағы қарым-қатынас және түсінушілікке жету басшы қолданатын
әдіске байланысты. Сыйластық формасында басқару, адамның жеке тұлғасы, оның
белсенділігі, тәртіптілігі, адалдығы қалыптасуына мүмкіндік береді.
Қандайда болмасын жетістіктерге жету барысында қарым қатынастың алатын
ролі үлкен. Осыған байланысты бастауыш класс оқушылары арасында алдымен
балалардың өзара қарым қатынасын қарастыру және баланың дамуына топ аралық
қатынастың алатын орыны туралы айтып өткен жөн.
Сонау ерте замандардың өзінде-ақ жалғыз жүріп мақсат-мұратына жете
алмайтын, айналасындағылармен бірлесіп өмір сүру адамдардың табиғи қажеті
екендігін, тіпті өсіп-өнудің де мұнысыз мүмкін еместігін адамзат жақсы
аңғарған. Шығыстың екінші Аристотелі атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-
Фараби өз еңбектерінде жақсы адамдармен бірлесіп тірлік етіп, бас қосуды
бақытқа жетудің басты шарттарының бірі деген екен.
Қазіргі әлеуметтік психологияда адам топтарының түрлерін көрсететін
классификациясы бар. Мұны жан-жақты дәйекті, жүйелі де жетік деу қиын.
Дегенмен, бұдан топтар туралы біраз мағлұмат алуға болады.
Топ дегеніміз бұл адамдардың тіршілік қажетін ету үшін бірлесу.
Психология ғылымының айналысатыны көбінесе нақты топтар. Нақты топ
дегеніміз адамдардың іс-әрекеті бір мақсатқа бағытталған, өздері белгілі
бір кеңістікте азды-көпті мерзім ішінде аралас-құралас жүретін адамдар
бірлестігі. Кез-келген адам бірнеше топтың мүшесі болуы мүмкін. Бірақ
солардың біреуіне ғана жақын етеле болып жүреді. Топтарды алдымен үлкен
(макро), шағын (микро), ресми және ресми емес, ұйымдасқан, ұйымдаспаған
контактілі (адамдары ылғи жүздесіп жүретін топ), формалы (ресми түрде
арнаулы бұйрық, жарлықпен құралған топ), формасыз (досжаран, семьялық
топтар), жасанды, табиғи, шартты (қағаз жүзінде ғана біріктірілген),
референттік деп бөлуге болады. Мәселен, әскери бөлімше, жұмысшылар
бригадасы, сомолет экипажы реалды (нақты) топқа жатса, спорт алаңында, кино
залында отырған көпшілік ұйымдаспаған топқа жатады. Бригада мүшелері
студенттер тобы – ресми топ аталынса, бір семьядағы жолдастық, достық
қатынастағы адамдар, ағайын-туыстар ұйымдасқан, ресми емес топ деп аталады.
Топ екі адамнан бастап құралады. Қырыққа дейінгі топ шағын топ, мыңдаған,
миллиондаған адамадардың тобын (саяси партиялар, ұлт, кәсіподақ, дени
ұйымдар т.б.) үлкен топтар деп аталады.
Топтар ассоциация, корпорация деп те бөлінеді. Бұлардың ішінде
референттік топтың мәні ерекше. Бұл - әр адамның қастерлеп, қадір тұтатын,
оның тыныс тіршілігіне әр кез бағыт-бағдар сілтеп отыратын жүрек қалауымен
таңдап алған тобы. Реалды, контакті топ топтың жоғары дәрежеде ұйымдасқан
түрі – коллектив. Әрине, кез-келген топтың коллектив дәрежесінде көтеріле
бермейтіні түсінікті. Коллективтің басты белгілерін тұнғыш көрсеткен А.С.
