Қазақ әңгімелерінің дамуы мен психологизмі. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі жанрлық-көркемдік ізденістер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ПСИХОЛОГИЗМІ
1.1 Қазақ әңгіме жанрының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ЖАНРЛЫҚ.КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі көркем уақыт пен кеңістіктің берілу сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2. Қазіргі қазақ әңгімелерінің жанрлық және көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
І. ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ПСИХОЛОГИЗМІ
1.1 Қазақ әңгіме жанрының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ЖАНРЛЫҚ.КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі көркем уақыт пен кеңістіктің берілу сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2. Қазіргі қазақ әңгімелерінің жанрлық және көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі қазақ әдебиеті өз кезегінде дамып келеді. Әр дәуірдің өнер туындыларын, оның ішінде көркем шығарма әңгіме жанрын, уақыт пен кеңістіктегі өту сипатына қарай, таным болмысымен зерттеу-зерделеу тоқтамақ емес. Қоғамды қарапйым адам баласы барды-бар, жоқты-жоқ деп қараумен ғана шектелуі мүмкін. Ортаның тыныс-тіршілігін туа бітті дарын иесі жазушы ғана тылсым дүниенің бет-пердесін көре алады. Жазушының тақырыбы қоғам айнасы бола біледі. Прозаның шағын жанрын дамыту кезінде осы мүмкіндікке қол жеткізе аламыз. Өйткені, жазушының шығармашылығы өмір сүрген ортамен байланысты жоққа шығармайды. Жазушы-автор-баяндаушы-шығарма кейіпкері оқырманмен бірге ой бөлісіп, оқырман өзін сол шығармадан да табуы ғажап емес. Жазушы айналасынан байқаған нәрсесіне «жан» береді, қайтадан бейнелеу арқылы екінші өмір сыйлайды. Сан қилы тағдыр болатыны сияқты тақырып та сансыз. Сөз өнерін бағалай алатын жазушы, тақырып көздегенде айтылар көркем ой мен көркем суретті арнайылап таңдайды. Себебі, адам өмірінің түпсіз сыры өзіне беймәлім болғанымен, бақылаушы ретінде жазушы жүрегіне жақын келеді. Жазушы әңгімелерінің тақырыбы осылай шығармашылықпен ойлаудан туындайды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Прозаның дамуы қоғамдық ой-сананың дамуынан тысқары қала алмайды. Тiптi, әңгімелерде тану, түсiну, түйсiну, қабылдаудың да қоғамдық жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты болатынын ұмытпауымыз керек. Дипломдық жұмыстың өзектілігін уақыт өтуіне орай қоғам өзгерісін сипаттайтын қазіргі қазақ әңгімелерін жан-жақты талдап, жанрлық және көркемдік ерекшеліктерін, жаңа әдеби бағыттың қарастыруымен көрсетуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті ғылымында әңгіме жанрын көркемдік деңгейі мен жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет зерттеушілерінің зерттеу нысанына айналып келгелі қашан. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3], Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов, С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов, Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали, Б.Майтанов [8], А.Ісмақова [9] жанрлық теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыстың міндеті мен мақсаты.
- қазақ әңгіме жанрының қалыптасуын қарастыру;
- қазіргі қазақ әңгімелерінің көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау негізінде тілдік заңдылықтарға сүйене отырып, әрбір сөз бөлшектерінің қуаты, кескіндемелік өрнегін анықтау;
- қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологизм мәселелерін анализдеу;
- қазіргі қазақ жазушыларының шығармалары, оның ішінде жас прозаиктер А.Мантай, Бейбіт Сарыбай, Қ.Әбілқайырдың әңгімелерінің уақыт пен кеңістіктегі өту сипатына қарай авторлық ұстанымдарын, көркемдік ізденістерін қарастыру;
- Ж.Шаштайұлының әңгімелеріндегі психологизм мен поэтикасын талдау;
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Прозаның дамуы қоғамдық ой-сананың дамуынан тысқары қала алмайды. Тiптi, әңгімелерде тану, түсiну, түйсiну, қабылдаудың да қоғамдық жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты болатынын ұмытпауымыз керек. Дипломдық жұмыстың өзектілігін уақыт өтуіне орай қоғам өзгерісін сипаттайтын қазіргі қазақ әңгімелерін жан-жақты талдап, жанрлық және көркемдік ерекшеліктерін, жаңа әдеби бағыттың қарастыруымен көрсетуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті ғылымында әңгіме жанрын көркемдік деңгейі мен жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет зерттеушілерінің зерттеу нысанына айналып келгелі қашан. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3], Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов, С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов, Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали, Б.Майтанов [8], А.Ісмақова [9] жанрлық теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыстың міндеті мен мақсаты.
- қазақ әңгіме жанрының қалыптасуын қарастыру;
- қазіргі қазақ әңгімелерінің көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау негізінде тілдік заңдылықтарға сүйене отырып, әрбір сөз бөлшектерінің қуаты, кескіндемелік өрнегін анықтау;
- қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологизм мәселелерін анализдеу;
- қазіргі қазақ жазушыларының шығармалары, оның ішінде жас прозаиктер А.Мантай, Бейбіт Сарыбай, Қ.Әбілқайырдың әңгімелерінің уақыт пен кеңістіктегі өту сипатына қарай авторлық ұстанымдарын, көркемдік ізденістерін қарастыру;
- Ж.Шаштайұлының әңгімелеріндегі психологизм мен поэтикасын талдау;
1. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.- Алматы, Жалын, 2001. 464-б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы, 1978. 280-б.
3. Ысмайылов Е. Толғау туралы\\Жамбыл. Сұраншы батыр. – Алматы: Жазушы, 1993. 149-б.
4. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1994. 423-б.
5. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Елорда, 2002.- 408б.
6. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет//Зерттеулер мен мақалалар. – Алматы: Ғылым, 2001. 448-б.
7. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы.– Астана: Елорда, 2000.- 288б.
8. Майтанов Б. Көркемдік нәрі. — Алматы: Жазушы, 1983. -184 бет.
9. Исмакова А. Казахская художественная проза (начало XX века и современность). – Алматы: Ғылым, 1998. – 394 с.
10. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
11. Шерхан Мұртаза. Соғыстың соңғы жесiрi. Алматы: Атамұра, 2003. 251-б
12. Жұмадiлов Қ. Прометей алауы. Алматы: Атамұра, 2002. 237-б.
13. Нұржекеұлы Б. Бейтаныс әйелдiң құпиясы. Алматы: Атамұра, 2002. 231-б.
14. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10- том. Алматы, 2010ж.-523б
15. Қами Н. Көк қақпа: хикаяттар мен әңгімелер. – Алматы: Қазақ тарихы, 2010. – 272 б.
16. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ университеті, 1992 -350 бет.
17. Пәрілиева Г. Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелері. 10.01.08-әдебиет теориясы. Мәтінтану [Текст]: филол.ғылым.д-ры ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дис.автореф. / Г. Ж. Пірәлиева. - Алматы, 2004. - 46 б.
18. Литературная энциклопедия терминов и понятий. Главный редактор
и состовитель А.Н.Николюкин. Москва, 2003, с.834
19. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. Зерттеулер.-Алматы;
Жазушы, 1987, 86-6
20. Достоевский Ф.М. О русской литературе. Москва, 1987,-с.88
21. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Алматы, 2002, 36-6
22. Сарыбай Б. Мейірім. Әңгімелер мен хикаяттар.-Астана: Фолиант, 2014.-256б.
23. Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері: Әдеби сын. Зерттеу.Сұхбаттар.-
Алматы:Б.Ж. 2001-776
24. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы-Алматы. Жазушы
1979.
25. Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. – М: Просвещение, 1971.
26. Майтанов Б. Суреттеу мен мінездеу. – А: Жазушы, 1991
27. Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. Алматы: Алаш, 2003 – 327 бет.
28. Шаштайұлы Ж. Есбай тігі. Әңгіме. / Ж Шаштайұлы // Қазақ әдебиеті. - 2000. - 6 қазан (N40). - С. 5-6
29. http://adebiportal.kz/blog/blog-642/1161/
30. http://alashainasy.kz/proza/kanat-ablkayyir-dyibyis-62204/
31. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ университеті, 1992 -350 б
32. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М., 1975. – С. 235
33. Зобов А., Мостепаненко А. О типологии пространственно-временных отношений в сфере искусства // Ритм, пространство и время в литературе и искусстве. - Л.:Наука, 1974. - С.11
34. Қабдолов З. Жанр сыры. —Алматы: Жалын, 1964 - 214 бет.
35. Әдебиеттану терминдер сөздігі. —Алматы: Ана тілі, 1998. – 321 бет.
36. Омаров Т. Әдебиет жайлы ойлар. - Алматы: Қазақ университеті, 1992. —352 бет.
37. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет
38. http://massaget.kz/layfstayl/debiet/proza/4948/
39. Қоңыров Т. Қазақ теңеулерi.-Алматы, 1978ж., 171б.
40. http://abai.kz/post/view?id
2. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы, 1978. 280-б.
3. Ысмайылов Е. Толғау туралы\\Жамбыл. Сұраншы батыр. – Алматы: Жазушы, 1993. 149-б.
4. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1994. 423-б.
5. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Елорда, 2002.- 408б.
6. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет//Зерттеулер мен мақалалар. – Алматы: Ғылым, 2001. 448-б.
7. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы.– Астана: Елорда, 2000.- 288б.
8. Майтанов Б. Көркемдік нәрі. — Алматы: Жазушы, 1983. -184 бет.
9. Исмакова А. Казахская художественная проза (начало XX века и современность). – Алматы: Ғылым, 1998. – 394 с.
10. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
11. Шерхан Мұртаза. Соғыстың соңғы жесiрi. Алматы: Атамұра, 2003. 251-б
12. Жұмадiлов Қ. Прометей алауы. Алматы: Атамұра, 2002. 237-б.
13. Нұржекеұлы Б. Бейтаныс әйелдiң құпиясы. Алматы: Атамұра, 2002. 231-б.
14. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10- том. Алматы, 2010ж.-523б
15. Қами Н. Көк қақпа: хикаяттар мен әңгімелер. – Алматы: Қазақ тарихы, 2010. – 272 б.
16. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ университеті, 1992 -350 бет.
17. Пәрілиева Г. Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелері. 10.01.08-әдебиет теориясы. Мәтінтану [Текст]: филол.ғылым.д-ры ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дис.автореф. / Г. Ж. Пірәлиева. - Алматы, 2004. - 46 б.
18. Литературная энциклопедия терминов и понятий. Главный редактор
и состовитель А.Н.Николюкин. Москва, 2003, с.834
19. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. Зерттеулер.-Алматы;
Жазушы, 1987, 86-6
20. Достоевский Ф.М. О русской литературе. Москва, 1987,-с.88
21. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Алматы, 2002, 36-6
22. Сарыбай Б. Мейірім. Әңгімелер мен хикаяттар.-Астана: Фолиант, 2014.-256б.
23. Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері: Әдеби сын. Зерттеу.Сұхбаттар.-
Алматы:Б.Ж. 2001-776
24. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы-Алматы. Жазушы
1979.
25. Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. – М: Просвещение, 1971.
26. Майтанов Б. Суреттеу мен мінездеу. – А: Жазушы, 1991
27. Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. Алматы: Алаш, 2003 – 327 бет.
28. Шаштайұлы Ж. Есбай тігі. Әңгіме. / Ж Шаштайұлы // Қазақ әдебиеті. - 2000. - 6 қазан (N40). - С. 5-6
29. http://adebiportal.kz/blog/blog-642/1161/
30. http://alashainasy.kz/proza/kanat-ablkayyir-dyibyis-62204/
31. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ университеті, 1992 -350 б
32. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М., 1975. – С. 235
33. Зобов А., Мостепаненко А. О типологии пространственно-временных отношений в сфере искусства // Ритм, пространство и время в литературе и искусстве. - Л.:Наука, 1974. - С.11
34. Қабдолов З. Жанр сыры. —Алматы: Жалын, 1964 - 214 бет.
35. Әдебиеттану терминдер сөздігі. —Алматы: Ана тілі, 1998. – 321 бет.
36. Омаров Т. Әдебиет жайлы ойлар. - Алматы: Қазақ университеті, 1992. —352 бет.
37. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет
38. http://massaget.kz/layfstayl/debiet/proza/4948/
39. Қоңыров Т. Қазақ теңеулерi.-Алматы, 1978ж., 171б.
40. http://abai.kz/post/view?id
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ПСИХОЛОГИЗМІ
0.1 Қазақ әңгіме жанрының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
0.2 Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ЖАНРЛЫҚ-КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі көркем уақыт пен кеңістіктің берілу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2. Қазіргі қазақ әңгімелерінің жанрлық және көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі қазақ әдебиеті өз кезегінде дамып келеді. Әр дәуірдің өнер туындыларын, оның ішінде көркем шығарма әңгіме жанрын, уақыт пен кеңістіктегі өту сипатына қарай, таным болмысымен зерттеу-зерделеу тоқтамақ емес. Қоғамды қарапйым адам баласы барды-бар, жоқты-жоқ деп қараумен ғана шектелуі мүмкін. Ортаның тыныс-тіршілігін туа бітті дарын иесі жазушы ғана тылсым дүниенің бет-пердесін көре алады. Жазушының тақырыбы қоғам айнасы бола біледі. Прозаның шағын жанрын дамыту кезінде осы мүмкіндікке қол жеткізе аламыз. Өйткені, жазушының шығармашылығы өмір сүрген ортамен байланысты жоққа шығармайды. Жазушы-автор-баяндаушы-шығарма кейіпкері оқырманмен бірге ой бөлісіп, оқырман өзін сол шығармадан да табуы ғажап емес. Жазушы айналасынан байқаған нәрсесіне жан береді, қайтадан бейнелеу арқылы екінші өмір сыйлайды. Сан қилы тағдыр болатыны сияқты тақырып та сансыз. Сөз өнерін бағалай алатын жазушы, тақырып көздегенде айтылар көркем ой мен көркем суретті арнайылап таңдайды. Себебі, адам өмірінің түпсіз сыры өзіне беймәлім болғанымен, бақылаушы ретінде жазушы жүрегіне жақын келеді. Жазушы әңгімелерінің тақырыбы осылай шығармашылықпен ойлаудан туындайды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Прозаның дамуы қоғамдық ой-сананың дамуынан тысқары қала алмайды. Тiптi, әңгімелерде тану, түсiну, түйсiну, қабылдаудың да қоғамдық жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты болатынын ұмытпауымыз керек. Дипломдық жұмыстың өзектілігін уақыт өтуіне орай қоғам өзгерісін сипаттайтын қазіргі қазақ әңгімелерін жан-жақты талдап, жанрлық және көркемдік ерекшеліктерін, жаңа әдеби бағыттың қарастыруымен көрсетуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті ғылымында әңгіме жанрын көркемдік деңгейі мен жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет зерттеушілерінің зерттеу нысанына айналып келгелі қашан. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3], Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов, С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов, Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали, Б.Майтанов [8], А.Ісмақова [9] жанрлық теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыстың міндеті мен мақсаты.
- қазақ әңгіме жанрының қалыптасуын қарастыру;
- қазіргі қазақ әңгімелерінің көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау негізінде тілдік заңдылықтарға сүйене отырып, әрбір сөз бөлшектерінің қуаты, кескіндемелік өрнегін анықтау;
- қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологизм мәселелерін анализдеу;
- қазіргі қазақ жазушыларының шығармалары, оның ішінде жас прозаиктер А.Мантай, Бейбіт Сарыбай, Қ.Әбілқайырдың әңгімелерінің уақыт пен кеңістіктегі өту сипатына қарай авторлық ұстанымдарын, көркемдік ізденістерін қарастыру;
- Ж.Шаштайұлының әңгімелеріндегі психологизм мен поэтикасын талдау;
Зерттеу нысаны. Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып Жұмабай Шаштайұлы, Аягүл Мантай, Бейбіт Сарыбай, Қанат Әбілқайырдың шағын жанрлы шығармалары алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми, теориялық, әдіснамалық негіздері. Дипломдық жұмысты жазуда қазақ әдебиеттану ғылымының белді өкілдері А.Байтұрсынов, З.Ахметов, Б.Кенжебаев, Б.Майтанов, А.Ісмақова, Г.Пірәлиева, Ш.Елеукеновтердің еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста салыстырмалы-тарихи, мәтіндік талдау, салыстыру әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жоба кіріспеден, негізгі бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ПСИХОЛОГИЗМІ
2.1. Қазақ әңгіме жанрының қалыптасуы.
Әңгіме жанры -- оқиғаны қарасөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам, оның өмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, тәтпіштеп баяндауға, ұзақ суреттеуге орын жоқ. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне бірінші жақтан баяндалып, әңгімешінің оқиғаға тікелей қатыстылығын көрсетеді. Б.Майлин, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтің әңгімелері -- қазақ әдебиетіндегі осы жанрда жазылған үздік шығармалар. Қазіргі әңгіменің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатыр. Сонау көне заманнан-ақ халық өзінің тұрмыс-салты, күнделікті тіршілігі жайлы ауызша әңгімелер туғызып отырған. Мұндай әңгімелер бір рет қана айтылып қоймай, әр жерде, жиын болған кезде айтылған да, ондағы оқиға бірте-бірте тұрақты сюжетке айналған. Сөйтіп, ауыз әдебиетіндегі дәстүрлі жанрға айналған. Жеке адамның басынан өткен оқиға ретінде айтылатын мұндай әңгімелерді халықаралық фольклортануда меморат деп атайды [10]. Проза жанрының қалыптасуынан бастап әңгімелердің тақырыптарының ізімен қарастырсақ, шынайы өмір деңгейлес көріністі анықтай аламыз. Х.Н.Садықовтың пікірімен нақтылай түссек: ... шығарма тақырыбы - бұл, шартты түрде айтқанда, өмірдің өзі, шынайы әрекеті, жазушыны қоршаған әлем және оның шығармасының негізгі өмірлік діңгегі. Мәселен, қазақ әйелінің әлеуметтік жағдайы, теңсіздігі, қоғам арасындағы тартыс, отаршылдық, ағарту т.б. тақырыптары дер кезінде көтерілді. Мұнымен қатар адам жан-дүниесіне үңілген терең де мазмұнды психологиялық мәселелерді қамтитын тақырыптар кең құлаш жайды. Қаралы сұлу, Оқыған азамат, Шолпанның күнәсі, Қорғансыздың күні, Кінәмшіл бойжеткен классикалық шығармаларға айналды. Қазақ қоғамының ғасыр басында және одан кейінгі кешкен түрлі жағдайы мен оқиғалары Бәти, Елес, Күлпаш, Қара бақсы әңгімелерінің тақырыптарына өзек болды. Мұнымен қоса Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры сатира бағытындағы сол заманғы қоғамды әшкерелейтін әңгімелер бір төбе. 1923 жылы І.Жансүгіровтің Мерген Бөкен әңгімесі да әдебиетке қосылған үлес болды.
М. Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімесінде өмір шындығының контрасты күйінде Ғазиза трагедиясы мен Ақандардың өмір сүру мақсаты деңгейінде суреттелуі - әлеуметтік теңсіздікті аңғартқан. Аяусыздыққа қарсы ұмтылдыруы - ұлтты оятып Оян, қазақ деп ұрандаумен бірдей дәрежеде. Сондықтан, қазақ әңгімелерінің тақырыптары табиғаттың, кейіпкердің алай-түлей сан қырлы жан дүниесі арқылы өрнектелген. Қорғансыздың күні Б.Майтановтың тұжырымдауынша қазақ әңгімесіндегі модернистік бағытты көрсетеді. Жақып қыстауын - мекеншағын (хронотоп) атай келе, М. Әуезов кейіпкеріне тығырықтан шығудың жолын іздетпейді, себебі таусылмас өмір қайшылығына қарсы тұрмай-ақ жеңімпаз еткен деп дәлелдейді.
Қорғансыздың күніндей ғасырдың ұлы оқиғалары қаншама болса, әңгіме жанрының тақырыптары да соншама дейтіндей. Ғ.Мүсіреповтің әңгімелері Ер ана, Ақлима, Ашынған ана, Адамның анасы, Өлімді жеңген ана ел басына ауыр күн түскен жылдардағы ана қаһармандығы десек, Айгүл қойшының бір күні, Автобиографиялық әңгіме әңгімелері жаңа заман келбетінен хабар береді. 1960 жылдан кейін Өмір жорығы, Қыран жыры әңгімелері жазылды. Шығарма тақырыбы адам бойындағы жамандықтан арылып, жақсылыққа ұмтылдыратын, сан сауалға жауап іздегенімен құнды болды. Бұл әңгімелерде халық мүддесі, қиянат пен парықсыздыққа қарсылық және әділет жолында күресуші қаһармандары, күрес жолындағы адамдық пен арамдық, жақсылық пен жамандық т.б. баяндалады. Жазушы Ғ. Мүсіреповтің әңгімелерінде дені түгелдей заман ағымы қамтылды. Жоғарыда айтылған тақырыптарға енген тың жаңа өзгерістер - қазақ қоғамының тіршілік-тынысын, болашақты болжай білуін байқатады.
Өмір жорығы әңгімесі Ғ. Мүсіреповтің адамтану мен тағдыр құпиясын білмекке ұмтылдыратын көркем ойы. Таланты ерекше суреткерлердің кейіпкерлері аң ба, балық па, қыран ба, тағы басқа болсын адам бейнесін келістіре көркем суреттеу шеберлігі шыңдалмаса, төмендемеген. Қазақ жаны ертегіге сусындап өскен және бәрінің де киесі бар деп ұққан тәлім орны өзінше бөлек. Ендеше, қазақ жазушысының Көкқасқа балығы сөйлеуден бұрын ойлай алатынына, ойлаудан туған ақылды іс-әрекетіне таң қалмайсыз. Таң қалатын жайыңыз - тіршілік жағынан келгенде өмір сүру арпалысы адам деп те, құс деп те, балық деп те бөлінбейтіні. Осылай әр туындыдан жазушы еңбегінің нәтижесінде көз жеткізгенде ғана дана қазақтың кие деген ұғымы шын мәнінде қабылданады.
Әңгіме барды базарлай алмайтын ұрпаққа, әсіресе кеңес заманында дүбәра күйде жалтақтап өскен қазіргі кейбір үлкендерімізге (немересіне бесік жырын айта алмайтын әжеге, ертегі түгіл ақылы өзіне жетпей жататын тоқығаны аз аталарды ескердік) арнап жазылғандай. Ұрпақ тәрбиесі, ұлт келешегі қандай болу керек десең - Өмір жорығы шамшырағың болмақ. ...Күн көрістің бақай қимыл, баяу қозғалыстарын, қапы қалтарысын аңдитын дағдылы бой тасаларын біржола ұмытқандай, оқшау орғып әдейі көзге түседі, - деген бейнелілік қашан да болсын заман күн тәртібінен түскен емес. ...Теңіз қарнын семсердей тілгілеп жүрген жалғыз өзі ғана емес екенін Көкқасқа енді абайлады. Өзімен ата-тегі бір Азат-мая нәсілінің естияр еркектері түгел түгел құтырынып, теңіз астын олар да дүрліктіріп жүр екен... Үлкен жорыққа жолдан қосыла кетпек болып, жол тосып жүрген жалқау-жампоз қырт еркектер де бар екен ...Ойлағандары өз қамы, өз құлқыны. ...Ата-тегі басқа, аран ауыз - кер азулар да көш-қон қарбаласын аңдып, жем іздеп, жол тосып жүр. Бұл олардың қашанғы әдеттері, өңкей кер азу жем басарлар осындай қарбалас кезінде қарындарын оңай толтырып, қабырғаларын жауып қалады. Ең қатерлі жаулар да осылар. Аузына іліксең, тірідей қылғып жібереді, қабағын да шытпайды. Көкқасқа бұлардан ығысқан жоқ. Қанды ауыздар тобын қақ ортасынан найзағайдай жарып өтті. Құлқын тырбаңмен жүргендер найзағайды қалай ұстап алсын, ауыздарын ашқан бойы қала берді. Аты балық атанғанымен сүліктей жіңішке, қылыштай ұзын Миного дейтін залымдар да тосқауылда жүр екен, - деуі қазақ халқының шиырлы тағдырын, тосқауылдарын, жеңістерін, жеңілістерін паш етеді.
Сәбит Мұқановқа жазған хатында Ғ. Мүсірепов: ... ұнатпайтыным: алған теманың өзінен басқа, ешқайда бұрылмайтын әдет, - деп ағынан жарыла отырып айтқан дәлелді түйіні әдебиеттегі ұстаздығына еріксіз назар аудартады. Әңгіме жанрының қыр-сырын кеңінен зерттеп жүрген С.Шарабасов мұны былай бағалайды: ... Сырты қарапайым көрінгенімен Ғ. Мүсірепов - ішті, көп қырлы, жұмбақ қаламгер. ...Әдебиетке ғашық, саясатқа сақ. Әр сөзін жүз толғанып, мың ойланып, айтқанынан айтпағанын көп, сөйлегенінен мегзегені мен астары мол ой-толғаныстар болып шығады. Сол сияқты: ...Алған тақырыбыңды, оқиғаңды неден бастау, қалай жаю, қалай қиыстыру, қалай түюдің жолдары бар. Құр құрастыра берген, үйлестіре берген сөз өлең де болмайды, әңгіме де болмайды. Бальзак, Толстой, Горькийлер суретшілігінің үстіне үлкен шебер: әңгімені тоқсан құбылтып, өзгертіп, жайып, араластырып, аяғында бар мәселені ұсақ бөлшектеріне дейін бір жерге әкеліп түйіп тастағанда барлық оқиға-кесек болып шыға келеді... Үйренетін нәрселеріңіздің ұшы-қиыры жоқ, - деп өз пікірін ұсынады. Қараңыз: ...Кірпияз Жапония, алыс Африкадағы Алжир, Гвинея, Сенегал, Нигерия, ұлы паң Рим, көптілді Дели, жұмбақ Индонезия сияқты тағы көп шет елдерде Ғабит Мүсіреповтің Ана циклі, Жапон балладасы триптихі, Қазақ қалпында психологиялық ұштағаны, Сөз жоқ, соның іздері саяси әңгімесі, Этнографиялық, Автобиографиялық диалогия әңгімелері, Өмір жорығы, Қыран жыры анималистік хикаялары, Жеңілген Есрафил, Ер Қаптағай, Ана жыры мифологиялық үштік әңгімелері әлі ықыласпен оқылуда, - деген С. Шарабасовтың тұжырымды ойы әлемдік көркем әңгімелердің қатарын толықтыратын межені, әрі қазақ жазушысын биіктетуден қазақ әңгімелерінің мәртебесін және сол арқылы қазақ әдебиетінің жетістігін белгілетеді.
Қазақтық болмыс айтылған уақытта мінез, ұстаным назарда болуы тиіс. Әсіресе, қазақ халқының әділдігі көрінетін тұс - өткір әжуаны тәрбиелі бағытта қабылдауы, орындауы. Бұл қағида біздің әдебиетімізде қалыптасқан. Ғ. Мүсіреповтің әңгімелерінің әдеби тәсілінде әжуалау шығарма мұратын әдемі өрнектеуге жетелейді. Сондықтан суреткердің Жапон балладасы циклындағы әңгімелерінің соғыс тақырыбы күлдіре отырып жылатады. Арқаның әңгімесі шындықты батыра отырып, келекелеу арқылы бос мақтан, өзгеден өзін артық санауды аямай түйреп өткен, халық құдайдың екінші аты қағидасын үйреткен тәлімді шығармасы. Қараңыз: ...Мен өзімше, бір-екі күн ессіз болған сияқтанамын. Бірақ, Америка институтының адамдары, әсіресе бір соғыс докторы маған екі ай бойы ұрысып жүріпті.
- Не деген қырсық адам, арқасының қалай күйгенін, бомба жарылған эпицентрден қанша жерде күйгенін неге тезірек айтпайды?! Соғыс ғылымы үшін оның қандай маңызы барлығын түсінбей ме екен! Жоқ, ол жақсы түсінеді. Қасақана айтпайды. Намыстанған болады, қорланған болады!.. Елің жеңіліп, тізе бүгіп, бас иген шақтамұныкі қай қорлану екен? Елің бас иді, ақымақ жапон, императорың бас иді, күнің бас иді!... Мұндай бейнелеу құралдарында психологиялық жағдай, дауыс ырғағы, ой мен сезім молынан кездеседі: Қазақ прозашылары да бірінші жақтан әңгімелеудің бүкіл стильдік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі танып дамытумен бірге оның түрлі әдеби тәсілдерін де өздерінің табиғи таланттарының рухымен, шеберлік даралықтарымен, шығармашылық ізденулерімен жетілдіре түсті. Бірінші жақтан әңгімелеудің жаңаша тәсілдері, дәлірегі, жаңаша белесі қазақ прозасы үшін тың құбылыс болғандықтан сол кездері әдеби өмірде, жазушылар мен сыншылар арасында айырықша қозғалыс, ірі пікір талас тудырғаны да белгілі, - деген болатын Г. Пірәлиева. Соғыс осындай санасыздардың ойынынан басталатынын ескерткен: ...Біздің екі қалаға американецтар атом бомбасын тастаған, - деп бір тоқтады. - Неге? - Шыдаммен тыңдаңыз демедім бе? Тәжірибе жасаған көрінеді. Алғашқысы - тәжірибе, екіншісі - тәжірибенің дұрыс екендігін біржола анықтау ...Ә? Ол туралы екі жорамал бар. Жапония жеңіліп тізе бүксе де оның аржағында біржола бұқтырып тастау болса керек ...Одан соң, одақтастарының өзін де ықтырып алу... Соғыс арты қашан да бірдемені бөлісу, соғыс атын әрірек апарып арқандаумен аяқталатын әдеті бар емес пе... Жұрт аузындағы жорамалдар осы.
Суреткер жазушы кейіпкеріне өмірдің жақсы-жаманын арқалату мақсатында емес, кейіпкердің жан-дүниесіндегі сапырылыспен қараған. Әңгіменің мәні - әрбір адам қиындықпен кездескенде жеңіп шығуды, құндылықтың сырын түсініп қана қоймай, сол үшін күресе білу насихаты. Кейіпкерінің ауыр жағдайын суреттеген юморлық тәсілін байқаңыз: ... Есім кіргеннен кейін ақ халат киген доктордан неге жатқанымды сұрадым.
- Арқаң Жапонияның географиялық картасындай, - деді ол. - Оң жақ жауырыныңа Хоккайдо аралын салыпты... Ұлы Хонсю түгелімен оң жақ жоныңда... Мықыныңда Симоносеки қылтасы... Саныңда Кюсю... құдайға шүкіршілік ет. Осының бәрі сол жағыңда болса, оянуың қиын болатын еді.
Жапон балладасының құрылымдық ұйымдастырылуы астарлы ойға сүйеніп, әңгіменің мұраттық мазмұнын тереңдете түскен, кіші прозаның жанрлық кеңдігін сапалы жаңартқан. Әрбір цикл сөйлетулері, сұмдық қатігез трагедияның түрлі шегін жалаңаштағанымен, бірін-бірі толықтырып, біртұтас суретке құралады, яғни біріге түскен. Адам басына тілемейтін азап, шектен тыс қайғы, өмір апаты - адамның қарсылықты әрекетін жинақтайды. Және оның жолына адамның қолымен жасалған қорғаныш керек, - деген Б. Жетпісбаева пікірі талдауды бекіте түседі және де Көпқырлылық, мазмұндылық - жылжымалы қасиет, символ-әңгіме жанрының тініне тән, басқа икемді әдебиет пішіндерінен осындай айырмашылығы бар, - деген пікіріне де толық қосыламыз. Трагедияның өзін күлдіре отырып кінәлау тәсілімен бейнелеу кейінгі жазушыларға тиісті ықпалын бере алған. Мысалы, Ж. Молдағалиевте өмірдің кейбір сорақылығын, тіпті трагедиялық жағдаяттарға жеткен мәселелерді Мүсіреповтік комизм тәсілінің көмегімен тапқырлық таныта бейнелей алған әңгімелері бар. Күле білу шеберлігі қазақтың қанында бар болғандықтан қазақ жазушыларына жұғыстылығы таң қалдырмайды.
Ұлттық сипат десек, оған алдымен ұлттық мінез, ұлттық психология, ұлттық дәстүр, ұлт тілі құрамдас болып жинақталатынын ғылымда дәлелденгені жазушылардың бейнелеу құралдарындағы суреттілік стилін тану жұмысымызда көмегін тигізді. Қазақ әдебиетіне тән ерекшелік жазушылар шеберлігінен құралған. Жалпы халықтарды біріктіретін психология бар да, сол сияқты оларды бір-бірінен ажырататын ұлттық мінез бен ұлттық дәстүр бар. Ғалым-суреткер М. О. Әуезов Манас жырының поэтика-сөздік амалдары зерттеуінде мұны былай түсіндіреді: ... Күлкілі ету, нақтылы тақырыпты жан-жақты ашу, жарықтандыру амалы, дінге қатысты бірнеше сәтте көрсетілгені кездеседі... комизмді мұсылмандар жылдам сезеді .... Басқа әдебиеттен айырмашылық, тіпті шеберлік мектебі майдан тартқан қылдай жүйеленуі керек. Әлем әдебиетіндегі трагокомедия жанрының қалыптасуына осындай ұшқын әсері және әр ел әдебиетінің ұлттық болмысы толықтыра дамыта бастаған.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары М.Мағауин, Д.Исабеков, Ш.Мұртаза, Қ.Жұмадiлов, Б.Нұржекеұлы, Қ.Түменбай, Н.Ораз, Т.Ахметжан сынды қаламгерлер осынау шағын жанрдың көсегесiн көгертуге әжептәуiр үлес қосты. Соңғы жылдары әңгiме жанрына сирек болса да қалам тартып жүрген қалам қайраткерлерiнiң бiрi - Шерхан Мұртаза. Жазушының Алматыдағы "Атамұра" баспасынан 2003 жылы жарық көрген "Соғыстың соңғы жесiрi" атты кiтабына бұрындары жазылған шығармаларымен бiрге кейiнгi "Алапар мен Динго", "Бұршақ", "Тәуекел той" сықылды әңгiмелерi топтастырылған. Жаңа жазылған шығармаларда бұрынғылармен салыстырғанда еш өзгешелiк, ерекшелiк жоқ. Тақырып, мазмұн жағынан болмаса. Дәстүрлi, классикалық әңгiмелер. Жазу техникасына мiн тағу қиын. "Тәуекел той" атының өзi айтып тұрғанындай, той тақырыбы туралы. Той болғанда да қазiргi заманғы үйлену тойы. Кең қазақтың кең пейiлдiгiн паш ететiн бәсеке тойы. Бiрiнен-бiрi асып түсу үшiн қарызданып-қауғаланса да, ашылып-шашылатын, барын төгiп, жанын салатын той.
Керiмқұл баласы Нұркендi үйлендiрмекшi. Кiм баласының қызығынан аянады дейсiз, аянып қалар түрi жоқ. "Тойды қайда өткiзбексiң? Үйiңде ме?" деген аталас ағайыны Төкеңнiң сауалына:
" - Жоқ, - дедi Керiмқұл шоқ басып алғандай шошып кетiп, - үйге кiм сыяды? Мен бес жүз адам шақырамын". Жазушы кейiпкерiнiң сөзiне ерекше мән берiп, кең мағына сыйғызады. Осынау бiр ауыз сөзден-ақ оның мiнез-құлқы ашылып сала бередi.
Керiмқұл уәдесiнде тұрады. Қаладағы ең үлкен мейрамханада бес жүз адамға дүрiлдетiп той жасайды. Әрине, атақ-абыройы жақсы. Бiрақ, мейрамхана иелерiмен және тойға шақырылған асаба, артистермен есеп айырысуға келгенде қатты сасады. Ес-ақылы шығып, жынданардай күй кешедi. Өйткенi, тойдан әжептәуiр кiрiм кiредi-ау деген үмiтi ақталмайды. Сенiм артқан бизнесмен жиен қарындасы Жеңiскүл омырауындағы бриллиант танасын жоғалтып алып, оны Керiмқұл нағашысынан көрiп, жиналған тойшыл қауымның көзiнше зiркiлдеп, тойдың шырқын бұзады: "Ресторанның дәлiзiне шыға бере:
- Нағашы, мен сiздi жұрт көзiнше ұялтпайын дедiм. Тойыңыздың шырқы бұзылмасын десеңiз, берiңiз! - деп қатқыл бұйыра сөйледi. Керiмқұлдың көзi шарасынан шыға жаздады.
- Ненi, байғұс-ау?
- Ненi, ненi? Бриллиант тананы.
- Шырағым, шалықтап тұрсың ба? Бiрләнт деген бәленi қашан берiп едiң маған?
- Жаңа мен машинадан түскенде менi неге құшырланып құшақтады десем, омырауымдағы тананы алып қойған екенсiң ғой. Бер, бере ғой ендi, мен ешкiмге айтпай-ақ қояйын.
Керiмқұл не дерiн бiлмей, тiлi байланып мелшидi де қалды"[11.]. Оқып отырып ерiксiз езу тартасыз. Әңгiмедегi кейiпкерлер сөзi юморға толы. Жазушының мысқыл аралас тiл өрнегiне тәнтi боласыз. Осынау шағын ғана диалогпен ұлттық мiнез-құлық пен бiрге жаңа заман адамының кескiн-кейпiндегi кейбiр кесiр сыпатты айқара ашып бередi. Шығарманың композициясы ширақ, атап өткенiмiздей, диалогтар характер жасауда ұтымды қызмет атқарып тұр. Әңгiменiң айтар ойы анық, идеясы қанық. Болған оқиғаны болғанындай баяндап берген сияқты. Күнде болмаса да, жиi куә болып жүрген жай. Өмiрдiң өзiнен ойып алғандай шынайы, сенiмдi. Әрине, қызыққа, қуанышқа шашылған малда не арман бар. Бiрақ, бәрi орнымен болса. Егер жағдайы көтермесе соншама ашылып-шашылудың не керегi бар?!. Мақтан ба? Иә, мақтан үшiн. Бес жүз адамға той жасап, абыройымды бiр асырайын деп ойлаған Керiмқұлдың тойы той сыйқы болмай, өзiнiң де, жиналған қонақтардың да берекесi қашып, жұрт алдында әбден масқарасы шығып, абыройы айрандай төгiледi. Бұл қазақы дарақылық. Осыны қаламгер уытты тiлмен жеткiзе бiлген. Әдемi кестелеген. Жазушының "Алапар мен Динго" және "Бұршақ" атты әңгiмелерi астары терең, бiр-бiрiмен үндес шығармалар. Бiрi - иттер, бiрi - бұлдырықтар туралы. Бiрақ зерделеп көрсеңiз, бұл екi әңгiмеде иттер мен бұлдырықтардың тiрлiгi суреттелгенмен, ондай жайлардың адамдарға да тән екенiн бағамдау қиын емес. Жазушы иттер мен бұлдырықтардың мiнез-құлықтарын арқау ете отырып, адамдардың тiршiлiгiне қатысы бар жайларды қозғаған. "Алапар мен Дингода" иттердiң қимыл-қаракеттерiн, бiр-бiрiне деген ынтызарлығын, құмарлығын, асты-үстiне түсiп аймаласуларын, қызғаныштан қырқысуларын, болмаса, "Бұршақтағы" бұлдырықтардың тiрлiгiн, қылықтарын, "қоразы мен мекiшiнiң махаббат айын аймаласумен өткiзгендерi" соншама тәптiштеп суреттеуiнiң өзi, көп жайды аңғартса керек.
Бұл, әрине, әдебиетте жаңалық емес. Бұрыннан бар, оқырманға әлiмсақтан белгiлi көркемдiк әдiс-тәсiлдер. Дей тұрсақ та ит-құстармен адамдардың өмiрiн қабыстыра, жымдастыра, қиыстыра паралелль алып суреттеу, сөз жоқ, жазушы iзденiсiнiң айқын айғағы. Оған астар берiп, мағына үстемелеу де қос шығарманың құнын одан сайын арттыра түскендей. Ендеше бұларды қазақ әдебиетiне олжа салған әңгiмелер деп айтуымызға әбден болады. Бұндағы негiзгi жаңалық та Ш.Мұртазаның iзденiсi, тақырыпты терең игергенi, мазмұнға салмақ артқаны.
Жаңа заман, жаңарған қоғам, жаңа адамдар туралы жазып жүрген жазушы Қабдеш Жұмадiловтiң 2002 жылы Алматыдағы "Атамұра" баспасынан жарық көрген "Прометей алауы" атты кiтабына соңғы уақытта жазылған бiр топ әңгiмелерi енгiзiлiптi. Шығармалардың басын бiрiктiрiп тұрған бәрiне бiрдей ортақ нәрсе - бәрi де бүгiнгi күннiң оқиғалары, бүгiнгiнiң адамдары. "Жалдамалы күйеу" әңгiмесiнде (инженер) Баймырзаның өз бала-шағасын тастап, басқа бiр бай әйелге (Айсұлу) кетiп қалғаны туралы хикаяны жазады. Ол қалайша он жыл отасқан некелi әйелi Бисара мен екi баласын тастап кеттi?..
Баймырза дүрiлдеп тұрған бiр комбинаттың бас инженерi, ал әйелi Бисара озат мұғалiм едi. Тұрмыстары да шалқып тұрған: "Осылай ел қатарлы жүрiп жатқанда, тоқсаныншы жылдар басталып, дүние астаң-кестең болды да кеттi. Соған дейiн тоқтаусыз жұмыс iстеп тұрған комбинатқа не жын жабысқанын кiм бiлсiн, аяқ астынан "банкротқа" ұшырап, жабылып қалды. Күнi кеше қаны жерге тамбайтын құрылыс инженерi бұлайша керексiз боп қалады деп кiм ойлаған. Кәсiпсiз қалған Баймырза олай-бұлай шапқылағанмен, еш жерден жұмыс таба алмады. Бисараның жалақысы әжептәуiр сияқты едi, ақша ауысып құнсызданған кезде, ол да түкке тұрмай қалды" [12.247].
Бұл тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында көптеген үйелменнiң басына түскен ауыртпалық, жалпыға ортақ жағдай едi. "Жұмыс жоқ!" деп бойында намысы бар еркек үйiнде қол қусырып жата алмайды ғой. Сөйтiп амалсыздан "Сейфуллин даңғылының бойында лек-лек болып отырған жұмыссыздар тобына барып қосылады".
Сейфуллин даңғылының бойында жүрiп Баймырза Айсұлу атты әдемi бай келiншекпен танысады. Ол сылқым бұларға үш ай бойы қос қабатты коттеджiн жөндетедi. Алайда, iс мұнымен бiтпейдi, жесiр келiншек одан соң
Баймырзаны өз фирмасына өзiнiң орынбасары етiп қызметке тағайындап, өзiне басы бүтiн қаратып алады.
Он жыл отасқан күйеуiнен айырылу оңай дейсiз бе, жылап-сықтаған, өз шашын өзi жұлып, өз бетiн өзi жыртқан Бисараға Баймырзаның да айтар дәлелi дайын:
" - Сенен, балалардан бөлек тұру маған да оңай дейсiң бе? Бiрақ осылай етпеске амалымыз бар ма? - дедi. - Сенiң қасыңда Айсұлу деген кiм ол? Сен одан әлдеқайда жассың, сұлусың. Өзiмнен бес жас үлкен қартаң қатынға көңiлiм ауатындай, менi жын ұрып па? - дедi. - Мен әлi-ақ Айсұлудан iргемдi бөлiп, өз алдыма тiрлiк жасаймын. Тiзгiнiм қолыма тиген күнi бiр сәтте аялдамай, өзiңе қайтып ораламын. Соған дейiн мұрсат бер! - дедi".
