Қазақ ағартушылығының негізін салушы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

Кіріспе

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Қазақ ағартушылығының негізін салушы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835—1866
жж.) — демократиялық ұлттық мәдениетіміздің көрнекті өкілі. Энциклопедист-
ғалым, шығыстанушы, саяхатшы, публицист және қоғам қайраткері Шоқан
Уәлиханов өз бойында шын мәнінде еуропалық білімділік пен Шығыс
халықтарының мәдениеті жайлы терең түсінікті үйлестірді жөне қысқа
ғүмырында мол да жан-жақты шығарма-шылық мұра қалдырды.
Уәлихановтың азамат, ғалым және ойшыл ретінде қалыптасуында орыстың
озық мөдениеті мен ғылыми қайраткерлерінің маңызды рөл атқарғанын атап
өтуіміз қажет. Шоқан В.Г. Белинскийдің, Н.Г. Чернышевскийдің, А.И.
Герценнің, Н.А. Добролюбовтың еңбектерін оқып үйренді, олардың көзқарастары
мен идеяларын қуаттады.
Уәлиханов шығармашылығын: 1) қалыптасу кезеңі (Петерборға барғанға
дейінгі уақыт, яғни 1855—1859 жылдар аралығы) және 2) кемелдену кезеңі
(1859—1865) деп екіге бөлуге болады. Петербордан басталатын қызықты да
мазмұнды соңғы кезеңі Шоқанның туған жерге қайтып оралғаннан — өмірінің
соңына дейінгі жылдарды қамтиды. Омбыда кадет корпусын бітірген Шоқан —
өзінің отыз жылдық аз өмірінің ішінде этнография, Қазақстан жөне Орта Азия
тарихы мен мәдениеті саласында еңбектер қалдырған ғалым, ағартушы-демократ.
Шоқан Уәлиханов тікелей философиялық мәселелер жөнінде еңбектер
жазбаған, алайда көптеген шығармаларынан философиялық пікірлері мен
тұжырымдарын байқауға болады. Ол Қазақтардағы шамандықтың қалдығы,
Даладағы мұсылмандықжөнінде, Төңірі (Құдай) деген еңбектерінде
философия-ның негізгі меселесіне қатысты пікірлер айтады. Ең алдымен, Ш.
Уәлихановтың сыртқы дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретіндігіне шек
келтірмейтшдігін айту керек. Қазақ жерінде шамандықтың орьш алу себебін
түсіндіргеңде: Сыртқы дүние — күн, ай, жұлдыздар және жер алғашқы қүдірет
болып табылады, — деп көрсетеді. Сонымен бірге шамандықтың шығу тегін
мүқият зерттеуінен және басқа да енбектерінен Шоқанның себептілік
заңдылығын құптайтындығы, себепсіз құбылыс бол-майтындығына кәміл
сенетіндігі байқалады. Мысалы, Тәңірі (Құдай) атты мақаласында
қазақтардың малды қасиет түтатын ырымдарының себебін халықтың күнкерісі
малға байланысты екендігімен түсіндіреді.
Сонымен, Шоқан сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін, оның
объективтік завдылықтарға бағынатындығын мойындайтын философиялық
көзқараста болғанын көреміз. Қазіргі кезде философияның негізгі мәселесінің
маңыздысы есебінде адам, оның қоршаған дүниеге қарым-қатынасы аталы-нады.
Уәлиханов бүл мәселенің маңызды екенін сонау XIX ғасырдың орта кезеңінде-ақ
айтып кеткен. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы деген" еңбегінде табиғат
пен адам, өмір мен өлім әрқашанда түпсіз сырға толы ғажайьш таңданудың пәні
болғанын көрсетеді. Ғажайып әлемді, өмір мең өлім мәеелесін, адамның
табиғатқа қатынасын танып-білу қажеттігінен шамандық туғаны жайлы пікір
түжырымдайды. Бұдан Шоқан Уәлихановтың адам мәселесіне, оның пәни дүниедегі
орнына, өлім мен өлім мәселесіне ерекше мән бергендігі көрініп түр.
Шамандық шығуының бір себебі табиғатқа екінші ғажайып нәрсе — адам, адамның
терең ойға және танып-білуге ұмтылған рухы екенін көрсетеді. Яғни, адамның
ішкі дүниесі, оның қоршаған дүниеге қатынасы зертгеуді қажет ететін мөселе
ретінде қаралды.
Шоқан діннің, әсіресе, қазақ даласында татар жөне Бұхара молдаларының
таратып жүрген діни қағидаларының халыққа тигізіп жүрген зияндығын баса
айтады. Қазақ жұртына бүл мол-далардың айтып жүрген уағыздары ой мен
сезімнің дамуын тежейтін өлі схаластикадан басқа ештеңе әкелмейтінін атап
көрсетеді. Кейбір ислам дінін жақтаушылардың Мұхаммед ілімін тазартуға
болады деген пікірлеріне қарсы шығып, онда ешқандай реформа болуы мүмкін
еместігін айтады.
Шоқанның прогресті халықтың материалдық тұрмыс жағ-дайыньщ жақсаруымен
тікелей байланыстыруы қоғамды дұрыс философиялық түрғыдан түсінудің бірден-
бір белгісі деуімізге болады. Сонымен бірге Шоқан Уәлиханов қоғамның топқа,
жікке бөлінетіндігін, үстем топтың мүддесі қалың бүқараның мүң-мүқтажына
қайшы келетіндігін атап көрсетеді.
Ерекше назар аударылатын нәрсе — Шоқанның демократиялық көзқарастары.
Мысалы, Сот реформасы жөніндегі жазба-лар атты еңбегінде патша өкіметі
тағайындаған соттан қазақ даласында әзірше табиғи түрде сүрыпталатын билер
артык де-ген қорытындыға кедді. Себебі би болу үшін ол адам әділдігімен,
шешендігімен көзге түсуі керек. Егер әділ болмаса, оған ешкім билік
айтқызуға келмей қояды, ал патша өкіметі сайлаған сот белгілі уақытқа шейін
сот міндетін атқаратын болады, оның іс-өрекетінде немкеттілік пен
мансапқорлық жайлап, әділетсіз, парақор болатынын дәлелдейді. Халық дұрыс
даму үшін, адды-мен қажет нәрселер өзіндік даму, өзін өзі қорғау, өзін өзі
бас-қару жөне өз соты болуы шарт. Осы өзгерістерді енгізіп және оны сақтап
қалу үшін, реформалар халықтың материалдық мүқтажына сәйкес және үлттық
сипатына бейім болу керектігін айтады. Уәлихановтың ойынша, дерексіз
теорияларға негізделген немесе басқа елдің өмірінен алынған реформалар
күшпен енгізілсе, халыққа орасан зиянын тигізеді.86 Сонымен бірге Шоқан
халық өзімен ғана түйықталып, жекеленіп өмір сүру керек деген ойдан аулақ.
Керісінше, еуропалық, жалпы адам-заттық мәдениетті меңгеру қай елдің
болмасын алдына қоятын мақсаты болу керек деген ойды қолдайды. Әрине,
еуропалық мөдениетті меңгеру үшін қазақ халқы агарту мәселесін іске асыруы
қажет. Бұл ретте қазақ жұрты үшін орыс мәдениетінің маңызын Шоқан ерекше
жоғары бағалады. Осы себептен де көптеген мақалаларында қазақ даласында
орыс мектептерін ашуды, басқа да білім ошақтарын көбейтуді кеңес етеді.
Қазақ жерівде дөрігерлік жағдай мен жәрдемнің төзімсіз екендігіне қинала
көңіл аударады. Алғашқы кезде осы қиыншылықтардың бәрін патша өкіметі шеше
алады деп сенді. Ресейдің мәдениеттік көтермелемек тәсіліне үлкен үміт
артады. Шоқан Ресейдің оку орнын бітіріп, Еуропадағы ғылыми жетістіктерді
жақсыйеңгерсе де, өз халқынан ажырамады, халқының мүңын, өсіресё калың
бүқараның мүңын жоқтады. Н.Г. Потанин: Еуропаға қүштарлық Шоқанды өз
халқынан ажырата алмады, керісінше, ол тәрбиеленген еуропалық рух оны өз
елінің қыз-метшісі болуын міндеттеді, — деп жазды.
Ресей әкіметінен нөтижелі істер күткен Шоқан бірте-бірте үмітін үзе
бастайды. Әсіресе, генерал Черняевтың жорығына қатысқан ол орыс
өскерлерінің отаршылдық озбыр істеріне наразылық білдіріп, қызметтен шығып,
ел ішіне кетеді. Н.М. Ядринцев Шоқан туралы естелігіңце: Бұратана халықтың
өкілі өркениет нөрін татып, білім алса да, бөтен мәдениет халқының ыр-қын
ығыстырғанын көзі Мен көргенде, біржақты ықпалдың бо-лашағына сенбей, өз
жүртына оралуды жөн керді, — дейді. Қоғамды ұйымдастырудың жолдары мен
әдістерінде Уәлиханов өкімшілік жолымен жасалатын реформаға шешуші мәселе
деп қарады. Сондықтан отаршыл өкімет орындарына бірнеше рет өз
ұсьшыстарымен барып та жүрді. Н.Г. Чернышевскийдің Философиядағы
антропологиялық принцип атгы Батыс Еуропа экономистерінің, оның ішінде С.
Милльдің идеяларын қарас-тыратын еңбегіндегі автордың реформа мәселелеріне
көзқарас-тарын қолдауы көңіл аударарлық. Уәлиханов соңғысының жүмыстарымен
де жақсы таныс болған. Чернышевскийдің ойын дамыта отырып, реформа
қарастырылып отырған өлеуметтік қауымдастықтың түрмыстық, үлттық, тектік-
топтық, психоло-гиялық жөне салт-дөстүр ерекшеліктерін ескеруге тиіс деді.
Революцияшыл демократтар реформа мөнін теріске шығармағанымен, алдыңғы
қатарға революциялық күрес жолын қойса, Уәлиханов типтік ағартушылықты
үстаньш, халық бұқарасының өмірін материалдық және рухани жағынан жақсарту
көзі реформа деп білді. Қоғамдық прогрестің бірінші шарты ағарту мен ғылым,
білімді таратуда, содан соң реформа жүргізуде деп түсінді. Уәлиханов жалпы
әлеуметтік бақытсыздықтың себебін жаппай сауатсыздықтан іздеді. Әділетті
басшы идеясын жақ-тады. Мәдениет дөрежесінің экономикаға шарттылығы жайлы
айтылған жеке ойлары болғанымен, жалпы алғавда ағартушы-лық позицияны
үстанды. Бірінші кезекте қалың бұқараның надандығы мен қараңғылығын жою
қажет. Олай болмаған жағдайда, жүргізіп жатқан экономикалық, әкімшілік жөне
сот реформаларының менін бұқара түсінбеуі мүмкін. Ал түпкі мақсат —
әлеуметтік теңсіздік пен ұлттық қанаудан арылған еркін, тәуелсіз қоғам
құру.
Уәлиханов мөңгілік, шексіздік идеяларын негіздеді, дамытты. Дін
түрлерінің ішінде Уөлиханов ислам мен христиандыққа қарағанда буддизмді
гуманды ілім деп бағалады. Жалпы ал-ғанда, Уәлиханов дүниетанымы, оның
шығармашылық мүрасы мен практикалық іс-өрекеті Орта Азия мен Қазақстанның
ру-хани қалыптасуы жолындағы үлкен белес болып табылады.
Қазақ ағартушылығының көрнекті өкілі — педагог-жаңашыл және жазушы
Ыбырай Алтынсарин (1841—1889 жж.). Ыбырай дүниетанымы қалыптасуына туған
елінің халық ауыз әдебиеті, прогрессивті орыс мәдениеті мен Еуропа
ойшылдарының еңбектері өз әсерін тигізді. Уәлиханов секілді, Алтьшсарин да
өз халқының артта қалушылығын жоюдың бірден-бір жолы ағар-тушылықта деп
сенді және Қазақстандағы халық ағарту ісінің үйымдастырылуы мен дамуына
белсене, араласты.
Ыбырай Алтынсарин арнайы философиялық тақырыпта ең-бектер жазбаған,
дегенмен, ағарту және қоғам мөселелерін тал-қылауға арналған шығармаларында
дүниеге көзқарастық пікірлер қалыптастырған. Ыбырайдың көптеген өлеңдері
мен өңгімелерінен оның қоршаған дүниенің санадан тыс жене тәуелсіз өмір
сүретіндігін мойындайтынын байқаймыз. Жаз, Өзен сияқты өлендерінде
табиғатты өзінше тамашалау ғана емес, сонымен бірге оның адам санасынан тыс
және тәуелсіз екеңдігі сезіледі. Бұл — ұлы ағартушының дүние туралы көзқа-
растарының бір жағы. Екіншіден, Ыбырай дүниені жаратушы Құдай деп біледі.
Бүл ойды ол көптеген шығармаларында қайталап отырады. Мысалы, Жаратқан
мүнша таңсық Жаббар Құдай Жаратты неше алуан жүрт бір Құдайым деген өлең
шумақтарында, Мұсылманшылдықтың тұтқасы, т.б. еңбектерінде осы пікірді
қуаттайды. Мұсылманшылдықтың тұтқасында бүкіл дүниені, жан-жануарларды
атай келіп, мұның бәрі де жалғыз теңдесі жоқ, ұқсасы жоқ бір Құдайдың
барлығына, бірлігіне һөм кеміл жаратушы халық — қадір екеңцігіне дәлел
болса керек, — деп түжырымдайды. Ойды қайырып айтқанда, Ыбырай қоршаған
дүниенің объективтік емір сүретіндігін мойындайды, сонымен бірге дүниені
жаратушы Құдай деп біледі. Бұдан Алтынсариннің дүниеге көзқарасы деизмге
жакын екенін көреміз. Кейбір зерттеушілер Ыбырайды стихиялық материа-лист,
дінге қарсы болған деп айтып жүр. Мәселені нақты қарасақ, Алтынсарин Шоқан
сияқты татар және Бұхарадан келген моддалар уағыздайтын діннің озбыр түріне
қарсы болған. Н.И. Ильминскийге 1882 жылы 12 қыркүйекте жазған хатында
татар жөне Бұхара молдаларынан оқыған жастар өз діні жағынан толық мешеу,
оның есесіне мұсылман еместің бәріне өшпенділікпен қарайтын болып шығады
деп көрсетеді. Мұндай дүмше молдалардың барлық ақылпарасатты тек Мұхаммед
дінінен тапқысы келетінін қатгы сынайды.
Қай идеология болмасын ресми және монопологиялық түрге айналса, ерте
ме, кеш пе, оның тоқырауға ұшырайтыны заңды. Ыбырай мұсылман дінінің
монопологиялық, ресми идеология болып тұрған кезінде озбыр түріне қарсы
шықты. Мұнымен қатар Алтынсарин қазақ балаларына христиан дінін зорлап
үйретушілерге де үзілді-кесідді қарсы бодды. В.В. Катаринскийге 1888 жылдың
20 ақпанында жолдаған хатында А.Г. Бессонов деген мұғалімнің окушы қазақ
балаларына Інжіл мен оның парыздарын уағыздағаны туралы қатты ренжіп
жазады. Ыбырай: ...мұнымен тек окытуиіылар мектебінің келешегін ғана емес,
онымен қабат жалпы орыс-қазақ мектептершің бәрінің де келешегін мүлдем
бүлдіріп алуымыз мүмкін ғой!, — дейді.
Алтынсариннің этикалық және эстетикалық көзқарастары құндылығы жөне
маңызы жағынан ерекше орын алады. Мысалы, Жаз, Өзен деген өлендерде
табиғаттың сұлулығы, көк-орай шалғынды көркі, күмістей сылдыраған суы,
көкжиектің мүнарланған сағымы шебер тілмен суретгеледі. Бұл шығарма-лар
жастарды сұлулықты, ғажайып табиғатты сүйе білуге, қүрметтей білуге
тәрбиелейді. Ағартушылық женіндегі көпте-ген хаттары мен жазбаларында қазақ
балаларына ән-күйден, суреттен сабақ беру керектігін мәселе етіп қояды.
Бұдан Ыбырайдың жастарға эстетикалық төрбие берудің маңызын жоғары
бағалағандығын көреміз.
Этикалық төрбие жөніндегі пікірлерін, ой-тұжырымдарын бағалы асыл мүра
деуге болады. Ең алдымен, Ыбырайдың өз басының өте жоғары дәрежелі мәдениет
иесі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.