Макаренко. Оның пікірінше коллектив – бұл мақсат – мүдделері, көз-қарастары
ортақ қызмет үстінде – біреуі барлығы үшін, барлығы біреуі үшін деп
қымылдайтын, белгілі дәстүр – салттары бар, өзін-өзі басқаруға шамасы
келетін, демократиялық центролизм принципін ерекше қастерлейтін адамдар
тобы. Қоғамдағы үлкенді-кішіле топтардың (семья, өндірістік бригада әскери
бөлімше т.б.) көңіл күйімен тағамдарын, қоғамдық пікірлерін, дәстүрлері мен
әдет-ғұрып, ерік-жігер, мінез өзгешеліктерінің көпшілікке ортақ жақтарын
психология ғылымы зерттейді, психология осы айтылғандардың барлығын белгілі
тарихи жағдайлардың, қоғамдық қатынастардың, адамдардың өмір сүруінің
тұрмыс-салтының тікелей бейнесі ретінде қарастырылады.
Соңғы жылдары психология ғылымы жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу ісін
бұрынғыдан да жемісті жүргізуге көмегі тиетін теориялық еңбектерімен
біршама толыға түсті. Мәселен, Д.И. Фельдштейннің көпке таныс Жеткіншек
тәрбиесінің психологиясы, И.С. Конның Жастық шақ психологиясы, В.А.
Крутецкийдің Математикалық қабілет психологиясы, Н.В. Страховтың
Педагогикалық әдептің психологиялық негізі, сондай-ақ белгілі
психологтары Б.Ф. Ломовтың, Л.В. Зайковтың, С. Балаубаев, А. Темірбековтың,
М. Мұқановтың, Қ. Жарықбаевтың т.б. педагог-психологтардың еңбектерімен
таныстық. Ал осы еңбектердің бәрі әр педагогтың, ұстаз-педагог жеке
кітапханасының төрінен орын алуы қажет.
Соңғы жылдары мектептердегі психологиялық қызметтің мәселелері Одақ
көлемінде біршама бөз болып келеді.
Көп ұзамай еліміздің жер-жердегі білім ұяларында штатты мамандар мен
психологтар еңбек ететін болады.
2. Бастауыш класс оқушыларының қарым қатынасының психологиялық
ерекшеліктері
XX ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-қатынас мәселесіне
арналған зерттеулер шамамен бір уақытта пайда болып, тарала бастайды.
Мұндай зерттеулердің ішінде балалардың қарым-қатынас сферасына
қатысты еңбектер ерекше орын алады. Ғылымда мектеп жасына дейінгі балалар
психикасының дамуындағы қарым-қатынас аса маңызды фактор ретінде
тағайындалған.
Қарым-қатынас адамның өзара әрекеттестік және өзара қатынас жасауының
ерекше формасы.
Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу
әлемдік ғылымда Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі кезеңде өзекті мәселе
болып көтерілді. Осы уақыттан бастап қарым-қатынасқа анықтамалар беріліп,
оны зерттеуде бағыттар пайда болды.
Қарым-қатынас ұғымының көп анықтамаларының арасында біз
коммуникативті іс-әрекет ұғымымен синоним деп қарастыратын
(А.Н.Леонтьев9, М.И.Лисина 10, Х.Т.Шерьязданова, Т.И.Суркова11,
Д.А.Исмаилова, Ж.А. Абишева 12 және т.б.) позицияларына жүгініп, М.И.
Лисинаның 10,22 анықтамасын арқау етеміз. Сонымен қарым-қатынас деп – екі
(немесе одан да көп) адамның қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже
алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін
айтамыз. Олай болса, біз зерттеуімізде қарым-қатынастың мазмұнды жағына, іс-
әрекет жүйесіндегі қарым-қатынастың орнына, 5-6 жастағы балалардың
психикалық дамуының қарым-қатынас байланысын анықтауға баса назар аудардық.
А.Н. Леонтьев 9 іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-қатынаспен қабаттас
болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты
ретінде қарастырады.А.Н.Леонтьевтің қарым-қатынасты іс-әрекеттің өзгеше
түрі деп талдау концепциясы, Б.Г. Ананьевтің 13 А.А.Бодалевтің 14
коммуникативтік әрекет жайлы ілімдер біздің зерттеуіміздің әдіснамалық
негізі болды.
Балалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасауы әр-
түрлі ғылыми позициядан түсіндіріледі. Сол кезден бүгінгі күнге дейін бала
(лар) мен ересек (тер) жүйесіндегі қарым-қатынас бала – бала (лар)
жүйесіндегі зерттелген көне ілгері және жан-жақты қарастырылған.