Баймырзаны да бiржақты кiнәлау қиын. Өз ойы, мақсат-мұраты бар. Өйткенi, ол да ет пен сүйектен жаралған жұмыр басты пенде.
Қ.Жұмадiловтiң бұл әңгiмесi, қазақтың "қолда барда алтынның қадiрi жоқ" деген нақыл сөзiн еске салады. Алтынның қадiрiн адам қолдан кеткенде бiлiп, сезiне бастайды екен. Бисара да күйеуiнiң қадiрiн өзiнен кетiп қалғанда ғана бiлiп, сезiне бастайды. Әңгiменiң негiзгi идеясы да осы.
Жалғыздық проблемасы. Бұл әдебиеттегi тың тақырып, соны жаңалық емес. Десек те, жазушы жалғыз қалған әйелдiң психологиясын, яғни жан дүниесiн өзiнше ашқан, жалғыздық проблемасын өзiнше толғаған: "Сол күйеуiнiң дәл қазiр басқа төсекте, өзге бiр әйелдiң қасында жатқанын ойлағанда, Бисараның жаны шырқырап:
- Әй, Баймырза-ай, қайтейiн, тiрiдей тозаққа салдың-ау! - деп қалай дауыстап жiбергенiн өзi де аңғармай қалады". Бiрақ, соның бәрiн үмiтке жеңдiредi. Келер күннен тек жақсылық күтедi? "Заман бұл қалпында тұрмас. Түзелер... Бiр күнi Баймырза да қайтқан құстай өз ошағына оралатын шығар"[12.244].
Автор шығармасын осындай жақсы көңiл күйде аяқтайды. Баймырзаның өз ошағына қайтып келетiнiн, болмаса мүлде келмейтiнi туралы кесiп-пiшiп ештеңе айтпайды. Оқырманды екiұшты дүдәмал күйде қалдырады. Соңына ой тастап кетедi. Ал ойландыратын, оқырманды бiр уақ ойға жетелейтiн шығарма жақсы шығарма.
Қ.Жұмадiловтiң бұдан басқа "Жемдеген қырғауылдар", "Құдайдың үйi", "Бiр ғана ғұмыр", "Дөңгеленген дүние-ай", "Тiленшi", "Бұқарбайдың бұқасы", "Ит базары" секiлдi әңгiмелерiнiң негiзгi өзегi де бүгiнгi күннiң оқиғалары, кейiпкерлерi жаңа заманның адамдары. "Жемдеген қырғауылдардағы" аудан әкiмi Нұрсаған Бектұрғановтың, "Құдайдың үйiндегi" Әкпар молданың, "Бұқарбайдың бұқасындағы" кәсiпкер Бұқарбайдың iс-әрекеттерiн суреттеу арқылы жаңарған қоғамның сыпатын, кескiн-келбетiн, тынысын ашып көрсеткен. Жаңарған қоғаммен бiрге сол қоғамда өмiр сүрiп жатқан адамдардың мiнез-құлқындағы, тiрлiгiндегi ғана емес, жан дүниелерiндегi өзгерiстердi де тап басып, шынайылықпен суреттей алған. Жазушы шығармаларындағы жаңалықты да осы жағынан iздеген дұрыс.
Шағын жанрда үзiлiссiз қалам тартып, үздiксiз жазып келе жатқан жазушы Бексұлтан Нұржекеұлының 2002 жылы "Атамұра" баспасынан жарық көрген "Бейтаныс әйелдiң құпиясы" атты жинағындағы әңгiмелердiң негiзгi тақырыбы әйел мен еркек арасындағы сезiм сырлары, яғни, махаббат мәселесi. Кiтаптың атына қойылған "Бейтаныс әйелдiң құпиясы да"- әйел мен еркек арасындағы құпия сезiм сырларын паш ететiн күрделi әңгiме. Жазушы аты-жөнi белгiсiз бейтаныс әйелдiң құпия күнделiгiн ойда-жоқта қолына түсiредi де, үйiне алып келiп бастан-аяқ оқып шығады. Бар әңгiме осы. Күнделiктегi жазбалар бейтаныс әйелдiң бүкiл құпиясын, яғни, жан дүниесiндегi толқыма-толқыныстарын, сезiмiндегi сергелдеңдерiн толық ашып берген: "Жаным! Әр күнiм, әр түнiм сiздi ғана ойлауға арналатын болды. Қайда жүрсем де, не iстесем де сiз миымда, көз алдымда тұрасыз да қоясыз. Тұтқыныңызға мықтап түсiрген екенсiз. Торыңызға қалай, қай уақытта шырмалып қалғанымды да бiлмеймiн. Осынша естен айырылуға болады деп кiм ойлаған?! Әсiресе менiң жағдайымда. Жалғыз ғана үмiтiм - сiздiң маған деген көңiлiңiз. Сiз суып кетсеңiз, ол соққыны көтере алмайтын шығармын. Суымаңызшы!" - деген әйел күнделiгiндегi жазуларды оқиды да, оған өз ойын тiркеп, көзқарасын бiлдiрiп отырады: "Сөз сыңайынан әйелдiң жас, еркектiң егде екендiгi бiрден аңғарылады. Оның үстiне әйелдiң күйеуi, еркектiң әйелi бар болу керек. "Әсiресе менiң жағдайымда", - деуi, сiрә, сондықтан"[12].
Әңгiме бастан-аяқ осындай тәсiлмен жазылған. Алдымен күнделiктен үзiндi келтiрiледi де, соңынан автордың соған деген ой-топшылаулары қосарланады.
Көркем әдебиетте адамның жан адамға аша алмайтын құпия сырларын ашып көрсететiн көркемдiк тәсiлдердiң бiрi бұл. Осылай басталған бейтаныс әйелдiң құпия сезiмiне автормен бiрге бiз де куә боламыз, қызыға түсемiз, құныға оқимыз.
Шығарманың соңына дейiн бейтаныс әйелдiң кiм екенiн, түр-түсiн ажырата алмаймыз. Өйткенi онда не портрет, не диалог жоқ, сонда да күнделiгi арқылы оның қандай адам екенiн жазбай танимыз. Iшкi ойлары, сезiм сырлары, санасындағы сан алуан толқыныстар арқылы жанының нәзiктiгiн, тектiлiгiн, жүрегiнiң нұрлылығын, бәрiн ақылға жеңдiре алатын парасат-пайымдылығын, жалпы табиғи болмысының тазалығын айтпай танимыз. Адам жанын жегiдей жеген жан жарасын, iшiне запырандай жиналған құпия сырын өзiне ашпағанда кiмге ашпақ, ақ қағазға ақтармаса, шерiн қалай тарқатпақ?! Ендеше, бейтаныс әйелдiң құпиясы күнделiгi арқылы ашылуы заңды, сенiмдi, нанымды. Кейiпкердiң жан-дүниесiндегi арпалыстарды, сана-сезiмiндегi алақұйын ой ағыстарын беруге бұл әдiс өте ыңғайлы әрi қолайлы.
Өмiрде өшпейтiн, ескiрмейтiн, мәңгiлiк ешнәрсе жоқ. Бәрi де өткiншi. Сезiм де суып, көңiл де қалады екен. Бейтаныс әйелдiң телегей теңiздей толқыған сезiм селi аз ғана уақыттың iшiнде сарқылған судай тартыла қалады. Әйел күнделiгi де аяқталып қалады: "Бұдан былай менiмен бос уақыт өткiзiп әуре болғыңыз келмесе, өстiп жоқтан өзгенi сылтауратарыңызды күнi бұрын бiлгенмiн. Сөйтiп, сезiмiмдi де бiржола өлтiрiп тастайды-ау деп қорыққанмын. Байқаймын сол күдiгiм расталғандай"[13.231].
Күнделiктегi жазбалардан тек әйелдiң ғана емес, онымен көңiл-хошы жарасқан бөгде еркектiң де қандай адам екенi сыр берiп қалады. Әрине, басында еркекке iш тарта қалғанымызбен, әңгiменiң соңында оның да бет-пердесi ашылып, секем аламыз. Мiне, бұл жазушының шеберлiгi. Шеберлiгi ғана емес, өзiндiк жаңалығы да. Тақырыбы сол баяғы махаббат мәселесi болғанымен, соны суреттеудегi өрнегi өзгеше, яғни, формасы жаңа. Кейiнгiге үлгi боларлық үздiк әңгiме. Қазақ әдебиетiнде адамның жан дүниесiн қойма қопарғандай қопаратын бұндай шығармалар сирек. Бейтаныс әйел күнделiгiн былайша аяқтайды: "Бiрақ мен бәрiбiр бақыттымын, өйткенi шын сүю дегеннiң не екенiн аз уақыт болса да бастан кештiм: рахатын да таттым, азабын да таттым. Сол үшiн сiзге ризамын. Қалғанын келешек көрсетер"[13.239].
Мiне, ескi һәм мәңгiлiк тақырып - махаббат туралы жазылған бұл әңгiменiң айтары да: "Шын сүюдi сезiну!". Ал ұлы жазушы Достоевскийдiң айтуы бойынша, "Шын сүйе алатындар тек әйелдер ғана".
Кiтаптағы бұдан да басқа "Қамыт жағалы қоңыр көйлек", "Қыз сезiм", "Құпия махаббат", "Мұнтаздай Мұмтаз", "Қырғыз келiншек", "Өш алудан өршiген әдет", "Екi қырсық", "Күю" атты әңгiмелердiң де негiзгi тақырыбы махаббат мәселесi, еркек пен әйел арасындағы сезiмдiк һәм интимдiк байланыстар. Бәрi де нанымды, сенiмдi, шынайы, оқылымды. Бiр қарағанда қарапайымдау көрiнгенiмен, бұл әңгiмелердiң барлығы адамды бiр уақ сезiм шуағына бөлейтiн, жанға дауа болатын, түрлi ойларға жетелейтiн көркем дүниелер. Бұлардағы ең басты ерекшелiк - тақырып ортақ болғанымен, қай жағынан болсын бiрiн-бiрi қайталамайтыны. Бәрi өзiнше бөлек, өзгеше әлем. [14.193]
Кейiнгi кездерi әңгiме жанрына көбiрек қалам тербеп жүрген жазушының бiрi - Қуандық Түменбай. 1999 жылы Алматыдағы "Зерде" баспасынан "Көз" деп аталатын шығармалар жинағы жарық көрді.
Тоқырау жылдарындағы және тәуелсіздік тұсындағы қазақ ауылдары мен қала тіршілігінің тұрмыс-күйі Қ.Найманбаев, Д. Досжан, С. Елубаев, С.Балғабаев, М.Асылғазин, С.Асылбеков, Н.Ақыш, Д.Әшім - ханов, Т.Мәмесейіт, т.б. жазушылардың әңгіме - леріне негіз болды. Аталған жазушылар ауыл қазақтарының трагедиялы хал-күйін нақты мысалдармен шынайы бейнелей отырып, жер асты байлығының қазаққа бұйырмай жатқандығына күйінді. Пейілі кең, көңілі дархан, қонақжай да бауырмал қазақтың ұлттық қасиеттеріне үңілу арқылы ұлттық характерлерге ерекше көңіл бөлді. Ауыл мен қала тіршілігін параллель суреттеумен бүгінгі ауыл өмірі мен қала тынысынан біршама хабар берді.
Н. Ақыштың тәуелсіздік жылдары мерзімді басы - лым беттерінде жарияланып, Бейуақта жанған от (2010) атты жинағына енген Бейуақта жанған от, Қадірсіз қоңыр, Нағыз әже қайда?, Бұрынғы бастықтың әйелі, Мұңды жанардың сәулесі, Дон-Жуанның қалыңдығы, Көнбіс бәйбіше, Жұмыс іздеген қыз және басқа да көптеген әңгімелері көр - кемдік үдесінен шыққан шығармалар. Жазушы атал - ған әңгімелерде қоғам мен адам арасындағы ежелден келе жатқан үйлесімсіздіктердің сырларына жекелеген жандардың бастарынан өткен қызықты оқиғалар арқылы үңілуге тырысады. Кез-келген әңгі - месінде адам тағдыры ішкі қайшылықтарымен, әлеу - меттік сипаттарымен дараланған. Тәуелсіздік пен демократия еркіндіктеріне ден қойған кейіпкерлердің өмір жайындағы ұстанымдары оқырманды тосын ойларға жетелейді.
Осындай белгілі жазушылармен бірге К. Рахымжанов, Н. Қами, Р. Мұқанова, Т. Ахметжан, Н. Ораз, Ә. Салықбай, А. Алтай, Д. Рамазан, А. Кемелбаева, Ж.Қорғасбек, Қ. Мұқаш, Д.Амантай сынды бір топ жас қаламгерлер тәуелсіздік тұсындағы қазақ әңгіме - лерінің көркемдік деңгейін көтере түсті.
К. Рахымжанның Қалғұты (2007), Қанатты жылдар (2007), Шилі өзен (2008) атты әңгімелер жинағына тәуелсіздік тұсында мерзімді басылым беттерінде жарияланып, оқырман қауым мен сыншылар тарапынан оң бағасын алған әңгімелері топтастырылды. Жазушы әңгімелері бүгінгі замандас бейнесін суреттеуде олардың жаңа дәуірдегі қоғам ісіне белсене араласуы мен адалдық, достық сезімдерін, еңбек жолындағы күрделі ізденістерін көркемдікпен өмір шындығына сәйкес бейнелеуімен ерекшеленеді.
Н. Қамидың Кездесу (2003), Көк қақпа (2010) жинағына енген әңгімелердің барлығы да тәуелсіздік жылдар әдебиетінің жемісі. Автор ХХІ ғасырдағы ел мен жер, адам мен оның жан дүниесін өзімізбен бірге өмір сүріп жатқан қазіргі замандастарымыздың тыныс-тіршілігімен көрсетуге ден қойған. Көк қапа әңгімесіндегі кейіпкердің түсінен қара домбыраның кетпей қоюынан көп сырды ұғуға болады. Хан Мөде құрған көшпенділер империясын он төрт ғасырдан кейін билеген Шыңғыс Қағандардың ХХІ ғасыр перзентін мазалап жүргені бүгінгі тәуелсіздіктің оңайшылықпен келмегенін ата-баба рухы ескертіп жүргендей әсер береді. Оны мына жолдардан аңғаруға негіз бар: Ешкімге тәуелді болмай, айдарыңнан жел есіп, алшаң басып жүрер заманды жақындата түссем деп мен де талпындым, амал не, ақыры қолым жетпей, айға шапқан арыстандай мерт болдым, сол азаттыққа Алланың әмірімен өзің жеттің, енді соның қадірін біліп, қастерлей білсең кәнеки? [15,267]. Қара домбыра елі мен жерінің азаттығы, бостандығы үшін күрескен көшпе - лі - лерден қалған бірден-бір көнекөз шежіре. Оның шанағына Мөде ханнан бергі көшпенділердің барша тарихы сыйып қана тұрған жоқ, ол сол тарихты ХХІ ғасырға жеткізіп тұрған аталар аманаты.
Р. Мұқанованың Құбыжық (2002), Қаралы төбе, Өзің, Тұтқын (2003), Композитор, Мұқағали әңгіме - лерінен де кеңестік жүйе ыдырап, жаңа өмір бастауға бет алған адамдардың психологиялық күйзелісі суреттелетін экзистенциалистік, постмодернистік арнаға жол ашатын көркемдік ізденістерді байқауға болады.
Т. Ахметжанның О дүниенің қонағы (2001) атты кітабында Шәрбат, Тұма, Тергеу, Төрт қанден, Күнәһар, Айқасқа сияқты әңгімелері топтастырылса, 2006 жылы жарық көрген шығармалар жинағының 1 томына енген Сынық қанат көбелек, Қылбұрау атты әңгімелері де өзіндік айтары бар шебер туындылар. Өз замандастарының ар-ұяттан безе бастағанын көрген жазушы әңгімелерінің барлығында дерлік адамгершілік мәселесі көтеріледі. О дүниенің қонағы әңгімесіндегі о дүниелік болып келген Қияқ бейнесі оқырманға ой салады. Өмір жайында философиялық ой түйген жазушы нарық заманындағы ақшалы азаматтардың мұңсыз өмірінен сыр шерте отырып имандылық мәселесін алға тартады.
Ар ілімін жоғары қойған жазушы О дүниенің қонағы (2000), Күнәһар әңгімесінде ар-ұят періштесі мен сайтандарды арбастыра отырып, адамшылық, имандылық мәселесін алға тартса, Махаббат әуені (2006) шынайы пәк сезімге құрылған. Жазушының барлық әңгімелерінің негізгі өзегі - ар ілімі. Әңгіме жанрына тұрақты түрде араласып жүрген жазушының бірі - Асқар Алтай. Оның АҚШ консулының тас лақаты (2000), Лайбаран (2000), Түсік (2001), Тараншы Жолбарыстың сатқындығы (2001), Кентавр (2002), Қызыл қасқыр (2002), Стақан (2003), Сібір офицері (2004), Альпинист (2004), Шаһид (2006), Салбурын (2006), Прописка (2007), Көзжендет (2008) әңгімелерінен мазмұндық, түрлік ізденістер байқалады. Ұлттық танымға ерекше мән беретін жазушының мифке құрылған Кентавр әңгімесіндегі Басарыс атты айғыркісі мен Салбурындағы тотемдік таным қазіргі қазақ әңгімеле - ріндегі көркемдік ізденістердің мысалы.
Қазақ әңгімелеріндегі көркемдік ізденістер А.Кемелбаева әңгімелерінен де байқалады. Діни-философиялық негіздегі Ғибадат (2000) әңгімесінде публицистикалық сарын басым болса, бірінші жақтан баяндалған Құс әңгімесі философиялық ой-толғамдарға құрылған. Модернистік, постмодер - нистік ағымдарды жете меңгерген жазушының алғашқы әңгімесінде дін тақырыбы көтерілген. Ол қасиетті Құран сүрелерінен мысалдар келтіре отырып, жалғанды жаратушы Алланың ұлылығын мойындайды. Алла тағалаға жасалған құлшылық оған деген шексіз сүйіспеншіліктің белгісі болса, бұл әңгіме о дүниенің бар екендігіне сендіре отырып, ақырзаманнан Аллаға жасаған құлшылық қана алып қала алатындығын нанымды бейнелеген туынды. Екінші әңгімедегі зулаған көлік астында тапталып жататын құс пен қаңғыбас иттердің өлексесіне көпшілік мән бере қоймауы мүмкін, алайда жазушы олардың да Алла тағала жаратқан тіршілік иесі екендігіне көңіл аудартады. Әңгімедегі әрбір деталь адамның түйсігіне әсер етпей қоймайды. Осы ой Тобылғысай әңгімесінде жалғасын тапқан. Автор тек қана жан-жануар емес, барша тіршілік иесін бір Алланың жаратқандығына сендіреді. Қоңыр қаз әңгімесінде адам баласының дертіне құстардың арасынан шипа іздеген жазушы Қияда әңгімесінде Түсіпхан өліміне қатысты ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа көңіл бөлумен күнделікті өмірде кездесетін жайттардан өмір мен өлім концепциясы жөнінде философиялық түйін жасайды.
Д. Рамазан Көкжал (2001) әңгімесінде адам мен қасқыр арасындағы тартысты бейнелеу арқылы табиғаттың тылсым күштерін бағындыру мүмкін емес екендігін еске салса, Алланың елшісінде (2008) дін тақырыбын көтерген. Д. Рамазанның Көкжал әңгімесі тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әңгімесінің көкжалы ретінде танылған туынды. Қазақ әдебиетінде М. Әуезовтің Көксерегінен бастау алған қасқыр бейнесі тәуелсіздік тұсында Ж. Ахмадидың Кезінгеннің кезі, Ажал аузында, Кие, А. Алтайдың Қызыл бөлтірік, Д. Рамазанның Көк - жал әңгімелерінде жалғасты. Аталған әңгімелердің барлығында дала тағысын екі аяқты пенделердің бағындыра алмағандығы әр түрлі орта мен әр түрлі жағдайда жан-жақты бейнеленді. Жазушы екінші әңгімесінде Қарлығаштың құйрығы неге айыр, Қазығұрттың басында кеме қалған сынды белгілі аңыз-әңгімелерді қайта тірілткен. Сағындым сені жанқалада (2008) адам бойындағы бір сәттік сезімнен адамгершілік, ар мәселесін жоғары қоя білсе, Сүйген жүрек (2008) тек қана екі ғашық арасындағы емес, туған жерге деген махаббат қоса өрілген. Махаббат мәселесін бүгінде Отанына қайта оралып жатқан оралмандар тағдырымен ұтымды ұштастырған.
ХХІ ғасырда әңгіме жанрына тағы бір топ жас буын өкілдері келіп қосылды. Олардың қатарында мерзімді басылым беттерінде әңгімелері жиі жарияланып жүрген Қ. Аманжолұлы, Қ.Әбілқайырұлы, М.Омарова, Л.Қоныс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ПСИХОЛОГИЗМІ
0.1 Қазақ әңгіме жанрының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
0.2 Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ЖАНРЛЫҚ-КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі көркем уақыт пен кеңістіктің берілу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2. Қазіргі қазақ әңгімелерінің жанрлық және көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі қазақ әдебиеті өз кезегінде дамып келеді. Әр дәуірдің өнер туындыларын, оның ішінде көркем шығарма әңгіме жанрын, уақыт пен кеңістіктегі өту сипатына қарай, таным болмысымен зерттеу-зерделеу тоқтамақ емес. Қоғамды қарапйым адам баласы барды-бар, жоқты-жоқ деп қараумен ғана шектелуі мүмкін. Ортаның тыныс-тіршілігін туа бітті дарын иесі жазушы ғана тылсым дүниенің бет-пердесін көре алады. Жазушының тақырыбы қоғам айнасы бола біледі. Прозаның шағын жанрын дамыту кезінде осы мүмкіндікке қол жеткізе аламыз. Өйткені, жазушының шығармашылығы өмір сүрген ортамен байланысты жоққа шығармайды. Жазушы-автор-баяндаушы-шығарма кейіпкері оқырманмен бірге ой бөлісіп, оқырман өзін сол шығармадан да табуы ғажап емес. Жазушы айналасынан байқаған нәрсесіне жан береді, қайтадан бейнелеу арқылы екінші өмір сыйлайды. Сан қилы тағдыр болатыны сияқты тақырып та сансыз. Сөз өнерін бағалай алатын жазушы, тақырып көздегенде айтылар көркем ой мен көркем суретті арнайылап таңдайды. Себебі, адам өмірінің түпсіз сыры өзіне беймәлім болғанымен, бақылаушы ретінде жазушы жүрегіне жақын келеді. Жазушы әңгімелерінің тақырыбы осылай шығармашылықпен ойлаудан туындайды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Прозаның дамуы қоғамдық ой-сананың дамуынан тысқары қала алмайды. Тiптi, әңгімелерде тану, түсiну, түйсiну, қабылдаудың да қоғамдық жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты болатынын ұмытпауымыз керек. Дипломдық жұмыстың өзектілігін уақыт өтуіне орай қоғам өзгерісін сипаттайтын қазіргі қазақ әңгімелерін жан-жақты талдап, жанрлық және көркемдік ерекшеліктерін, жаңа әдеби бағыттың қарастыруымен көрсетуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті ғылымында әңгіме жанрын көркемдік деңгейі мен жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет зерттеушілерінің зерттеу нысанына айналып келгелі қашан. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3], Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов, С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов, Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали, Б.Майтанов [8], А.Ісмақова [9] жанрлық теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыстың міндеті мен мақсаты.
- қазақ әңгіме жанрының қалыптасуын қарастыру;
- қазіргі қазақ әңгімелерінің көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау негізінде тілдік заңдылықтарға сүйене отырып, әрбір сөз бөлшектерінің қуаты, кескіндемелік өрнегін анықтау;
- қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологизм мәселелерін анализдеу;
- қазіргі қазақ жазушыларының шығармалары, оның ішінде жас прозаиктер А.Мантай, Бейбіт Сарыбай, Қ.Әбілқайырдың әңгімелерінің уақыт пен кеңістіктегі өту сипатына қарай авторлық ұстанымдарын, көркемдік ізденістерін қарастыру;
- Ж.Шаштайұлының әңгімелеріндегі психологизм мен поэтикасын талдау;
Зерттеу нысаны. Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып Жұмабай Шаштайұлы, Аягүл Мантай, Бейбіт Сарыбай, Қанат Әбілқайырдың шағын жанрлы шығармалары алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми, теориялық, әдіснамалық негіздері. Дипломдық жұмысты жазуда қазақ әдебиеттану ғылымының белді өкілдері А.Байтұрсынов, З.Ахметов, Б.Кенжебаев, Б.Майтанов, А.Ісмақова, Г.Пірәлиева, Ш.Елеукеновтердің еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста салыстырмалы-тарихи, мәтіндік талдау, салыстыру әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жоба кіріспеден, негізгі бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ПСИХОЛОГИЗМІ
2.1. Қазақ әңгіме жанрының қалыптасуы.
Әңгіме жанры -- оқиғаны қарасөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам, оның өмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, тәтпіштеп баяндауға, ұзақ суреттеуге орын жоқ. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне бірінші жақтан баяндалып, әңгімешінің оқиғаға тікелей қатыстылығын көрсетеді. Б.Майлин, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтің әңгімелері -- қазақ әдебиетіндегі осы жанрда жазылған үздік шығармалар. Қазіргі әңгіменің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатыр. Сонау көне заманнан-ақ халық өзінің тұрмыс-салты, күнделікті тіршілігі жайлы ауызша әңгімелер туғызып отырған. Мұндай әңгімелер бір рет қана айтылып қоймай, әр жерде, жиын болған кезде айтылған да, ондағы оқиға бірте-бірте тұрақты сюжетке айналған. Сөйтіп, ауыз әдебиетіндегі дәстүрлі жанрға айналған. Жеке адамның басынан өткен оқиға ретінде айтылатын мұндай әңгімелерді халықаралық фольклортануда меморат деп атайды [10]. Проза жанрының қалыптасуынан бастап әңгімелердің тақырыптарының ізімен қарастырсақ, шынайы өмір деңгейлес көріністі анықтай аламыз. Х.Н.Садықовтың пікірімен нақтылай түссек: ... шығарма тақырыбы - бұл, шартты түрде айтқанда, өмірдің өзі, шынайы әрекеті, жазушыны қоршаған әлем және оның шығармасының негізгі өмірлік діңгегі. Мәселен, қазақ әйелінің әлеуметтік жағдайы, теңсіздігі, қоғам арасындағы тартыс, отаршылдық, ағарту т.б. тақырыптары дер кезінде көтерілді. Мұнымен қатар адам жан-дүниесіне үңілген терең де мазмұнды психологиялық мәселелерді қамтитын тақырыптар кең құлаш жайды. Қаралы сұлу, Оқыған азамат, Шолпанның күнәсі, Қорғансыздың күні, Кінәмшіл бойжеткен классикалық шығармаларға айналды. Қазақ қоғамының ғасыр басында және одан кейінгі кешкен түрлі жағдайы мен оқиғалары Бәти, Елес, Күлпаш, Қара бақсы әңгімелерінің тақырыптарына өзек болды. Мұнымен қоса Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры сатира бағытындағы сол заманғы қоғамды әшкерелейтін әңгімелер бір төбе. 1923 жылы І.Жансүгіровтің Мерген Бөкен әңгімесі да әдебиетке қосылған үлес болды.
М. Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімесінде өмір шындығының контрасты күйінде Ғазиза трагедиясы мен Ақандардың өмір сүру мақсаты деңгейінде суреттелуі - әлеуметтік теңсіздікті аңғартқан. Аяусыздыққа қарсы ұмтылдыруы - ұлтты оятып Оян, қазақ деп ұрандаумен бірдей дәрежеде. Сондықтан, қазақ әңгімелерінің тақырыптары табиғаттың, кейіпкердің алай-түлей сан қырлы жан дүниесі арқылы өрнектелген. Қорғансыздың күні Б.Майтановтың тұжырымдауынша қазақ әңгімесіндегі модернистік бағытты көрсетеді. Жақып қыстауын - мекеншағын (хронотоп) атай келе, М. Әуезов кейіпкеріне тығырықтан шығудың жолын іздетпейді, себебі таусылмас өмір қайшылығына қарсы тұрмай-ақ жеңімпаз еткен деп дәлелдейді.
Қорғансыздың күніндей ғасырдың ұлы оқиғалары қаншама болса, әңгіме жанрының тақырыптары да соншама дейтіндей. Ғ.Мүсіреповтің әңгімелері Ер ана, Ақлима, Ашынған ана, Адамның анасы, Өлімді жеңген ана ел басына ауыр күн түскен жылдардағы ана қаһармандығы десек, Айгүл қойшының бір күні, Автобиографиялық әңгіме әңгімелері жаңа заман келбетінен хабар береді. 1960 жылдан кейін Өмір жорығы, Қыран жыры әңгімелері жазылды. Шығарма тақырыбы адам бойындағы жамандықтан арылып, жақсылыққа ұмтылдыратын, сан сауалға жауап іздегенімен құнды болды. Бұл әңгімелерде халық мүддесі, қиянат пен парықсыздыққа қарсылық және әділет жолында күресуші қаһармандары, күрес жолындағы адамдық пен арамдық, жақсылық пен жамандық т.б. баяндалады. Жазушы Ғ. Мүсіреповтің әңгімелерінде дені түгелдей заман ағымы қамтылды. Жоғарыда айтылған тақырыптарға енген тың жаңа өзгерістер - қазақ қоғамының тіршілік-тынысын, болашақты болжай білуін байқатады.
Өмір жорығы әңгімесі Ғ. Мүсіреповтің адамтану мен тағдыр құпиясын білмекке ұмтылдыратын көркем ойы. Таланты ерекше суреткерлердің кейіпкерлері аң ба, балық па, қыран ба, тағы басқа болсын адам бейнесін келістіре көркем суреттеу шеберлігі шыңдалмаса, төмендемеген. Қазақ жаны ертегіге сусындап өскен және бәрінің де киесі бар деп ұққан тәлім орны өзінше бөлек. Ендеше, қазақ жазушысының Көкқасқа балығы сөйлеуден бұрын ойлай алатынына, ойлаудан туған ақылды іс-әрекетіне таң қалмайсыз. Таң қалатын жайыңыз - тіршілік жағынан келгенде өмір сүру арпалысы адам деп те, құс деп те, балық деп те бөлінбейтіні. Осылай әр туындыдан жазушы еңбегінің нәтижесінде көз жеткізгенде ғана дана қазақтың кие деген ұғымы шын мәнінде қабылданады.
Әңгіме барды базарлай алмайтын ұрпаққа, әсіресе кеңес заманында дүбәра күйде жалтақтап өскен қазіргі кейбір үлкендерімізге (немересіне бесік жырын айта алмайтын әжеге, ертегі түгіл ақылы өзіне жетпей жататын тоқығаны аз аталарды ескердік) арнап жазылғандай. Ұрпақ тәрбиесі, ұлт келешегі қандай болу керек десең - Өмір жорығы шамшырағың болмақ. ...Күн көрістің бақай қимыл, баяу қозғалыстарын, қапы қалтарысын аңдитын дағдылы бой тасаларын біржола ұмытқандай, оқшау орғып әдейі көзге түседі, - деген бейнелілік қашан да болсын заман күн тәртібінен түскен емес. ...Теңіз қарнын семсердей тілгілеп жүрген жалғыз өзі ғана емес екенін Көкқасқа енді абайлады. Өзімен ата-тегі бір Азат-мая нәсілінің естияр еркектері түгел түгел құтырынып, теңіз астын олар да дүрліктіріп жүр екен... Үлкен жорыққа жолдан қосыла кетпек болып, жол тосып жүрген жалқау-жампоз қырт еркектер де бар екен ...Ойлағандары өз қамы, өз құлқыны. ...Ата-тегі басқа, аран ауыз - кер азулар да көш-қон қарбаласын аңдып, жем іздеп, жол тосып жүр. Бұл олардың қашанғы әдеттері, өңкей кер азу жем басарлар осындай қарбалас кезінде қарындарын оңай толтырып, қабырғаларын жауып қалады. Ең қатерлі жаулар да осылар. Аузына іліксең, тірідей қылғып жібереді, қабағын да шытпайды. Көкқасқа бұлардан ығысқан жоқ. Қанды ауыздар тобын қақ ортасынан найзағайдай жарып өтті. Құлқын тырбаңмен жүргендер найзағайды қалай ұстап алсын, ауыздарын ашқан бойы қала берді. Аты балық атанғанымен сүліктей жіңішке, қылыштай ұзын Миного дейтін залымдар да тосқауылда жүр екен, - деуі қазақ халқының шиырлы тағдырын, тосқауылдарын, жеңістерін, жеңілістерін паш етеді.
Сәбит Мұқановқа жазған хатында Ғ. Мүсірепов: ... ұнатпайтыным: алған теманың өзінен басқа, ешқайда бұрылмайтын әдет, - деп ағынан жарыла отырып айтқан дәлелді түйіні әдебиеттегі ұстаздығына еріксіз назар аудартады. Әңгіме жанрының қыр-сырын кеңінен зерттеп жүрген С.Шарабасов мұны былай бағалайды: ... Сырты қарапайым көрінгенімен Ғ. Мүсірепов - ішті, көп қырлы, жұмбақ қаламгер. ...Әдебиетке ғашық, саясатқа сақ. Әр сөзін жүз толғанып, мың ойланып, айтқанынан айтпағанын көп, сөйлегенінен мегзегені мен астары мол ой-толғаныстар болып шығады. Сол сияқты: ...Алған тақырыбыңды, оқиғаңды неден бастау, қалай жаю, қалай қиыстыру, қалай түюдің жолдары бар. Құр құрастыра берген, үйлестіре берген сөз өлең де болмайды, әңгіме де болмайды. Бальзак, Толстой, Горькийлер суретшілігінің үстіне үлкен шебер: әңгімені тоқсан құбылтып, өзгертіп, жайып, араластырып, аяғында бар мәселені ұсақ бөлшектеріне дейін бір жерге әкеліп түйіп тастағанда барлық оқиға-кесек болып шыға келеді... Үйренетін нәрселеріңіздің ұшы-қиыры жоқ, - деп өз пікірін ұсынады. Қараңыз: ...Кірпияз Жапония, алыс Африкадағы Алжир, Гвинея, Сенегал, Нигерия, ұлы паң Рим, көптілді Дели, жұмбақ Индонезия сияқты тағы көп шет елдерде Ғабит Мүсіреповтің Ана циклі, Жапон балладасы триптихі, Қазақ қалпында психологиялық ұштағаны, Сөз жоқ, соның іздері саяси әңгімесі, Этнографиялық, Автобиографиялық диалогия әңгімелері, Өмір жорығы, Қыран жыры анималистік хикаялары, Жеңілген Есрафил, Ер Қаптағай, Ана жыры мифологиялық үштік әңгімелері әлі ықыласпен оқылуда, - деген С. Шарабасовтың тұжырымды ойы әлемдік көркем әңгімелердің қатарын толықтыратын межені, әрі қазақ жазушысын биіктетуден қазақ әңгімелерінің мәртебесін және сол арқылы қазақ әдебиетінің жетістігін белгілетеді.
Қазақтық болмыс айтылған уақытта мінез, ұстаным назарда болуы тиіс. Әсіресе, қазақ халқының әділдігі көрінетін тұс - өткір әжуаны тәрбиелі бағытта қабылдауы, орындауы. Бұл қағида біздің әдебиетімізде қалыптасқан. Ғ. Мүсіреповтің әңгімелерінің әдеби тәсілінде әжуалау шығарма мұратын әдемі өрнектеуге жетелейді. Сондықтан суреткердің Жапон балладасы циклындағы әңгімелерінің соғыс тақырыбы күлдіре отырып жылатады. Арқаның әңгімесі шындықты батыра отырып, келекелеу арқылы бос мақтан, өзгеден өзін артық санауды аямай түйреп өткен, халық құдайдың екінші аты қағидасын үйреткен тәлімді шығармасы. Қараңыз: ...Мен өзімше, бір-екі күн ессіз болған сияқтанамын. Бірақ, Америка институтының адамдары, әсіресе бір соғыс докторы маған екі ай бойы ұрысып жүріпті.
- Не деген қырсық адам, арқасының қалай күйгенін, бомба жарылған эпицентрден қанша жерде күйгенін неге тезірек айтпайды?! Соғыс ғылымы үшін оның қандай маңызы барлығын түсінбей ме екен! Жоқ, ол жақсы түсінеді. Қасақана айтпайды. Намыстанған болады, қорланған болады!.. Елің жеңіліп, тізе бүгіп, бас иген шақтамұныкі қай қорлану екен? Елің бас иді, ақымақ жапон, императорың бас иді, күнің бас иді!... Мұндай бейнелеу құралдарында психологиялық жағдай, дауыс ырғағы, ой мен сезім молынан кездеседі: Қазақ прозашылары да бірінші жақтан әңгімелеудің бүкіл стильдік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі танып дамытумен бірге оның түрлі әдеби тәсілдерін де өздерінің табиғи таланттарының рухымен, шеберлік даралықтарымен, шығармашылық ізденулерімен жетілдіре түсті. Бірінші жақтан әңгімелеудің жаңаша тәсілдері, дәлірегі, жаңаша белесі қазақ прозасы үшін тың құбылыс болғандықтан сол кездері әдеби өмірде, жазушылар мен сыншылар арасында айырықша қозғалыс, ірі пікір талас тудырғаны да белгілі, - деген болатын Г. Пірәлиева. Соғыс осындай санасыздардың ойынынан басталатынын ескерткен: ...Біздің екі қалаға американецтар атом бомбасын тастаған, - деп бір тоқтады. - Неге? - Шыдаммен тыңдаңыз демедім бе? Тәжірибе жасаған көрінеді. Алғашқысы - тәжірибе, екіншісі - тәжірибенің дұрыс екендігін біржола анықтау ...Ә? Ол туралы екі жорамал бар. Жапония жеңіліп тізе бүксе де оның аржағында біржола бұқтырып тастау болса керек ...Одан соң, одақтастарының өзін де ықтырып алу... Соғыс арты қашан да бірдемені бөлісу, соғыс атын әрірек апарып арқандаумен аяқталатын әдеті бар емес пе... Жұрт аузындағы жорамалдар осы.
Суреткер жазушы кейіпкеріне өмірдің жақсы-жаманын арқалату мақсатында емес, кейіпкердің жан-дүниесіндегі сапырылыспен қараған. Әңгіменің мәні - әрбір адам қиындықпен кездескенде жеңіп шығуды, құндылықтың сырын түсініп қана қоймай, сол үшін күресе білу насихаты. Кейіпкерінің ауыр жағдайын суреттеген юморлық тәсілін байқаңыз: ... Есім кіргеннен кейін ақ халат киген доктордан неге жатқанымды сұрадым.
- Арқаң Жапонияның географиялық картасындай, - деді ол. - Оң жақ жауырыныңа Хоккайдо аралын салыпты... Ұлы Хонсю түгелімен оң жақ жоныңда... Мықыныңда Симоносеки қылтасы... Саныңда Кюсю... құдайға шүкіршілік ет. Осының бәрі сол жағыңда болса, оянуың қиын болатын еді.
Жапон балладасының құрылымдық ұйымдастырылуы астарлы ойға сүйеніп, әңгіменің мұраттық мазмұнын тереңдете түскен, кіші прозаның жанрлық кеңдігін сапалы жаңартқан. Әрбір цикл сөйлетулері, сұмдық қатігез трагедияның түрлі шегін жалаңаштағанымен, бірін-бірі толықтырып, біртұтас суретке құралады, яғни біріге түскен. Адам басына тілемейтін азап, шектен тыс қайғы, өмір апаты - адамның қарсылықты әрекетін жинақтайды. Және оның жолына адамның қолымен жасалған қорғаныш керек, - деген Б. Жетпісбаева пікірі талдауды бекіте түседі және де Көпқырлылық, мазмұндылық - жылжымалы қасиет, символ-әңгіме жанрының тініне тән, басқа икемді әдебиет пішіндерінен осындай айырмашылығы бар, - деген пікіріне де толық қосыламыз. Трагедияның өзін күлдіре отырып кінәлау тәсілімен бейнелеу кейінгі жазушыларға тиісті ықпалын бере алған. Мысалы, Ж. Молдағалиевте өмірдің кейбір сорақылығын, тіпті трагедиялық жағдаяттарға жеткен мәселелерді Мүсіреповтік комизм тәсілінің көмегімен тапқырлық таныта бейнелей алған әңгімелері бар. Күле білу шеберлігі қазақтың қанында бар болғандықтан қазақ жазушыларына жұғыстылығы таң қалдырмайды.
Ұлттық сипат десек, оған алдымен ұлттық мінез, ұлттық психология, ұлттық дәстүр, ұлт тілі құрамдас болып жинақталатынын ғылымда дәлелденгені жазушылардың бейнелеу құралдарындағы суреттілік стилін тану жұмысымызда көмегін тигізді. Қазақ әдебиетіне тән ерекшелік жазушылар шеберлігінен құралған. Жалпы халықтарды біріктіретін психология бар да, сол сияқты оларды бір-бірінен ажырататын ұлттық мінез бен ұлттық дәстүр бар. Ғалым-суреткер М. О. Әуезов Манас жырының поэтика-сөздік амалдары зерттеуінде мұны былай түсіндіреді: ... Күлкілі ету, нақтылы тақырыпты жан-жақты ашу, жарықтандыру амалы, дінге қатысты бірнеше сәтте көрсетілгені кездеседі... комизмді мұсылмандар жылдам сезеді .... Басқа әдебиеттен айырмашылық, тіпті шеберлік мектебі майдан тартқан қылдай жүйеленуі керек. Әлем әдебиетіндегі трагокомедия жанрының қалыптасуына осындай ұшқын әсері және әр ел әдебиетінің ұлттық болмысы толықтыра дамыта бастаған.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары М.Мағауин, Д.Исабеков, Ш.Мұртаза, Қ.Жұмадiлов, Б.Нұржекеұлы, Қ.Түменбай, Н.Ораз, Т.Ахметжан сынды қаламгерлер осынау шағын жанрдың көсегесiн көгертуге әжептәуiр үлес қосты. Соңғы жылдары әңгiме жанрына сирек болса да қалам тартып жүрген қалам қайраткерлерiнiң бiрi - Шерхан Мұртаза. Жазушының Алматыдағы "Атамұра" баспасынан 2003 жылы жарық көрген "Соғыстың соңғы жесiрi" атты кiтабына бұрындары жазылған шығармаларымен бiрге кейiнгi "Алапар мен Динго", "Бұршақ", "Тәуекел той" сықылды әңгiмелерi топтастырылған. Жаңа жазылған шығармаларда бұрынғылармен салыстырғанда еш өзгешелiк, ерекшелiк жоқ. Тақырып, мазмұн жағынан болмаса. Дәстүрлi, классикалық әңгiмелер. Жазу техникасына мiн тағу қиын. "Тәуекел той" атының өзi айтып тұрғанындай, той тақырыбы туралы. Той болғанда да қазiргi заманғы үйлену тойы. Кең қазақтың кең пейiлдiгiн паш ететiн бәсеке тойы. Бiрiнен-бiрi асып түсу үшiн қарызданып-қауғаланса да, ашылып-шашылатын, барын төгiп, жанын салатын той.
Керiмқұл баласы Нұркендi үйлендiрмекшi. Кiм баласының қызығынан аянады дейсiз, аянып қалар түрi жоқ. "Тойды қайда өткiзбексiң? Үйiңде ме?" деген аталас ағайыны Төкеңнiң сауалына:
" - Жоқ, - дедi Керiмқұл шоқ басып алғандай шошып кетiп, - үйге кiм сыяды? Мен бес жүз адам шақырамын". Жазушы кейiпкерiнiң сөзiне ерекше мән берiп, кең мағына сыйғызады. Осынау бiр ауыз сөзден-ақ оның мiнез-құлқы ашылып сала бередi.
Керiмқұл уәдесiнде тұрады. Қаладағы ең үлкен мейрамханада бес жүз адамға дүрiлдетiп той жасайды. Әрине, атақ-абыройы жақсы. Бiрақ, мейрамхана иелерiмен және тойға шақырылған асаба, артистермен есеп айырысуға келгенде қатты сасады. Ес-ақылы шығып, жынданардай күй кешедi. Өйткенi, тойдан әжептәуiр кiрiм кiредi-ау деген үмiтi ақталмайды. Сенiм артқан бизнесмен жиен қарындасы Жеңiскүл омырауындағы бриллиант танасын жоғалтып алып, оны Керiмқұл нағашысынан көрiп, жиналған тойшыл қауымның көзiнше зiркiлдеп, тойдың шырқын бұзады: "Ресторанның дәлiзiне шыға бере:
- Нағашы, мен сiздi жұрт көзiнше ұялтпайын дедiм. Тойыңыздың шырқы бұзылмасын десеңiз, берiңiз! - деп қатқыл бұйыра сөйледi. Керiмқұлдың көзi шарасынан шыға жаздады.
- Ненi, байғұс-ау?
- Ненi, ненi? Бриллиант тананы.
- Шырағым, шалықтап тұрсың ба? Бiрләнт деген бәленi қашан берiп едiң маған?
- Жаңа мен машинадан түскенде менi неге құшырланып құшақтады десем, омырауымдағы тананы алып қойған екенсiң ғой. Бер, бере ғой ендi, мен ешкiмге айтпай-ақ қояйын.
Керiмқұл не дерiн бiлмей, тiлi байланып мелшидi де қалды"[11.]. Оқып отырып ерiксiз езу тартасыз. Әңгiмедегi кейiпкерлер сөзi юморға толы. Жазушының мысқыл аралас тiл өрнегiне тәнтi боласыз. Осынау шағын ғана диалогпен ұлттық мiнез-құлық пен бiрге жаңа заман адамының кескiн-кейпiндегi кейбiр кесiр сыпатты айқара ашып бередi. Шығарманың композициясы ширақ, атап өткенiмiздей, диалогтар характер жасауда ұтымды қызмет атқарып тұр. Әңгiменiң айтар ойы анық, идеясы қанық. Болған оқиғаны болғанындай баяндап берген сияқты. Күнде болмаса да, жиi куә болып жүрген жай. Өмiрдiң өзiнен ойып алғандай шынайы, сенiмдi. Әрине, қызыққа, қуанышқа шашылған малда не арман бар. Бiрақ, бәрi орнымен болса. Егер жағдайы көтермесе соншама ашылып-шашылудың не керегi бар?!. Мақтан ба? Иә, мақтан үшiн. Бес жүз адамға той жасап, абыройымды бiр асырайын деп ойлаған Керiмқұлдың тойы той сыйқы болмай, өзiнiң де, жиналған қонақтардың да берекесi қашып, жұрт алдында әбден масқарасы шығып, абыройы айрандай төгiледi. Бұл қазақы дарақылық. Осыны қаламгер уытты тiлмен жеткiзе бiлген. Әдемi кестелеген. Жазушының "Алапар мен Динго" және "Бұршақ" атты әңгiмелерi астары терең, бiр-бiрiмен үндес шығармалар. Бiрi - иттер, бiрi - бұлдырықтар туралы. Бiрақ зерделеп көрсеңiз, бұл екi әңгiмеде иттер мен бұлдырықтардың тiрлiгi суреттелгенмен, ондай жайлардың адамдарға да тән екенiн бағамдау қиын емес. Жазушы иттер мен бұлдырықтардың мiнез-құлықтарын арқау ете отырып, адамдардың тiршiлiгiне қатысы бар жайларды қозғаған. "Алапар мен Дингода" иттердiң қимыл-қаракеттерiн, бiр-бiрiне деген ынтызарлығын, құмарлығын, асты-үстiне түсiп аймаласуларын, қызғаныштан қырқысуларын, болмаса, "Бұршақтағы" бұлдырықтардың тiрлiгiн, қылықтарын, "қоразы мен мекiшiнiң махаббат айын аймаласумен өткiзгендерi" соншама тәптiштеп суреттеуiнiң өзi, көп жайды аңғартса керек.
Бұл, әрине, әдебиетте жаңалық емес. Бұрыннан бар, оқырманға әлiмсақтан белгiлi көркемдiк әдiс-тәсiлдер. Дей тұрсақ та ит-құстармен адамдардың өмiрiн қабыстыра, жымдастыра, қиыстыра паралелль алып суреттеу, сөз жоқ, жазушы iзденiсiнiң айқын айғағы. Оған астар берiп, мағына үстемелеу де қос шығарманың құнын одан сайын арттыра түскендей. Ендеше бұларды қазақ әдебиетiне олжа салған әңгiмелер деп айтуымызға әбден болады. Бұндағы негiзгi жаңалық та Ш.Мұртазаның iзденiсi, тақырыпты терең игергенi, мазмұнға салмақ артқаны.
Жаңа заман, жаңарған қоғам, жаңа адамдар туралы жазып жүрген жазушы Қабдеш Жұмадiловтiң 2002 жылы Алматыдағы "Атамұра" баспасынан жарық көрген "Прометей алауы" атты кiтабына соңғы уақытта жазылған бiр топ әңгiмелерi енгiзiлiптi. Шығармалардың басын бiрiктiрiп тұрған бәрiне бiрдей ортақ нәрсе - бәрi де бүгiнгi күннiң оқиғалары, бүгiнгiнiң адамдары. "Жалдамалы күйеу" әңгiмесiнде (инженер) Баймырзаның өз бала-шағасын тастап, басқа бiр бай әйелге (Айсұлу) кетiп қалғаны туралы хикаяны жазады. Ол қалайша он жыл отасқан некелi әйелi Бисара мен екi баласын тастап кеттi?..
Баймырза дүрiлдеп тұрған бiр комбинаттың бас инженерi, ал әйелi Бисара озат мұғалiм едi. Тұрмыстары да шалқып тұрған: "Осылай ел қатарлы жүрiп жатқанда, тоқсаныншы жылдар басталып, дүние астаң-кестең болды да кеттi. Соған дейiн тоқтаусыз жұмыс iстеп тұрған комбинатқа не жын жабысқанын кiм бiлсiн, аяқ астынан "банкротқа" ұшырап, жабылып қалды. Күнi кеше қаны жерге тамбайтын құрылыс инженерi бұлайша керексiз боп қалады деп кiм ойлаған. Кәсiпсiз қалған Баймырза олай-бұлай шапқылағанмен, еш жерден жұмыс таба алмады. Бисараның жалақысы әжептәуiр сияқты едi, ақша ауысып құнсызданған кезде, ол да түкке тұрмай қалды" [12.247].
Бұл тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында көптеген үйелменнiң басына түскен ауыртпалық, жалпыға ортақ жағдай едi. "Жұмыс жоқ!" деп бойында намысы бар еркек үйiнде қол қусырып жата алмайды ғой. Сөйтiп амалсыздан "Сейфуллин даңғылының бойында лек-лек болып отырған жұмыссыздар тобына барып қосылады".
Сейфуллин даңғылының бойында жүрiп Баймырза Айсұлу атты әдемi бай келiншекпен танысады. Ол сылқым бұларға үш ай бойы қос қабатты коттеджiн жөндетедi. Алайда, iс мұнымен бiтпейдi, жесiр келiншек одан соң
Баймырзаны өз фирмасына өзiнiң орынбасары етiп қызметке тағайындап, өзiне басы бүтiн қаратып алады.
Он жыл отасқан күйеуiнен айырылу оңай дейсiз бе, жылап-сықтаған, өз шашын өзi жұлып, өз бетiн өзi жыртқан Бисараға Баймырзаның да айтар дәлелi дайын:
" - Сенен, балалардан бөлек тұру маған да оңай дейсiң бе? Бiрақ осылай етпеске амалымыз бар ма? - дедi. - Сенiң қасыңда Айсұлу деген кiм ол? Сен одан әлдеқайда жассың, сұлусың. Өзiмнен бес жас үлкен қартаң қатынға көңiлiм ауатындай, менi жын ұрып па? - дедi. - Мен әлi-ақ Айсұлудан iргемдi бөлiп, өз алдыма тiрлiк жасаймын. Тiзгiнiм қолыма тиген күнi бiр сәтте аялдамай, өзiңе қайтып ораламын. Соған дейiн мұрсат бер! - дедi".
Баймырзаны да бiржақты кiнәлау қиын. Өз ойы, мақсат-мұраты бар. Өйткенi, ол да ет пен сүйектен жаралған жұмыр басты пенде.
Қ.Жұмадiловтiң бұл әңгiмесi, қазақтың "қолда барда алтынның қадiрi жоқ" деген нақыл сөзiн еске салады. Алтынның қадiрiн адам қолдан кеткенде бiлiп, сезiне бастайды екен. Бисара да күйеуiнiң қадiрiн өзiнен кетiп қалғанда ғана бiлiп, сезiне бастайды. Әңгiменiң негiзгi идеясы да осы.
Жалғыздық проблемасы. Бұл әдебиеттегi тың тақырып, соны жаңалық емес. Десек те, жазушы жалғыз қалған әйелдiң психологиясын, яғни жан дүниесiн өзiнше ашқан, жалғыздық проблемасын өзiнше толғаған: "Сол күйеуiнiң дәл қазiр басқа төсекте, өзге бiр әйелдiң қасында жатқанын ойлағанда, Бисараның жаны шырқырап:
- Әй, Баймырза-ай, қайтейiн, тiрiдей тозаққа салдың-ау! - деп қалай дауыстап жiбергенiн өзi де аңғармай қалады". Бiрақ, соның бәрiн үмiтке жеңдiредi. Келер күннен тек жақсылық күтедi? "Заман бұл қалпында тұрмас. Түзелер... Бiр күнi Баймырза да қайтқан құстай өз ошағына оралатын шығар"[12.244].
Автор шығармасын осындай жақсы көңiл күйде аяқтайды. Баймырзаның өз ошағына қайтып келетiнiн, болмаса мүлде келмейтiнi туралы кесiп-пiшiп ештеңе айтпайды. Оқырманды екiұшты дүдәмал күйде қалдырады. Соңына ой тастап кетедi. Ал ойландыратын, оқырманды бiр уақ ойға жетелейтiн шығарма жақсы шығарма.
Қ.Жұмадiловтiң бұдан басқа "Жемдеген қырғауылдар", "Құдайдың үйi", "Бiр ғана ғұмыр", "Дөңгеленген дүние-ай", "Тiленшi", "Бұқарбайдың бұқасы", "Ит базары" секiлдi әңгiмелерiнiң негiзгi өзегi де бүгiнгi күннiң оқиғалары, кейiпкерлерi жаңа заманның адамдары. "Жемдеген қырғауылдардағы" аудан әкiмi Нұрсаған Бектұрғановтың, "Құдайдың үйiндегi" Әкпар молданың, "Бұқарбайдың бұқасындағы" кәсiпкер Бұқарбайдың iс-әрекеттерiн суреттеу арқылы жаңарған қоғамның сыпатын, кескiн-келбетiн, тынысын ашып көрсеткен. Жаңарған қоғаммен бiрге сол қоғамда өмiр сүрiп жатқан адамдардың мiнез-құлқындағы, тiрлiгiндегi ғана емес, жан дүниелерiндегi өзгерiстердi де тап басып, шынайылықпен суреттей алған. Жазушы шығармаларындағы жаңалықты да осы жағынан iздеген дұрыс.
Шағын жанрда үзiлiссiз қалам тартып, үздiксiз жазып келе жатқан жазушы Бексұлтан Нұржекеұлының 2002 жылы "Атамұра" баспасынан жарық көрген "Бейтаныс әйелдiң құпиясы" атты жинағындағы әңгiмелердiң негiзгi тақырыбы әйел мен еркек арасындағы сезiм сырлары, яғни, махаббат мәселесi. Кiтаптың атына қойылған "Бейтаныс әйелдiң құпиясы да"- әйел мен еркек арасындағы құпия сезiм сырларын паш ететiн күрделi әңгiме. Жазушы аты-жөнi белгiсiз бейтаныс әйелдiң құпия күнделiгiн ойда-жоқта қолына түсiредi де, үйiне алып келiп бастан-аяқ оқып шығады. Бар әңгiме осы. Күнделiктегi жазбалар бейтаныс әйелдiң бүкiл құпиясын, яғни, жан дүниесiндегi толқыма-толқыныстарын, сезiмiндегi сергелдеңдерiн толық ашып берген: "Жаным! Әр күнiм, әр түнiм сiздi ғана ойлауға арналатын болды. Қайда жүрсем де, не iстесем де сiз миымда, көз алдымда тұрасыз да қоясыз. Тұтқыныңызға мықтап түсiрген екенсiз. Торыңызға қалай, қай уақытта шырмалып қалғанымды да бiлмеймiн. Осынша естен айырылуға болады деп кiм ойлаған?! Әсiресе менiң жағдайымда. Жалғыз ғана үмiтiм - сiздiң маған деген көңiлiңiз. Сiз суып кетсеңiз, ол соққыны көтере алмайтын шығармын. Суымаңызшы!" - деген әйел күнделiгiндегi жазуларды оқиды да, оған өз ойын тiркеп, көзқарасын бiлдiрiп отырады: "Сөз сыңайынан әйелдiң жас, еркектiң егде екендiгi бiрден аңғарылады. Оның үстiне әйелдiң күйеуi, еркектiң әйелi бар болу керек. "Әсiресе менiң жағдайымда", - деуi, сiрә, сондықтан"[12].
Әңгiме бастан-аяқ осындай тәсiлмен жазылған. Алдымен күнделiктен үзiндi келтiрiледi де, соңынан автордың соған деген ой-топшылаулары қосарланады.
Көркем әдебиетте адамның жан адамға аша алмайтын құпия сырларын ашып көрсететiн көркемдiк тәсiлдердiң бiрi бұл. Осылай басталған бейтаныс әйелдiң құпия сезiмiне автормен бiрге бiз де куә боламыз, қызыға түсемiз, құныға оқимыз.
Шығарманың соңына дейiн бейтаныс әйелдiң кiм екенiн, түр-түсiн ажырата алмаймыз. Өйткенi онда не портрет, не диалог жоқ, сонда да күнделiгi арқылы оның қандай адам екенiн жазбай танимыз. Iшкi ойлары, сезiм сырлары, санасындағы сан алуан толқыныстар арқылы жанының нәзiктiгiн, тектiлiгiн, жүрегiнiң нұрлылығын, бәрiн ақылға жеңдiре алатын парасат-пайымдылығын, жалпы табиғи болмысының тазалығын айтпай танимыз. Адам жанын жегiдей жеген жан жарасын, iшiне запырандай жиналған құпия сырын өзiне ашпағанда кiмге ашпақ, ақ қағазға ақтармаса, шерiн қалай тарқатпақ?! Ендеше, бейтаныс әйелдiң құпиясы күнделiгi арқылы ашылуы заңды, сенiмдi, нанымды. Кейiпкердiң жан-дүниесiндегi арпалыстарды, сана-сезiмiндегi алақұйын ой ағыстарын беруге бұл әдiс өте ыңғайлы әрi қолайлы.
Өмiрде өшпейтiн, ескiрмейтiн, мәңгiлiк ешнәрсе жоқ. Бәрi де өткiншi. Сезiм де суып, көңiл де қалады екен. Бейтаныс әйелдiң телегей теңiздей толқыған сезiм селi аз ғана уақыттың iшiнде сарқылған судай тартыла қалады. Әйел күнделiгi де аяқталып қалады: "Бұдан былай менiмен бос уақыт өткiзiп әуре болғыңыз келмесе, өстiп жоқтан өзгенi сылтауратарыңызды күнi бұрын бiлгенмiн. Сөйтiп, сезiмiмдi де бiржола өлтiрiп тастайды-ау деп қорыққанмын. Байқаймын сол күдiгiм расталғандай"[13.231].
Күнделiктегi жазбалардан тек әйелдiң ғана емес, онымен көңiл-хошы жарасқан бөгде еркектiң де қандай адам екенi сыр берiп қалады. Әрине, басында еркекке iш тарта қалғанымызбен, әңгiменiң соңында оның да бет-пердесi ашылып, секем аламыз. Мiне, бұл жазушының шеберлiгi. Шеберлiгi ғана емес, өзiндiк жаңалығы да. Тақырыбы сол баяғы махаббат мәселесi болғанымен, соны суреттеудегi өрнегi өзгеше, яғни, формасы жаңа. Кейiнгiге үлгi боларлық үздiк әңгiме. Қазақ әдебиетiнде адамның жан дүниесiн қойма қопарғандай қопаратын бұндай шығармалар сирек. Бейтаныс әйел күнделiгiн былайша аяқтайды: "Бiрақ мен бәрiбiр бақыттымын, өйткенi шын сүю дегеннiң не екенiн аз уақыт болса да бастан кештiм: рахатын да таттым, азабын да таттым. Сол үшiн сiзге ризамын. Қалғанын келешек көрсетер"[13.239].
Мiне, ескi һәм мәңгiлiк тақырып - махаббат туралы жазылған бұл әңгiменiң айтары да: "Шын сүюдi сезiну!". Ал ұлы жазушы Достоевскийдiң айтуы бойынша, "Шын сүйе алатындар тек әйелдер ғана".
Кiтаптағы бұдан да басқа "Қамыт жағалы қоңыр көйлек", "Қыз сезiм", "Құпия махаббат", "Мұнтаздай Мұмтаз", "Қырғыз келiншек", "Өш алудан өршiген әдет", "Екi қырсық", "Күю" атты әңгiмелердiң де негiзгi тақырыбы махаббат мәселесi, еркек пен әйел арасындағы сезiмдiк һәм интимдiк байланыстар. Бәрi де нанымды, сенiмдi, шынайы, оқылымды. Бiр қарағанда қарапайымдау көрiнгенiмен, бұл әңгiмелердiң барлығы адамды бiр уақ сезiм шуағына бөлейтiн, жанға дауа болатын, түрлi ойларға жетелейтiн көркем дүниелер. Бұлардағы ең басты ерекшелiк - тақырып ортақ болғанымен, қай жағынан болсын бiрiн-бiрi қайталамайтыны. Бәрi өзiнше бөлек, өзгеше әлем. [14.193]
Кейiнгi кездерi әңгiме жанрына көбiрек қалам тербеп жүрген жазушының бiрi - Қуандық Түменбай. 1999 жылы Алматыдағы "Зерде" баспасынан "Көз" деп аталатын шығармалар жинағы жарық көрді.
Тоқырау жылдарындағы және тәуелсіздік тұсындағы қазақ ауылдары мен қала тіршілігінің тұрмыс-күйі Қ.Найманбаев, Д. Досжан, С. Елубаев, С.Балғабаев, М.Асылғазин, С.Асылбеков, Н.Ақыш, Д.Әшім - ханов, Т.Мәмесейіт, т.б. жазушылардың әңгіме - леріне негіз болды. Аталған жазушылар ауыл қазақтарының трагедиялы хал-күйін нақты мысалдармен шынайы бейнелей отырып, жер асты байлығының қазаққа бұйырмай жатқандығына күйінді. Пейілі кең, көңілі дархан, қонақжай да бауырмал қазақтың ұлттық қасиеттеріне үңілу арқылы ұлттық характерлерге ерекше көңіл бөлді. Ауыл мен қала тіршілігін параллель суреттеумен бүгінгі ауыл өмірі мен қала тынысынан біршама хабар берді.
Н. Ақыштың тәуелсіздік жылдары мерзімді басы - лым беттерінде жарияланып, Бейуақта жанған от (2010) атты жинағына енген Бейуақта жанған от, Қадірсіз қоңыр, Нағыз әже қайда?, Бұрынғы бастықтың әйелі, Мұңды жанардың сәулесі, Дон-Жуанның қалыңдығы, Көнбіс бәйбіше, Жұмыс іздеген қыз және басқа да көптеген әңгімелері көр - кемдік үдесінен шыққан шығармалар. Жазушы атал - ған әңгімелерде қоғам мен адам арасындағы ежелден келе жатқан үйлесімсіздіктердің сырларына жекелеген жандардың бастарынан өткен қызықты оқиғалар арқылы үңілуге тырысады. Кез-келген әңгі - месінде адам тағдыры ішкі қайшылықтарымен, әлеу - меттік сипаттарымен дараланған. Тәуелсіздік пен демократия еркіндіктеріне ден қойған кейіпкерлердің өмір жайындағы ұстанымдары оқырманды тосын ойларға жетелейді.
Осындай белгілі жазушылармен бірге К. Рахымжанов, Н. Қами, Р. Мұқанова, Т. Ахметжан, Н. Ораз, Ә. Салықбай, А. Алтай, Д. Рамазан, А. Кемелбаева, Ж.Қорғасбек, Қ. Мұқаш, Д.Амантай сынды бір топ жас қаламгерлер тәуелсіздік тұсындағы қазақ әңгіме - лерінің көркемдік деңгейін көтере түсті.
К. Рахымжанның Қалғұты (2007), Қанатты жылдар (2007), Шилі өзен (2008) атты әңгімелер жинағына тәуелсіздік тұсында мерзімді басылым беттерінде жарияланып, оқырман қауым мен сыншылар тарапынан оң бағасын алған әңгімелері топтастырылды. Жазушы әңгімелері бүгінгі замандас бейнесін суреттеуде олардың жаңа дәуірдегі қоғам ісіне белсене араласуы мен адалдық, достық сезімдерін, еңбек жолындағы күрделі ізденістерін көркемдікпен өмір шындығына сәйкес бейнелеуімен ерекшеленеді.
Н. Қамидың Кездесу (2003), Көк қақпа (2010) жинағына енген әңгімелердің барлығы да тәуелсіздік жылдар әдебиетінің жемісі. Автор ХХІ ғасырдағы ел мен жер, адам мен оның жан дүниесін өзімізбен бірге өмір сүріп жатқан қазіргі замандастарымыздың тыныс-тіршілігімен көрсетуге ден қойған. Көк қапа әңгімесіндегі кейіпкердің түсінен қара домбыраның кетпей қоюынан көп сырды ұғуға болады. Хан Мөде құрған көшпенділер империясын он төрт ғасырдан кейін билеген Шыңғыс Қағандардың ХХІ ғасыр перзентін мазалап жүргені бүгінгі тәуелсіздіктің оңайшылықпен келмегенін ата-баба рухы ескертіп жүргендей әсер береді. Оны мына жолдардан аңғаруға негіз бар: Ешкімге тәуелді болмай, айдарыңнан жел есіп, алшаң басып жүрер заманды жақындата түссем деп мен де талпындым, амал не, ақыры қолым жетпей, айға шапқан арыстандай мерт болдым, сол азаттыққа Алланың әмірімен өзің жеттің, енді соның қадірін біліп, қастерлей білсең кәнеки? [15,267]. Қара домбыра елі мен жерінің азаттығы, бостандығы үшін күрескен көшпе - лі - лерден қалған бірден-бір көнекөз шежіре. Оның шанағына Мөде ханнан бергі көшпенділердің барша тарихы сыйып қана тұрған жоқ, ол сол тарихты ХХІ ғасырға жеткізіп тұрған аталар аманаты.
Р. Мұқанованың Құбыжық (2002), Қаралы төбе, Өзің, Тұтқын (2003), Композитор, Мұқағали әңгіме - лерінен де кеңестік жүйе ыдырап, жаңа өмір бастауға бет алған адамдардың психологиялық күйзелісі суреттелетін экзистенциалистік, постмодернистік арнаға жол ашатын көркемдік ізденістерді байқауға болады.
Т. Ахметжанның О дүниенің қонағы (2001) атты кітабында Шәрбат, Тұма, Тергеу, Төрт қанден, Күнәһар, Айқасқа сияқты әңгімелері топтастырылса, 2006 жылы жарық көрген шығармалар жинағының 1 томына енген Сынық қанат көбелек, Қылбұрау атты әңгімелері де өзіндік айтары бар шебер туындылар. Өз замандастарының ар-ұяттан безе бастағанын көрген жазушы әңгімелерінің барлығында дерлік адамгершілік мәселесі көтеріледі. О дүниенің қонағы әңгімесіндегі о дүниелік болып келген Қияқ бейнесі оқырманға ой салады. Өмір жайында философиялық ой түйген жазушы нарық заманындағы ақшалы азаматтардың мұңсыз өмірінен сыр шерте отырып имандылық мәселесін алға тартады.
Ар ілімін жоғары қойған жазушы О дүниенің қонағы (2000), Күнәһар әңгімесінде ар-ұят періштесі мен сайтандарды арбастыра отырып, адамшылық, имандылық мәселесін алға тартса, Махаббат әуені (2006) шынайы пәк сезімге құрылған. Жазушының барлық әңгімелерінің негізгі өзегі - ар ілімі. Әңгіме жанрына тұрақты түрде араласып жүрген жазушының бірі - Асқар Алтай. Оның АҚШ консулының тас лақаты (2000), Лайбаран (2000), Түсік (2001), Тараншы Жолбарыстың сатқындығы (2001), Кентавр (2002), Қызыл қасқыр (2002), Стақан (2003), Сібір офицері (2004), Альпинист (2004), Шаһид (2006), Салбурын (2006), Прописка (2007), Көзжендет (2008) әңгімелерінен мазмұндық, түрлік ізденістер байқалады. Ұлттық танымға ерекше мән беретін жазушының мифке құрылған Кентавр әңгімесіндегі Басарыс атты айғыркісі мен Салбурындағы тотемдік таным қазіргі қазақ әңгімеле - ріндегі көркемдік ізденістердің мысалы.
Қазақ әңгімелеріндегі көркемдік ізденістер А.Кемелбаева әңгімелерінен де байқалады. Діни-философиялық негіздегі Ғибадат (2000) әңгімесінде публицистикалық сарын басым болса, бірінші жақтан баяндалған Құс әңгімесі философиялық ой-толғамдарға құрылған. Модернистік, постмодер - нистік ағымдарды жете меңгерген жазушының алғашқы әңгімесінде дін тақырыбы көтерілген. Ол қасиетті Құран сүрелерінен мысалдар келтіре отырып, жалғанды жаратушы Алланың ұлылығын мойындайды. Алла тағалаға жасалған құлшылық оған деген шексіз сүйіспеншіліктің белгісі болса, бұл әңгіме о дүниенің бар екендігіне сендіре отырып, ақырзаманнан Аллаға жасаған құлшылық қана алып қала алатындығын нанымды бейнелеген туынды. Екінші әңгімедегі зулаған көлік астында тапталып жататын құс пен қаңғыбас иттердің өлексесіне көпшілік мән бере қоймауы мүмкін, алайда жазушы олардың да Алла тағала жаратқан тіршілік иесі екендігіне көңіл аудартады. Әңгімедегі әрбір деталь адамның түйсігіне әсер етпей қоймайды. Осы ой Тобылғысай әңгімесінде жалғасын тапқан. Автор тек қана жан-жануар емес, барша тіршілік иесін бір Алланың жаратқандығына сендіреді. Қоңыр қаз әңгімесінде адам баласының дертіне құстардың арасынан шипа іздеген жазушы Қияда әңгімесінде Түсіпхан өліміне қатысты ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа көңіл бөлумен күнделікті өмірде кездесетін жайттардан өмір мен өлім концепциясы жөнінде философиялық түйін жасайды.
Д. Рамазан Көкжал (2001) әңгімесінде адам мен қасқыр арасындағы тартысты бейнелеу арқылы табиғаттың тылсым күштерін бағындыру мүмкін емес екендігін еске салса, Алланың елшісінде (2008) дін тақырыбын көтерген. Д. Рамазанның Көкжал әңгімесі тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әңгімесінің көкжалы ретінде танылған туынды. Қазақ әдебиетінде М. Әуезовтің Көксерегінен бастау алған қасқыр бейнесі тәуелсіздік тұсында Ж. Ахмадидың Кезінгеннің кезі, Ажал аузында, Кие, А. Алтайдың Қызыл бөлтірік, Д. Рамазанның Көк - жал әңгімелерінде жалғасты. Аталған әңгімелердің барлығында дала тағысын екі аяқты пенделердің бағындыра алмағандығы әр түрлі орта мен әр түрлі жағдайда жан-жақты бейнеленді. Жазушы екінші әңгімесінде Қарлығаштың құйрығы неге айыр, Қазығұрттың басында кеме қалған сынды белгілі аңыз-әңгімелерді қайта тірілткен. Сағындым сені жанқалада (2008) адам бойындағы бір сәттік сезімнен адамгершілік, ар мәселесін жоғары қоя білсе, Сүйген жүрек (2008) тек қана екі ғашық арасындағы емес, туған жерге деген махаббат қоса өрілген. Махаббат мәселесін бүгінде Отанына қайта оралып жатқан оралмандар тағдырымен ұтымды ұштастырған.
ХХІ ғасырда әңгіме жанрына тағы бір топ жас буын өкілдері келіп қосылды. Олардың қатарында мерзімді басылым беттерінде әңгімелері жиі жарияланып жүрген Қ. Аманжолұлы, Қ.Әбілқайырұлы, М.Омарова, Л.Қоныс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz