Алматы облысы, Талдықорған қаласы, Көксу ауданында 76 га жерге бақ отырғызу

I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
II.Негізгі бөлім
2.1. Алматы облысы, Көксу ауданының табиғи климаттық жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2.2. Шекілдеуікті жемістердің биологиялық ерекшеліктері мен өсіп.өнуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.3. Сүйекті жемістердің биологиялық ерекшеліктері мен өсіп.өнуі ... ... ... ... ..9
2.4. Бүлдірген мен таңқурайдың биологиялық ерекшеліктері мен өсіп.өнуі ... 11
2.5. Қарақат пен тұшаланың биологиялық ерекшеліктері мен өсіп.өнуі ... ... ...12
2.6.Шеткі жолақ пен жел қаққыш қатарға отырғызылатын ағаштарға сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.7. Жеміс бақтарын отырғызу жобасын құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
III.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
IV.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

Жеміс шаруашылыңы адам өмірінде де, әлемдік дамуда да пайдасы өте зор. Жеміс жіне жидек құрамындағы құрамындағы қанттардың басым көпшілігі моноқанттардан тұрады. Жеміс қанты адам организмінде энергиялық процестерді тездетуге қатысса, яғни атеросклерозға шалдықтырмай, қан қысымының көтерілуін тежейді. Демек адамдар үшін жемісті көп мөлшерде пайдалану тиімді. Жемістер құрамында макро және микроэлементтер (Fe, P, Mg, I, Mn, K, т.б.)
Жеміс шаруашылығы әлемдік дамуда көптеген шарушылықтарда түрлі жұмыстар мен шаралар жасауда . Сонымен қатар жеміс шаруашылығы сауда-саттық саласында, көгалдандыру жүйесінде, түрлі емдік дәрі-дәрмек-тер, косметикалық сұйық бұйымдар шығаруда қар-қынды дамуда. Көгал-дандыру жүйесінде жеміс бақтары елді мекендерге сән беріп, адамдардың сезіміне әсер етеді.
Жеміс-жидектің маңызы, оның пайдалылығы, әсіресе, азық-түліктік, емдік, диеталық қасиеттері адамға өте ерте заманнан белгілі болған. Жеміс шаруашылығы – өсімдік шаруашылығының саласы. Жеміс шаруашылығына: жеміс шаруашылығының өзі (шекілдеуіктілерді, сүйектілерді, жаңғақтылар-ды өсіру), жидек шаруашылығы, көшет шаруашылығы, субтропикалық жеміс шаруашы-лығы және цитрус шаруашылығы жатады. Жемістер, жидектер және жаңғақтар – құнды қоректік өнімдер. Олардың құрамында қанттар (фруктоза, глюкоза, сахароза) мөлшері өте көп. Жеміс шаруашылығы өнімдерінің көптеген қасиеттері диетикалық және емдік қоректенуде оның маңызын одан әрі арттырады. Алма мен алмұрттың қыстық сорттарының жемістері, жаңғақтар, сүйектілердің және жидектідақылдардың мұздатылған жемістері ұзақ сақтауға және алысқа тасымалдауға жарамды болып келеді.
Жеміс-жидектер және жаңғақтылардан, сонымен қатар тосаптар, компоттар, повидло, пастила, мармелад, джем, конфет тер, шырындар, шараптар, спирттер және кептірілген жемістер дайындайды. Сондықтан да жеміс шаруашылығы өнімдерін жыл бойына пайдалануға болады.
Көптеген жеміс өсімдіктері сәндік ретінде қалаларды, басқа да тұрғылықты жерлерді көгалдандыруға қолданылады. Жеміс-жидек өсімдіктерінің барлығын балды өсімдіктерге жатқызуға болады

1. Аяпов К.Ж, Укибасов О.А. Жеміс – жидек және жүзім дақылдары сорттарын анықтауға арналған оқу құралы , - Алматы. – 2011.
2. Аяпов К.Ж, Кампитова Г.А, Мажитова Р.С. Жеміс шаруашылығы,Алматы, Сөздік-Словарь 2005ж
3.Н.Г. Щепетков, М.Ә. Ысқақов Жеміс –көкөніс шаруашылығы, Алматы 2011
4. http://kk.wikipedia.org

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫАУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Кафедра: Жеміс-көкөніс шаруашылығы және экология

Семестрлік жұмыс

Тақырыбы:Алматы облысы, Талдықорған қаласы, Көксу ауданында 76 га жерге бақ отырғызу

Орындаған АГ-304-топ студенті
Әділет Ә.
Қабылдаған Абдраманова Г.

Алматы 2016ж
Жоспары
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
II.Негізгі бөлім
2.1. Алматы облысы, Көксу ауданының табиғи климаттық жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2.2. Шекілдеуікті жемістердің биологиялық ерекшеліктері мен өсіп-өнуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2.3. Сүйекті жемістердің биологиялық ерекшеліктері мен өсіп-өнуі ... ... ... ... ..9
2.4. Бүлдірген мен таңқурайдың биологиялық ерекшеліктері мен өсіп-өнуі ... 11
2.5. Қарақат пен тұшаланың биологиялық ерекшеліктері мен өсіп-өнуі ... ... ...12
2.6.Шеткі жолақ пен жел қаққыш қатарға отырғызылатын ағаштарға сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.7. Жеміс бақтарын отырғызу жобасын құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
III.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
IV.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

Кіріспе
Жеміс шаруашылыңы адам өмірінде де, әлемдік дамуда да пайдасы өте зор. Жеміс жіне жидек құрамындағы құрамындағы қанттардың басым көпшілігі моноқанттардан тұрады. Жеміс қанты адам организмінде энергиялық процестерді тездетуге қатысса, яғни атеросклерозға шалдықтырмай, қан қысымының көтерілуін тежейді. Демек адамдар үшін жемісті көп мөлшерде пайдалану тиімді. Жемістер құрамында макро және микроэлементтер (Fe, P, Mg, I, Mn, K, т.б.)
Жеміс шаруашылығы әлемдік дамуда көптеген шарушылықтарда түрлі жұмыстар мен шаралар жасауда . Сонымен қатар жеміс шаруашылығы сауда-саттық саласында, көгалдандыру жүйесінде, түрлі емдік дәрі-дәрмек-тер, косметикалық сұйық бұйымдар шығаруда қар-қынды дамуда. Көгал-дандыру жүйесінде жеміс бақтары елді мекендерге сән беріп, адамдардың сезіміне әсер етеді.
Жеміс-жидектің маңызы, оның пайдалылығы, әсіресе, азық-түліктік, емдік, диеталық қасиеттері адамға өте ерте заманнан белгілі болған. Жеміс шаруашылығы - өсімдік шаруашылығының саласы. Жеміс шаруашылығына: жеміс шаруашылығының өзі (шекілдеуіктілерді, сүйектілерді, жаңғақтылар-ды өсіру), жидек шаруашылығы, көшет шаруашылығы, субтропикалық жеміс шаруашы-лығы және цитрус шаруашылығы жатады. Жемістер, жидектер және жаңғақтар - құнды қоректік өнімдер. Олардың құрамында қанттар (фруктоза, глюкоза, сахароза) мөлшері өте көп. Жеміс шаруашылығы өнімдерінің көптеген қасиеттері диетикалық және емдік қоректенуде оның маңызын одан әрі арттырады. Алма мен алмұрттың қыстық сорттарының жемістері, жаңғақтар, сүйектілердің және жидектідақылдардың мұздатылған жемістері ұзақ сақтауға және алысқа тасымалдауға жарамды болып келеді.
Жеміс-жидектер және жаңғақтылардан, сонымен қатар тосаптар, компоттар, повидло, пастила, мармелад, джем, конфет тер, шырындар, шараптар, спирттер және кептірілген жемістер дайындайды. Сондықтан да жеміс шаруашылығы өнімдерін жыл бойына пайдалануға болады.
Көптеген жеміс өсімдіктері сәндік ретінде қалаларды, басқа да тұрғылықты жерлерді көгалдандыруға қолданылады. Жеміс-жидек өсімдіктерінің барлығын балды өсімдіктерге жатқызуға болады

Алматы облысы, Көксу ауданының табиғи климаттық жағдайы
Алматы облысы -- Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 224,0 мың км2. Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі) бар. Тұрғыны 1631,7 мың адам (1998). Әкімшілік орталығы -- Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көліарқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен шектеседі.

Геологиясы. Облыстағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге дейінгі кристалды тақта-тасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-ақ мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер т.б. палеозой жыныстары кеңінен тараған. Тау етегі және облыстың биіктігі орташа өңірлері плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Облыстағы таулардың алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық (пенеплен) қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында, альпілік орогенез кезінде пенепленге айналған өңір тектоник. процестер нәтижесінде кәдімгі тауларды түзген. Мұнда осы кезге дейін тектоникалық процестер жалғасуда. Оқтын-оқтын болатын жер сілкінулер -- соның айқын дәлелі. Кен байлықтарынан облыс қойнауында полиметалл (Текелі), вольфрам (Бұғыты), молибден кентасының едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бентонит сазы (Ақсу, Алакөл аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тасжәне қоңыр көмір (Ойқарағай, Тышқанбай), шымтезек, тұз кен орындары және минералды жерасты сулары бар.
Климаты. Алматы облысының климаты негізінен континенттік. Қысы қоңыржай салқын. Қаңтар айындағы орташа температура солт. жазық бөлігінде -- 10-16°С, оңтүстікте -- 4-9°С. Жазы ыстық және қуаң. Шілде айының орташа температурасы солтүстігінде 25°С, оңтүстігінде 27°С. Бұл жазық өңірлерде жауын-шашынның орташа жылдық мөлш. 110-250 мм. Тау бөктерінің климаттық жағдайы жұмсақ. Қаңтар айының орташа температурасы -- 5-9°С, жылымық жиі болып тұрады. Шілде айының орташа температурасы тау бөктерінде 21-23°С, тау аңғарларында 19-22°С. Жауын-шашын тау бөктерінде 400-600 мм, тау аңғарларында 700-1000 мм. Облыс жерінде жауын-шашын негізінен көктем мен жаз айының басында жауады. Солт. өңірдің жазығы мен тау бөктерлерінде қар жамылғысының орташа қалыңд. 10-30 см, тау беткейлерінде 40-100 см. Балқаш және Алакөл жағалауларында бриз желі соғады.
Топырағы мен өсімдіктер дүниесі. Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары вертикаль белдемдікке байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр топырағы тараған. Онда жусан, өлеңшөп, жүзгін, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктер басым тараған. Балқаш, Алакөл к-дерінің батпақты жағалауында, Іле өз-нің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан. Мұндай жерлерде (биікт. 600-1300 м) астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды, бетегелі-боз далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек, қайың, алма ағашы, ал одан да жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы, кейде биік таудың шалғыны өседі. Биік таудың альпілік шалғынында өлең шөп, алтай, қоғажайы, тастесер т.б. өсімдіктер басым. Бұл өңір -- облыс малшыларының жазғы жайлауы.
Көксу ауданы - Алматы облысының орталық бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлініс. Жер аумағы 6,9 мың км². Тұрғыны 40 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге 5,7 адамнан келеді (2009). Аудандағы 39 елді мекен 9 ауылдық және 1 кенттік әкімш. округке біріктірілген. Аудан орталығы - Балпық би кенті. Көксу ауданың шығыс, оңтүстік-шығыс бөлігі таулы-қыратты. Оңтүстік-шығысында Шаған тауы, шығысында Албасу (Лабасы), Қызылауыз, Сарыбастау, Жуантөбе, оңтүстігінде Ашудасты, Достар,Ақшоқы таулары, батыс бөлігінде Көкешиелі жотасы орналасқан. Батысын Мойынқұм, Аралқұм, Жетіжал құмдары алып жатыр. Ауданның ең биік жері Шаған тауларында (2551 м). Кен байлықтарынан Желдіқара кен орнында алтын және күміс кендерінің қоры барланған, сондай-ақ құрылыс материалдарының қоры бар. Көксу ауданының климаты тым континенттік, қысы біршама суық, жазы ыстық. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы - 9 - 11°С, қыс айларының кейбір күндерінде ауа температурасы - 35°С-қа дейін төмендейді. Шілде айының жылдық орташа температурасы 22 - 24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері жазық өңірлерде 150 - 250 мм, шығысындағы таулы өңірлерде 400 - 550 мм. Аудан жерімен Көксу, Быжы, Қарасу, Мұқыр өзендері ағып өтеді. Батысының топырағы сұр, құмдақты сұр, сортаң, орталық бөлігінде қоңыр, қызғылт қоңыр, тау өңірлерінде қара қоңыр, қара топырақтар таралған. Жазық және құмды өңірде эфемерлі өсімдіктер, жусан, ши, ақ сексеуіл, теріскен, сүттіген, бұйырғын, баялыш, жүзгін, тау бөктерлері мен өзен аңғарында итмұрын, тобылғы, долана, тал, жабайы алма, тау шатқалдарында терек, шырша, қарағаш, т.б. өседі.
Аудандағы ірі өнеркәсіп кәсіпорны - Көксу-Шекер АҚ қант зауыты. Ауыл шаруашылығына жарамды жерінің жалпы аумағы 638,2 мың га (2008), оның ішінде жыртылған жері 29,8 мың га, шабындығы 9,3 мың га, жайылымдары 600 мың га. Өсімдік шаруашылығында астық дақылдары басым (13,3 мың га).

Шекілдеуікті жемістердің биологиялық ерекшеліктері мен өсіп-өнуі
Әлемде жеміс-жидек дақылдарының мыңдаған түрлері өсіріледі. Олар 60-тан астам тұқымдастар мен 200-дей туыстарға бірігеді. Қазақстанда жеміс-жидек дақылдарының 22 түрі өсіріледі, олардың 10-12-сі негізгілері болып табылады. Қазақстандағы жеміс-жидек дақылдарының 90%-дан астамы мына өсімдіктерден тұрады: алма, алмұрт, шие, алхоры, өрік, шабдалы. Биологиялық белгілері бойынша жеміс-жидек дақылдарының 95%-ы раушан гүлділер тұқымдасына жатады.
Жеміс-жидек дақылдары шығу тегіне, жемісінің құрылымына, биологиялық және өндірістік ерекшеліктеріне қарай мынадай топтарға бөлінеді: шекілдеуікті, сүйекті жемістілер, жаңғақты, жемісті, жидекті жемістілер, субтропиктік және тропиктік дақылдар.
Шекілдеуіктілер тобына мынадай жемістер кіреді: алма, алмүрт, беке, шетен, долана, ырғай, мушмула, жемісті арония. Бүл өсімдіктер раушан гүлділер тұқымдасына жатады.
Қазақстанда шекілдеуікті дақылдар (негізінен алма, алмұрт) жеміс-жидек өсімдіктерінің 74,6% -ын құрайды.
Алма -- Қазақстанда ең көп тараған дақыл. Malus Mill туысына алманың 50 түрі кіреді. Негізгі түрлеріне мыналар жатады: орман алмасы, кавказ алмасы, қытай алмасы, жидек алмасы, Сиверс алмасы, Недзвецкий алмасы, аласа өсетін алма, ңырғыз алмасы. Алманың сорттары негізінен алманың осы түрлерінен алынған. Қазақстанда Сиверс алмасы, Недзвецкий алмасы, қырғыз алмасы өсіріледі. Дүние жүзінде адам қолымен өсірілетін алманың барлың сорттары бір мәдени түрге -- үй алмасына (Malus domestica Borkh) жатады. Алма ағашы тіршілігінің ұзақтығы телітушіге және сортына байланысты 20 жылдан 100 жылға дейін созылады. Алма ағашы тұқымдық телітушілерде 30-дан 50 жылға дейін, ал вегетативтік телітушілерде 15-25 жыл тіршілік етеді. Өнімді орта есеппен 10-30 жыл береді. Интенсивті бақта әр гектардан 300-ден 500 центнерге дейін өнім алынады. Телітушіге және сортыңа байланысты жемісті 2-3 жыл-да сала бастайды.
Алма ағашы өсу қуатына байланысты биік өсетін (8-12 м), орташа өсетін(5-8м), аласа өсетін(2-4м)болып бөлінеді.
Қазақстанда алмадан өндірістік өнім беретін негізгі аудандар -- Қазаңстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтары: Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл. Соңғы жылдары алма дақылы Қостанай, Батыс Қазақстан, Ақмола облыстарына кеңінен таралып келеді. Дүние жүзінде алма дақылының 20 мыңға жуық сорты аудандастырылған, ал Қазақстанда 40-тан астам сорты тараған.
Алманың сорттары.
Апорт (Апорт Александр және темно-красный Апорт) -- Алматы, Талдықорған, Жамбыл және Шымкент облыстарының біраз аудандары үшін негізгі сорт. Төсемелі түрде республиканың солтүстік-шығыс облыстарында да өсіріледі. Бұл сорт қысқа мейлінше төзімді, 7 -- 8 жылдан кейін жеміс бере бастайды. Өнімі аса мол, әрбір жеміс ағашы жылына 300 -- 400 кг дейін өнім береді. Жемісі ірі келеді, бір алмасының салмағы 500 -- 600 грамға дейін жетеді, түсі әдемі жарқын болады. Бұл сорттың жемісі қыркүйек айының жартысында піседі, қаңтар-ақпан айларына дейін еркін сақтауға болады. Мұндай сорттың жеміс ағаштарын желдің күйдіруінен қорғау керек болады. Бұл республикадағы жеміс ағаштарының ішіндегі ең бағалы сорттарының бірі
Ең жақсы тозаңданатын сорттар -- Грушовка верненская, Зеленка, Ренет, Ландсбергский және Пеструшка.
Анис. Негізінен Батыс Қазақстан және Гурьев облысында тараған. Бұл сорт қысқа төзімді, ұзақ жасайды және мол өнім береді (орта есеппен әрбір ағаш 100 -- 120 килограмға дейін өнім береді). Бұл сорттың жемісі тамызда піседі, қараша айына дейін сақталады. Тозаңдатқыштары -- Украинка, Мальт және Антоновка.
Антоновка обыкновенная. Алманың байырғы сорттарының бірі. Республикамыздың батыс облыстарында жиі кездеседі. Бұл сорт қысқа, суыққа төзімді. 6 -- 8 жылдан кейін өнім бере бастайды. Мейлінше мол өнімді, әр ағаштан бір жарым-үш центнерге дейін өнім жинауға болады. Бұл сорттың жемісі сентябрьдің бас кезінде піседі, қаңтар айына дейін сақталады.
Мельба - Канадалық сорт. Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштары орташа өседі, суыққа төзімді, бөрікбасы ағаштың жас шағында сопақша, ал жеміс берген уақытта аумақты кең болады.
Жемісті 6-7 жылда салады, жыл сайын өнім береді. Өнімділігі орта есеппен әрбір жеміс ағашынан 75-100 кг. Жемісінің өлшемі орташа 130 кг, түсі көкшіл сары, қызыл, қызыл жайылған шырайлы жұмсағы ақ, шырынды, қышқылтым тәтті, өзіне тән жақсы иісі бар.
Алмұрт (туысы -- Pyrus L.)
Pyrus L. туысына алмұрттың 60 түрі енеді. Негізгі түрлеріне мыналар жатады: кәдімгі алмұрт, уссурий алмұрты, жиде жапырақты алмұрт, қар түсті алмұрт. Қазақстанда кәдімгі алмұрт пен жиде жапырақты алмұрт кең таралған. Алмұрттың сорттары негізінен алмұрттың осы түрлерінен алынған.
Дүние жүзінде өсірілетін алмұрттың барлың сортта-ры алмұрттың мәдени түрі -- үй алмұртына (Pyrus domestica Medik) жатады. Алмұрттың тіршілік үзақтығы телітушіге және сортына байланысты 30 жылдан 100 жылға дейін созылады. Өнімді 15-30 жыл береді. Әр гектардан орта есеппен 100-150 ц өнім алынады. Отырғызылғаннан кейін 3-8 жылда жеміс салады.
Мәдени алмұрт ағашының биіктігі 4-15 м болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде алмұрттың 10 мыңға жуық сорты бар. Қазақстанның оңтүстік шығысында 10 сор-ты өсіріледі.
Алмұрт ағашы алма ағашымен салыстырғанда қысқы суыққа төзімсіз. Қазақстанда оңтүстік және оңтүстік шырыс аймақтарда өсіріледі. Алмұрт ағашы тау етегін-де жақсы өседі.
Беке (туысы -- Cydonia Mill.)
Cydonia Mill, туысына бір түр -- көдімгі беке (Cydonia oblonga Mill) жатады. Беке -- бағалы жеміс дақылы, ол 4 мың жылдан бері өсіріледі.
Қазақстанда беке Оңтүстік Қазақстан облысының оңтүстік аудандарында және тау етегінде өсіріледі.
Беке -- жарың және жылу сүйгіш, ыстыққа төзімді дақыл. Бекенің ағаш тәрізді және бұта тәрізді түрлері кездеседі. Бекенің ағаш тәрізді түрінің биіктігі 5-6 метр, ал бұта тәрізді түрінің биіктігі 1-2 м болады. Жемісті ерте және жыл сайын салады. Отырғызылғаннан кейін 3-5 жылдан соң жеміс сала бастайды. Әр гектардан орта есеппен 150-180 ц өнім береді.
Жемістері қатты, сағақсыз, жас күйінде жеуге жарамайды. Жемістерінің өзіне тән хош иісі бар. Жемістері өңдегеннен кейін өте бағалы. Беке ағашы 30-50 жылға дейін жеміс береді. Қазақстанда бекенің 3 сорты аудандастырылған.
Алмұрттың сорттары. Краса Семиречья. Талгарская красавица сортының еркін тозаңданған дәнін себу арқылы, ҚазЖжЖШҒЗИ-да алынған сорт. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысында өсіруге ұсынылады.
Ағаш бөрікбасы дөңгелек, жеміс салуының басым типі - сақиналы бұтақша. Жеміс салуды 4-5 жылы бастайды. Жемістері ірі (175-126 г) ұзыншақ- алмұрт тәрізді пішінді. Негізгі бояуы жасылдау - сары жемісінің көп бөлігінде қызыл- күрең шыраймен. Жемістерінің жиындық пісуі қыркүйектің екінші онкүндігінде басталады, Желтоқсанға дейін сақталады.Өнімділігі жоғары. Бұл сортты баққа отырғызудың қолайлы жүйесі, жабайы орман алмұртына ұластырылған ағаштары 8х6 м.

Сүйекті жемістердің биологиялық ерекшеліктері мен өсіп-өнуі

Бұл топтың құрамына шие, тәтті шие, алхоры, алша, өрік, шабдалы, шырғанақ (тікен жиде) кіреді. Сүйекті жемістілер тобына жататын өсімдіктердің шырғанаңтан басқасы, раушан гүлділер түқымдасына (Rosaceae L.) жатады. Сүйекті жемістілер жеміс-жидек дақылдарының 8,6%-ын қүрайды.
Шие (туысы -- Cezasus L.)
Cerasus L. туысына шиенің 200-ге жуың түрі кіреді. Шиенің негізгі түрлеріне мыналар жатады: дала шиесі, құм шиесі, түкті шие, магалеб шиесі (антипка).
Шие сыртқы түріне және жеміс салу типіне қарай бұта тәріздес және ағаш тәріздес болып бөлінеді.
Бұта тәріздес ағаштардың бірнеше діңі болады. Олардың бойының биіктігі 3 м-ге жетеді, тіршілік ұзақтығы -15-20 жыл. Жемістерінің түсі қара қоңыр, шырыны түсті. Мүндай жемістерді морель немесе гриот деп атайды. Отырғызылғаннан кейін 3-4 жылда жеміс бере бастайды.
Шиенің ағаш тәріздес түрінің биіктігі 5-7 м болады. Өсу қуаты мен жеміс салу сипаты бойынша тәтті шиеге жақын болады. Гүлді бүршіктері төмен температураға төзімсіз келеді, сондыңтан шиенің бүл тобы оңтүстік аудандарда тараған. Олардың жемістерінің түсі қызғылт, шырыны түссіз. Ондай жемістерді аморель деп атайды.
Шие Қазақстанның барлық аймақтарында өсіріледі. Шие -- сүйекті жемістілердің ішіндегі қысқа ең төзімді дақыл. Қүрғақшыльщқа төзімділігі жоғары. Шиенің жемістері жас күйінде және өңделген күйінде тағам ретінде пайдаланылады. Ағаш тәріздес шиенің тіршілік ұзақтығы -- 20-30 жыл. Отырғызылғаннан кейін 4-5 жылда жеміс сала бастайды.Тәтті шиенің барлық сорттары Cerasus avium Moench түрінен пайда болған. Тәтті шиенің биіктігі 8-12 м-ге дейін жетеді. Ағаштарының тіршілік ұзақтығы -- 50-80 жыл. Отырғызылғаннан кейін 4-6 жылда жеміс сала бастайды. Әр гектардан орта есеппен 100-150 ц алынады.
Шие сорты. Шпанка крупная - халық селекциясы арқылы шығарылған сорт, Қазақстанда Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Атырау және Шығыс Қазақстан облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.

Ағаштары ірі, бөрікбасы дөңгеленіп келген, аумақты, қалыңдығы орташа, суыққа шыдамды.Жемісті 3-4 жылда салады. Өнімді жыл сайын береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 30-40 кг шие алынады. Жемістерінің өлшемі орташа (2-3 г), ашық қызыл, домалақ, жұмсағы шырынды, қышқылтым, тәтті.
Алхоры сорты. Виктория - Англиялық сорт.Қазақстанда Атырау облысында, Оңтүстік және Оңтүстік - шығыс облыстарда пайдалануға рұқсат етілген.
Ағаштары биік өседі,бөрікбасы аумақты,қалыңдығы орташа.Суыққа төзімді.Отырғызылғаннан кейін 4-5 жылда өнім береді.Жемісті жыл сайын салады.Әрбір ағаштан орта есеппен 30 - 35 кг жеміс алынады.Жемісі ірі (50г),пішіні сопақша,түсі күңгірт қызыл,жұмсағы сары,аздап талшықты,шырынды қышқылтым тәттілеу.Сүйегі жұмсағынан жақсы айрылады.Жемісі жас күйінде қолданылады, қайнатпа қайнатылып,тосап дайындауға өте жақсы.

Өрік сорттары. Қара өрік (Armeniaca dasycarpa) -- жемісінің түсі қара-көк немесе қара-күрең, дәмі қышқылдау болады. Қара өрік -- биіктігі 5 -- 12 м, құрамында 17%- дай қант, 0,4 -- 1,4% органикалық қышқыл, каротин, С витамині бар, жемісі сүйекті. Жеуге жарамды, жемісінен тосап, джем, повидло, шырынсу, маринад дайындалады, ал дәнінің құрамында 30%-ға дейін май бар. Жемісінен шарап алынады. Барлық жерде дерлік өседі. Температура 0˚С градус шамасында және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 95% кезінде ерікті 2 -- 3 апта сақтауға болады.

Кәдімгі өрік -- Биіктігі 3-10 метрге жететін ағаш. Діңгегінің диаметрі 25-30 см-ге жетеді. Жиі бұтақталған, бұтақтары жалаңаш. Жапырақтарының ұзындығы 6-9 см, жалаңаш, кең жұмыртқа және эллипс пішіндес, жиектері майда тісті, сағақтары қою қызыл түсті. Жапырақ жаймай тұрып гүлдейді. Гүлдерінің саны көп, ақ немесе қызғылт түсті. Жемістерінің түстері сарыдан қызылға дейін болады. Жабайы түрде Орта Азияда, Солтүстік - Шығыс Қытайда, Дағыстанда кездеседі. Таулардың құрғақ, тастақ етектерінде тоғайланып өседі. Қазақстанның таулы аудандарын теңіз деңгейінен 800-1900м биіктікте өседі. Іле Алатауы, Кіші Алматы өзенінің жағасында, Талғар, Түрген аймақтарында жиі кездеседі. И. В. Мичурин бұл өріктің 8 жаңа сұрпын шығарған, олар КСРО-ның еуропалық бөлігінде, Қазақстан мен Орта Азияда өсіріледі.

Бүлдірген мен таңқурайдың биологиялық ерекшеліктері мен өсіп-өнуі
Бүлдірген - раушангүлдер тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік. Отаны - Шығыс Азия. Таралған аймақтары Еуропа, Америка. Қазақстанда барлық тау беткейлерінде өседі. Құлпынайға өте ұқсас келеді, бірақ көлемі құлпынайдан кішірек болады. Биіктігі 5-20 см. Жапырағы үш қалақты, жиегі аратісті. Мамыр, маусым айларында гүлдейді. Гүлі ақ түсті, 5 күлтелі, ұзын гүлсағақтың басында орналасқан. Жемісі маусым, шілде айларында піседі. Жидегі хош иісті, дәмі тәтті, қызыл түсті болады. Бүлдірген басқа жеміс-жидектерден бұрын піседі.
Таңқурай - раушангүлдер тұқымдасына жататын, жартылай бұталы көпжылдық өсімдік. Таңқурайдың бұталары алғашында шөптесін болып, кейіннен бұтаққа айналады. Жапырағы күрделі пішінді, жиегі аратісті, үстіңгі беті қою жасыл, ішкі жағы ақ түсті. Гүлдері ақ немесе ашық қызғылт болады. Гүлі 5 күлтелі, аздаған гүлшоқтар болып жеке-жеке өседі. Гүлдеуі маусымнан күзге дейін жалғасады. Сондықтан пісу мерзіміне қарай, өнімін жинау бірнеше айға созылады. Жидегі өте нәзік, күлгін- қызғылт түсті. Дәмі тәтті, аздаған қышқылдығы бар. Таңқурай ұсақ сүйекшелерден құралған бірнеше дәндердің бірігуінен тұрады. Жабайы түрінде бұл дәндер бір-бірінен оңай ажыратылып алынады. Ал, екпе түрлерінде сүйекшелері бірігіп кеткен тәрізді болып көрінеді. Жалпы пісу кезеңі шілде, тамыз айлары. Нәзік хош иісті. Табиғатта таңқурай аралас ормандарда, қылқанжапырақты ағаштар арасында жақсы өседі. Өзен аңғарларында, бұталардың арасында, көлеңкелі, ылғалды жерлерде кездеседі.
Таңқурай сорттары. Алматинская - Қазақ жеміс, жүзім ғылыми зерттеу институтының ғалымдары шығарған сорт. Түптері ықшамды, жартылай шашыраңқы,сабақ бергіш қабілеті орташа. Сабақтарының төменгі жағында тікенекшелері бар.
Жидектері ірі және орташа көлемді, пішіні орташа шар тәрізді, түсі ашық қызыл, ерте мерзімде пісетін сорт. Дәмі тартымды. Өнімділігі орташа. Суық-қа төзімді.

Қарақат пен тұшаланың биологиялық ерекшеліктері мен өсіп-өнуі
Тұшала (Grossularіa) - тасжарғандар тұқымдасына жататын көп жылдық бұтатектес өсімдік, жемісті дақыл. 50-ден аса түрі бар, Солтүстік Америкада 45 түрі кездеседі. Қазақстанда Тұшаланы қарлыған деп те атайды (1 түрі - тікенді қарлыған). Оның жабайы - алтайлық түрі Шығыс Қазақстан мен Алматы облыстарында кеңінен таралған. Биіктігі 0,5 - 2 м-дей. Қолайлы жағдайда 15 - 20 жылға дейін тіршілік ете алады. Тұшала өркендерінде қалыңдығы, пішіні және түсі әр түрлі, ұзындығы 4 - 18 мм болатын тікендері болады. Вегетац. кезеңі гүлдегенге дейін 20 - 25, ал гүлдеу кезеңінің ұзақтылығы 10 - 18 күнге созылады. Бүкіл вегетац. кезеңінде топырақты қопсытып, арамшөптерін жұлып отырады. Тұшала қара және қызыл қарақатқа қарағанда құрғақшылыққа төзімді, бірақ қатты суыққа ( - 35С аязға) төзімсіз. Вегетативті тәсілмен (көлденең және доға тәрізді сұлатпа сабақтары, жасыл және сүректелген қалемшелері арқылы) және ұрық арқылы көбейеді. Тұшаланы отырғызар алдында ық жер, ылғалы мол, құнарлы топырақ таңдап алынады. Отырғызардан бір жыл бұрын жерді 35 - 40 см тереңдікте жыртып, органикикалық және минералды тыңайтқыштар енгізеді. Бір жылдық көшеттерді отырғызу қолмен немесе мех. тәсілмен жүргізіледі. Отырғызғаннан кейін 2 - 3-жылы жеміс бере бастайды, толық жеміс салуы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.