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының
сипаттамалары, жүйелері келтіріледі. (А.А.Леонтьев).
М.И.Лисинаның (10,70-87) қарым-қатынас құралдарының үш тобын
экспрессивті-мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік құралдарына бөліп
қарастыруы біздің зерттеуіміз үшін де маңызды.
Қарым-қатынас құралдарын қолданып, жалпы нәтиже алу тәсіліне де талдау
жасалық. Қарым-қатынас тәсілі оның бірлігі деп танылады (М.И. Лисина,
Д.А.Исмаилова т.б.) әдебиеттерде қарым-қатынас тәсілі әрекеттік формада
коммуникациялық біліктілік (Т.В. Антонова 15) десе, ал А.А. Бодалев14
қарым-қатынас әсер ету тәсілдерін интеллектуалдық, эмоционалдық және
еріктік деп үшке бөледі. Біздің зерттеу аспектімізде қарым-қатынас
тәсілдерін жетілдіру ең негізгі мәселе болып табылады.
Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерін қарым-
қатынастың тиімділігін анықтайтын, өзара түсінікті сипаттайтын күрделі
психологиялық құрылым деп түсінеміз. Осы орайда В.С. Агеев 16, А.А.
Бодалев14 қарым-қатынастың механизмдерін көрсетіп, оларға эмпатия,
идентификация, децентрация, рефлексия, стереотипизацияны жатқызады.
Біздің зерттеу жұмысымызда 6-7 жастағы балалардың қарым-қатынас
сферасындағы стиль ұғымын, ересектердің, ата-аналардың, педагогиканың
балаларға психологиялық әсері, ықпалы деп тағайындаймыз.
Қарым-қатынастың қажеттіліктері, мотивтері, тәсілдері, құралдары,
формалары, стильдері... мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынастарын
жетілдіру, коррекциялау мәселері үшін аса мәнді деп санаймыз.
Оқушылармен жүргізілетін зерттеу, әсересе диагностикалық жұмыс,
олармен қарым-қатынас саласында профилактикаға және коррекцияға негіз
болатындығымен маңызды.
Осыған орай психологиялық әдебиеттерде балалардың қарым-қатынасын
анықтау әдістемелерінің тиімді түрлері жасалынған. Біз реттеу барысында
мұндай еңбектерді талдай отырып, 6-7 жастағы балалардың қарым-қатынасын
айқындау мақсатында жасалынған әдістемелерді бірнеше топқа бөлді. Оқушының
коммуникативті іс-әрекетінің тиімділігін оның жеке бас, когнитивті
қасиеттерімен байланыстырып, осы қасиетттерді зерттеп, бағалауға мүмкіндік
беретін әдістемелер жасалынды.
Балалардың қарым-қатынасын зерттеуге арналған әдістемелер негізінен
байқауға, әңгімелесуге, сауал-сұраққа, вербалды тестік әдістерге сандық,
сапалық жағынан бағалауға, эксперттік бағалауға негізделген. Мұнда
балалардың жас ерекшелігіне, тәжірибесіне байланысты диагностикалық
жұмыстар табиғи жағдайда өтуі жөн болады. Осы орайда техникалық құралдар –
аудио, видео, жазба, таспа, аппаратураларын – қолдану аса тиімді
(Л.А.Петровская 18). Бұл зерттеу сенімділігімен дәлдігін арттырады.
Балалардың белсенділігі қарым-қатынас жасауына, өз-өзін танып білуіне
мүмкіндік береді. Біз қазіргі балалар қарым-қатынасын анықтауға арналған
әдістемелерді толық (саны жағынан) қолданса ғана балалардың коммуникативті
іс-эрекетін диагностау дәлдікке ие болады деп ұйғарамыз. Алайда барлық
қарым-қатынас компоненттерін зерттеуге арналған әдіс тәсілдерді толық
қолданудың қандайда болсын уақыт шеңберіне симайтындығы даусыз. Ал екінші
жағынан, әрбір бала белгілі бір әлеуметтік ортаның ықпалында болады. Сол
ортаның құндылықтарын өзінің жеке басына сіңіреді, бұл жағдай балалар
қарым-қатынасының логалды әлеуметтік этикетпен, ритуалмен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz