Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушыларды шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУ ТӘСІЛДЕРІНЕБАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау, қорытындылау, салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушыларды шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУ ТӘСІЛДЕРІНЕБАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау, қорытындылау, салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде педагогика теориясы мен оқу-тәрбие процесіндегі елеулі өзгерістерге байланысты білім берудің мақсаты, мазмұны, әдістері, формалары мен құралдарына жаңаша көзқарас қалыптасып, оқыту процесінде шығармашылыққа, жеке тұлғаның дамуына бағытталған оқыту процесін ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр.
Жаңа ғасырдағы Қазақстан елінің үміт артар келешегі бүгінгі бүлдіршіндер десек, оларды жан-жақты уақыт талабына сай білімді, мәдениетті, шығармашылық қабілеті жоғары, интеллектуалды азамат етіп шығарудағы тәрбиешілер алдындағы зор міндеттер айтпаса да түсінікті.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңының 11-бабында «Білім беру жүйесінің міндеттері – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау. Жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой - өрісін байыту» делінген [1].
Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында – мектепке дейінгі мекемелердің негізгі міндеті-баланың жеке тұлғасын алғашқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту деп атап көрсетеді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын мектепке дейінгі мекемелердің алар орны ерекше. Осыған орай балаларға белгілі бір көлемдегі білім, дағдыларды меңгертумен бірге, оларды шығармашылық бағытта жан – жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы.
Егер де мектепке дейінгі мекемелерде балалардың шығармашылық дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда кейін олардың шығармашылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады. Сондықтан да баланың табиғи ашылмаған мүмкіндіктері неғұрлым үйлесімді, толығырақ дамып, шығармашылығы қалыптасса, ол есейген кезде қызметті соғұрлым мазмұнды, жан-жақты табысты атқарады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде педагогика теориясы мен оқу-тәрбие процесіндегі елеулі өзгерістерге байланысты білім берудің мақсаты, мазмұны, әдістері, формалары мен құралдарына жаңаша көзқарас қалыптасып, оқыту процесінде шығармашылыққа, жеке тұлғаның дамуына бағытталған оқыту процесін ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр.
Жаңа ғасырдағы Қазақстан елінің үміт артар келешегі бүгінгі бүлдіршіндер десек, оларды жан-жақты уақыт талабына сай білімді, мәдениетті, шығармашылық қабілеті жоғары, интеллектуалды азамат етіп шығарудағы тәрбиешілер алдындағы зор міндеттер айтпаса да түсінікті.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңының 11-бабында «Білім беру жүйесінің міндеттері – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау. Жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой - өрісін байыту» делінген [1].
Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында – мектепке дейінгі мекемелердің негізгі міндеті-баланың жеке тұлғасын алғашқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту деп атап көрсетеді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын мектепке дейінгі мекемелердің алар орны ерекше. Осыған орай балаларға белгілі бір көлемдегі білім, дағдыларды меңгертумен бірге, оларды шығармашылық бағытта жан – жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы.
Егер де мектепке дейінгі мекемелерде балалардың шығармашылық дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда кейін олардың шығармашылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады. Сондықтан да баланың табиғи ашылмаған мүмкіндіктері неғұрлым үйлесімді, толығырақ дамып, шығармашылығы қалыптасса, ол есейген кезде қызметті соғұрлым мазмұнды, жан-жақты табысты атқарады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңы»// Егемен Қазақстан. 25 тамыз, 2007
2. Тұрғынбаева Б.А. Шығармашыл қабілеттер және дамыта оқыту. –Алматы, 1999
3. Қазақ халық әдебиеті. Бірінші том. –Алматы, 1988
4. «Қазақстан-2030» стратегиясы. //Қазақстан мектебі. №1, 2004
5. Қазақстан Республикасының 2015 жылға білім беруді дамыту Тұжырымдамасы //Қазақстан мектебі. №2, 2004
6. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігі. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., Ильясова А., Әбиев Ж., т.б. – Алматы, 1995
7. Философиялық сөздік. Бас редакторы Р.Н.Нұрғалиев. – Алматы, 1996
8. Выготский А.С. Воображение и творчество в детском возрасте. Психологический очерк. 2-ое изд. – М, 1968
9. Пономарев Я.А. Психология творчества. –М, 1976
10. Базарбаева К.К. Шығармашылық қабілетті қалыптастырудың тарихы мен қазіргі кезеңдегі ерекшеліктері. //Білім. Образования. Ғылыми-педагогикалық журнал. №4, 2009
11. Давыдов В.В.Формирование учебной деятельности школьников. –М, 1989
12. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. –М, 1974
13. Молдағалиев Б.А. Педагогикалық сөздік. - Орал, 2004
14. Тұрғанбаева Б. Дамыта оқыту технологиялары. –Алматы, 2000
15. Дарина С. Одаренные дети в общеобразовательной школе. //Дарын, 2000.- №4.
16. Лук А.Н. Учить мыслить. – М, 1985
17.Бұзаубақова Қ.Ж. Шығармашылық қабілетті дамыту мәселелері. /Қазақстан мектебі, №10, 2009
18. Қаңтарбаев С.Е. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін қалыптастыру.- Ақтөбе, 2001
19. Лук А.Н. Проблема научного творчества. –М, 1983
20. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология. –А, 1993
21. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы, 2003
22. Тұрғынбаева Б.А.Ұстаздық шығармашылық - Алматы, 2007
23. Наурызбаева Р. Бастауыш мектепте халықтық тәлім-тәрбие берудің шығармашылық жолдары. –Алматы, 2006
24. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы, 1996
25.Қазақ әдебиетінің тарихы. 1том. –Алматы, 1960
26. Әуезов М. Қазақ ертегілері.-Алматы, 1957
27. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. –Алматы, 1949
28. Шалабаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. -Алматы,1958
29. Ысмайылов Е. Қазақ ертегілері. – Алматы, 1969
30. «Біз мектепке барамыз» мектепке дейінгі ересек жастағы балаларды тәрбиелеу мен оқыту бағдарламасы.- Астана, 2009
31.Бозінген. Қазақ халық ертегілері. –Алматы, 1989
32. Қазақ халық ертегілері. –Алматы, 1996
33. Қарапаев С. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың маңызы. //Бастауыш мектеп. №1. 2006
34. Қойшыбаева А. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі. -Алматы, 1996
35. Дүкенбаева Г. Сауат ашу сабақтарының жоспарлары. –Алматы, 1985
36. Әбдірасілова Л. Әр түрлі жанрдағы мәтіндерді оқыту. – Астана, 2003
37. Алдамұратов Ә.Ж. Жалпы психология.-А, 1996
38.Шер Р., Қожахметова К.Ж, Демеуова М.Е, Молдыбаева Ш.Б, Аратай Л.Б. Тәрбие үрдісі мен оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалаудың өлшемдері. – Астана, 2009
39.Білім және ғылым. Энциклопедиялық сөздік. //бас ред. Түймебаев Ж.Қ.
–Алматы, 2009
40. Мұхамбетова С.Қ., Қожаева С.Қ. Тәрбие теориясы. –Астана, 2007
41. Мұханбетжанова Ә. Мұқанбетова Ш. Педагогиканың жалпы негіздері. Дәріс құралы. – Орал, 2005
1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңы»// Егемен Қазақстан. 25 тамыз, 2007
2. Тұрғынбаева Б.А. Шығармашыл қабілеттер және дамыта оқыту. –Алматы, 1999
3. Қазақ халық әдебиеті. Бірінші том. –Алматы, 1988
4. «Қазақстан-2030» стратегиясы. //Қазақстан мектебі. №1, 2004
5. Қазақстан Республикасының 2015 жылға білім беруді дамыту Тұжырымдамасы //Қазақстан мектебі. №2, 2004
6. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігі. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., Ильясова А., Әбиев Ж., т.б. – Алматы, 1995
7. Философиялық сөздік. Бас редакторы Р.Н.Нұрғалиев. – Алматы, 1996
8. Выготский А.С. Воображение и творчество в детском возрасте. Психологический очерк. 2-ое изд. – М, 1968
9. Пономарев Я.А. Психология творчества. –М, 1976
10. Базарбаева К.К. Шығармашылық қабілетті қалыптастырудың тарихы мен қазіргі кезеңдегі ерекшеліктері. //Білім. Образования. Ғылыми-педагогикалық журнал. №4, 2009
11. Давыдов В.В.Формирование учебной деятельности школьников. –М, 1989
12. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. –М, 1974
13. Молдағалиев Б.А. Педагогикалық сөздік. - Орал, 2004
14. Тұрғанбаева Б. Дамыта оқыту технологиялары. –Алматы, 2000
15. Дарина С. Одаренные дети в общеобразовательной школе. //Дарын, 2000.- №4.
16. Лук А.Н. Учить мыслить. – М, 1985
17.Бұзаубақова Қ.Ж. Шығармашылық қабілетті дамыту мәселелері. /Қазақстан мектебі, №10, 2009
18. Қаңтарбаев С.Е. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін қалыптастыру.- Ақтөбе, 2001
19. Лук А.Н. Проблема научного творчества. –М, 1983
20. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология. –А, 1993
21. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы, 2003
22. Тұрғынбаева Б.А.Ұстаздық шығармашылық - Алматы, 2007
23. Наурызбаева Р. Бастауыш мектепте халықтық тәлім-тәрбие берудің шығармашылық жолдары. –Алматы, 2006
24. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы, 1996
25.Қазақ әдебиетінің тарихы. 1том. –Алматы, 1960
26. Әуезов М. Қазақ ертегілері.-Алматы, 1957
27. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. –Алматы, 1949
28. Шалабаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. -Алматы,1958
29. Ысмайылов Е. Қазақ ертегілері. – Алматы, 1969
30. «Біз мектепке барамыз» мектепке дейінгі ересек жастағы балаларды тәрбиелеу мен оқыту бағдарламасы.- Астана, 2009
31.Бозінген. Қазақ халық ертегілері. –Алматы, 1989
32. Қазақ халық ертегілері. –Алматы, 1996
33. Қарапаев С. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың маңызы. //Бастауыш мектеп. №1. 2006
34. Қойшыбаева А. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі. -Алматы, 1996
35. Дүкенбаева Г. Сауат ашу сабақтарының жоспарлары. –Алматы, 1985
36. Әбдірасілова Л. Әр түрлі жанрдағы мәтіндерді оқыту. – Астана, 2003
37. Алдамұратов Ә.Ж. Жалпы психология.-А, 1996
38.Шер Р., Қожахметова К.Ж, Демеуова М.Е, Молдыбаева Ш.Б, Аратай Л.Б. Тәрбие үрдісі мен оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалаудың өлшемдері. – Астана, 2009
39.Білім және ғылым. Энциклопедиялық сөздік. //бас ред. Түймебаев Ж.Қ.
–Алматы, 2009
40. Мұхамбетова С.Қ., Қожаева С.Қ. Тәрбие теориясы. –Астана, 2007
41. Мұханбетжанова Ә. Мұқанбетова Ш. Педагогиканың жалпы негіздері. Дәріс құралы. – Орал, 2005
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУ ТӘСІЛДЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 5В010300-ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-6
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушыларды шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУ ТӘСІЛДЕРІНЕБАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау, қорытындылау, салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде педагогика теориясы мен оқу-тәрбие процесіндегі елеулі өзгерістерге байланысты білім берудің мақсаты, мазмұны, әдістері, формалары мен құралдарына жаңаша көзқарас қалыптасып, оқыту процесінде шығармашылыққа, жеке тұлғаның дамуына бағытталған оқыту процесін ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр.
Жаңа ғасырдағы Қазақстан елінің үміт артар келешегі бүгінгі бүлдіршіндер десек, оларды жан-жақты уақыт талабына сай білімді, мәдениетті, шығармашылық қабілеті жоғары, интеллектуалды азамат етіп шығарудағы тәрбиешілер алдындағы зор міндеттер айтпаса да түсінікті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 11-бабында Білім беру жүйесінің міндеттері - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау. Жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой - өрісін байыту делінген [1].
Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында - мектепке дейінгі мекемелердің негізгі міндеті-баланың жеке тұлғасын алғашқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту деп атап көрсетеді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын мектепке дейінгі мекемелердің алар орны ерекше. Осыған орай балаларға белгілі бір көлемдегі білім, дағдыларды меңгертумен бірге, оларды шығармашылық бағытта жан - жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы.
Егер де мектепке дейінгі мекемелерде балалардың шығармашылық дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда кейін олардың шығармашылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады. Сондықтан да баланың табиғи ашылмаған мүмкіндіктері неғұрлым үйлесімді, толығырақ дамып, шығармашылығы қалыптасса, ол есейген кезде қызметті соғұрлым мазмұнды, жан-жақты табысты атқарады.
Шығармашылық-бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы ізденуі. Өмірде дұрыс жол тауып кетуі үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет.
Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол өзін - өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен - өзі жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру-білімнің басты мақсаты.
Бұл үлкен жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын жеке тұлға тәрбиеленіп шығады.
Шығармашылық мәселесі ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Ж.Баласағұн, Әл-Фараби және ұлы Абайды да ерекше толғандырған мәселе. Сондықтан ұлы ойшылдар - өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко бала шығармашылығына бағыт, бағдар беруді, ең алдымен, оқытудың мазмұнына енгізген. Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.Выготский, С.Рубинштейн, А.Ананьев, В.Давыдов, Л.Занков, В.Куртецкий, М.Мұқанов, Ж.Әбілдин, Қ.Жарықбаев, Т.Сабыров еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің алтын қоры деп білеміз [2,8].
Қазіргі педагогика ғылымында баланың шығармашылығына бағыт-бағдар беру мәселесі кеңінен көтерілуде. Алайда ол дарынды, талантты балалардың қабілеттерін дамытуды жүзеге асыру деген қорытындыдан әрі аса алмауда. Бұл мәселенің алатын орнын, мақсатын, мазмұнын алғаш анықтаған М.Жұмабаев болды. М.Жұмабаевтан кейін өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешова, Ш.Карибаев, Қ. Әбдібекқызы еңбектерінде сөз етілген. Ал қазіргі кезде шығармашылық қабілеттер жөнінде баспасөз беттерінде көптеген материалдар жарияланып жүр. Бірақ та шығармашылық жұмыстарды қалай орындату қажет, шығармашыл тұлғаны қалай қалыптастыруға болатындығы жөнінде материалдар жеткілікті дәрежеде берілмей жүр.
Психологтардың зерттеулері бойынша әрбір шығармашылыққа баулуға өзек болар өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен, сондықтан баланы балабақша жасындағы кезеңнен бастап, мектеп бітіргенге дейін үзбей, жүйелі, сатылы түрде шығармашылыққа баулып, қиял-фантазиясын, ақыл-ойын, икемділігін дамытып отыру керек.
Міне, осы тұрғыдан келіп зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігі шығады.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдерін теориялық тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік сынақтан өткізу.
Зерттеудің міндеттері:
- зерттеу тақырыбы жайында жазылған педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді зерттеу, талдау жасау;
- зерттеу тақырыбына қажетті әдіс-тәсілдерді анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдеріне бағытталған педагогикалық эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау;
- қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау,
қорытындылау, салыстыру.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: таным теориясы, жеке тұлғаны дамытуға бағытталған педагогикалық - психологиялық зерттеулер, іс-әрекет және қабілеттілік туралы тұжырымдар.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының оқу үрдісі
Зерттеу пәні:Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдері
Зерттеу болжамы:
егер бастауыш сынып оқушыларына оқу тапсырмалардыүйрету тәсілдері жүйелі, мақсатты жүргізіліп отырса, онда бастауыш сынып оқушыларышығармашылық тапсырмаларды орындай алады.
Зерттеу әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; озат тәжірибелерді меңгеру, эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, салыстыру, сараптап қорытындылау.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
- бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдерінің теориялық негіздері айқындалды;
- бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдерінақтыланды;
-бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдерітәжірибе жүзінде тексерілді.
Зерттеу базасы: № 30 орта мектебі
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты, зерттеу нысаны, зерттеу пәні, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу міндеттері, зерттеу әдістері, жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы, практикалық базасы қарастырылды.
Бірінші тарауда бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйретудің дидактикалық негіздері қарастырылды.
Екінші тарауда бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйретутәсілдеріне бағытталған тәжірибелік- педагогикалық эксперимент материалдары берілді. Анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент нәтижелері салыстырылды. Ғылыми болжамның дұрыстығы дәлелденді.
Қорытынды бөлімде ғылыми ой-пікірлердің түйіні мен әдістемелік ұсыныстар берілді.
Пайдаланылған деректер тізімінде дипломдық жұмысты жазу кезінде пайдаланылған әдебиеттер тізімі жазылды.
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушыларды шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету мәселелері
Әрбір қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда шығармашылық жеке адамды дайындау қажеттігі туындап отыр. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған орай, қоғамның жаңа талап-тілектері мен әлеуметтік сұранысын қамтамасыз ету мақсатында творчестволық тұрғыда ойлаушы, тәуелсіз жеке адамды, дербес шешім қабылдауға бейім ұрпақты тәрбиелеу - бүгінгі күнде аса маңызды мәселе болып отыр. Шығармашылық жеке адамды қалыптастыру педагогикалық психология ғылымының кейбір жақтарын жаңаша қарауды талап етеді.
Қазақстан -2050 стратегиясы күн өткен сайын айқын бедерленіп, өмір шындығына айналуда. Осы құнды құжатта көрсетілген саяси және экономикалық алғышарттар біртіндеп орындалуда. Қазақстан-2050 стратегияларындағы негізгі бағыттардың бірі ретіндегі білімі мен білігі жағынан шет елдегі замандастарымен бәсекеде жеңілмейтін, рухы кемел қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі баса айтылған [4,69]. Бүгінгі таңда өзіміз тәлім-тәрбие беріп отырған бүлдіршіндер ертеңгі күні тек білімді маман ғана емес, Отанын жанындай сүйетін, ұлттың тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып өсіп жетілуі қажет. Осы орайда жаңа білім беру стандартындағы білім компоненттерінің базалық, тұлғалық болып жетілуі тұлғаға бағытталған білім парадигмасындағы үлкен қадам.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар білікті мамандар қажет. Сондықтан республикамыздың білім беру жүйесі де қоғам дамуымен бірге дамып, жетіліп отыр. Жас ұрпаққа сапалы білім мен ұлағатты тәрбие беру, өміріне жолдама алуына жағдай жасау үшін білім беру ісін әлеуметтендірудің маңызы зор.
Қазақстан Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында балаларға бүкіл өмірлік азығы болатындай етіп білім беру, оны өмірге дайындау, мамандық таңдауға бағыттау мәселесі жаңа қоғамның білім саласындағы негізгі мәселенің бірі болып табылады [5,10]. Кез-келген оқу процесі қиыншылықтар мен қайшылықтар туғызып отырады. Ондай мәселелерді таным үрдістерін, есте сақтауды дамыту, көңіл-күй мәселесі, берілген білімді қабылдау, ойды дамыту, қиялына әсер ету сияқты факторларды баламен ынтымақтасқан түрде жүзеге асыру тәрбиешінің қызметіндегі іскерлігі мен кәсіптік шеберлігіне байланысты болып отыр. Кез-келген оқу процесі болсын немесе күнделікті өмірде тәрбиеші балалардың жас және дара ерекшеліктерін, жеке психикалық жай-күйін бағалай алмаса, белгілі бір мақсатқа қол жеткізіп, топта жақсы психологиялық климат жасай алмайтыны белгілі. Сондықтан қоғамдағы елеулі өзгерістер мен адамдар арасындағы қарым-қатынас құралдарының қарыштап дамуына байланысты жаңа адамды қалыптастыру заман талабы.
Жаңа заман талабына сай балалардың шығармашылық қабілетін дамыту барысында қабілетті балаларға білім беруде, әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан, қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан, ерекше дарынды балалардың жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналды. Сондықтан да әлемдік қауымдастықта айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті маман даярлау мақсатында тың да нақты қадамдар жасалуда. Осыған сәйкес жалпы білім беретін мектептердегі білім берудегі мақсаты - балада өз жеке білім траекториясын таңдау қабілеттілігін қалыптастыруға жағдай жасау, яғни педагогикалық әрекет балалардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін әрекетіне бағытталу қажет. Қазіргі таңда білім саласының алдында жүйеленіп дайындалып берген білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілеті мен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл, әрине, балалардың шығармашылық қабілетін дамыту маңызды мәселе екендігін дәлелдейді.
Шығармашылық дегеніміз не? Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу дегенге саяды [6,69]. Демек, бұрын тәжірибеде болмаған жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу дегент сөз. Философиялық сөздікте шығармашылық - қайталанбайтын, тарихи - қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет,-деп түсіндіріледі [7,64].
Көрнекті психолог Л.С.Выготский шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған [8,18]. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді [9,29]. Бұл пікір бүгінгі күні педагогиканың талаптарына сәйкес келуімен көңілге қонымды.
Алайда, біздің өмірімізде әр адамның жаңалық ашуы сирек кездесетін жағдай. Неге? Американдық ғалым Н.Роджерстің ойынша әр адам бала кезінен бастап сен мынаны дұрыс жасамадың, бұл қате, олай емес- деген сынау сөздерді көп естиді. Кейде тіпті жазада қолданып жатады. Адамдардың өз бойындағы шығармашылыққа қорқа қарау, олай менің ісім емес- деген сенімсіздік осыдан басталады екен.
Зерттей келе шығармашылыққа берілген анықтамаларда өзгере бастады. Соңғы жылдары Шығармашылық сөзімен Жаңалықпен қатар Бастамалық, белсенділік ұғымдары астарласа қолданылып жүр. Сонымен бірге шығармашылыққа мынадай анықтама береді.
Шығармашылық - бұл өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан, тек адамға ғана тән деп көрсетіледі. Бірақ біз осы айтылғанның: шығармашылық барлық адамға бірдей тән бе? Шығармашылық кез-келген адамның бойында кездесе ме? деген сұрақтар туындайтынын аңғарамыз. Ия, біз ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді - деп қарастырып келдік.
Дж.Гильфорд, шығармашылық-әр түрлі бағытта жүретін ой түрі,- деп қарастырады. Ол шығармашылықтың төмендегідей параметрлерін белгілеген:
1.Проблеманы көре білуі қабілеті;
2.Идеяны талдай білуі қабілеті;
3.Идеядан негізгі өнімді ала білу қабілеті;
4.Оригиналдылық:
5.Идеяны жетілдіре білу қабілеті;
6.Талдай және жинақтай білу қабілеті.
Е.П.Торранс шығармашылық деп қабылдаудағы кемшіліктерді көру қабілеті, - деп түсіндіре отырып, құрамын төмендегідей сипаттайды:
1. Проблеманы шешуге жауапкершіліктің пайда болу процесі;
2. Проблеманы шешу жолдарын қарастырып, болжам жасау;
3. Тексеру, болжам дұрыстығын тексеру;
4. Орындалған тапсырманың нәтижесін тауып, хабарлауы.
Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, балада шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен мәселе болып саналады. Себебі, өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдардың ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді.
Психологтардың зерттеулері бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулаға өзек болардай өзіндік қабілет, бейімділік болады екен. Сондықтан бала-бақшадан бастап мектеп бітіргенге дейін үзбей әрі жүйелі, әрі сатылы түрде шығармашылыққа баулып, ақыл-ойын, икемдігін дамытып отыруы қажет дейді.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез-келген баланы шығармашылыққа бейімдеуге болатындығы жайлы көп айтылуда. Шығармашылыққа деген қажеттілік - күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамда болып жатқан жаңару процестері әр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың дамудың, бір сөзбен айтқанда тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарына жеке адамның ақыл-санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан-дүниесінде шығармашылықтың табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Бұл процесс белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық процестерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой-санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген жанданысы, оның өз жекелігін, өз қабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады.
В.В.Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылыққа бастау жатыр, жеке тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және қабілеттілігіне байланысты, - деп есептеген [10,35].
Д.Б.Эльконин: Шығармашылық - бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің даралығымен, біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады, - дейді [11,18].
Бұдан біз шығармашылық ұғымының негізгі белгісі жаңалық болғанымен, ондағы тұлғаның, азаматтың қоғамның дамуына әсер ететін ерекше күштің бар екенін байқаймыз.
Шығармашылық - адамның белсенділігі мен дербестігінің және қиял-ойын іске асырудың жоғарғы формасы. Шығармашылық актіні сипаттаушы маңызды ой-тұжырымның бірізділігі негізінде логикалық жүйенің және интуициялық сезімнің, асқақ ойлаудың ерекше тәсілдерінің іске асуы болып табылады. Бұл туралы неміс мұғалімдерінің мұғалімі атанған А.Дистервег: оқыту барысында оқушының, ізденімпаздығы мен шығармашылығын дамыту - оның ақыл-ой қабілетін қалыптастырудың аса маңызды құралдарының бірі, - деп көрсеткен болатын.
Балалардың шығармашылық мүмкіндіктері В.В.Давыдов пен В.В.Репкин еңбектерінде кеңірек қарастырылған. Бір нәрсені жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де қалыптаса бастайды, бұл кезде шығармашылық актілері ойын әрекетінде жүзеге асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі. Себебі шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Жалпы білім беретін мектептерде баланың шығармашылық қабілеттіліктері ойын, оқу әрекеттерінде көрінеді, даму өнімі - оқуға құштарлық, ынталылық. Жасөспірімдік кезеңде оқушы оқу әрекетінің жеке, дара субьектісі ретінде дами бастайды, В.В.Давыдов шығармашыл тұлғаның сипаттамасы деп осыны есептейді. Баланың шығармашылық тұлға болып қалыптасуын В.В.Давыдов өзінің Дамыта оқыту теориясы еңбегінде көрсеткен. Бұл еңбекте автор тұлғаны еркін шығармашылық әрекеттің субьектісі, ал адамның дамуының өзі - оның еркіндікке деген қозғалысы деп есептейді. Бұл жағдайда оқушының әрекет үстінде жеке тұлға болып қалыптасуы, оның шығармашылықты, жасампаздықты қажет етуіне байланысты екендігі түсінікті.
Шығармашыл тұлғаның ерекшелігін В.И.Андреев: ... белсенді шығармашыл тұлға өзімен және қоршаған ортамен қайшылыққа келуге қорықпайды, негізгі ерекшелігі - батылдығы; проблеманы қоя және және аша білетіндігі, мақсатқа жету жолындағы табандылығы, өзіндік пікірі иен жолы, бай қиялы -деп сипаттайды [12,27].
А.Н.Лук шығармашыл тұлға: импульсивті, еркін ой иесі, әзілге бейім, қарапайым, сын көзбен қарайтын, қиялы, ойы бай адам, -деп сипаттайды [13,38].
Кеңестік психологтар мен ғалымдар: Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий, Б.М.Тепловтың өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, М.М.Мұқанов, Қ.Б.Жарықбаев еңбектерін жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы мен практикасының алтын қоры деп білеміз. Оқыта отырып, баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков еңбектерінде қарастырылды.
Ал соңғы жылдары қарастырылып отырылған мәселенің зерттелуі жаңа қырынан көрінді. В.И.Слободчиков бала өміріндегі басты оқиға өзіндік Менін ашу, адамдар қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзін өз өмірбаянының жасаушысы ретінде сезіну,- деп есептейді. Бұл мағынада баланың шығармашылық әрекеті өзінің жеке қарым-қатынасын қалыптастыруға және өзін осы қатынастың өнімі ретінде қарастыруға бағытталған. Бұл мәселенің дұрыс шешімін табу үшін В.И.Слободчиков келесі психологиялық - педагогикалық талапты ескертеді: Сәйкес ортаның, ересек адамның болуы, бала мен ересек адамның ынтымақтастығының нәтижесінде өзара әрекеттің жаңа әдістерінің болуы. Шығармашылық әрекет бұл жерде ересек адам мен жасөспірімнің кездесуі, бірлескен іс-амал нәтижесінде олардың қатынастарының дамуы, қорытындысында жасөспірімнің ересек адамдармен өзара әрекеттерінің белгілі бір әдістерін шешетін әрекет түрі болып табылады. Яғни, ересек адаммен бірлесе отырып, қоршаған ортаны өзгерту, өзін жасай, сомдай білу балалардың шығармашылық әрекеті моделінің бір бөлігі болып табылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешова шығарма жазғызу, В.Д.Чернов үйірме жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру, Қ.Ә.Жаманбаева оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.Мұхамедин ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айқындаса, Р.Наурызбаева бастауыш мектепте халықтық тәлім-тәрбие берудің шығармашылық жолдарын ұсынады.
Қ.Ж.Бұзаубақова өз еңбегінде шығармашылыққа былай деп анықтама береді: Шығармашылық дегеніміз - адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермей, рухани күшін өзін-өзі тануына көмектесуі керек,-дейді [14,25].
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттелініп келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болғандығын, шығармашылық теориясын жасауға деген көптеген ізденістердің болғандығын байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен деп айтуға болмайды.
Олай болса, шығармашылық -- бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізеді. Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, балада шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Шығармашылықтың мәнін аша отырып, оның әрекет ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады.
Әрекет дегеніміз - түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс. Әрекет дұрыс болу үшін -, дейді Әл - Фараби - біз соған баратын жолымыз қандай болуы керек екенін анықтап алуға тиіспіз. Іс-әрекеттің жетекші типін ұйымдастыру баланың жеке басын қалыптастыруға мақсатты түрде ықпал жасайтын құрал [15, 27].
Әрекет - бұл адам белсенділігінің оның әлеуметтік орнының көрінісінің негізгі белгісі. Әрекет нәтижесінде адам қоршаған ортаны, оның даму заңдарын меңгереді. Дәлірек айтсақ: - ол табиғаттың және қоғамдық өмірдің қол жеткен жетістіктерімен танысады, сонымен қатар ол өзін қоршаған ортаны толықтыра, өзгерте байыта түседі; бұл күрделі әрекет (дамуының) адамның өзінің кім екенін түсінуіне көмектеседі; адам субъект ретінде, қоғамдық күш, қайраткер ретінде көрінеді.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды, әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ал шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды. Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі қарай дамиды.
Зерттеушілер шығармашылық әрекетке әртүрлі анықтамалар береді. Мысалы, И.Я.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды белгілейді. Адамның іс-әрекеті әлеуметтік мағынаға ие болу үшін білім, оны жүзеге асыру тәжірибесі ғана емес, шығармашылық әрекет тәжірибесі де керек, - деп тұжырымдайды.
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті, мәселені шешуді көрегендікке балайды, идеяларды іске асыру, болжай білу қабілеттерін атайды [16,45].
Балаларда шығармашылық күйді тудыру керек. Ол үшін төмендегідей ережелерді ескеруіміз керек:
1. Баламен тең тұрғыда сөйлесу, өте жақын болу;
2. Оған үнемі үміт арту Сенің қолыңнан келеді, Мен саған сенемін деп сенім білдіру;
3. Баланың мүмкіндігін бағалау, жетістігін мадақтау;
4. Қызығушылықты ояту мақсатында өлең оқу, баланың ойын білу үшін сұрақ қою, қызықты оқиғаларды әсерлі әңгімелеу т.б.;
5. Балаларды сөз өнері әлеміне ендіру үшін олармен бірге жағдаятқа ену;
6. Шығармашылық жұмыс үстінде тәрбиешінің балалармен қарым- қатынасының тілдік емес жақтары (көзқарасы, сезімі, жымиюы, мимикасы).
Шығармашылықпен белсенді айналысуға кедергі болатын нәрселер:
- жалқаулық;
- өзіне сенбеушілік;
- қорқыныш (қолымнан келмейді деп ойлауы);
- өз пікірін айта білмеуі;
- кітап оқымайтындығы;
- жұрт алдына көп шықпауы, т.б.
Балалардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін бірнеше шарт орындалуы тиіс:
1. Шығармашылық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу;
2. Жүйелі түрде шығармашылық әрекет жағдайында болуы;
3. Ойлау мүмкіндігінің ең жоғары деңгейіне жету;
4. Балалардың шығармашылық іс - әрекетіне жағдай туғызу.
Балалардың шығармашылық іс-әрекетіне жағдай туғызу дегеніміз - баланы ойлай білуге үйрету екені сөзсіз. Мектепке дейінгі балалардан шығармашылық қабілетті талап етпес бұрын, мынадай дидактикалық міндеттер орындалуы керек:
- бейнелі түрде ойлауды дамыту;
- ойлау үрдісінің бастамашылдық бөліктерін дамыту;
- қиял мен елестетуді дамыту;
- оқу үрдісінде эмоциялық әр беру;
- оның өз орнын табуына жағдай жасау;
- оларды жалпыадамзаттық құндылықтарға жанастыру;
- балалардың зердесі мен тілін дамыту;
- өз қадірін және өзгененің қадірін білуге үйрену;
- балалардың үлкендермен және құрдастарымен араласуына қажеттілік туғызу.
Шығармашылық әрекет - баланың өз жеке шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет. Мұндай әрекет баланың жеке білім траекториясын қабылдауға бағытталған. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатылары болып саналатын мектепке дейінгі мекемелердің орны ерекше [17,51].
Балалардың қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден, кез-келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе; екіншіден, кез-келген бала шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады.
Оқу әрекеті - оқытушы мен мұғалімнің өзара бірлесіп жасайтын әрекетінен құралатын күрделі әрекет. Оқыту мұғалімнің білім берудегі жетекші әрекеті болса, оқу - баланың өзінің танымдық, тәжірибелік әрекеті. Оқыту қалай болса солай жүрмейді, жоспарлы ұйымдасқан түрде жүзеге асырылады. Оқытудың мазмұны, өзіне тән әдістері, ұйымдастыру формалары мен нәтижесі болады. Ол оқушыға білім беру мен дағдыны меңгертуді көздейді. Оқушы оқу әрекетінде өзінің танымдық қабілеттерін арттырады. Оқу баладан ойлау әрекетімен қатар, басқа да психикалық үрдістерді: сезімдері мен эмоцияларын, мотивтері мен қызығуларын, жігері мен қабілеттерін т.б. жеке бастың қасиеттерін қажетсінеді.
Оқыту тәрбиешінің білім берудегі жетекші әрекеті болса, оқу - баланың өзінің танымдық, тәжірибелік әрекеті.
Оқу әрекетінің мазмұны мен құрылымы бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын үш компоненттен тұрады. Олар:
оқу - танымдық қажеттілік;
мотив;
оқу міндеті, соған сәйкес әрекеттер және операциялар [18,34].
Оқу - танымдылық қажетттілікбаланың өзінің іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына жағдай жасалу қажет. Оқу материалы балада Бұл не? деген рефлексия тудырып, әрі қарай оны танып-білуге түрткі болуы қажет. Осы танып-білуге құштарлық, мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мотивті шешуге бағытталған әрекет, тәсілдерді меңгеруден тұрады, яғни бала біртұтас нысан пайда болуын ашады, оны ойша елестетеді.Оқу міндетін шешу соған сәйкес әрекеттер мен операцияларды орындауды қажет етеді. Міне, осындай құрамдас үш компоненттен тұратын оқу әрекеті жүйесімен шұғылдана алған бала білімді өзі меңгеруге бірте-бірте үйрене алады, өзі саналы меңгеру процесі білімді қажеттілікке айналдырады.
Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы -- ол баланың өзін-өзі қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Біздің ойымызша, бүгінгі мектепке дейінгі балалардың кез-келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет.
Осыған орай, ғалымдар жүргізілген тәжірибе барысында, білім мазмұнында баланың шығармашылық қабілеттерінің дамуы басты нысана болып алынуымен байланысты, берілген тапсырмалардан басқа өздігінен бақылау жүргізу, қарапайым тәжірибе, мәтінмен, сызбамен, суретпен жұмыс істеу, жекеден жалпыны шығару, жалпыны жекелей қолдану т.б. сияқты баланы іскерлікке, дербестікке баулитын, ойына түрткі болып, шығармашылыққа жетелейтін, өздігінен ізденіске салатын, айналадағы дүниемен қарым-қатынысқа түсіретін, жаңалық ашып, оның нәтижесінің қызығына бөлейтін әдіс-тәсілдер мен мазмұндық ойындар, қызықты тапсырмалар тұрақты жүргізіліп отырылуы біз көтеріп отырған мәселені нәтижелі ететіні нақтыланды.
Оқу әрекеті арқылы оқушы объектілер мен құбылыстардың тек сыртқы түрін, белгілерін бақылап көріп тану тәсілін ғана емес, оқушыны ынталандырып, шығармашылық әрекетке жетелейтін ішкі байланыстарды, дара тәуелділікті, заңдылықты өздігінен ашып, түсініп танитындай тәсілдерді қолдануға мүмкіндік туады.
Жеке тұлғаның жалпы қасиеттерінің, мысалы, бағыт - бағдарының, ұйымшылдығының, еріктілігінің (яғни іс - әрекет құрылымының неғұрлым жоғарырақ сатыларының) қалыптасуы мен дамуы да ерекше жағдайларды талап етеді. Оқушылар өз бетінше іс - әрекетін ұйымдастыру жолдарын игеруі тиіс. Олар іс - әрекеттің мақсатын, қажетті теорияларды еске түсіріп, жоспарлау, орындау, бақылау және бағалау деген кезеңдерін ажырата білуге үйретеді.
Бастауыш сыныпта мұғалім оқушыларды терең де берік нақтылы білімдермен қаруландырып, оқу тапсырмаларын орындатуда оқушының жеке бас тұлғасын, қабілетін жан - жақты дамытып, олардың жалпы және қабілетін көрсете білуін қалыптастырады. Сондықтан да барлық мұғалімдердің оқушыларды жұмысқа тарта және қызықтыра алатын педагогикалық құралы - оқу әрекеті. Оқу тапсырмаларын түрлендіріп, жүйелі жұмыстар жүргізу қажеттігі туындап отыр. Оқу тапсырмаларын орындау кезінде оқушылар барынша тапсырмаға жауап беруге, өз пікірін тыңдап, таразылауға үйренеді.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы да оқу әрекетінің мазмұны оқу тапсырмалары түрінде құрылады делінген. Оқушы әр түрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп орындаудың ортақ тәсілдерін, өз әрекетін бақылап - бағалауды, нәтижесін эталонмен салыстыруды меңгереді .
Оқушыларға оқу тапсырмаларын орындатуда тапсырманы талдауға, мақсатын өз бетінше анықтауға, барысын және нәтижесін тексеруге үйрету қажеттігі туындап отыр. Себебі оқу тапсырмасын сын тұрғысынан орындату толық, дұрыс орындауға, берілгенін дұрыс түсінуге негіз болады. Себебі оқушы істеген жұмысының нәтижесін мазасыздана күтеді, ондағы жеткен жетістігіне қуанады. Оқушылармен жүргізілген жұмыстар өз мәнінде тексеріліп, дұрыс жүйелі жүргізілсе, оқу тапсырмаларын орындату барысында үлкен жетістіктерге қол жеткізуге болады. Ол кезде оқушылар арасында сабақ үлгермеушілер қатары азайып, білім деңгейлері жоғарылаған болар еді.
Оқытудың нәтижелігі әр оқушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып, дидактикалық ұстанымдарға сай жүйеленген білім мазмұны мен адамдық жауапкершілік сезімдерге негізделген педагогикалық талаптардың бірлігінен тұратын оқу процестерінің бағытына тәуелді болмақ. Мұндағы басты мәселелер оқушылардың оқу әрекетін қалыптастыру болып есептеледі. Соған сай мұғалімнің ең басты міндеті оқушының дамуына қарай бағыттау болып саналады. Оқу процесін оқушылар әрбір даму кезеңдерінде пайда болатын, жетекші роль атқаратын қажеттіктеріне сәйкестендіріп, оны қанағаттандыратындай дәрежеде ұйымдастырып, оған себеп болатын мотивтердің өзін қоршаған дүниені танытуға ұмтылу, сол танымға септесетін әрекет тәсілдерін меңгеру, өзін жеке тұлға ретінде бағалай алу, өз бойындағы қабілеттерін жетілдіру, өзін - өзі дамыту т.б. тұрғысында қалыптастырудың мәні мектеп алдында тұрған үлкен міндеттің - жеке тұлға қалыптастыру міндетінің жүзеге асуының алғы шарты болып табылады. Бұл мәселе оқушыны өз әрекетінің субъектісі деп бағалауды, оның жеке мақсаттарын қоғам талаптарымен ұштастыруды қажет етеді .
Егер мұғалім өзінің білім - біліктері арқылы оқушысының санасында өз бетінше әрекет етуге деген құлшынысын оята алса, бұл - ең дұрыс жол. Оқушының бойындағы қабілеттерін танытуына мүмкіндік туғызу, қажет жерінде дұрыс бағытын беру, білімге деген ынтасын оятып, оқуға саналы көзқарасын қалыптастыру - мұғалімнің тікелей міндеті. Дайын деректерді ақпарат түрінде шәкірттерге ұсыну, оларды тек соны қайталауды талап ету жемісті нәтиже бере алмайды.
Біздің мектептеріміздегі білім беру, оқыту жүйесінде оқушының өзін - өзі дамытуына, өз бетінше білім алу іскерліктерін дұрыс қалыптастыруға әлі де жете көңіл аударылмай келеді. Ішінара ұйымдастырылатын танымдық - шығармашылық бағыттағы жұмыстардың берері аз.
Білім беру саласына қойылып отырған басты міндет - оқушыны жеке тұлға ретінде дамыту, қалыптастыру. Ал дамыту қашан да әрекеттен ажырамас бірлікте болады. Олай болса, оқушылардың оқу әрекеті туралы қағидалар да осыған сүйеніп талданады.
Жеке тұлғаны тәрбиелеу білім берудің басты шарттарының бірі болғандықтан, оқу әрекеті білім беру, тәрбиелеу үрдістерімен қатар жүреді. Бұл тұрғыда оқу әрекетінің қоғамдық талаптарға сай ұйымдастырылуы, жүзеге асырылуы маңызды орынға шығады.
Бұл оқушының психикасының тез дамып жетілуіне, оның рухани дүниесінің де, іскерлік дағдыларының да қалыптасуына ықпал етеді. Оқу әрекетінің құрылымы, оны қалыптастырудың жолдары туралы А.Н. Леонтьев, В.В. Давыдов, Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Г.И.Шукина, И.Мащбиц, В.Гальперин, қазақстан ғалымдары Н.Д.Хмель, Т.Сабыров, С.Е. Қаңтарбай т.б. ғылыми еңбектері баршылық. Дегенмен де оқу әрекетін қалыптастыру тәжірибеде өз деңгейінде қалыптаспағаны - негізгі проблемалардың бірі [19,25].
Бастауыш сынып оқушысының өз бетінше оқу тапсырмаларын орындауға мынадай талап қояды: оқу әрекетін жоспарлау, оқу әрекеті барысындағы жауапкершілікті сезіну, оқу әрекетінің барысын тексеріп және де нәтижесін бағалай білу. Оқушыны оқу әрекетіне енгізіп қоймай, оқуға деген қызығушылығын арттыру керек екендігі көптеген еңбектерде айтылады.
Оқу әрекетінің өзіне тән ерекшеліктері мен бағыттарының дамуына кем дегенде төрт жағдай әсер етеді:
:: ғылымның даму деңгейі;
:: қоғамның өскелең талабының жас ұрпақтарға ғылыми білім беруді қажетсінуі;
:: нақтылы бір қоғамның материалдық мүмкіншілігі;
:: психология-педагогика ғылымының даму деңгейі.
Демек оқушыларды неге үйрету және қалай үйрету негізгі мәселе болып отыр.Оқу әрекетін дұрыс қалыптастыру үшін оның өзіне тән ерекшеліктері мен құрылымын, оқушының азамат деңгейіне жетуіндегі атқаратын қызметін тану керек. Оқу әрекетінің өзге әрекет түрлерінің ең басты өзгешелігі оқушының үнемі, жаңа дүниеге енуімен, әрбір жаңа әрекеттік компоненттерін игеруімен, әрдайым оның бірінен екіншісіне ауысып отыруымен байланысты. Бұл баланың психикасының тез дамып жетілуіне, оның рухани дүниесінің де, іскерлік дағдыларының да қалыптасуына ықпал етеді. Ал өзінің құрылымы жағынан ол өзге әрекеттермен ұқсас. Оқу әрекетінің құрылымы, оны қалыптастырудың жолдары туралы арнайы ғылыми еңбектер баршылық .
Оқу әрекетінің басқа әрекет түрлерінің аса бір ерекшелігі бар. Онда оқушы мұғалімнің басшылығымен ғылыми түсініктерді ұғынып, меңгереді. Бірақ бұл әрекеті арқылы ол ғылымға ешқандай өзгеріс әкелмейді. Бірақ сол түсініктерді меңгеруі арқылы баланың ойы, түсінігі қалыптасып, санасы дамиды. Ол ғылыми ұғымдармен жұмыс істеудің тәсілдерін үйренеді. Оқу әрекеті - баланың жетілуі, өсу әрекеті, оның нәтижесі, сол әрекетті жасау барысында әрекет субъектісінде болатын өзгерістер. Міне, бұл оқу әрекетінің негізгі белгісі [20,16].
Педагогикалық-психологиялық түсіндірмелі сөздікте оқу әрекеті оқу міндеттерінің орындалуын төмендегідей жүзеге асырылады деп көрсетілген. Олар:
:: оқу міндеттерін қабылдау немесе өзінше қою;
:: оқылатын затқа қатысты кейбір ортақ мәселелерді айқындау мақсатында оқу міндеттерінің шарттарын сәйкестендіру;
:: белгіленген қатынастардың заттық, сызбе не өзге белгілер түріндегі үлгісін құру;
:: оның қасиеттерін Таза түрде көрсетуге арналған үлгі құру;
:: жалпы амалмен орындауға болатын жеке тапсырмалар жүйесін құру;
:: алдыңғы әрекеттердің орындалуын бақылау;
:: оқу міндетін орындаудың нәтижесі ретінде жалпы амалдарды меңгеруін бақылау.
Оқу әрекетінің өзіндік ерекшеліктері бар, олар:
- оқу әрекетінің мазмұны оқу тапсырмалары түрінде құрылуы;
- оқу әрекетінің бұрын танылған білімді, білікті игеруге бағытталуы;
- оқу әрекетінің негізгі мақсаты - білім беру, үйрету;
- оқу әрекетінде нақты нәтижемен қатар, нәтижеге жету барысының ескерілуі;
- оқу әрекетінде жаңалық ашылмады, ол жаңалық оқушылар үшін болуы, ғылым үшін жаналық еместігі;
- оқу әрекетінде дербестілік өзінің толық дәрежесінде болмауы;
- оқу әрекетінде тексерудің тұтас процесті қамтуы;
- оқу әрекеті - мөлшерлі әрекет.
Оқу әрекетінің негізінде ойлау қабілеті қалыптасады. Соның негізінде оқушының оқу әрекетінің мазмұнына мыналар кіреді:
ғылыми заңдарды түсіну;
практикалық міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру.
Осыған орай, балалардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады.
Оқу әрекетінің негізгі құрылымы мыналар:
-оқу міндеттері (тапсырмалары);
- оқу тәсілдері (оқушылардың қолданатын нақтылы практикалық және ой-тәсіл амалдары);
- бақылау ( оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
- бағалау ( мұғалімдердің және оқушының өзіне берген бағасы).
Осындай күрделі оқу әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті қалыптасады. Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты. Ол белсенді сөйлеу әрекеті арқылы жүзеге асады.
Білім алу, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру тек оқу әрекетінде ғана болады деп бір жақты түсінуге болмайды. Ол басқа әрекеттерге де тән, бірақ өте баяу жүреді, ұзақ уақытты талап етеді.
Соңғы психология - педагогика ғылымдарының зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, оқу тапсырмаларын орындаудың инвариантты тізбегін беруге болады.
oo талдау ( белгілі, белгісізді табу);
oo оқу тапсырмаларын орындағанда неге үйренетінін анықтау (мақсат);
oo тапсырманы орындауға қажетті ережелерді еске түсіру (актуализация);
oo жоспарлау (әрбір талапты орындауда амалдар реттілігін белгілеу);
oo орындау;
oo тексеру (нақты нәтижені және орындау барысын тексеру);
oo бағалау (мақсатқа жетті ме, жетпеді ме оның сапасы).
Бұл инвариантты оқу тапсырмасын орындау тәсілдері оқулық таңдамайды. Оқу тапсырмасының әрбір кезеңін орындауды бастауыш сынып оқушылары сапалы меңгеріп, өз беттерімен әрекет жасауға мүмкіншілік алады. Сондай - ақ талдауға, нақты мақсатты анықтауға, тапсырманы орындауға қажетті ережелер мен іскерлікті жаңғыртуға, мақсатқа жетудің реттік амалдарын белгілеуге (жоспарлауға) тексеру мен бағалауға үйренеді. Нәтижесінде болашақта ой және дене еңбегін белсенді атқаруға негіз қаланып, жоғары сыныптарда одан әрі жетіледі. Ол үшін арнаулы жұмыстар жүргізіледі. Дербестілікке ие болады. Уақыт үнемделеді. Оқушылардың өзіне деген сенімі артады. Батылдыққа, табандылыққа үйренеді.
Оқу әрекетінде жеке тұлғаға тән қасиеттер өзінен - өзі қалыптаспайды, белгілі бір педагогикалық жағдай қажет, олар:
oo оқу әрекетін мақсатты бағдарлау;
oo оқу әрекетінің құрылымын жеке және тұтастай меңгеруге ынталандыру;
oo дербестілікке кең орын беру;
oo пәнішілік және пәнаралық байланыстылықты жүзеге асыру;
К.Д.Ушинский: Сабақта әрбір оқытушы балаға деректерді ұсына бермей, мақсатты түрде олардың ақыл - ойын да, адамгершілігін де, көзқарасын дамытатындай етіп ұйымдастыруды талап етеді. Оқу ісі тек ақыл - ойды дамытып қоймай жүрек, сезім, ерік т.б. адамның барлық жағын барлық өмірін қамтуы тиіс - дейді.
Оқыту арқылы оқушыны психикасындағы жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі - оқушыны оқыта отырып жалпы дамыту, оның еркінділігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау. Осы тұста мұндай көзқарасты ұлы Абай да уағыздап кеткендігіне тоқталған жөн. Қоршаған ортаның шындығын мойындай отырып, Абай ақыл мен саналы еңбек барысында қалыптасатындығын айтады. Ол адамның ішкі сезімдік қуаттарын біртұтас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 5В010300-ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-6
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушыларды шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУ ТӘСІЛДЕРІНЕБАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау, қорытындылау, салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде педагогика теориясы мен оқу-тәрбие процесіндегі елеулі өзгерістерге байланысты білім берудің мақсаты, мазмұны, әдістері, формалары мен құралдарына жаңаша көзқарас қалыптасып, оқыту процесінде шығармашылыққа, жеке тұлғаның дамуына бағытталған оқыту процесін ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр.
Жаңа ғасырдағы Қазақстан елінің үміт артар келешегі бүгінгі бүлдіршіндер десек, оларды жан-жақты уақыт талабына сай білімді, мәдениетті, шығармашылық қабілеті жоғары, интеллектуалды азамат етіп шығарудағы тәрбиешілер алдындағы зор міндеттер айтпаса да түсінікті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 11-бабында Білім беру жүйесінің міндеттері - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау. Жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой - өрісін байыту делінген [1].
Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында - мектепке дейінгі мекемелердің негізгі міндеті-баланың жеке тұлғасын алғашқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту деп атап көрсетеді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын мектепке дейінгі мекемелердің алар орны ерекше. Осыған орай балаларға белгілі бір көлемдегі білім, дағдыларды меңгертумен бірге, оларды шығармашылық бағытта жан - жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы.
Егер де мектепке дейінгі мекемелерде балалардың шығармашылық дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда кейін олардың шығармашылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады. Сондықтан да баланың табиғи ашылмаған мүмкіндіктері неғұрлым үйлесімді, толығырақ дамып, шығармашылығы қалыптасса, ол есейген кезде қызметті соғұрлым мазмұнды, жан-жақты табысты атқарады.
Шығармашылық-бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы ізденуі. Өмірде дұрыс жол тауып кетуі үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет.
Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол өзін - өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен - өзі жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру-білімнің басты мақсаты.
Бұл үлкен жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын жеке тұлға тәрбиеленіп шығады.
Шығармашылық мәселесі ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Ж.Баласағұн, Әл-Фараби және ұлы Абайды да ерекше толғандырған мәселе. Сондықтан ұлы ойшылдар - өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко бала шығармашылығына бағыт, бағдар беруді, ең алдымен, оқытудың мазмұнына енгізген. Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.Выготский, С.Рубинштейн, А.Ананьев, В.Давыдов, Л.Занков, В.Куртецкий, М.Мұқанов, Ж.Әбілдин, Қ.Жарықбаев, Т.Сабыров еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің алтын қоры деп білеміз [2,8].
Қазіргі педагогика ғылымында баланың шығармашылығына бағыт-бағдар беру мәселесі кеңінен көтерілуде. Алайда ол дарынды, талантты балалардың қабілеттерін дамытуды жүзеге асыру деген қорытындыдан әрі аса алмауда. Бұл мәселенің алатын орнын, мақсатын, мазмұнын алғаш анықтаған М.Жұмабаев болды. М.Жұмабаевтан кейін өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешова, Ш.Карибаев, Қ. Әбдібекқызы еңбектерінде сөз етілген. Ал қазіргі кезде шығармашылық қабілеттер жөнінде баспасөз беттерінде көптеген материалдар жарияланып жүр. Бірақ та шығармашылық жұмыстарды қалай орындату қажет, шығармашыл тұлғаны қалай қалыптастыруға болатындығы жөнінде материалдар жеткілікті дәрежеде берілмей жүр.
Психологтардың зерттеулері бойынша әрбір шығармашылыққа баулуға өзек болар өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен, сондықтан баланы балабақша жасындағы кезеңнен бастап, мектеп бітіргенге дейін үзбей, жүйелі, сатылы түрде шығармашылыққа баулып, қиял-фантазиясын, ақыл-ойын, икемділігін дамытып отыру керек.
Міне, осы тұрғыдан келіп зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігі шығады.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдерін теориялық тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік сынақтан өткізу.
Зерттеудің міндеттері:
- зерттеу тақырыбы жайында жазылған педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді зерттеу, талдау жасау;
- зерттеу тақырыбына қажетті әдіс-тәсілдерді анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдеріне бағытталған педагогикалық эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау;
- қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау,
қорытындылау, салыстыру.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: таным теориясы, жеке тұлғаны дамытуға бағытталған педагогикалық - психологиялық зерттеулер, іс-әрекет және қабілеттілік туралы тұжырымдар.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының оқу үрдісі
Зерттеу пәні:Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдері
Зерттеу болжамы:
егер бастауыш сынып оқушыларына оқу тапсырмалардыүйрету тәсілдері жүйелі, мақсатты жүргізіліп отырса, онда бастауыш сынып оқушыларышығармашылық тапсырмаларды орындай алады.
Зерттеу әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; озат тәжірибелерді меңгеру, эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, салыстыру, сараптап қорытындылау.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
- бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдерінің теориялық негіздері айқындалды;
- бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдерінақтыланды;
-бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету тәсілдерітәжірибе жүзінде тексерілді.
Зерттеу базасы: № 30 орта мектебі
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты, зерттеу нысаны, зерттеу пәні, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу міндеттері, зерттеу әдістері, жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы, практикалық базасы қарастырылды.
Бірінші тарауда бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйретудің дидактикалық негіздері қарастырылды.
Екінші тарауда бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйретутәсілдеріне бағытталған тәжірибелік- педагогикалық эксперимент материалдары берілді. Анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент нәтижелері салыстырылды. Ғылыми болжамның дұрыстығы дәлелденді.
Қорытынды бөлімде ғылыми ой-пікірлердің түйіні мен әдістемелік ұсыныстар берілді.
Пайдаланылған деректер тізімінде дипломдық жұмысты жазу кезінде пайдаланылған әдебиеттер тізімі жазылды.
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушыларды шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйрету мәселелері
Әрбір қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда шығармашылық жеке адамды дайындау қажеттігі туындап отыр. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған орай, қоғамның жаңа талап-тілектері мен әлеуметтік сұранысын қамтамасыз ету мақсатында творчестволық тұрғыда ойлаушы, тәуелсіз жеке адамды, дербес шешім қабылдауға бейім ұрпақты тәрбиелеу - бүгінгі күнде аса маңызды мәселе болып отыр. Шығармашылық жеке адамды қалыптастыру педагогикалық психология ғылымының кейбір жақтарын жаңаша қарауды талап етеді.
Қазақстан -2050 стратегиясы күн өткен сайын айқын бедерленіп, өмір шындығына айналуда. Осы құнды құжатта көрсетілген саяси және экономикалық алғышарттар біртіндеп орындалуда. Қазақстан-2050 стратегияларындағы негізгі бағыттардың бірі ретіндегі білімі мен білігі жағынан шет елдегі замандастарымен бәсекеде жеңілмейтін, рухы кемел қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі баса айтылған [4,69]. Бүгінгі таңда өзіміз тәлім-тәрбие беріп отырған бүлдіршіндер ертеңгі күні тек білімді маман ғана емес, Отанын жанындай сүйетін, ұлттың тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып өсіп жетілуі қажет. Осы орайда жаңа білім беру стандартындағы білім компоненттерінің базалық, тұлғалық болып жетілуі тұлғаға бағытталған білім парадигмасындағы үлкен қадам.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар білікті мамандар қажет. Сондықтан республикамыздың білім беру жүйесі де қоғам дамуымен бірге дамып, жетіліп отыр. Жас ұрпаққа сапалы білім мен ұлағатты тәрбие беру, өміріне жолдама алуына жағдай жасау үшін білім беру ісін әлеуметтендірудің маңызы зор.
Қазақстан Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында балаларға бүкіл өмірлік азығы болатындай етіп білім беру, оны өмірге дайындау, мамандық таңдауға бағыттау мәселесі жаңа қоғамның білім саласындағы негізгі мәселенің бірі болып табылады [5,10]. Кез-келген оқу процесі қиыншылықтар мен қайшылықтар туғызып отырады. Ондай мәселелерді таным үрдістерін, есте сақтауды дамыту, көңіл-күй мәселесі, берілген білімді қабылдау, ойды дамыту, қиялына әсер ету сияқты факторларды баламен ынтымақтасқан түрде жүзеге асыру тәрбиешінің қызметіндегі іскерлігі мен кәсіптік шеберлігіне байланысты болып отыр. Кез-келген оқу процесі болсын немесе күнделікті өмірде тәрбиеші балалардың жас және дара ерекшеліктерін, жеке психикалық жай-күйін бағалай алмаса, белгілі бір мақсатқа қол жеткізіп, топта жақсы психологиялық климат жасай алмайтыны белгілі. Сондықтан қоғамдағы елеулі өзгерістер мен адамдар арасындағы қарым-қатынас құралдарының қарыштап дамуына байланысты жаңа адамды қалыптастыру заман талабы.
Жаңа заман талабына сай балалардың шығармашылық қабілетін дамыту барысында қабілетті балаларға білім беруде, әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан, қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан, ерекше дарынды балалардың жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналды. Сондықтан да әлемдік қауымдастықта айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті маман даярлау мақсатында тың да нақты қадамдар жасалуда. Осыған сәйкес жалпы білім беретін мектептердегі білім берудегі мақсаты - балада өз жеке білім траекториясын таңдау қабілеттілігін қалыптастыруға жағдай жасау, яғни педагогикалық әрекет балалардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін әрекетіне бағытталу қажет. Қазіргі таңда білім саласының алдында жүйеленіп дайындалып берген білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілеті мен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл, әрине, балалардың шығармашылық қабілетін дамыту маңызды мәселе екендігін дәлелдейді.
Шығармашылық дегеніміз не? Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу дегенге саяды [6,69]. Демек, бұрын тәжірибеде болмаған жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу дегент сөз. Философиялық сөздікте шығармашылық - қайталанбайтын, тарихи - қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет,-деп түсіндіріледі [7,64].
Көрнекті психолог Л.С.Выготский шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған [8,18]. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді [9,29]. Бұл пікір бүгінгі күні педагогиканың талаптарына сәйкес келуімен көңілге қонымды.
Алайда, біздің өмірімізде әр адамның жаңалық ашуы сирек кездесетін жағдай. Неге? Американдық ғалым Н.Роджерстің ойынша әр адам бала кезінен бастап сен мынаны дұрыс жасамадың, бұл қате, олай емес- деген сынау сөздерді көп естиді. Кейде тіпті жазада қолданып жатады. Адамдардың өз бойындағы шығармашылыққа қорқа қарау, олай менің ісім емес- деген сенімсіздік осыдан басталады екен.
Зерттей келе шығармашылыққа берілген анықтамаларда өзгере бастады. Соңғы жылдары Шығармашылық сөзімен Жаңалықпен қатар Бастамалық, белсенділік ұғымдары астарласа қолданылып жүр. Сонымен бірге шығармашылыққа мынадай анықтама береді.
Шығармашылық - бұл өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан, тек адамға ғана тән деп көрсетіледі. Бірақ біз осы айтылғанның: шығармашылық барлық адамға бірдей тән бе? Шығармашылық кез-келген адамның бойында кездесе ме? деген сұрақтар туындайтынын аңғарамыз. Ия, біз ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді - деп қарастырып келдік.
Дж.Гильфорд, шығармашылық-әр түрлі бағытта жүретін ой түрі,- деп қарастырады. Ол шығармашылықтың төмендегідей параметрлерін белгілеген:
1.Проблеманы көре білуі қабілеті;
2.Идеяны талдай білуі қабілеті;
3.Идеядан негізгі өнімді ала білу қабілеті;
4.Оригиналдылық:
5.Идеяны жетілдіре білу қабілеті;
6.Талдай және жинақтай білу қабілеті.
Е.П.Торранс шығармашылық деп қабылдаудағы кемшіліктерді көру қабілеті, - деп түсіндіре отырып, құрамын төмендегідей сипаттайды:
1. Проблеманы шешуге жауапкершіліктің пайда болу процесі;
2. Проблеманы шешу жолдарын қарастырып, болжам жасау;
3. Тексеру, болжам дұрыстығын тексеру;
4. Орындалған тапсырманың нәтижесін тауып, хабарлауы.
Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, балада шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен мәселе болып саналады. Себебі, өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдардың ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді.
Психологтардың зерттеулері бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулаға өзек болардай өзіндік қабілет, бейімділік болады екен. Сондықтан бала-бақшадан бастап мектеп бітіргенге дейін үзбей әрі жүйелі, әрі сатылы түрде шығармашылыққа баулып, ақыл-ойын, икемдігін дамытып отыруы қажет дейді.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез-келген баланы шығармашылыққа бейімдеуге болатындығы жайлы көп айтылуда. Шығармашылыққа деген қажеттілік - күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамда болып жатқан жаңару процестері әр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың дамудың, бір сөзбен айтқанда тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарына жеке адамның ақыл-санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан-дүниесінде шығармашылықтың табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Бұл процесс белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық процестерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой-санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген жанданысы, оның өз жекелігін, өз қабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады.
В.В.Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылыққа бастау жатыр, жеке тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және қабілеттілігіне байланысты, - деп есептеген [10,35].
Д.Б.Эльконин: Шығармашылық - бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің даралығымен, біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады, - дейді [11,18].
Бұдан біз шығармашылық ұғымының негізгі белгісі жаңалық болғанымен, ондағы тұлғаның, азаматтың қоғамның дамуына әсер ететін ерекше күштің бар екенін байқаймыз.
Шығармашылық - адамның белсенділігі мен дербестігінің және қиял-ойын іске асырудың жоғарғы формасы. Шығармашылық актіні сипаттаушы маңызды ой-тұжырымның бірізділігі негізінде логикалық жүйенің және интуициялық сезімнің, асқақ ойлаудың ерекше тәсілдерінің іске асуы болып табылады. Бұл туралы неміс мұғалімдерінің мұғалімі атанған А.Дистервег: оқыту барысында оқушының, ізденімпаздығы мен шығармашылығын дамыту - оның ақыл-ой қабілетін қалыптастырудың аса маңызды құралдарының бірі, - деп көрсеткен болатын.
Балалардың шығармашылық мүмкіндіктері В.В.Давыдов пен В.В.Репкин еңбектерінде кеңірек қарастырылған. Бір нәрсені жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де қалыптаса бастайды, бұл кезде шығармашылық актілері ойын әрекетінде жүзеге асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі. Себебі шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Жалпы білім беретін мектептерде баланың шығармашылық қабілеттіліктері ойын, оқу әрекеттерінде көрінеді, даму өнімі - оқуға құштарлық, ынталылық. Жасөспірімдік кезеңде оқушы оқу әрекетінің жеке, дара субьектісі ретінде дами бастайды, В.В.Давыдов шығармашыл тұлғаның сипаттамасы деп осыны есептейді. Баланың шығармашылық тұлға болып қалыптасуын В.В.Давыдов өзінің Дамыта оқыту теориясы еңбегінде көрсеткен. Бұл еңбекте автор тұлғаны еркін шығармашылық әрекеттің субьектісі, ал адамның дамуының өзі - оның еркіндікке деген қозғалысы деп есептейді. Бұл жағдайда оқушының әрекет үстінде жеке тұлға болып қалыптасуы, оның шығармашылықты, жасампаздықты қажет етуіне байланысты екендігі түсінікті.
Шығармашыл тұлғаның ерекшелігін В.И.Андреев: ... белсенді шығармашыл тұлға өзімен және қоршаған ортамен қайшылыққа келуге қорықпайды, негізгі ерекшелігі - батылдығы; проблеманы қоя және және аша білетіндігі, мақсатқа жету жолындағы табандылығы, өзіндік пікірі иен жолы, бай қиялы -деп сипаттайды [12,27].
А.Н.Лук шығармашыл тұлға: импульсивті, еркін ой иесі, әзілге бейім, қарапайым, сын көзбен қарайтын, қиялы, ойы бай адам, -деп сипаттайды [13,38].
Кеңестік психологтар мен ғалымдар: Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий, Б.М.Тепловтың өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, М.М.Мұқанов, Қ.Б.Жарықбаев еңбектерін жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы мен практикасының алтын қоры деп білеміз. Оқыта отырып, баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков еңбектерінде қарастырылды.
Ал соңғы жылдары қарастырылып отырылған мәселенің зерттелуі жаңа қырынан көрінді. В.И.Слободчиков бала өміріндегі басты оқиға өзіндік Менін ашу, адамдар қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзін өз өмірбаянының жасаушысы ретінде сезіну,- деп есептейді. Бұл мағынада баланың шығармашылық әрекеті өзінің жеке қарым-қатынасын қалыптастыруға және өзін осы қатынастың өнімі ретінде қарастыруға бағытталған. Бұл мәселенің дұрыс шешімін табу үшін В.И.Слободчиков келесі психологиялық - педагогикалық талапты ескертеді: Сәйкес ортаның, ересек адамның болуы, бала мен ересек адамның ынтымақтастығының нәтижесінде өзара әрекеттің жаңа әдістерінің болуы. Шығармашылық әрекет бұл жерде ересек адам мен жасөспірімнің кездесуі, бірлескен іс-амал нәтижесінде олардың қатынастарының дамуы, қорытындысында жасөспірімнің ересек адамдармен өзара әрекеттерінің белгілі бір әдістерін шешетін әрекет түрі болып табылады. Яғни, ересек адаммен бірлесе отырып, қоршаған ортаны өзгерту, өзін жасай, сомдай білу балалардың шығармашылық әрекеті моделінің бір бөлігі болып табылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешова шығарма жазғызу, В.Д.Чернов үйірме жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру, Қ.Ә.Жаманбаева оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.Мұхамедин ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айқындаса, Р.Наурызбаева бастауыш мектепте халықтық тәлім-тәрбие берудің шығармашылық жолдарын ұсынады.
Қ.Ж.Бұзаубақова өз еңбегінде шығармашылыққа былай деп анықтама береді: Шығармашылық дегеніміз - адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермей, рухани күшін өзін-өзі тануына көмектесуі керек,-дейді [14,25].
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттелініп келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болғандығын, шығармашылық теориясын жасауға деген көптеген ізденістердің болғандығын байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен деп айтуға болмайды.
Олай болса, шығармашылық -- бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізеді. Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, балада шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Шығармашылықтың мәнін аша отырып, оның әрекет ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады.
Әрекет дегеніміз - түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс. Әрекет дұрыс болу үшін -, дейді Әл - Фараби - біз соған баратын жолымыз қандай болуы керек екенін анықтап алуға тиіспіз. Іс-әрекеттің жетекші типін ұйымдастыру баланың жеке басын қалыптастыруға мақсатты түрде ықпал жасайтын құрал [15, 27].
Әрекет - бұл адам белсенділігінің оның әлеуметтік орнының көрінісінің негізгі белгісі. Әрекет нәтижесінде адам қоршаған ортаны, оның даму заңдарын меңгереді. Дәлірек айтсақ: - ол табиғаттың және қоғамдық өмірдің қол жеткен жетістіктерімен танысады, сонымен қатар ол өзін қоршаған ортаны толықтыра, өзгерте байыта түседі; бұл күрделі әрекет (дамуының) адамның өзінің кім екенін түсінуіне көмектеседі; адам субъект ретінде, қоғамдық күш, қайраткер ретінде көрінеді.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды, әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ал шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды. Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі қарай дамиды.
Зерттеушілер шығармашылық әрекетке әртүрлі анықтамалар береді. Мысалы, И.Я.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды белгілейді. Адамның іс-әрекеті әлеуметтік мағынаға ие болу үшін білім, оны жүзеге асыру тәжірибесі ғана емес, шығармашылық әрекет тәжірибесі де керек, - деп тұжырымдайды.
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті, мәселені шешуді көрегендікке балайды, идеяларды іске асыру, болжай білу қабілеттерін атайды [16,45].
Балаларда шығармашылық күйді тудыру керек. Ол үшін төмендегідей ережелерді ескеруіміз керек:
1. Баламен тең тұрғыда сөйлесу, өте жақын болу;
2. Оған үнемі үміт арту Сенің қолыңнан келеді, Мен саған сенемін деп сенім білдіру;
3. Баланың мүмкіндігін бағалау, жетістігін мадақтау;
4. Қызығушылықты ояту мақсатында өлең оқу, баланың ойын білу үшін сұрақ қою, қызықты оқиғаларды әсерлі әңгімелеу т.б.;
5. Балаларды сөз өнері әлеміне ендіру үшін олармен бірге жағдаятқа ену;
6. Шығармашылық жұмыс үстінде тәрбиешінің балалармен қарым- қатынасының тілдік емес жақтары (көзқарасы, сезімі, жымиюы, мимикасы).
Шығармашылықпен белсенді айналысуға кедергі болатын нәрселер:
- жалқаулық;
- өзіне сенбеушілік;
- қорқыныш (қолымнан келмейді деп ойлауы);
- өз пікірін айта білмеуі;
- кітап оқымайтындығы;
- жұрт алдына көп шықпауы, т.б.
Балалардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін бірнеше шарт орындалуы тиіс:
1. Шығармашылық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу;
2. Жүйелі түрде шығармашылық әрекет жағдайында болуы;
3. Ойлау мүмкіндігінің ең жоғары деңгейіне жету;
4. Балалардың шығармашылық іс - әрекетіне жағдай туғызу.
Балалардың шығармашылық іс-әрекетіне жағдай туғызу дегеніміз - баланы ойлай білуге үйрету екені сөзсіз. Мектепке дейінгі балалардан шығармашылық қабілетті талап етпес бұрын, мынадай дидактикалық міндеттер орындалуы керек:
- бейнелі түрде ойлауды дамыту;
- ойлау үрдісінің бастамашылдық бөліктерін дамыту;
- қиял мен елестетуді дамыту;
- оқу үрдісінде эмоциялық әр беру;
- оның өз орнын табуына жағдай жасау;
- оларды жалпыадамзаттық құндылықтарға жанастыру;
- балалардың зердесі мен тілін дамыту;
- өз қадірін және өзгененің қадірін білуге үйрену;
- балалардың үлкендермен және құрдастарымен араласуына қажеттілік туғызу.
Шығармашылық әрекет - баланың өз жеке шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет. Мұндай әрекет баланың жеке білім траекториясын қабылдауға бағытталған. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатылары болып саналатын мектепке дейінгі мекемелердің орны ерекше [17,51].
Балалардың қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден, кез-келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе; екіншіден, кез-келген бала шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады.
Оқу әрекеті - оқытушы мен мұғалімнің өзара бірлесіп жасайтын әрекетінен құралатын күрделі әрекет. Оқыту мұғалімнің білім берудегі жетекші әрекеті болса, оқу - баланың өзінің танымдық, тәжірибелік әрекеті. Оқыту қалай болса солай жүрмейді, жоспарлы ұйымдасқан түрде жүзеге асырылады. Оқытудың мазмұны, өзіне тән әдістері, ұйымдастыру формалары мен нәтижесі болады. Ол оқушыға білім беру мен дағдыны меңгертуді көздейді. Оқушы оқу әрекетінде өзінің танымдық қабілеттерін арттырады. Оқу баладан ойлау әрекетімен қатар, басқа да психикалық үрдістерді: сезімдері мен эмоцияларын, мотивтері мен қызығуларын, жігері мен қабілеттерін т.б. жеке бастың қасиеттерін қажетсінеді.
Оқыту тәрбиешінің білім берудегі жетекші әрекеті болса, оқу - баланың өзінің танымдық, тәжірибелік әрекеті.
Оқу әрекетінің мазмұны мен құрылымы бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын үш компоненттен тұрады. Олар:
оқу - танымдық қажеттілік;
мотив;
оқу міндеті, соған сәйкес әрекеттер және операциялар [18,34].
Оқу - танымдылық қажетттілікбаланың өзінің іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына жағдай жасалу қажет. Оқу материалы балада Бұл не? деген рефлексия тудырып, әрі қарай оны танып-білуге түрткі болуы қажет. Осы танып-білуге құштарлық, мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мотивті шешуге бағытталған әрекет, тәсілдерді меңгеруден тұрады, яғни бала біртұтас нысан пайда болуын ашады, оны ойша елестетеді.Оқу міндетін шешу соған сәйкес әрекеттер мен операцияларды орындауды қажет етеді. Міне, осындай құрамдас үш компоненттен тұратын оқу әрекеті жүйесімен шұғылдана алған бала білімді өзі меңгеруге бірте-бірте үйрене алады, өзі саналы меңгеру процесі білімді қажеттілікке айналдырады.
Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы -- ол баланың өзін-өзі қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Біздің ойымызша, бүгінгі мектепке дейінгі балалардың кез-келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет.
Осыған орай, ғалымдар жүргізілген тәжірибе барысында, білім мазмұнында баланың шығармашылық қабілеттерінің дамуы басты нысана болып алынуымен байланысты, берілген тапсырмалардан басқа өздігінен бақылау жүргізу, қарапайым тәжірибе, мәтінмен, сызбамен, суретпен жұмыс істеу, жекеден жалпыны шығару, жалпыны жекелей қолдану т.б. сияқты баланы іскерлікке, дербестікке баулитын, ойына түрткі болып, шығармашылыққа жетелейтін, өздігінен ізденіске салатын, айналадағы дүниемен қарым-қатынысқа түсіретін, жаңалық ашып, оның нәтижесінің қызығына бөлейтін әдіс-тәсілдер мен мазмұндық ойындар, қызықты тапсырмалар тұрақты жүргізіліп отырылуы біз көтеріп отырған мәселені нәтижелі ететіні нақтыланды.
Оқу әрекеті арқылы оқушы объектілер мен құбылыстардың тек сыртқы түрін, белгілерін бақылап көріп тану тәсілін ғана емес, оқушыны ынталандырып, шығармашылық әрекетке жетелейтін ішкі байланыстарды, дара тәуелділікті, заңдылықты өздігінен ашып, түсініп танитындай тәсілдерді қолдануға мүмкіндік туады.
Жеке тұлғаның жалпы қасиеттерінің, мысалы, бағыт - бағдарының, ұйымшылдығының, еріктілігінің (яғни іс - әрекет құрылымының неғұрлым жоғарырақ сатыларының) қалыптасуы мен дамуы да ерекше жағдайларды талап етеді. Оқушылар өз бетінше іс - әрекетін ұйымдастыру жолдарын игеруі тиіс. Олар іс - әрекеттің мақсатын, қажетті теорияларды еске түсіріп, жоспарлау, орындау, бақылау және бағалау деген кезеңдерін ажырата білуге үйретеді.
Бастауыш сыныпта мұғалім оқушыларды терең де берік нақтылы білімдермен қаруландырып, оқу тапсырмаларын орындатуда оқушының жеке бас тұлғасын, қабілетін жан - жақты дамытып, олардың жалпы және қабілетін көрсете білуін қалыптастырады. Сондықтан да барлық мұғалімдердің оқушыларды жұмысқа тарта және қызықтыра алатын педагогикалық құралы - оқу әрекеті. Оқу тапсырмаларын түрлендіріп, жүйелі жұмыстар жүргізу қажеттігі туындап отыр. Оқу тапсырмаларын орындау кезінде оқушылар барынша тапсырмаға жауап беруге, өз пікірін тыңдап, таразылауға үйренеді.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы да оқу әрекетінің мазмұны оқу тапсырмалары түрінде құрылады делінген. Оқушы әр түрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп орындаудың ортақ тәсілдерін, өз әрекетін бақылап - бағалауды, нәтижесін эталонмен салыстыруды меңгереді .
Оқушыларға оқу тапсырмаларын орындатуда тапсырманы талдауға, мақсатын өз бетінше анықтауға, барысын және нәтижесін тексеруге үйрету қажеттігі туындап отыр. Себебі оқу тапсырмасын сын тұрғысынан орындату толық, дұрыс орындауға, берілгенін дұрыс түсінуге негіз болады. Себебі оқушы істеген жұмысының нәтижесін мазасыздана күтеді, ондағы жеткен жетістігіне қуанады. Оқушылармен жүргізілген жұмыстар өз мәнінде тексеріліп, дұрыс жүйелі жүргізілсе, оқу тапсырмаларын орындату барысында үлкен жетістіктерге қол жеткізуге болады. Ол кезде оқушылар арасында сабақ үлгермеушілер қатары азайып, білім деңгейлері жоғарылаған болар еді.
Оқытудың нәтижелігі әр оқушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып, дидактикалық ұстанымдарға сай жүйеленген білім мазмұны мен адамдық жауапкершілік сезімдерге негізделген педагогикалық талаптардың бірлігінен тұратын оқу процестерінің бағытына тәуелді болмақ. Мұндағы басты мәселелер оқушылардың оқу әрекетін қалыптастыру болып есептеледі. Соған сай мұғалімнің ең басты міндеті оқушының дамуына қарай бағыттау болып саналады. Оқу процесін оқушылар әрбір даму кезеңдерінде пайда болатын, жетекші роль атқаратын қажеттіктеріне сәйкестендіріп, оны қанағаттандыратындай дәрежеде ұйымдастырып, оған себеп болатын мотивтердің өзін қоршаған дүниені танытуға ұмтылу, сол танымға септесетін әрекет тәсілдерін меңгеру, өзін жеке тұлға ретінде бағалай алу, өз бойындағы қабілеттерін жетілдіру, өзін - өзі дамыту т.б. тұрғысында қалыптастырудың мәні мектеп алдында тұрған үлкен міндеттің - жеке тұлға қалыптастыру міндетінің жүзеге асуының алғы шарты болып табылады. Бұл мәселе оқушыны өз әрекетінің субъектісі деп бағалауды, оның жеке мақсаттарын қоғам талаптарымен ұштастыруды қажет етеді .
Егер мұғалім өзінің білім - біліктері арқылы оқушысының санасында өз бетінше әрекет етуге деген құлшынысын оята алса, бұл - ең дұрыс жол. Оқушының бойындағы қабілеттерін танытуына мүмкіндік туғызу, қажет жерінде дұрыс бағытын беру, білімге деген ынтасын оятып, оқуға саналы көзқарасын қалыптастыру - мұғалімнің тікелей міндеті. Дайын деректерді ақпарат түрінде шәкірттерге ұсыну, оларды тек соны қайталауды талап ету жемісті нәтиже бере алмайды.
Біздің мектептеріміздегі білім беру, оқыту жүйесінде оқушының өзін - өзі дамытуына, өз бетінше білім алу іскерліктерін дұрыс қалыптастыруға әлі де жете көңіл аударылмай келеді. Ішінара ұйымдастырылатын танымдық - шығармашылық бағыттағы жұмыстардың берері аз.
Білім беру саласына қойылып отырған басты міндет - оқушыны жеке тұлға ретінде дамыту, қалыптастыру. Ал дамыту қашан да әрекеттен ажырамас бірлікте болады. Олай болса, оқушылардың оқу әрекеті туралы қағидалар да осыған сүйеніп талданады.
Жеке тұлғаны тәрбиелеу білім берудің басты шарттарының бірі болғандықтан, оқу әрекеті білім беру, тәрбиелеу үрдістерімен қатар жүреді. Бұл тұрғыда оқу әрекетінің қоғамдық талаптарға сай ұйымдастырылуы, жүзеге асырылуы маңызды орынға шығады.
Бұл оқушының психикасының тез дамып жетілуіне, оның рухани дүниесінің де, іскерлік дағдыларының да қалыптасуына ықпал етеді. Оқу әрекетінің құрылымы, оны қалыптастырудың жолдары туралы А.Н. Леонтьев, В.В. Давыдов, Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Г.И.Шукина, И.Мащбиц, В.Гальперин, қазақстан ғалымдары Н.Д.Хмель, Т.Сабыров, С.Е. Қаңтарбай т.б. ғылыми еңбектері баршылық. Дегенмен де оқу әрекетін қалыптастыру тәжірибеде өз деңгейінде қалыптаспағаны - негізгі проблемалардың бірі [19,25].
Бастауыш сынып оқушысының өз бетінше оқу тапсырмаларын орындауға мынадай талап қояды: оқу әрекетін жоспарлау, оқу әрекеті барысындағы жауапкершілікті сезіну, оқу әрекетінің барысын тексеріп және де нәтижесін бағалай білу. Оқушыны оқу әрекетіне енгізіп қоймай, оқуға деген қызығушылығын арттыру керек екендігі көптеген еңбектерде айтылады.
Оқу әрекетінің өзіне тән ерекшеліктері мен бағыттарының дамуына кем дегенде төрт жағдай әсер етеді:
:: ғылымның даму деңгейі;
:: қоғамның өскелең талабының жас ұрпақтарға ғылыми білім беруді қажетсінуі;
:: нақтылы бір қоғамның материалдық мүмкіншілігі;
:: психология-педагогика ғылымының даму деңгейі.
Демек оқушыларды неге үйрету және қалай үйрету негізгі мәселе болып отыр.Оқу әрекетін дұрыс қалыптастыру үшін оның өзіне тән ерекшеліктері мен құрылымын, оқушының азамат деңгейіне жетуіндегі атқаратын қызметін тану керек. Оқу әрекетінің өзге әрекет түрлерінің ең басты өзгешелігі оқушының үнемі, жаңа дүниеге енуімен, әрбір жаңа әрекеттік компоненттерін игеруімен, әрдайым оның бірінен екіншісіне ауысып отыруымен байланысты. Бұл баланың психикасының тез дамып жетілуіне, оның рухани дүниесінің де, іскерлік дағдыларының да қалыптасуына ықпал етеді. Ал өзінің құрылымы жағынан ол өзге әрекеттермен ұқсас. Оқу әрекетінің құрылымы, оны қалыптастырудың жолдары туралы арнайы ғылыми еңбектер баршылық .
Оқу әрекетінің басқа әрекет түрлерінің аса бір ерекшелігі бар. Онда оқушы мұғалімнің басшылығымен ғылыми түсініктерді ұғынып, меңгереді. Бірақ бұл әрекеті арқылы ол ғылымға ешқандай өзгеріс әкелмейді. Бірақ сол түсініктерді меңгеруі арқылы баланың ойы, түсінігі қалыптасып, санасы дамиды. Ол ғылыми ұғымдармен жұмыс істеудің тәсілдерін үйренеді. Оқу әрекеті - баланың жетілуі, өсу әрекеті, оның нәтижесі, сол әрекетті жасау барысында әрекет субъектісінде болатын өзгерістер. Міне, бұл оқу әрекетінің негізгі белгісі [20,16].
Педагогикалық-психологиялық түсіндірмелі сөздікте оқу әрекеті оқу міндеттерінің орындалуын төмендегідей жүзеге асырылады деп көрсетілген. Олар:
:: оқу міндеттерін қабылдау немесе өзінше қою;
:: оқылатын затқа қатысты кейбір ортақ мәселелерді айқындау мақсатында оқу міндеттерінің шарттарын сәйкестендіру;
:: белгіленген қатынастардың заттық, сызбе не өзге белгілер түріндегі үлгісін құру;
:: оның қасиеттерін Таза түрде көрсетуге арналған үлгі құру;
:: жалпы амалмен орындауға болатын жеке тапсырмалар жүйесін құру;
:: алдыңғы әрекеттердің орындалуын бақылау;
:: оқу міндетін орындаудың нәтижесі ретінде жалпы амалдарды меңгеруін бақылау.
Оқу әрекетінің өзіндік ерекшеліктері бар, олар:
- оқу әрекетінің мазмұны оқу тапсырмалары түрінде құрылуы;
- оқу әрекетінің бұрын танылған білімді, білікті игеруге бағытталуы;
- оқу әрекетінің негізгі мақсаты - білім беру, үйрету;
- оқу әрекетінде нақты нәтижемен қатар, нәтижеге жету барысының ескерілуі;
- оқу әрекетінде жаңалық ашылмады, ол жаңалық оқушылар үшін болуы, ғылым үшін жаналық еместігі;
- оқу әрекетінде дербестілік өзінің толық дәрежесінде болмауы;
- оқу әрекетінде тексерудің тұтас процесті қамтуы;
- оқу әрекеті - мөлшерлі әрекет.
Оқу әрекетінің негізінде ойлау қабілеті қалыптасады. Соның негізінде оқушының оқу әрекетінің мазмұнына мыналар кіреді:
ғылыми заңдарды түсіну;
практикалық міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру.
Осыған орай, балалардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады.
Оқу әрекетінің негізгі құрылымы мыналар:
-оқу міндеттері (тапсырмалары);
- оқу тәсілдері (оқушылардың қолданатын нақтылы практикалық және ой-тәсіл амалдары);
- бақылау ( оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
- бағалау ( мұғалімдердің және оқушының өзіне берген бағасы).
Осындай күрделі оқу әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті қалыптасады. Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты. Ол белсенді сөйлеу әрекеті арқылы жүзеге асады.
Білім алу, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру тек оқу әрекетінде ғана болады деп бір жақты түсінуге болмайды. Ол басқа әрекеттерге де тән, бірақ өте баяу жүреді, ұзақ уақытты талап етеді.
Соңғы психология - педагогика ғылымдарының зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, оқу тапсырмаларын орындаудың инвариантты тізбегін беруге болады.
oo талдау ( белгілі, белгісізді табу);
oo оқу тапсырмаларын орындағанда неге үйренетінін анықтау (мақсат);
oo тапсырманы орындауға қажетті ережелерді еске түсіру (актуализация);
oo жоспарлау (әрбір талапты орындауда амалдар реттілігін белгілеу);
oo орындау;
oo тексеру (нақты нәтижені және орындау барысын тексеру);
oo бағалау (мақсатқа жетті ме, жетпеді ме оның сапасы).
Бұл инвариантты оқу тапсырмасын орындау тәсілдері оқулық таңдамайды. Оқу тапсырмасының әрбір кезеңін орындауды бастауыш сынып оқушылары сапалы меңгеріп, өз беттерімен әрекет жасауға мүмкіншілік алады. Сондай - ақ талдауға, нақты мақсатты анықтауға, тапсырманы орындауға қажетті ережелер мен іскерлікті жаңғыртуға, мақсатқа жетудің реттік амалдарын белгілеуге (жоспарлауға) тексеру мен бағалауға үйренеді. Нәтижесінде болашақта ой және дене еңбегін белсенді атқаруға негіз қаланып, жоғары сыныптарда одан әрі жетіледі. Ол үшін арнаулы жұмыстар жүргізіледі. Дербестілікке ие болады. Уақыт үнемделеді. Оқушылардың өзіне деген сенімі артады. Батылдыққа, табандылыққа үйренеді.
Оқу әрекетінде жеке тұлғаға тән қасиеттер өзінен - өзі қалыптаспайды, белгілі бір педагогикалық жағдай қажет, олар:
oo оқу әрекетін мақсатты бағдарлау;
oo оқу әрекетінің құрылымын жеке және тұтастай меңгеруге ынталандыру;
oo дербестілікке кең орын беру;
oo пәнішілік және пәнаралық байланыстылықты жүзеге асыру;
К.Д.Ушинский: Сабақта әрбір оқытушы балаға деректерді ұсына бермей, мақсатты түрде олардың ақыл - ойын да, адамгершілігін де, көзқарасын дамытатындай етіп ұйымдастыруды талап етеді. Оқу ісі тек ақыл - ойды дамытып қоймай жүрек, сезім, ерік т.б. адамның барлық жағын барлық өмірін қамтуы тиіс - дейді.
Оқыту арқылы оқушыны психикасындағы жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі - оқушыны оқыта отырып жалпы дамыту, оның еркінділігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау. Осы тұста мұндай көзқарасты ұлы Абай да уағыздап кеткендігіне тоқталған жөн. Қоршаған ортаның шындығын мойындай отырып, Абай ақыл мен саналы еңбек барысында қалыптасатындығын айтады. Ол адамның ішкі сезімдік қуаттарын біртұтас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz