Жоғары оқу орны студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми- практикалық негіздері
КІРІСПЕ
1 Ғылыми. педагогикалық әдебиеттегі қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру проблемасы
1.1 Студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.2 «Мәдениет», «қарым.қатынас», «қарым.қатынас мәдениеті» ұғымдарының мәні
1.3 Қарым.қатынас мәдениетінің қалыптастыру ерекшеліктері
Тұжырым
2 Студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі және ұйымдастырудағы тәжіриебелік эксперименттік жұмыстар
2.1 Студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі
2.2 Тәжірибелік. эксперимент жұмыстарының нәтижелері
2.3 Қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыруда тәжірибелік шараларды мектеп тәжірибесінде пайдалану
Тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Ғылыми. педагогикалық әдебиеттегі қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру проблемасы
1.1 Студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.2 «Мәдениет», «қарым.қатынас», «қарым.қатынас мәдениеті» ұғымдарының мәні
1.3 Қарым.қатынас мәдениетінің қалыптастыру ерекшеліктері
Тұжырым
2 Студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі және ұйымдастырудағы тәжіриебелік эксперименттік жұмыстар
2.1 Студенттердің қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі
2.2 Тәжірибелік. эксперимент жұмыстарының нәтижелері
2.3 Қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыруда тәжірибелік шараларды мектеп тәжірибесінде пайдалану
Тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді. әсіресе әлемдік деңгейде қарым-қатынас проблемаларының шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіру, оны жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттілігі айқындала түсуде.
Егеменді Қазақстанда өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы деңгейінде ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен білімділігін арттыру көзделеді.
Мемлекет тарапынан білім беру ісін жаңғырту мақсатында оның мақста міндеттерін айқындайтын жаңа мазмұнды заңдар мен тұжырымыдамалар қабылданып, халықтың рухани дамуына, тілі мен тарихы, діні мен мәдениеттің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туғызылып отыр.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңында жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіби жетілуі үшін жағдайлар жасау атап көрсетілген.
Білім беру мен тәрбие мақсатын көздеген осындай мемлекеттік құжаттар аясында мәденилікжаңғырып, ерекше маңызға ие бола бастады.
Уақыт ағымы алаға тартқан бұл міндет болашақ мамандардың кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатында жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігін айқындайды.
Осы орайда, қарым-қатынас мәдениеті проблемаларын зерттеу әлеуметтік- экономикалық және мәдени дағдарыспен бірегей көтеріліп отырған өзекті мәселелердің бірі.
Қарым-қатынас- білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адамзаттың дүниетанымы мен сана-сезімін жетілдірудің ереше жолы.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда нақты іс-әрекетті ұйымдастырушы мұғалім болғандықтан, оның кәсіби даярлығының ғылыми-педагогикалық негіздерін қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Бүгінгі студент, ертеңгі мұғалімді даярлауда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды кәсіби даярлаудың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру олардың саналы көзқарасын, ізгілікті қарым-қатынас орнатуына, жүйелі іс-әрекет жасауына мүмкіндік береді.
Егеменді Қазақстанда өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы деңгейінде ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен білімділігін арттыру көзделеді.
Мемлекет тарапынан білім беру ісін жаңғырту мақсатында оның мақста міндеттерін айқындайтын жаңа мазмұнды заңдар мен тұжырымыдамалар қабылданып, халықтың рухани дамуына, тілі мен тарихы, діні мен мәдениеттің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туғызылып отыр.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңында жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіби жетілуі үшін жағдайлар жасау атап көрсетілген.
Білім беру мен тәрбие мақсатын көздеген осындай мемлекеттік құжаттар аясында мәденилікжаңғырып, ерекше маңызға ие бола бастады.
Уақыт ағымы алаға тартқан бұл міндет болашақ мамандардың кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатында жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігін айқындайды.
Осы орайда, қарым-қатынас мәдениеті проблемаларын зерттеу әлеуметтік- экономикалық және мәдени дағдарыспен бірегей көтеріліп отырған өзекті мәселелердің бірі.
Қарым-қатынас- білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адамзаттың дүниетанымы мен сана-сезімін жетілдірудің ереше жолы.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда нақты іс-әрекетті ұйымдастырушы мұғалім болғандықтан, оның кәсіби даярлығының ғылыми-педагогикалық негіздерін қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Бүгінгі студент, ертеңгі мұғалімді даярлауда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды кәсіби даярлаудың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру олардың саналы көзқарасын, ізгілікті қарым-қатынас орнатуына, жүйелі іс-әрекет жасауына мүмкіндік береді.
1. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңы // Қазақстан мұғалімі: - 1998. - 25 ақпан. 161 б.
2. Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасы. — Алматы: Қазақстан, 1993. 32 б.
3. Құнанбаев А. Шығармаларының жинағы. І-ІІ. — Алматы, 1977. -156-184 бет
4. Құдайбердиев Ш. Шығармалары (құрастырған М. Жармұхамбетов, С Дәуітов) - Алматы, 1988. - 560 б.
5. Абдильдин Ж.М., Абишев К.А. Формирование строя мышления в процессе деятельности. - Алматы, 1991. - 79-82, 90-105 с.
6. Абай Құнанбаев мұрасындағы оқу – тәрбие процесіне енгізу тарихы
7. Библер B.C. Нравственность, культура, современность:
Философские размышления. - М.: Знание, 1990 – 220с
8. Ж.Р. Баширова, Н.С.Әрқажаева Иман – тәрбие негізі. – Алматы, 1997 – 36 б.
9. Франковская О.Н. Формирование культуры общения старшеклассников: Автореф. Дис... к.п.н. - Алматы, 1996. - 23 с.
10. Балтабаев М.Х. Педагогическая культурология. – Алматы, 2000. – 268 б.
11.Давидович В. Культура как форма трансляции социального
опыта Культурология. - Ростов-на-Дону: Феникс, 1995. - С.
12. Коган Л.Н. Теория культуры. - Екатеринбург, 1993. — 412с.
13. Фрейд А. Лекции по введению в детский психоанализ.-М.: Просвещение, 1991. - 268 с.
14. Төленов Ө.С., Жаңақүлов Т.Ж. Мэдениеттаным. - Тараз, 1997. - 100 бет.
15. Коган Л.Н. Народная культура в историческом развитии системы культуры: изучение истории культуры как системы. - Новосибирск, 1983. - 204 с.
16. Коган М.С. Системный подход и гуманитарные знания: Избранные статьи. - Л.: Изд. ЛГУ, 1991. - 260 с.
17. Батищев Г.С. Статья. - Вопросы философии. М.: 1995. - С. 9-129.
18. Хван М. Культура, наука, методология // Местное время. - 1996. -7 марта.
19. Межуев В.М. Культура и история. - М.: Наука, 1977. - 368 с
20. Левшина_И.С. К разработке базового компонента художественной культуры.
Базовая культура личности: теоретические и методологические проблемы.Под ред. Газмана О.С. - М.: Изд. АПН СССР, 1989. - 150 с.
21.Библер В.С. Нравственность, культура, совместность: Философские размышления. М.: Знание, 1990. – 220 с.
22. Ильин Е.И. Искусство общения. - М.: Педагогика, 1982.- 144 с.
23. Батурина Г., Кузина Т. Традиционная культура воспитания внациональной школе Педагогика.-1995.-С. 122-130.
24. Лисина М.И.Проблемы онтогенеза общения.- М.: Просвещение, 1988.- 112 с.
25. Леонтьев А.А.Педагогическое общение. - М.: Знание, 1979. -102с.
26. Леонтьев АА. Психология общения. - Тарту, 1974. — 212 с
27. Мелибруда Е.Я. Я – ты – мы. – М .:Молодая гвардия, 1988. – 146 с.
28. Кан – Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. – Москва: Педагогика, 1979. – 296 с.
29.Коган М.С. Системный подход и гуманитарное знание. - Л.: Изд. ЛГУ, 1991. –
263 с.
30. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив-М.:Политиздат,1982. - 225 с.
31. Маркарян Э.С. Теория культуры и современная наука.- М.: Мысль, 1983. – 268 с.
32. Культурогия. /Под ред. Драча Г.В. - Ростов-на-Дону: Феникс, 1995. – 576 с.
33. Андреева Г.М. Социальная психология. М.: Наука, 1999.- 312 с.
34. Бодалев А.А., Рудкевич Л.А. О субъективных факторах творческой деятельности человека // Педагогика. - 1995. - №3. - С. 19.
35. Буева Л.П. Человек, деятельность и общение.-М.:Мысль, 1978. – 216с
36. Богданова О.С., Гурова Р.Г. Культура поведения школьника. М.: Учпедгиз, 1958. – 214 с.
37. Бондаревская Е.В. Ценностные основания личносто ориентированного васпитания // Педагогика. – 1995. - №47 – С7 29 – 34
38. Леонтьев АА. Психология общения. - Тарту, 1974. — 212 с.
39. Крылова Н.В. Философско – педагогические аспекты культурывоспитания. Базовая культура личности: теоретические и методологические проблемы. / Под ред. Газмана О.С. – М.: Изд. АПН СССР, 1989. – 150 с.
40. Кульневич А.В. Педагогика личности стратегия и тактика. – М.: Учитель, 1995. – 426 с.
41. Мид Дж. Современная буржуазная философия. - Москва, 1987. – 108 с.
42. Лихачев Б.Т. Образование: идиология и политика // Педагогика. – 1995. №47 – С. 42 – 46.
43.Коган М.С. Системный подход и гуманитарное знание. - Л.: Изд. ЛГУ, 1991. – 263 с.
44. Мудрик А.В. Общение как фактор воспитания школьников. - М.: Педагогика, 1984. - 246 с.
46. Писаренко И.Я. Педагогическая этика. 4 Минск: Высшая школа, 1986.- 312 с.
47.Газман О.С. Базовая культура и самоопределение личности. Базовая культура личности: теоретические и методологические проблемы. Сб.науч. тр. Под ред.Газманова О.С.-М.:Изд.АПН
СССР, 1989.-150С.
48.Гараджа В.И. Культура, образование, религия //Педагогика.-
1995. - №5. – С. 32 – 38
49.Коган В. Где начинается “золотая клетка” (ребенок и
психологическое насилие) // Знание-сила.-1995.- №10; 11.-С. 25- 32
50.Карлгред Ф. Воспитание к свободе: Педагогика Рудольфа
Штейнера. М.: ЦВП, 1993. - 216 с.
51.Доро0гу осилит идущий / Под ред Соболевой Е.А.-Армавир, 1996.- С. 56 – 62
52.ЩадриковВ.Д. Философия образования и образовательные
политики. М.: Педагогика, 1993. - 296 с.
53. Щедровицкий П.Г. Очерки по философии образования.-М.:Педагогический центр “Эксперимент”, 1993.- 420 с
54. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңы // Қазақстан мұғалімі: - 1998.- 25 ақпан. 161 б.
55.Сарсенбаева ГМ. Педагогические основы развития
организаторских способностей студентов университета: Автореф.
Дис... к.п.н. - Алматы, 1998. — 18 с.
56.КарменскаяЛ.И. Педагогическое общение как фактор
совершенствования учебного процесса в высшей школе: Автореф.Дис... к.п.н. - Куйбышев, 1985. - 24 с.
57.Комаров В.П. Воспитание культуры межнационального общениявуч.гр. проф. школы: Автореф. Дис... к.п.н. - Казань, 1991. - 24 с.
58. Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасы. — Алматы: Қазақстан, 1993. 32 б.
59.Кураков М. Восптание культуры межнационального общения
подрастков в худ. кружках внешкольн. уч.: Автореф. Дис... к.п.н. -Москва, 1991. - 17 с.
60.МагомедовШ.А. Формирование культуры педагогическогобщения будущего учителя с многонациональным класснымколлективом: Автореф. Дис...к.п.н. М.: 1992. - 18 с.
61.Щмяшюва ОВ Формирование коммуникативной культурыбудущих учителей: Автореф. Дис...к.п.н - Челябинск, 1997. -17 с.
62. Турчанникова Ю.И. Обучение технике общения каксредство повышения готовности студента и профессиональнойдеятельности: Автореф. Дис... к.п.н. — М.: 1989. -17 с.
63.Суркова Т.И. Стиль общения педагогов с детьми шести-Восмилетнего возраста в процессе познавательной деятельности: Автореф. Дис... к.п.н. — Алматы, 1996. -14 с.
64.Асипова Н.А. Научно-педагогические основы формированиякультурымежнационального общения школьников: Автореф.Дис... докт.п.н. - Бишкек, 1997. - 24 с.
65. Дюсупова Р. А. Формирование культуры межнационального общенияподростков в процессе воспитательной работы: Автореф. Дис ... к.п.н. - Алматы, 1992. -18 с.
66. Құнанбаев А. Шығармаларының жинағы. І-ІІ. — Алматы, 1977. -156-184 бет
67. Гумарова Ж.С. Воспитание культурной дисскусии
у старшеклассников: Автореф. Дис... к.п.н. -Алматы, 1994. -18 с.
68. Огиржавин М. Формирование межличностных
отношений в студенческой академической группе (На примере Ховдинскогопед.института Республика Монголия): Автореф. Дис... к.п.н. -Алматы 1993. - 16 с.
69.МакаренкоA.C. Собрание сочинений: В 4-ех томах: Т.2.-М.:
Правда, 1987-575c.
70. Журавлев А.Л. роль общительности личности в руководстве
коллективом// Психологические исследования общения.-М.:
1985. - С.190-196.
71. Кондратьева СВ.Психолого-педагогическое общение.-М.:
Наука, 1992. - 68 с.
72. Бодалев А.А. Личность и общение. — М.: Педагогика, 1983.-
232 с.
73. Коломинский Я.Л. Психология личных взаимоотношений в группе сверстников: Автореф. Дис... д.п.н. — М.: 1980.-38 с.
74. Бодалев А.А., Ковалев Г.А. Психологические трудности общения и их преодоление:-— Л.: Педагогика, 1982.- 108 с.
75. ЛеонтъевА.А. психология общения. - Тарту, 1974.212с.
76.Давидович В.Е., Жданов Ю.А. Сущность культуры. Ростов-на-
Дану:Финикс, 1979. – 480 с.
77Ерасов Б С Социальная культурология. М.: Просвещение, 1996. – 315 с.
78.Бромлей Ю Этнтнознаковые функции культуры. — М.: Наука, 1991. – 418 с
79. Лотман Ю.Н. Беседы о русской культуре.-Спб., 1994.- 424 с.
80. Крылова Н.Б. Формирование культуры будущего специалиста. – М.:Наука, 1990. – 212 с.
81 .Сухарев В.А. Этика и психология делового человека. —М.: Флинта, 1987.- 114 с.
82. Лавриненко В.Н. Психология и этикет делового общения. — М.:ЮНИТИ -Дана, 2000. -327 с.
83.ТемирбековС. Ведение в культурологию.-Алматы: Жазушы, 1996.
84. Петров М.К. Язык, знак, культура. — М.: Просвещение, 1991. -27с.
85. Актуальные проблемы социологии культуры. / Отв.редакторСексенбаева С.О. - А-Ата. 1991. - 185 с.
86. Хван М. Культура; наука, методология. —М.: Наука, 1991. -350 с.
87. Коломинский Я.Л. Психология общения. - М.: Знание, 1974.- 116 с.
88. Практикум поСПТ / Под ред. Б.Д.Парыгина. -СПб, 2000. -З50с.
89. Кан-Калик В.А.Учителю о педагогическом общении.- М.:Педагогика, 1987. - 296 с.
90.Панкратов В.Н. Манипуляции в общении и их нейтрализации.М.:Изд.института психотерапии, 2000. - 208 с.
91. Бороздина Г.В. Психология делового общения. — М.: Инфра-М,2000. -224с.
92. Кудрявцева И.Н., Шарапов В.Г. Деловой этикет. — М.: Знание, 1997. – 164с.
93. Лабунская В.А. Невербальное поведение.-Ростов-на-Дону: Феникс, 1986. – 64 с.
94. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар.-Алматы: Ғылым,1973.- 215 б.
95.Столяренко Л.Д.Основы психологии.-Ростов-на-Дону:Феникс,1996. -390с.
96. Калюжный А.А. Туребаева К.Ж. Этика и психология делового общения -Алматы, 1999. – 26 с.
97.Уәлиханов Ш. Собр. соч. Т. 1. - Алма-Ата, 1961. - 576 с.
98.Наурызбай Ж.Ж. Научно—педагогические основы этнокультурногообразования школьников.Автореф. дис. ... докт. пед. наук. -Алматы, 1997. - 45 с.
99. Жарикбаев К., Калиев С. Антология педагогической мысли вКазахстане. Алматы: Казахстан, 1995. - 410 с.
100.КанапинА.К., Яндаров А.Д. Развитие личности и культуры. - Алма-Ата:Казахстан, 1986. — 268 с.
101.Коломинский Я. Л. Психология общения.-М.: Просвещение, 1974. – 164 с.
102.Тәжібаева С.Т. Болашақ ұстаздарды оқушыларға адамгершілік тәрбие беруге дайындық. - Алматы, 2000. - 190 бет.
103.Хан Н.Н. Этнорегиональные особенности ценностных ориентацииличностей: Автореф. Дисс.канд. пед. наук. - Алматы, - 1993. – 18 с.
104. Ұзақбаева С.А.
105. Жарықбаев Қ.Б.
106. Библер B.C. От наукоизучения к логике культуры. -М.: Наука, 1993. - 210 с.
107. Егоров В. О материальной культуре: О народной нравственности // Звезда. –№8. - 1995. - С. 84-97с.
108. Румянцева Н. Формирование эстетической культуры учащихся педагогических училищ: Автореф. Дисс... канд. пед. наук.-Казань, 1994.-23 с.
109. Лики культур: Альманах. – М.:Наука, 1993. – 30 с.
110. Макаренко А.С. Собр.соч.: Т. 1. — М.: Педагогика, 1978.-378 с.
111. Ушинский К.Д. Собр. соч.: Т. 2. - М.: АПН РСФСР, 1984. -516 с.
112. Коменский_Я.А. Избр. пед. соч. - М.: АПН РСФСР, 1982. -570 с.
113. Луначарский о воспитании и образовании. - М.: Педагогика, 1976. - 318 с.
114. Шацкий С.Т. Избранные педагогические сочинения: В 2-х т.Т. 2. /Под ред.
Н.П. Кузина, М.Н. Скаткина, В.Н. Шацкой. - М.:Педагогика, 1980.- 416 с.
115. Сухомлинский В.А. Как воспитатьнастоящегочеловека.
Минск:Народнаясвета, 1978. – 288 с.
116. Аасаллаа И. Әдептен озбайық. - Алматы,1997. - 191 бет.
117. Правила этикета –Ред- сост. С.Клиновцева. - Москва, 1999. -68 с.
118.Энциклопедия этикета //Автор-сост. И.Панкеева.-М.:Тлесса,
1996. - 214 с.
119.Педагогика и психология высшей школы: Серия “Учебники, иучебные пособия”. Ростов-на-Дону: Феникс, 1998. - 312 с.
120.Бахтин М.М. Словесная творческая эстетика.- М.:Наука,1990.-312с
121.Честара Д. Деловой этикет. – М .: Бранд, 1999.- 336 c.
122.Мудрик А.В. О воспитании старшеклассников. - М.: Педагогика,1981.-114 с.
123. Гуревич. П.С., Столяров В.И. Миф философии.-М.:Политическая литература, 1990. - 480 с.
124. Чернышевский В.Г. Полн.собр.соч.: Т.7.-М., 1950.- 477 с.
125. Белинский В.Г. Полн.собр.соч.: Т.8.-М., 1955. - 248 с.
126. Герцен А.И. Собрание сочинений: т.1.-М., 1954.-262 с.
127. Луначарский А.Собрание сочинений. / Литература. Критика.Эстетика.В 8-ми томах.-М.: Худ. лит., 1964. - 627 с. .
128. Шацкая В.Н.Музыкально-эстетическое воспитание детей. -М.:Педагогика,1975. - 200 с.
129. Джангельдин. Природа национальной психологии.- Алма-Ата.-Казахстан, 1971.
130. Балтабаев М.Х. Современная художественная культураКазахстана. – Алматы: Өнер, 1998. - 132 с.
131. Божбанова Р.Ж. Этнопедагогическая культура личности. - Караганда, 1998, -121 с.
132. Кунанбаев А. Слово назидания. - Алма-Ата, 1970, - 86 с.
133. Философский энциклопедический словарь.-М.: Наука, 1983.-624 с.
134.Котлобой Л.А. Шаманство- как соционкультурный феномен народной культуры: Автореф.Дисс.канд.филос.наук. - М., 1996.-24с.
135. Маргулан А.Х. Древние свидетельства культуры.-Алматы:Казахстан,1996. -178 с.
136. Шаймерденова Н. Истоки казахской культуры // АЙ.-1996.- №1.-С.8-11.
137.Сейтешев А.П., Садыков Т.С. Научные проблемы формированияличности и развития современного образования в РК.-Алматы:Гылым. 1997. -490 с.
138. Швейцер А. Упадок и возрождение культуры.-М.:Наука, 1993.-268 с.
139. Гусева Н.В. Философский анализ образования как явлениякультуры:Автореф. Дисс.докт.филос.наук.-М.:1992.-18с.
140.Сем Ю.А. Национальная духовная культура и образование.-СПб: Образование.-1994. - 192 с.
141 Краткий психологический словарь // Под общ. ред.А.В.Петровского,М.Г.Ярошевского.-М.:Изд-вополит. лит-ры,1985. - 430 с.
142. Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. - Алматы: Рауан, 1992.-114 с.
143. Уәлиханов Ш. Собр. соч. Т.1.- Алма-Ата, 1961. - 576 с.
144. Алтынсарин Ы.Таңдамалы шығармалар.- Алматы:ҚазССР ҒАБ 1955. -414с
145. Құнанбаев А.Шығармалардың I томдық толық жинағы. Алматы- Ғылым, 1966. —692 б.
146.Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурно¬го образования школьников.Автореф.дис...докт. пед.наук. -Алматы,1997.- 45 с.
147.Жарықбаев Қ.Б.Аталар сөзі-акылдың көзі.-Алматы:Қазақстан,1980. - 120 б.
148. Ұзақбаева.С.А. Өміршең өнер өрісі. - Алматы: Мектеп, 1988.-135 б.
149. Қоянбаев P.M. Білім беру және оқыту теориясы. - Алматы, 1990.-130 б.
150. Қоянбаев P.M. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991. - 143 б.
151. Қоянбаев P.M. Бастауыш мектеп педагогикасының жалпы негіздері. - Алматы, 1992. - 105 б.
152. Қоянбаев Ж.Б.,Қоянбаев P.M. Педагогика.-Астана: Л.Н. Гумилев атындағы ЕАУ, 1998. -105 б.
153. Сластенин В.А. Формирование личности учителя советскойшколы в процессе профессиональной подготовки.- М.:Просвещение, 1976. - 160 с.
154.Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовкиучителя: Автореф. Дис. ... докт. пед. наук. - Киев, 1986.-46 с.
155.Иванова Т.В.Формирование педагогической культуры будущегоучителя в учебном процессе: Автореф. дис....канд. пед. наук.-Волгоград, 1991,-25 с.
156.Моделирование педагогических ситуаций. Проблемы повышения качества и эффективности общепедагогической подготовки учителя / Под ред. Ю.Н. Кулюткина и Г.С. Сухобской.- М.: Просвещение, 1981. - 120 с.
157. Әлменұлы Б. Шешендік сөздер / құраст. Ж.Дәдебаев. - Алматы: Ғылым, 1993. - 144 б.
158. Ахмет Жүйнеки. Ақиқат сыйы. - Алматы: Ғылым, 1975. - 320 б.
159. Шербаков А.И. Психологические основы формирования личности учителя в системе высшего педагогического образования.-Л.: ЛГПИ им.А.И.Герцена, 1967. - 426 с.
160.Фридман Л.М. и др. Изучение личности учащегося и ученических коллективов.: Кн. для учителя. -М.: Просвещение, 1988. -207 с.
161.Акимов М.К., Козлова В.Т. Индивидуальность учащегося и индивидуальный подход.-М.: Просвещение, 1992. — 168 с.
162.Амонашвили Ш.А. Личностно-гуманная основа педагогического процесса.-Минск: Университетское, 1990. — 486 с.
163. Ангеловски К. Учителя и инновации. М.: Педагогика, 1991.-212 с.
164.Барышникова З.А., Романова Л.Л. Труд учителя музыки:
художественно-педагогическое творчество.-М.:Педагогика,1995.-204 с.
165. Выготский Л.С. Педагогическая психология. М.: Наука, 1991.-402 с.
166. Гамезо М.В., Домашенко И.А.Атлас по психологии. М.:Просвещение,
1989.- 272 с.
167.Железовская Г.И. Формирование интеллектуальной педагогической культуры // Педагогика.-1995.- №2.- С. 55-59.
168.Квятковский Е.В. В поисках путей гуманизации литературно-художественного образования // Педагогика.-1995.- №6.- С. 41-49.
169.Круглый стол “Культурные универсалии”. Наука и вненаучное знание. Заблуждающийся разум. Многообразие вненаучного знания.- М.: Политиздат, 1990. - 264 с.
170. Крылова Н.В.Ребенок в пространстве культуры.-М.:Наука,1994.- 94 с.
171. Маралов В.Г.,Ситаров В.А.Педагогика ненасилия.-М.:Академия,2001.-428с.
172. Мид М. Как построить свое Я. - М.: Знание, 1991.- 162 с.
173. Мид М. Культура и мир детства. - М.: Наука, 1988.- 242 с.
174.Народное образование и культура в СССР.-М.,1989.- 428 с.
175.Николаева Л.А. Некоторые аспекты воспитания нравственной культуры.Базовая культура личности: теоретические и методологическиепроблемы. / Под ред. Газмана О.С. - М.: Изд. АПН СССР, 1989. - 150 с.
176. Опыт разработки концепции воспитания. - Ростов-на-Дону, 1993.- 408 с.
177. Отношения личности и вопросы воспитания. / Отв. ред. МиттовН.К. - Тамбов,1973. - 216 с.
178. Психология: Словарь. - М.: Наука, 1990. 486 с.
179. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии.-М.:Просвещение, 1973.-468с.
180. Рыбакова М.М. Конфликт и взаимодействие в педагогическомпрогрессе.-М.: Просвещение, 1991.- 272 с.
181. Савитская Т. Ребенок в культуре XX века // Знание-сила.-1995.№4.- С. 28-34.
182. Ситаров В.А. Проблема свободы в гуманистической педагогике.Тезисыдокладов УП Международной конференции попедагогикененасилия “Воспитание свободной независимой, ответственной личности”. С.-Пб.,1994.-140с.
183. Соболева Е.А., Николаева О. Социально-педагогические факторы воспитаниясвободной личности: Тезисы докладов УП Международнойконференции по педагогике ненасилия “Воспитание свободной независимой, ответственной личности”. -СПб., 1994. - 140 с.
184.Социально-философские проблемы современного образования.-М.: 1986.-264с.
185. Шимбаева Е.И. Обладать свободой или быть свободным? // Знание- сила: 1993. № 3. - С. 32-38.
186. Юнг К.Г. Архитип и символ.-М.:Ренесанс,1991.-264c.
187. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030: Процветание, безопасность, и улучшениеблагосостояния всех казахстанцев: Послание президента страны народомКазахстана // Каз. правда . 197. – 11.10.
188. Энциклопедия психологических тестов. - М., 1997. - 299 с.
189. Гулыга А.В. Что такое эстетика? – М.: Просвещение, 1997 - 151 с.
190. Нысанбаева Г. Жеткіншек кезеңдегі / Ізденіс. Каз. .Респ. біліммен ғылымижурналы. - 1997. -№5-101б.
191. Жетібаев К., Элмаханова А. 1960-80 жылдардағы мұғалімдердің білім мен мәдениет саласын көтерудегі орны. / Ізденіс. Қаз. Респ.білім мен ғылымижурналы. - 1997. - № 5. - 77 б.
192. Магомедов Ш.А. Фоормирование культуры педагогическогообщения будущего учителя с многонациональным класснымколлективом:Автореф. Дисс....к.п.н.- М., 1992. -17 с.
2. Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасы. — Алматы: Қазақстан, 1993. 32 б.
3. Құнанбаев А. Шығармаларының жинағы. І-ІІ. — Алматы, 1977. -156-184 бет
4. Құдайбердиев Ш. Шығармалары (құрастырған М. Жармұхамбетов, С Дәуітов) - Алматы, 1988. - 560 б.
5. Абдильдин Ж.М., Абишев К.А. Формирование строя мышления в процессе деятельности. - Алматы, 1991. - 79-82, 90-105 с.
6. Абай Құнанбаев мұрасындағы оқу – тәрбие процесіне енгізу тарихы
7. Библер B.C. Нравственность, культура, современность:
Философские размышления. - М.: Знание, 1990 – 220с
8. Ж.Р. Баширова, Н.С.Әрқажаева Иман – тәрбие негізі. – Алматы, 1997 – 36 б.
9. Франковская О.Н. Формирование культуры общения старшеклассников: Автореф. Дис... к.п.н. - Алматы, 1996. - 23 с.
10. Балтабаев М.Х. Педагогическая культурология. – Алматы, 2000. – 268 б.
11.Давидович В. Культура как форма трансляции социального
опыта Культурология. - Ростов-на-Дону: Феникс, 1995. - С.
12. Коган Л.Н. Теория культуры. - Екатеринбург, 1993. — 412с.
13. Фрейд А. Лекции по введению в детский психоанализ.-М.: Просвещение, 1991. - 268 с.
14. Төленов Ө.С., Жаңақүлов Т.Ж. Мэдениеттаным. - Тараз, 1997. - 100 бет.
15. Коган Л.Н. Народная культура в историческом развитии системы культуры: изучение истории культуры как системы. - Новосибирск, 1983. - 204 с.
16. Коган М.С. Системный подход и гуманитарные знания: Избранные статьи. - Л.: Изд. ЛГУ, 1991. - 260 с.
17. Батищев Г.С. Статья. - Вопросы философии. М.: 1995. - С. 9-129.
18. Хван М. Культура, наука, методология // Местное время. - 1996. -7 марта.
19. Межуев В.М. Культура и история. - М.: Наука, 1977. - 368 с
20. Левшина_И.С. К разработке базового компонента художественной культуры.
Базовая культура личности: теоретические и методологические проблемы.Под ред. Газмана О.С. - М.: Изд. АПН СССР, 1989. - 150 с.
21.Библер В.С. Нравственность, культура, совместность: Философские размышления. М.: Знание, 1990. – 220 с.
22. Ильин Е.И. Искусство общения. - М.: Педагогика, 1982.- 144 с.
23. Батурина Г., Кузина Т. Традиционная культура воспитания внациональной школе Педагогика.-1995.-С. 122-130.
24. Лисина М.И.Проблемы онтогенеза общения.- М.: Просвещение, 1988.- 112 с.
25. Леонтьев А.А.Педагогическое общение. - М.: Знание, 1979. -102с.
26. Леонтьев АА. Психология общения. - Тарту, 1974. — 212 с
27. Мелибруда Е.Я. Я – ты – мы. – М .:Молодая гвардия, 1988. – 146 с.
28. Кан – Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. – Москва: Педагогика, 1979. – 296 с.
29.Коган М.С. Системный подход и гуманитарное знание. - Л.: Изд. ЛГУ, 1991. –
263 с.
30. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив-М.:Политиздат,1982. - 225 с.
31. Маркарян Э.С. Теория культуры и современная наука.- М.: Мысль, 1983. – 268 с.
32. Культурогия. /Под ред. Драча Г.В. - Ростов-на-Дону: Феникс, 1995. – 576 с.
33. Андреева Г.М. Социальная психология. М.: Наука, 1999.- 312 с.
34. Бодалев А.А., Рудкевич Л.А. О субъективных факторах творческой деятельности человека // Педагогика. - 1995. - №3. - С. 19.
35. Буева Л.П. Человек, деятельность и общение.-М.:Мысль, 1978. – 216с
36. Богданова О.С., Гурова Р.Г. Культура поведения школьника. М.: Учпедгиз, 1958. – 214 с.
37. Бондаревская Е.В. Ценностные основания личносто ориентированного васпитания // Педагогика. – 1995. - №47 – С7 29 – 34
38. Леонтьев АА. Психология общения. - Тарту, 1974. — 212 с.
39. Крылова Н.В. Философско – педагогические аспекты культурывоспитания. Базовая культура личности: теоретические и методологические проблемы. / Под ред. Газмана О.С. – М.: Изд. АПН СССР, 1989. – 150 с.
40. Кульневич А.В. Педагогика личности стратегия и тактика. – М.: Учитель, 1995. – 426 с.
41. Мид Дж. Современная буржуазная философия. - Москва, 1987. – 108 с.
42. Лихачев Б.Т. Образование: идиология и политика // Педагогика. – 1995. №47 – С. 42 – 46.
43.Коган М.С. Системный подход и гуманитарное знание. - Л.: Изд. ЛГУ, 1991. – 263 с.
44. Мудрик А.В. Общение как фактор воспитания школьников. - М.: Педагогика, 1984. - 246 с.
46. Писаренко И.Я. Педагогическая этика. 4 Минск: Высшая школа, 1986.- 312 с.
47.Газман О.С. Базовая культура и самоопределение личности. Базовая культура личности: теоретические и методологические проблемы. Сб.науч. тр. Под ред.Газманова О.С.-М.:Изд.АПН
СССР, 1989.-150С.
48.Гараджа В.И. Культура, образование, религия //Педагогика.-
1995. - №5. – С. 32 – 38
49.Коган В. Где начинается “золотая клетка” (ребенок и
психологическое насилие) // Знание-сила.-1995.- №10; 11.-С. 25- 32
50.Карлгред Ф. Воспитание к свободе: Педагогика Рудольфа
Штейнера. М.: ЦВП, 1993. - 216 с.
51.Доро0гу осилит идущий / Под ред Соболевой Е.А.-Армавир, 1996.- С. 56 – 62
52.ЩадриковВ.Д. Философия образования и образовательные
политики. М.: Педагогика, 1993. - 296 с.
53. Щедровицкий П.Г. Очерки по философии образования.-М.:Педагогический центр “Эксперимент”, 1993.- 420 с
54. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңы // Қазақстан мұғалімі: - 1998.- 25 ақпан. 161 б.
55.Сарсенбаева ГМ. Педагогические основы развития
организаторских способностей студентов университета: Автореф.
Дис... к.п.н. - Алматы, 1998. — 18 с.
56.КарменскаяЛ.И. Педагогическое общение как фактор
совершенствования учебного процесса в высшей школе: Автореф.Дис... к.п.н. - Куйбышев, 1985. - 24 с.
57.Комаров В.П. Воспитание культуры межнационального общениявуч.гр. проф. школы: Автореф. Дис... к.п.н. - Казань, 1991. - 24 с.
58. Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасы. — Алматы: Қазақстан, 1993. 32 б.
59.Кураков М. Восптание культуры межнационального общения
подрастков в худ. кружках внешкольн. уч.: Автореф. Дис... к.п.н. -Москва, 1991. - 17 с.
60.МагомедовШ.А. Формирование культуры педагогическогобщения будущего учителя с многонациональным класснымколлективом: Автореф. Дис...к.п.н. М.: 1992. - 18 с.
61.Щмяшюва ОВ Формирование коммуникативной культурыбудущих учителей: Автореф. Дис...к.п.н - Челябинск, 1997. -17 с.
62. Турчанникова Ю.И. Обучение технике общения каксредство повышения готовности студента и профессиональнойдеятельности: Автореф. Дис... к.п.н. — М.: 1989. -17 с.
63.Суркова Т.И. Стиль общения педагогов с детьми шести-Восмилетнего возраста в процессе познавательной деятельности: Автореф. Дис... к.п.н. — Алматы, 1996. -14 с.
64.Асипова Н.А. Научно-педагогические основы формированиякультурымежнационального общения школьников: Автореф.Дис... докт.п.н. - Бишкек, 1997. - 24 с.
65. Дюсупова Р. А. Формирование культуры межнационального общенияподростков в процессе воспитательной работы: Автореф. Дис ... к.п.н. - Алматы, 1992. -18 с.
66. Құнанбаев А. Шығармаларының жинағы. І-ІІ. — Алматы, 1977. -156-184 бет
67. Гумарова Ж.С. Воспитание культурной дисскусии
у старшеклассников: Автореф. Дис... к.п.н. -Алматы, 1994. -18 с.
68. Огиржавин М. Формирование межличностных
отношений в студенческой академической группе (На примере Ховдинскогопед.института Республика Монголия): Автореф. Дис... к.п.н. -Алматы 1993. - 16 с.
69.МакаренкоA.C. Собрание сочинений: В 4-ех томах: Т.2.-М.:
Правда, 1987-575c.
70. Журавлев А.Л. роль общительности личности в руководстве
коллективом// Психологические исследования общения.-М.:
1985. - С.190-196.
71. Кондратьева СВ.Психолого-педагогическое общение.-М.:
Наука, 1992. - 68 с.
72. Бодалев А.А. Личность и общение. — М.: Педагогика, 1983.-
232 с.
73. Коломинский Я.Л. Психология личных взаимоотношений в группе сверстников: Автореф. Дис... д.п.н. — М.: 1980.-38 с.
74. Бодалев А.А., Ковалев Г.А. Психологические трудности общения и их преодоление:-— Л.: Педагогика, 1982.- 108 с.
75. ЛеонтъевА.А. психология общения. - Тарту, 1974.212с.
76.Давидович В.Е., Жданов Ю.А. Сущность культуры. Ростов-на-
Дану:Финикс, 1979. – 480 с.
77Ерасов Б С Социальная культурология. М.: Просвещение, 1996. – 315 с.
78.Бромлей Ю Этнтнознаковые функции культуры. — М.: Наука, 1991. – 418 с
79. Лотман Ю.Н. Беседы о русской культуре.-Спб., 1994.- 424 с.
80. Крылова Н.Б. Формирование культуры будущего специалиста. – М.:Наука, 1990. – 212 с.
81 .Сухарев В.А. Этика и психология делового человека. —М.: Флинта, 1987.- 114 с.
82. Лавриненко В.Н. Психология и этикет делового общения. — М.:ЮНИТИ -Дана, 2000. -327 с.
83.ТемирбековС. Ведение в культурологию.-Алматы: Жазушы, 1996.
84. Петров М.К. Язык, знак, культура. — М.: Просвещение, 1991. -27с.
85. Актуальные проблемы социологии культуры. / Отв.редакторСексенбаева С.О. - А-Ата. 1991. - 185 с.
86. Хван М. Культура; наука, методология. —М.: Наука, 1991. -350 с.
87. Коломинский Я.Л. Психология общения. - М.: Знание, 1974.- 116 с.
88. Практикум поСПТ / Под ред. Б.Д.Парыгина. -СПб, 2000. -З50с.
89. Кан-Калик В.А.Учителю о педагогическом общении.- М.:Педагогика, 1987. - 296 с.
90.Панкратов В.Н. Манипуляции в общении и их нейтрализации.М.:Изд.института психотерапии, 2000. - 208 с.
91. Бороздина Г.В. Психология делового общения. — М.: Инфра-М,2000. -224с.
92. Кудрявцева И.Н., Шарапов В.Г. Деловой этикет. — М.: Знание, 1997. – 164с.
93. Лабунская В.А. Невербальное поведение.-Ростов-на-Дону: Феникс, 1986. – 64 с.
94. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар.-Алматы: Ғылым,1973.- 215 б.
95.Столяренко Л.Д.Основы психологии.-Ростов-на-Дону:Феникс,1996. -390с.
96. Калюжный А.А. Туребаева К.Ж. Этика и психология делового общения -Алматы, 1999. – 26 с.
97.Уәлиханов Ш. Собр. соч. Т. 1. - Алма-Ата, 1961. - 576 с.
98.Наурызбай Ж.Ж. Научно—педагогические основы этнокультурногообразования школьников.Автореф. дис. ... докт. пед. наук. -Алматы, 1997. - 45 с.
99. Жарикбаев К., Калиев С. Антология педагогической мысли вКазахстане. Алматы: Казахстан, 1995. - 410 с.
100.КанапинА.К., Яндаров А.Д. Развитие личности и культуры. - Алма-Ата:Казахстан, 1986. — 268 с.
101.Коломинский Я. Л. Психология общения.-М.: Просвещение, 1974. – 164 с.
102.Тәжібаева С.Т. Болашақ ұстаздарды оқушыларға адамгершілік тәрбие беруге дайындық. - Алматы, 2000. - 190 бет.
103.Хан Н.Н. Этнорегиональные особенности ценностных ориентацииличностей: Автореф. Дисс.канд. пед. наук. - Алматы, - 1993. – 18 с.
104. Ұзақбаева С.А.
105. Жарықбаев Қ.Б.
106. Библер B.C. От наукоизучения к логике культуры. -М.: Наука, 1993. - 210 с.
107. Егоров В. О материальной культуре: О народной нравственности // Звезда. –№8. - 1995. - С. 84-97с.
108. Румянцева Н. Формирование эстетической культуры учащихся педагогических училищ: Автореф. Дисс... канд. пед. наук.-Казань, 1994.-23 с.
109. Лики культур: Альманах. – М.:Наука, 1993. – 30 с.
110. Макаренко А.С. Собр.соч.: Т. 1. — М.: Педагогика, 1978.-378 с.
111. Ушинский К.Д. Собр. соч.: Т. 2. - М.: АПН РСФСР, 1984. -516 с.
112. Коменский_Я.А. Избр. пед. соч. - М.: АПН РСФСР, 1982. -570 с.
113. Луначарский о воспитании и образовании. - М.: Педагогика, 1976. - 318 с.
114. Шацкий С.Т. Избранные педагогические сочинения: В 2-х т.Т. 2. /Под ред.
Н.П. Кузина, М.Н. Скаткина, В.Н. Шацкой. - М.:Педагогика, 1980.- 416 с.
115. Сухомлинский В.А. Как воспитатьнастоящегочеловека.
Минск:Народнаясвета, 1978. – 288 с.
116. Аасаллаа И. Әдептен озбайық. - Алматы,1997. - 191 бет.
117. Правила этикета –Ред- сост. С.Клиновцева. - Москва, 1999. -68 с.
118.Энциклопедия этикета //Автор-сост. И.Панкеева.-М.:Тлесса,
1996. - 214 с.
119.Педагогика и психология высшей школы: Серия “Учебники, иучебные пособия”. Ростов-на-Дону: Феникс, 1998. - 312 с.
120.Бахтин М.М. Словесная творческая эстетика.- М.:Наука,1990.-312с
121.Честара Д. Деловой этикет. – М .: Бранд, 1999.- 336 c.
122.Мудрик А.В. О воспитании старшеклассников. - М.: Педагогика,1981.-114 с.
123. Гуревич. П.С., Столяров В.И. Миф философии.-М.:Политическая литература, 1990. - 480 с.
124. Чернышевский В.Г. Полн.собр.соч.: Т.7.-М., 1950.- 477 с.
125. Белинский В.Г. Полн.собр.соч.: Т.8.-М., 1955. - 248 с.
126. Герцен А.И. Собрание сочинений: т.1.-М., 1954.-262 с.
127. Луначарский А.Собрание сочинений. / Литература. Критика.Эстетика.В 8-ми томах.-М.: Худ. лит., 1964. - 627 с. .
128. Шацкая В.Н.Музыкально-эстетическое воспитание детей. -М.:Педагогика,1975. - 200 с.
129. Джангельдин. Природа национальной психологии.- Алма-Ата.-Казахстан, 1971.
130. Балтабаев М.Х. Современная художественная культураКазахстана. – Алматы: Өнер, 1998. - 132 с.
131. Божбанова Р.Ж. Этнопедагогическая культура личности. - Караганда, 1998, -121 с.
132. Кунанбаев А. Слово назидания. - Алма-Ата, 1970, - 86 с.
133. Философский энциклопедический словарь.-М.: Наука, 1983.-624 с.
134.Котлобой Л.А. Шаманство- как соционкультурный феномен народной культуры: Автореф.Дисс.канд.филос.наук. - М., 1996.-24с.
135. Маргулан А.Х. Древние свидетельства культуры.-Алматы:Казахстан,1996. -178 с.
136. Шаймерденова Н. Истоки казахской культуры // АЙ.-1996.- №1.-С.8-11.
137.Сейтешев А.П., Садыков Т.С. Научные проблемы формированияличности и развития современного образования в РК.-Алматы:Гылым. 1997. -490 с.
138. Швейцер А. Упадок и возрождение культуры.-М.:Наука, 1993.-268 с.
139. Гусева Н.В. Философский анализ образования как явлениякультуры:Автореф. Дисс.докт.филос.наук.-М.:1992.-18с.
140.Сем Ю.А. Национальная духовная культура и образование.-СПб: Образование.-1994. - 192 с.
141 Краткий психологический словарь // Под общ. ред.А.В.Петровского,М.Г.Ярошевского.-М.:Изд-вополит. лит-ры,1985. - 430 с.
142. Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. - Алматы: Рауан, 1992.-114 с.
143. Уәлиханов Ш. Собр. соч. Т.1.- Алма-Ата, 1961. - 576 с.
144. Алтынсарин Ы.Таңдамалы шығармалар.- Алматы:ҚазССР ҒАБ 1955. -414с
145. Құнанбаев А.Шығармалардың I томдық толық жинағы. Алматы- Ғылым, 1966. —692 б.
146.Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурно¬го образования школьников.Автореф.дис...докт. пед.наук. -Алматы,1997.- 45 с.
147.Жарықбаев Қ.Б.Аталар сөзі-акылдың көзі.-Алматы:Қазақстан,1980. - 120 б.
148. Ұзақбаева.С.А. Өміршең өнер өрісі. - Алматы: Мектеп, 1988.-135 б.
149. Қоянбаев P.M. Білім беру және оқыту теориясы. - Алматы, 1990.-130 б.
150. Қоянбаев P.M. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991. - 143 б.
151. Қоянбаев P.M. Бастауыш мектеп педагогикасының жалпы негіздері. - Алматы, 1992. - 105 б.
152. Қоянбаев Ж.Б.,Қоянбаев P.M. Педагогика.-Астана: Л.Н. Гумилев атындағы ЕАУ, 1998. -105 б.
153. Сластенин В.А. Формирование личности учителя советскойшколы в процессе профессиональной подготовки.- М.:Просвещение, 1976. - 160 с.
154.Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовкиучителя: Автореф. Дис. ... докт. пед. наук. - Киев, 1986.-46 с.
155.Иванова Т.В.Формирование педагогической культуры будущегоучителя в учебном процессе: Автореф. дис....канд. пед. наук.-Волгоград, 1991,-25 с.
156.Моделирование педагогических ситуаций. Проблемы повышения качества и эффективности общепедагогической подготовки учителя / Под ред. Ю.Н. Кулюткина и Г.С. Сухобской.- М.: Просвещение, 1981. - 120 с.
157. Әлменұлы Б. Шешендік сөздер / құраст. Ж.Дәдебаев. - Алматы: Ғылым, 1993. - 144 б.
158. Ахмет Жүйнеки. Ақиқат сыйы. - Алматы: Ғылым, 1975. - 320 б.
159. Шербаков А.И. Психологические основы формирования личности учителя в системе высшего педагогического образования.-Л.: ЛГПИ им.А.И.Герцена, 1967. - 426 с.
160.Фридман Л.М. и др. Изучение личности учащегося и ученических коллективов.: Кн. для учителя. -М.: Просвещение, 1988. -207 с.
161.Акимов М.К., Козлова В.Т. Индивидуальность учащегося и индивидуальный подход.-М.: Просвещение, 1992. — 168 с.
162.Амонашвили Ш.А. Личностно-гуманная основа педагогического процесса.-Минск: Университетское, 1990. — 486 с.
163. Ангеловски К. Учителя и инновации. М.: Педагогика, 1991.-212 с.
164.Барышникова З.А., Романова Л.Л. Труд учителя музыки:
художественно-педагогическое творчество.-М.:Педагогика,1995.-204 с.
165. Выготский Л.С. Педагогическая психология. М.: Наука, 1991.-402 с.
166. Гамезо М.В., Домашенко И.А.Атлас по психологии. М.:Просвещение,
1989.- 272 с.
167.Железовская Г.И. Формирование интеллектуальной педагогической культуры // Педагогика.-1995.- №2.- С. 55-59.
168.Квятковский Е.В. В поисках путей гуманизации литературно-художественного образования // Педагогика.-1995.- №6.- С. 41-49.
169.Круглый стол “Культурные универсалии”. Наука и вненаучное знание. Заблуждающийся разум. Многообразие вненаучного знания.- М.: Политиздат, 1990. - 264 с.
170. Крылова Н.В.Ребенок в пространстве культуры.-М.:Наука,1994.- 94 с.
171. Маралов В.Г.,Ситаров В.А.Педагогика ненасилия.-М.:Академия,2001.-428с.
172. Мид М. Как построить свое Я. - М.: Знание, 1991.- 162 с.
173. Мид М. Культура и мир детства. - М.: Наука, 1988.- 242 с.
174.Народное образование и культура в СССР.-М.,1989.- 428 с.
175.Николаева Л.А. Некоторые аспекты воспитания нравственной культуры.Базовая культура личности: теоретические и методологическиепроблемы. / Под ред. Газмана О.С. - М.: Изд. АПН СССР, 1989. - 150 с.
176. Опыт разработки концепции воспитания. - Ростов-на-Дону, 1993.- 408 с.
177. Отношения личности и вопросы воспитания. / Отв. ред. МиттовН.К. - Тамбов,1973. - 216 с.
178. Психология: Словарь. - М.: Наука, 1990. 486 с.
179. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии.-М.:Просвещение, 1973.-468с.
180. Рыбакова М.М. Конфликт и взаимодействие в педагогическомпрогрессе.-М.: Просвещение, 1991.- 272 с.
181. Савитская Т. Ребенок в культуре XX века // Знание-сила.-1995.№4.- С. 28-34.
182. Ситаров В.А. Проблема свободы в гуманистической педагогике.Тезисыдокладов УП Международной конференции попедагогикененасилия “Воспитание свободной независимой, ответственной личности”. С.-Пб.,1994.-140с.
183. Соболева Е.А., Николаева О. Социально-педагогические факторы воспитаниясвободной личности: Тезисы докладов УП Международнойконференции по педагогике ненасилия “Воспитание свободной независимой, ответственной личности”. -СПб., 1994. - 140 с.
184.Социально-философские проблемы современного образования.-М.: 1986.-264с.
185. Шимбаева Е.И. Обладать свободой или быть свободным? // Знание- сила: 1993. № 3. - С. 32-38.
186. Юнг К.Г. Архитип и символ.-М.:Ренесанс,1991.-264c.
187. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030: Процветание, безопасность, и улучшениеблагосостояния всех казахстанцев: Послание президента страны народомКазахстана // Каз. правда . 197. – 11.10.
188. Энциклопедия психологических тестов. - М., 1997. - 299 с.
189. Гулыга А.В. Что такое эстетика? – М.: Просвещение, 1997 - 151 с.
190. Нысанбаева Г. Жеткіншек кезеңдегі / Ізденіс. Каз. .Респ. біліммен ғылымижурналы. - 1997. -№5-101б.
191. Жетібаев К., Элмаханова А. 1960-80 жылдардағы мұғалімдердің білім мен мәдениет саласын көтерудегі орны. / Ізденіс. Қаз. Респ.білім мен ғылымижурналы. - 1997. - № 5. - 77 б.
192. Магомедов Ш.А. Фоормирование культуры педагогическогообщения будущего учителя с многонациональным класснымколлективом:Автореф. Дисс....к.п.н.- М., 1992. -17 с.
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫ СтуденттерІНің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми- практикалық негізДЕРІ
М а з м ұ н ы
кіріспе
1 Ғылыми- педагогикалық әдебиеттегі қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру проблемасы
0.1 Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
0.2 Мәдениет, қарым-қатынас, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдарының мәні
0.3 Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптастыру ерекшеліктері
Тұжырым
1 Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі және ұйымдастырудағы тәжіриебелік эксперименттік жұмыстар
0.1 Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі
0.2 Тәжірибелік- эксперимент жұмыстарының нәтижелері
0.3 Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда тәжірибелік шараларды мектеп тәжірибесінде пайдалану
Тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді. әсіресе әлемдік деңгейде қарым-қатынас проблемаларының шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіру, оны жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттілігі айқындала түсуде.
Егеменді Қазақстанда өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы деңгейінде ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен білімділігін арттыру көзделеді.
Мемлекет тарапынан білім беру ісін жаңғырту мақсатында оның мақста міндеттерін айқындайтын жаңа мазмұнды заңдар мен тұжырымыдамалар қабылданып, халықтың рухани дамуына, тілі мен тарихы, діні мен мәдениеттің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туғызылып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіби жетілуі үшін жағдайлар жасау атап көрсетілген.
Білім беру мен тәрбие мақсатын көздеген осындай мемлекеттік құжаттар аясында мәденилікжаңғырып, ерекше маңызға ие бола бастады.
Уақыт ағымы алаға тартқан бұл міндет болашақ мамандардың кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатында жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігін айқындайды.
Осы орайда, қарым-қатынас мәдениеті проблемаларын зерттеу әлеуметтік- экономикалық және мәдени дағдарыспен бірегей көтеріліп отырған өзекті мәселелердің бірі.
Қарым-қатынас- білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адамзаттың дүниетанымы мен сана-сезімін жетілдірудің ереше жолы.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда нақты іс-әрекетті ұйымдастырушы мұғалім болғандықтан, оның кәсіби даярлығының ғылыми-педагогикалық негіздерін қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Бүгінгі студент, ертеңгі мұғалімді даярлауда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды кәсіби даярлаудың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру олардың саналы көзқарасын, ізгілікті қарым-қатынас орнатуына, жүйелі іс-әрекет жасауына мүмкіндік береді.
Ғұлама ойшылдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн және т.б. қарым-қатынастың біртұтастығына, өзара әрекетке аса зор мән берген. Я.А.Коменский, И.Г.Песталлоцци қарым-қатынастың тәрбиелік маңызына баса назар аударған.
Сонымен қатар, ағартушылар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов шығармаларында адам мен қарым-қатынас байланыстарын көтерген.
Бүгінгі таңда бұл проблемаға философтар, психологтар, педагогтар ерекше мән беріп, әр қырынан зерттейді. Мәселен, оның философиялық негізін ТМД ғалымдары (Библер В.С., Бахтин М.М., Батищев Г.С., Каган М.С., Фролов И.Т.), республикамыздың ғалым философтары (Әбділдин Ж.М., Әбішев Қ.Ә., Нұрланова Қ.Ш., Қасабеков А., Кішібеков Д.), отандық психологиядағы қарым-қатынастың әлеуметтік зерттеулері төңірегінде (Буева Л.П., Леонтьев А.А., Парыгин Б.Д.), тұлғаны дамытудағы қарым-қатынас мүмкіндіктеріне қарай (Ананьев Б.Г., Бодалев А.А, Божович Л.И., Кон И.С., Леонтьев А.А., Ломов Б.Ф., Мясищев В.Н., Рубенштейн С.Л., Теплов Б.М.), қарым-қатынас мәдениет теориясы аясында (Баллер Э.А., Давидович В.Е., Злобин И.С.), педагогикалық қарым-қатынас проблемалары (Кан-Калик В.А., Леонтьев А.Н.), этнографиялық зерттеудегі қарым-қатынастың мәденилік деңгейінде (Байбурин А.Б.), қарым-қатынастың этномәдени аспектілері (Ұзақбаева С.А.), оқушылардың қарым-қатынас мәдениеті проблемалары (Хмель Н.Д., Хан Н.Н., Қалиева С.И.), студенттерді тәрбилеу мәселелері бағытында (Құнантаева К.Қ., Керимов Л.Қ., Қазмағамбетов А.Г., Халитова І.Р.), білім мазмұнын, оның ішіндегі жоғарғы мектептегі оқытудың әдістемелік міндеттерін шешудегі (Жердемалиева Р.Р., Балтабаев М.Х., Құлманова Ш.Б., Бекмухамедов Б.М., Амирова А.С., Ильясова А.Н., Левченко Т.А., Мендаякова Қ.М.) еңбектер негізінде қарастырылды.
Ғалымдардың зерттеу жұмыстарында жасалған талдау нәтижесінде, атап айтқанда Ресейде (Давидович В., Драч Г.В., Хван М., Коган Л.Н., Межуев В.М., Маркарян Э.С., Ерасов Б.С., Бромлей Ю., Петров М.К.), Қазақстанда (Жүнеки А., Наурызбай Ж.Ж., Марғұлан а.Х., Жарықбаев Қ.б., Шаймерденова Н., Шериязданова Х.Т., Божбанова Р.Ж., Темирбеков С., Рысбаева А.К.) мәдениет және қарым-қатынас проблемаларының негіздерін зерттеген.
Жоғарыдағы еңбектердің құндылығына ғылыми-теориялық, әдістемелік- практикалық жағынан көз жеткізуге болады.
Дегенмен, теориялық тұрғыда, қарым-қатынас мәдениеті проблемалары студенттерді кәсіби даярлауда, оларға практикалық дағдыларды меңгертуде жоғары оқу орнының мамандығы ерешелігіне қарай енгізу, осы негізде кәсіби біліктікті шыңдаудың әсіресе ана тілінде жете зерттелмей отырғандығын дәлелдейді.
Сонымен, проблема, ғылыми әдебиеттерге және жоғарғы оқу орындарының бағдарламаларына жүргізілген талдауларға сай әлі де толық зерттеуді қажет ететінін дәлелдейді. Олай болса, қарым-қатынас мәдениетінің әдіснамалық, теориялық және әдістемелік жеткіліксіз қарастырылуында, қарым-қатынас мәдениетінің анықтамалық, ғылыми негіздемесін жасауда, студенттерді даярлауда кәсіби мәдениеттілік сапаларының талаптары мен қалыптасу деңгейі аралығында қарама- қайшылықтың болуы зерттеу тақырыбын төмендегідей анықтауға негіз болды: Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-практикалық негізі.
Зерттеудің мақсаты- студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды ғылыми тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің объектісі- жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні- студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы- егер студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық-әдістемелік негізі және кәсіби тұрғыдағы қарым-қатынастың негізгі бағыттары айқындалса, мамандық ерекшеліктеріне қарай қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру бағыттарының мазмұны есепке алынса, онда студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға болады.
Зерттеудің міндеттері:
- Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесін теориялық тұрғыда қарастыру және оның кәсіби даярлығында алатын орны мен қызметін анықтау;
- Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру моделін құру;
- Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасау;
- Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру процесінің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы- студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру оларды кәсіптік жағынан даярлауды қамтамасыз ететін ғылыми- практикалық негізге сүйене отырып жүзеге асуы тиіс.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жеке тұлға және іс-әрекет теориясы, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың диалектикалық өзара бірлікте болуы туралы әлеуметтік мәдени теориясы; қазіргі жетекші философиялық қағидалар.
Зерттеудің көздері- философ, психолог, педагогтардың дүниетаным, білім, даму, диалектика негіздері жөніндегі ғылыми еңбектері Қазақстан Республикасы Конституциясы, Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының Қазақстан- 2030 даму стратегиясы, Этномәдени білім беру концепциясы және басқа да құжаттар мен ресми материалдар; оқу-материалдар; оқу- әдістемелік құралдар, бағдарламалар мен автордың өзінің жеке басына тән іс-әрекет тәжірибесі мен озат педагогтардың іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік еңбектерге талдау жасау, жоғары оқу орындары студенттерінің оқу үрдісін бақылау, сауалнама алу, пікір-талас, әңгіме жүргіу, арнайы курстар өткізу және талдау, әдістемелік жүйенің мақстақа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Алғашқы кезеңде (1996-1997ж.ж.) зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат анықталды, қарым-қатынас мәдениеті бағыттарын жрғары оқу орындарында пайдалану тәжірибесі талданып, қорытындыланды, оларды жоғары оқу орындарының оқу жоспарларына енгізу жолдары қарастырылды. Эксперимент жұмысының бағдрламасы даярланды.
Екінші кезеңде (1998-2000 ж.ж.) оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқу пәндері және әдістемелік әдебиеттер талданып, студенттердің қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасу жағдайлары анықталды. Болашақ мұғалімдердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибелік- педагогикалық жұмыс мазмұны негізделіп, эксперимент жұмыстары жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2000-2002 ж.ж.) ұсынылып отырған әдістеменің тиімділігі, нәтижелері қорытындыланып жүйеленді. Студенттердің қарым - қатынас мәдениетін қалыптастырудың негізгі қағидалары сынақтан өтті, ғылыми-практикалық ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
Студенттердің қарым-қатынас мәдениеті ұғымына анықтама беріліп, оны қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетінің қажеттілігі негізделіп, әдістемесі жасалды;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениеті арнайы ұйымдастырылған тұтас педагогикалық процесте қалыптасатыны дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруәдістемесі жасалды;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалды;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық тұжырымдамалары, әдістемсі, қорытындылар болашақ маман даярлау ісінде, сондай-ақ мұғалімдердің білімін жетілдіру институттары жұмысы практикасында маңызды.
Қорғауға ұсынылады:
Студенттердің қарым-қатынас мәдениеті ұғымының мәні мен мазмұны;
Қарым- қатынас мәдениеті моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері, мүмкін болатын деңгейлері;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі талапқа сай әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді қолданумен, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың кезеңділігімен және зерттеу жұмысының қорытынды нәтижесін тәжірибе жүзінде тексеру, практикаға ендірумен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынна өткізу және тәжірибеге ендіру.
Зерттеудің негізгі қағидалары ғылыми баяндама ретінде халықаралық және Республикалық конференцияларда, Семей мемелекеттік университетінің ғылыми-практикалық конференцияларында, практикалық психология: тәжірибе, проблема, перспектива атты халықаралық ғылыми-парктикалық конференцияда (Минск, 2000 ж.), Қазақстан және әлемдік қауымдастық атты халықаралық конференцияда (Алматы, 2011 ж.), Қазақстанда жоғары білім беруді реформалау: тәжірибе, проблемалар және перспективалар тақырыбындағы ғылыми-практикалық конференцияда (Атырау, 2011 ж.), ХХІ ғасырдағы жоғары білім технологиясы, проблемалары мен даму бағыттары тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда талқыланып мақұлданды.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі негізделіп, объектісі, пәні, ғылыми болжам, міндеттері анықталды, әдіснамалық негізі, ғылыми жаңалық қорғауға ұсынылатын негізгі мәселе, зерттеудің практикалық мәнділігі ашылады.
Ғылыми педагогикалық зерттеудегі қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру проблемасы атты бірінші бөлімде қарым-қатынас мәдениеті проблемаларының теориялық негіздерін саралай отырып, осы мәселеге байланысты негізгі ұғымдарға талдау жасап, мазмұны мен мәнін ашып көрсетеді. Сонымен қатар, жоғары оқу орындары практикасында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың қазіргі жағдайлары мен оның қалыптасу деңгейлеріне сипаттама беріп, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасу бағыттарын көрсетеді.
Зерттеу мәселесіне байланысты түрлі әдебиеттердегі көзқарастарға талдау жасай отырып, тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану нәтижесінде бөлімдерге құнды тұжырымдар жасаған.
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі және оны ұйымдастырудағы тәжірибелік- эксперименттік жұмыстар атты екінші бөлімде студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда қалыптасқан дәстүрлі оқу жүйесі жағдайындағы мүмкіндіктері көрсетіледі.
Зерттеу жұмысының мақсатына, міндеттері мен мазмұнына сәйкес жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері мен қорытындылары көрсетіледі және дәлелденеді.
1 ғылыми педагогикалық әдебиеттердегі қарым-қатынас мәдениетін қалыптасыру
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
Егеменді Қазақстанда өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы деңгейінде ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен білімділігін арттыру қажеттілігі туындап отыр.
Мемелекет тарапынан білім беру ісін жаңғырту мақсатында білім беру жүйелерінің мақсат, міндеттерін айқындайтын жаңа мазмұнды заңдар мен тұжырымдамалар қабылданып, халықтың рухани дамуына, тілі мен тарихы, діні мен мәдениетінің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туғызылуда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ... жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіби тұрғыда жетілуі үшін жағдайлар жасау қажеттілігі айтылса, ал қазақ халықының мәдениеті мен дәстүрінің негізінде, халықтық мәдениеттің маңызына ерекше көңіл заңның келесі бағытында беріледі 1.
Қазақстанда ғылыми-мәдени білім беру мен тәрбие мақсатын көздеген осындай мемелекеттік құжаттар аясында мәденилік жаңғырып, білім мен тәрбие саласында ерекше маңызға ие бола бастады.
Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуы рухани, мәдени өмірдің өркендеуімен үйлесім тауып, тәрбилеу ісіне жауапты да басты міндеттер жүктеп отыр.
Қазақстан республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасында Тәуелсіз қазақстанның әлеуметтік мәдени даму жолы дегеніміз- ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, гуманитарлық ғылымдарға, өнерге, халықтың моральдық байлықтарына ену, мәдениеттің барлық салаларында мәдени дербестікті мойындау,- деп атап көрсеткен 2.
Уақыт ағымы алға тартқан бұл міндет мұғалімдердің кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатындажоғары оқу орындарының оқу тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігін айқындай түсуде.
Осы орайда қарым-қатынас мәдениеті проблемаларын зерттеу әлеуметтік-экономикалық және мәдени ахуалдарға және қоғамның, рухани мәдени дағдысымен бірегей көтеріліп отырған өзекті мәселелердің бірі.
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесінің теориялық негізін айқындау мәдениет, қарым-қатынас, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты. Бұл ұғымдардың сипаттамасының маңызын белгілеу мақсатында оның ғылыми әдебиеттерде кездесетін қайнар көздерін, түпкі нәтижелерінанықтауға назар аудардық. Осыған байланысты психологиялық, педагогикалық тұрғыдан қарым-қатынас мәдениетінің мәні, құрылымы және қызметінің мазмұны ашып көрсетіледі.
Студенттердің кәсіби даярлауда оның мәдениеттілігіне көңіл қою, бүгінгі мәдениеттілік дәрежесінде әлемдік мәдениетпен қарым-қатынас жасау арқылы оны әлеуметтік өмірге енгізу көзделеді. Осы тұрғыда, адамзаттық мәдениеттіліктің дүниежүзілікмаңызы, ақыл-ойдың, адамгершіліктің, саналылықтың мәдени деңгейі.
Мәдениетті адамның тыныс тіршілігі оның әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі тарихи даму дәрежесі іспетті, яғни оқу- білім, ғылым, өнер салаларындағы қол жеткізген жетістіктері.
Рухани байлықтың көзі- мәдениетте. Адам өзінің даму барысында қоғамдағы мүмкіншілігін, рухани дамуын мәдениеті арқылы көрсееді. Ол қоғамның дамуының түрлі мазмұнына сәйкес. Олай болса, мәдениет өзгермейтін, өзгеріске ұшырамайтын нәрсе деп қарауға болмайды.
Мәдениет- халықтың туған топырағында жинақталған өмірлік тәірибесінің жиынтығы. Сондықтан мәдениеттің негізгі қалыптасу, даму, өсу сатыларына байланысты.
Еуразия жерінде үш мың жыл бойы көшпелі өмір салтын басынан кешіп, сол өмірге лайық төлтума мәдениетін қалыптастырған көшпелілердің адамзат өркениетінде өз орны бар.
Көшпелі елдердің қай-қайсысының болсын өзіндік ерекшелігі бар, олар өлең мен жырға бай, шебер екенін Шоқан туындыларынан оқуға болады.
Шығыс мәдениетінде батыс пен шығысты бірдей тербеген Абай көзқарастарының маңызы зор. Ол қазақтың қазақ ойын алғаш рет әлемдегі даму мен өзгеруге, диалектика қатысты зерделеді. Егерде адам мәдениетін дүнижүзілік мұхитқа құятын ағысқа теңесек, онда дәстүрлер сабақтастығын қуат күшіне бірлестіруге болады 3.
Абайдың ойынша дүниде де, адам қуатты да бір деңгейде болмайды, Абайдың идеясының мәні адамның өмірдегі орнын бағалау, білімге парасатқа сүйіспеншілігін көтеру.
Абай ілімін жалғастырған қазақ халқының рухани мәдениетіне із қалдырған тұлғаның бірі- Шәкәрім. Ол өз қазақ халқының мәдениеті мен өркениетінің мәнін түсіндіруге талпыныс жасаған 4.
Қазақ зиялыларының мәдениет туралы көзқарастарын негізге алып, ғылыми әдебиеттермен арақатынасына көңіл аудардық.
Мәдениет тарихына арналған еңбекте америка антропологтары Кребер және Клакхон мәдениеттің негізін, оның қасиеттерін, психологиясын, қоғаммен қатынасын үш аспектіде, құндылықтармен, табиғатпен, адаммен қарым-қатынаста қарастырады.
Қазіргі уақытта бұл проблемаға философтар Ж.М.Әбділдин, Қ.Ә.Әбішев, Қ.Ш.Нұрланова, А.Қасабек айрықша мән берді. Олар адам- қоғам- адам жүйесіндегі қарым-қатынас, мәдениет дәстүрлерінің байланыстарын ашып көрсетеді.
Г.К.Шалабаева мәдениет құрылымының әлеуметтік- мәдени аспектісі еңбек мәдениетімен, тұрмыс мәдениетімен, дене, ғылым, мораль, қарым-қатынас мәдениетімен байланысын көрсетеді.
Қарым-қатынас- білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адамзаттың дүниетанымы мен сана-сезімін жетілдірудің ерекше жолы.
Отандық философ В.С.Библердің пікірі бойынша тұлғаны мәдениет контексінде көру- оның бүкіл қайталанбайтын жекелік, жалпылық ерекшелігін білдіреді. Тұлғаның қарым-қатынас оны дамытушы факторлардың ең негізгісі және ұрпаққа жеткізуші құралы 7.
Сонымен қатар, қарым-қатынас адамның тіршілік әрекетінің мәдени феномені, яғни адамзат болмысының даму жолы.
Қазіргі ғылыми жетістіктер қарым-қатынасты әлеуметтік өмірдегі адам дамуының ішкі және сыртқы жағдайларын құрушы себеп-салдар ретінде де танытады.
Қарым-қатынас пен мәдениеттің ажырамас тұтастығын көрсететін негізгі жол- тұлғаны дамыту, тәрбиелеу, қалыптастыруда оның қоршаған дүниені қабылдауы, меңгеруі және табиғи, әрекеттік, әлеуметтік қатынасы.
Теориялық зерттеулер бұл тұрғыда әртүрлі бағыттар ұсынады, яғни тұлғаны дамытуда мәдени дамуды қарым-қатынас реттейді, оларды басқаратын және жіктейтін механизмдерін, заңдылықтарын анықтайды.
Қарым-қатынас мәдениеті ұғымының теориясы және оны жан-жақты талдаудың қажеттілігін көрсетеді. Ғылыми әдебиеттерде терминнің мағынасы зерттеушілердің теориялық позициясына және ұғымның тереңдігіне тәуелді.
Ғылыми теориялық бағытта, қарым-қатынас мәдениеті - рухани және қатынастық материалдық құндылықтар байлығы, адамзат санасы, тұрмысы, өткені мен бүгіні.
Мәдениеттің өзі материя қозғалысының әлеуметтік формасы, әлеуметтік ортаның қажетті шарты, тұлғаның өмір сүру әдісі, әрекетінің сапалық сипаты.
Ғылымда қарым-қатынас мәдениеті ұғымы бір жағынан дәлелдеуді қажет етпейтін қисынды ұғым болса, екіншіден көпмағыналы тіл мәдениеті, этикеті, мінез- құлқы тұрмысы, салты т.б. болып жіктеледі.
Алайда қарым-қатынас мәдениеті, қарым-қатынас және мәдениет ұғымы синтезінде төмендегідей логикалық анықтамаға сүйенеді: қарым-қатынас мәдениеті- адамзаттың мәндік сапаларын жақындастыруға бағытталған адамгершілік, саналылық әрекеттер 9.
Зерттеуде О.Араковская берген бұл тұжырым қарым-қатынас мәдениеті ұғымын білім беруде қажетті педагогикалық мазмұнмен толықтыруға бетбұрыс жасайды.
Қарым-қатынас мәдениеті адамзат үшін әртүрлі деңгейде, әртүрлі кезеңде қалыптастыруды қажет ететін құбылыс.
Болашақ кәсіпті игеру жолында да оның өзіндік ерекшеліктері, өлшемдері, бағыттары бар. Осыған орай, қарым-қатынас мәдениеті ұғымын жалпы құндылықтардан ажырата қарастыру үшін кәсіби қарым-қатынас мәдениеті ұғымын қолдануға болады.
Қазіргі қоғам сұраныстары рухани және материалдық сфералар аясында қарым-қатынас проблемасын өте маңызды етіп көрсетеді. Қарым-қатынас адамның өмірлік іс-әрекетінің, әсіресе білім, ғылым, өнер салаларында бөлінбейтін бөлшегі болып табылады. Оның дәлелі ретінде білім мен мәдениеттің терең байланысын айтуға болады.
Әлеуметтік ситуациялардың өзгеруімен білімнің мазмұны мен мәніне байланысты пікірлерде түбегейлі өзгерістер байқалады. Қоғам талаптарына сай ол адамның ізгілікті дамуының негізгі құралы және мәдени компоненті.
Білім мәдени- гуманитарлық функцияларды игере отырып, мәдениеттің бөлінбейтін бөлшегі ретінде, онымен берге қызмет атқарады.
Сонымен бірге, білім- мәдени құндылықтарды тасымалдау және жасау құралы ретінде көріне отырып, адамға сол құндылықтарға жақындауға және өзінің шығармашылық мүмкіншілігін ашып, іске асыруға мүмкіндік береді.
Мәдениет- көпқырлы процесс. Адамның өмірлік іс-әрекетінің барлық сфераларында мәдениетті көреміз.
Ең алдымен, сана мен болмыста адамзаттың социо-прогрессивті шығармашылық іс-әрекетін түсінуге болады. Өзінің ішкі мазмұнына қарай адамның әлеуметтік индивид ретінде даму процесі, оның - таным, қарым-қатынас, іс-әрекет субъектісі ретінде өмір сүру әдісі, жекелік, шығармашылық, әлеуметтік, адамгершілік, эстетикалық жетілуі.
Мәдениет өзі пайда болатын және қалыптасатын, оның үздіксіз дамуы жүретін адамзат қоғамынан бөлінбейді. Қоғамды тұтастай және нақты, оның негізі- жеке адамды, олардың дамуы деңгейі мен қасиетін де мәдениет анықтайды.
В.С.Библердің зерттеулерінде мәдениет ұғымы былайша жіктеледі:
Біріншіден, мәдениет әртүрлі (өткен, бүгін, болашақ) мәдениет адамдарының қарым-қатынасы мен бір кезеңдегі болмысы, мәдениетті туғызушы диалогиялық формасы;
Екіншіден, мәдениет- жеке адам шегінде индивидтің өзіндік детерминациясы, өмірінің, санасының, ойлауының формасы;
Үшіншіден, мәдениет- әлемдік қайта жаратылу жолдары.
Олай болса, мәдениет адамның құндылығы, оның қайталанбайтын белгісі.
Мәдениет өзінің ішкі механизмдерімен адам тұлғасына бағытталғандықтан, оны өзін-өзі танып білу немесе адамның рухани өмірбаяны деп есептелінеді. Мәдениеттің өмір сүруінің шарты, ол бір ұрпақтан екінші ұрпаққа сабақтастықпен беріліп отырылады. Сондықтан мәдениет өзін-өзі тану мәселесін алдыңғы орынға қояды. Яғни, мәдениеттаным қабылдаудың, принциптердің, түсініктердің жүйесі болып саналады да, солар арқылы мәдениетті трансляциялау процесі іске асады. Бұл жүйе адам тұлғасының өлшемі туралы мәдениетте жинақталған тиісті білімді, шеберлікті, тәжірибені қамтамасыз етеді.
Г.Зиммелдің ілімінде мәдениет философияның мағынасы өмір философиясы термині арқылы ашылады. Өмір, мәдениеттің түрін немесе өмірден артығырақ және өмірден артықтылықты құрайтын өзінің түрлері арқылы шыққан, өзін-өзі шектейтін, яғни кез-келген бөлінгенге дейінгі алғашқы шындық. Өздігінен өзгеріп тұратын, мәңгі қозғалыста болатын өмірге қарағанда олар дербестік роль атқара бастады. Біртіндеп мәдени формалар, өмірдің ағысын бөгейді, сонан барып жойылады және жаңалармен алмастырылады. Бұл күрес мәдениеттің қайшылықтарын, одан әрі таргедиясын тудырады. Бұнымен қатар Зиммельге жаңа Еуропалық мәдениетінде өмірдің күресі, яғни, оның кез-келген мәдениетке қарсы күресі дәл осындай түрдің принципіне қарсы жүретін болып көрінеді.
Ғалым М.Х.Балтабаевтың зерттеуінде мәдениет ұғымының этимологиялық түсінігінен бастап, оның ғасырдын ғасырға қарай дамыды, қалыптасу тарихы ғылыми мәні мен мазмұны терең де, толық зерттеген О.Шпенглер, М.С.Каган, Б.Малиновский зерттеулерінде әрбір тарихы даму кезеңіне сай мәдениет идеясын, мазмұнын салыстырмалы тұжырымдаған. Ғалым М.Х.Балтабаев еңбегінің құндылығы мәдениет аясынан туындайтын педагогикалық мәдениет әдіснамасы зерттеулері, әсіресе, М.Балтабаевтың мәдениет жүйесінің моделін, мәдениет адамның материалдық және рухани құндылықтарының тарихи дамыған жүйесі, адамның өзін-өзі дамытуына деген тұжырымдық анықтамасы зерттеу проблемаларымызбен толық үндесіп жатады.
О.Шпенглердің еңбектерінде мәдениет ғылым тарихы, өнер, дін, саясат, экономика сияқты аса бай нақтылы материалдардың негізінде іс жүзінде асқан 10.
Мәдениет философиясының проблемасын негізінен шешкен Шпенглер, әйтсе де мәдениеттің дағдарысқа ұшырап жойылып кетуі шек келтірмейтін объективті заңды құбылыс деп есептейді. Өмірдің өзі бір мәдениеттің дүниеге келіп екіншісі жойылып жататын нәрсе, олардың әрқайсысының өзі ішкі құрылымы берік қалыптасқан тұйықталған, абсолютті түрде қайталанбайтын организмдерге ұқсайды. Олар тарихта 1200-1500 жыл өмір сүріп, басқа мәдениет түрлері пайдаланатын артына қыруар есерткіш пен іздер қалдырып жоқ болып кетеді. Бірақ, әлгі мәдениеттердің ішкі принцитерін немесе оларды қолма-қол пайдалана салу мүмкін емес. Сайып келгенде, Шпенглер мәдениетке тән сабақтастықты, адамзат мәдениетінің біртұтастығын, керек болса өткен дәуірдің мәдениеттерін бір шама түсіну мүмкіндігін де жоққа шығарады 11.
Балтабаев, Шпенглердің айтуынша, мәдениеттің уақыт тарапынан қанат жаю процесі, оның иілгіш органдарының қатайып жансыздануымен, ыдыраған құрылымының жеңілдетілуімен, әртектілікпен үлкен біртектілікке өтуімен, сонымен қатар, әралуан органикалық біртұтастықтан, қирататын күрестермен кездесе отырып, механикалық біртұтастыққа өтуімен тікелей байланысты. Сайып келгенде, мәдениет өзгере-өзгере өркениеттілікке айналады. Оған өмірдің өзін, зиялылықты, техницизмді, дүниені тікелей және шығармашылық қабылдаудан бас тарту тән қасиет.
Ғылыми-теориялық тұрғыда, мәдениет төңірегінде идеялар, оның тарихы мен мазмұны мәні мен аясының кеңдігіне толық көз жеткізуге болады.
Мәдениет тарихы өзінің ұзақ даму процесінде нормативтік беейненің шексіздігіне бағытталған, феномен қағидасынан шығады.
М.Хайдеггер философиясы қазіргі заман мәдениетіндегі адамның субъективтілігі мен гуманизмнің дағдарысын айқын бейнелейді. Хайдеггер үшін бұдан шығудың жолы ақиқаттың жасырылмайтындығынан шығатын бастапқы ойлау тәртібіне қайта оралатын ойлаудың жаңа тәжірибесі 12.
Психоанализдің негізін қалаған Зигмунд фрейд мәдениет адам психикасының ерекше деңгейі деген. Ессіздіктің санадан айырмашылығы, оның психикаға көбіне жабық түрде ықпал жасауы. Оның ойынша, психика үш қабаттан тұрады: өзіндік, мен, жоғарғы-мен.
Өзіндік ессіздік- адамға мұра болып қалған, оның жауапсыз әуестігінің инстинктері.
Саналы мен- жеке адамның ессіз әрекетіне осы әлемнің ықпалын жасауға жәрдемсетін ессіздік пен сыртқы әлемнің арасындағы жалғастырушы.
Жоғарғы- Мен- социомәдени сипаттың нормалары мен тиым салуды бейнелейтін инстанция.
Фрейдтің мәдениетке көзқарасының негізінде адамның табиғи басталуы нормаларының арасындағы қайшылықтар жатыр. Осы негізде ол мынадай қорытындыға келеді, әрі қарай мәдениеттің дамуы адам бақытының азаюына, сезімінің күшеюіне, тілегін басып тастап отырудың нәтижесінде қанағаттанбаушылыққа әкеп соғады, қоғамның және жеке адамның психологиясын бір-бірімен ұқсастыру, жеке адам мен коллективтік ессіздіктің біртұтастығы туралы сенім, оның пессимистік ойының негізгі шарты болды.
Карл Густав Юнгтің пайымдауынша сананы мәдениетті өмір сферасымен байланыстыратын мен шексіз көзі болып саналады 13.
Санасыздық санаға қарағанда айырмашылығы, санасыздықта ежелгі дүниенің және болашақ уақыттың символы ретінде өткен және болашақ өмірмен тура кездеседі. Архетип (ұжымдық ессіздіктің психикалық құрылымы) уақыттан тыс схема бола тұрып, образдарды, ойларды, өткен және өмір сүріп жатқан адамдардың сезімін қалыптастырады, дүниені түсінудің алғашқы формаларын мифтік күйде көрсетілген символдармен суреттелген, ұжымдық тәжірибені сақтайды.
Санасыздық рухани мәдениеттің, шығармашылықтың дамуына тікелей себепші болады. Шығармашылық процесс архетиптік санасыздың жігерленуінен және көркем шығарманың қанат жайып, дайындалып аяқталуынан тұрады.
Жак Лакан санасыздықтың басқа түсініктемесін ұсынды. Оның құрылымдық психоанализі шынайылықтағы, ойдағы және ол символикалық қабаттарды ерекше бөліп көрсетеді.
Символикалық дегеніміз- әлеуметтік анықтаулардың, нормалардың, тапсырмалардың жиынтығы. Адам оларды дайын күйінде, көбінесе санасыздық деңгейде қабылдайды. Символикалық Басқа немесе Әке фигураларында жекеленеді, өйткені дәл Әке арқала мәдени тәртіптілікке, әлеуметтік Заңға қол жетеді. Символикалық- бұл жеке адамнан тыс, жалпы социомәдениеттілік мағыналар. Олар қоғамның жеке адамға беретін ессіздіктің саласы. Субъект Лаканның пайымдауынша, мәдениет пен сананың таралу жолы емес, қайта мәдениеттің қызметі, түрлі символикалық құрылымдарының қиылысу нүктесі және ессіздіктің салмақ түсіретін күші.
Қазіргі философиялық генезис тұрғысынан алып қарасақ, мәдениеттің терең философиялық дәстүрлері бар екендігін көреміз. Дегенмен мәдениеттің күнделікті өмірде, тұрмыстық жағдайда, адамдардың қарым-қатынастарында қалай пайдаланатындығын анықтап алған жөн. Бұл тұрғыда мәдениетке адамдардың ішкі дүниесінің көрсеткіштері немесе адам қылықтарының қалпы жатады. Жалпы адамдардың теория жүзінде ғана емес, жәй ғана өмір сүру кезіндегі мәдениетті қалай түсінетіндігін көптеп қолданылып жүрген мына дәстүрлі мысалдардан көруге болады, біріншіден, әрқашан да мәдениетті болуға болады. Адамдар кез-келген ортада өздерін мәдениетсіз етіп көрсетеді. Бұл тұрғыда мәдениеттілік әлеуметтік ортада өзінің әдептілігін, басқаларды құрмет тұтатындығын және өзінің қылықтарының өлшемін білетін сыпайы адамды сипаттайды. Жеке өзінің және қоғамдық мәні бар іс-әрекетін саналы түрде реттеу көбінесе тұрмыстық қатынаста жатады.
Екіншіден, кеңінен таралған мәдениет пен білімділікті қатар қою мәселесі. Бұл жердегі шын мәніндегі мәдениет, адам басындағы жинақталған көптеген информацияның, дүниетанымы синонимі ретінде көрінетін біліміділік емес, қайта адамның ішкі дүниесінің мазмұны бола тұрып, оны мәдениетті ететін қасиетінде. Мұндай мәдениет оны ішкі дүниесіне тән зиялылығымен қатар тұрады да, онымен етене араласып кетеді.
Үшіншіден, мәдениет белгілі бір құбылыстардың сапалы деңгейін сипаттау үшін қолданылады. Бұған байланысты ойлай білу мәдениеті, сөйлеу білу мәдениеті сияқты жалпыға түсінікті ұғымдарды жатқызуға болады. Бұл тіпті күнділікті болмаса да, сөздің әдеби- публистикалық қолданылуы, ал оның бастамасын күнделікті санада іздеген жөн.
Төртінші, мәдениет түсінігі кез-келген қоғамдық ортаның салтына тән болуы.
Бесіншіден, өзін мәдениетсіз етіп көрсету. Мұндай жағдайда мәдениет адамның сырттай мінез- құлқының бағалау сипаттамсына жақындайды, сондықтан адамгершілік шамасын сақтаудың басқа көрінісі болып табылад. Мұндай кеңінен тараған түсінік қалыптасқан қылықтардың мөлшерін білмейтін тұлғаның бағалауын бейнелейді 14.
Сананың әлеуметтік шынайылықты ұғынуда ерекше түрі, маыңыздылығын және шектелмейтіндігіне қарамастан сана мәдениет түсінігін логикалық тұрғыдан нақты көрсете алмайтындығын ескерген жөн. Дегенмен, мәдениеттің мәніне жетудің келесі сатысына шыққанда өмір тәжірибесін жинақтаған, бойына сіңірген тіршілік әрекетін елемеушілікке жол бермеу қажет.
Ал енді мәдениеттің мәнін теориялық жағынан қарастырсақ, оны екі жолын көруге болады, зиялы және діни мәдениет. Діни ілімнің түсініктерінің шеңберінде мәдениет ұғымы ғибадат, жоғары иенің беретін сенімі, дәстүрі, болмыстың жоғарғы мәні жатады. Мәдениеттің түп-тамыры байырғы заманға барып тіріледі. Оны діни көзқарастардан нәр алатындығы даусыз. Адамдар арасындағы салт-сана, дәстүр, жоғарғы бір күшке табыну, жаратқанның құдіретіне сену т.б. табынушылық субъектілердің, заттардың, құбылыстардың, құралдардың жиынтығы бола отырып, оларда құдіреттілікке табыну кең орын алады. Діни әрекеттер, діни тәжірибелер- алғашқы адамдардың табиғи жағдайларын шығуы, адам болмысының пайда бола бастауы. Сол себептен ғибадат және мәдениет ұғымдарының, бір-біріне концептуалдық жағынан жақындасуының өзі әділетті. Оның бергі жағында тарихта зиялы мәдениеттің де барлығын білеміз. Зиялы дегеніміз- табынушылықтан тыс, оны жанап өтетін, ақыл-естің негізінде пайда болатын ғылымның табыстарына негізделген түрлі толғанулардың жиынтығы.
Алғашқы рет әдебиетте мәдениет деген теориялық термин Римнің атақты философы әрі шешені Цицеронның Тускулан кеңесі атты еңбегінде кездеседі. Оның этимологиялық негізі өңдеу, тазалау деген сөздерден шығады, агротехникалық термин (жерді өңдеу) ретінде қолданылды. Ал Цицерон болса алғашқы рет ауыспалы мағынада адамның ақыл-есіне ықпал жасау үшін қолданды. Философияны өмірдің ғылыми ретнде түсініп және философияның Сократтан бастап келе жатқан адамтану дәстүрін жалғастыра отырып, Цицеон философияның адам өміріне ықпал жасауының әдістерін қарастыруды мақұл көрді. Тек осымен антикалық полисте азаматтарды дайындау, ессіз баладан ер адамдық деңгейге дейін қалыптасу жағдайлары сипатталады. Гректер бұл жағдайды пайдея (раі- жас бала) түсінігімен белгілейді.
Гректердің пайдея термині екі мағынада, біріншісі тікелей тәрбиелеу, үйрену, ал екіншісі білімді, білімділікті, ағартушылықты, мәдениетті анықтайды. Олар адамдарды белгілі кәсіби емес, керісінше тұлға етіп айқындалған құндылықта қалыптастырды. Сөз жоқ, негізінде адам идеялы, мақсаты мәдени процестердің идеялы болатын, адамға бағытталған мәдениеттің антикалық түсінігінң мәні зор болды.
Грекия пайдеясының негізгі құндылығы арнай педагогикалықшеңберден шығып, мәдениеттің қалыптасуы мен нормаларының үлгеріне саяды. Бұл білім алу процесі тек қана нормалармен талаптардың жиынтығынигеру ғана емес, қайта соларды дәйекті игере отырып қоғамдық өмірдің әралуандығына дайындау болды. Бұл гректердің айтуынша даналықты тапқышты номой -заң деп бағаланды. Олай болса, мәдениеттің мақсаты мынада болды, адамның байыпты ойлау қабілеті, эстетикалық сезімінің әдемілігін дамыту, адамның іс-әрекетінде сезімділік өлшемі мен әділеттілікті қалыптастыруға жол ашу. Бұл жағдайда адам өзінің табиғатпен біртұтас екендігін жоғалтқан жөн. Табиғат өзінің қанатының асытна адамдарды ала отырып, ғарыштың айрылымас негізгі бөлігі болып қала берді.
Ұшан- теңіз әлемге бетпе-бет келген адам, онда адамның, ақыл ойына симайтын заңдар мен нормалардың бар екендігін байқайды, бірақ, онда жоғары ақыл-естің және жоғарғы әділеттің бар екендігін үлкен қуанышпен және үмітпен түсінді. Мәдениет адамның алдында, табиғаты бұзылмаған, толықтырылған сенім арқылы оның қабілетін, ақыл-ойын қайта өңдеу ретінде қажет болғандай қайта тұрды. Адамның алдында бұрын болып көрмеген әлем есігін ашты.
Адамның өзін-өзі танытып білуі мүмкін емес, өйткені оның алдынан жанының түпсіздігі өте сирек кездесетіндігі ашылады. Адамның бақыты мен еркіндігі оның тәуелсіздігі емес, қайта оның ең жоғарғы мәртебелі күшпен рухани туыстығын жете түсінуде. Сонда адам өзін-өзі жеңе білуді, қолы жетпейтін нәрсеге жетуді үйренеді. Мәдениет адамның өлшемді, гармония мен тәртіпті тәрбиелеуден бастамай, қайта сарқылмайтындықты, тұлғаның шексіз шыңырау екендігін және тұрақты рухани жегіндірудің шектілігін жеңуге бағыттайды.
Иммануил Кант екі дүниенің бір-бірінен тарихи сапа жағынан айырмашылығын көрсетті, табиғат әлемі және еркіндік әлемі болып табылады.
Бұл күндері мәдениет туралы түсініктер жалпы қоғам тану және гуманитарлық білім саласында негізгі білімдермен қатар тұр. Ол- адам дүниесін зерттеп- талдауда, физикадағы гравитация, биологиядағы эволюция түсініктері сияқты өте маңызды роль атқарады.
Мәдениет түсінігінің бір ғана қалыптасқан анықтамасы жоқ, әр зерттеуші өзінше беруге тырысады. Мысалы, американың соңғы онжылдықтағы көрнекті социологы Нейл Смелзер жалпы әлеуметтануға арналған оқулығында сенімді, құндылықты, көркемдік құралды қазіргі замандағы мәдениет түсінігінің анықтамасының символы ретінде есептейді. Бұлар кейбір топқа жалпы болып есептелінеді, күнделікті тәжірибелерін біріктіруі және сол топтың мүшелерінің қарым-қатынастарын, мінез-құлықтарын реттейді. Ол- мәдениетті құндылықтардың, нормалардың, тәртіп үлгілерінің жиынтығы деп түсіндіреді. Ол - адамдардың қылықтарын, олардың бір-біріне қарым-қатынастарын, қоғамға және табиғатқа қатынастарын реттейді.
Ағылшынның қазіргі заманғы әлеуметтанушысы Энтони Гиденс, мәдениеттің құндылығы, адамдардың кейбір топтары жасаған нормалардан, өмір талаптарынан материалдық өндірістерінің негізінде пайда болатын идеялардан тұрады. Жоғарғы құндылық ретінде абстаркциялық идеял жатады, ал нормалар болатын болса, олар адамдар өздері өмір бойы орындайтын принциптер мен ережелердің жиынтығы дейді.
Құндылық, құндылықты бағалау, артықтау көру, тілеулестік, үміттену, ізгіниеттілік сияқты категориялар адамдардың өмір сүруіне өте жағымды. Егер мәдениетті тек қана жағымды құндылықтардың жиынтығы деп есептесек, ал барлық негативтік, деструктивтік, қауіптілік, т.б. есепке алып, мәдениет емес депбағаласақ, онда мәдениетке деген көзқарасымыз шамадан тыс болар еді. Оның бергі жағында, саяси мәдениеттің шеңберінде, тәрбие дидактикасының мәселелерін шешкенде ол өзінің эвристикалық және қорытындылық қасиеттерін көрсетеді. Сонда мәдениет- жабайылық, мәдениет- арасыздық, мәдениет- надандық сияқты оппозициялық айыптаулар орынды да, әрі қажетті. Осылайшы мәселені құндылық арқылы қарастыруды жоққа шығарудың өзі заңдылыққа қайшы, әрі біржақты асыра айтуға жатады.
Термин мәдениет деген сөзді кездестіргенде оның ішкі мазмұнын, білімнің қай сферасына жататындығын анықтаған жөн. Мәдениет ұғымының қолданыстарының негізгі аспектілерін мына тұрғыда қарастыруға болады:
Терминологиялық- шартты түрде. Мұның ішкі мазмұнын еске алсақ, оны теориялық анықтамасы бар қатарға жатқызуға болмайды.
Антропологиялық- археологиялық. Антропология адаманың сыртқы бейнесінің физикалық варианттардың кеңістік пен уақытты зерттейтін ғылым болғандықтан, мәдениет туралы мәселелер антропологенез бен нәсілдік проблемаларын шешкенде пайда болады.
Этнографиялық. Этнос- ғылымның алғашқы түсінігі кездесетін көптеген түсіндірулерде кейбір топтың мәдени ұқсастықтың барлығына меңзейді. Сондықтан этнографияда мәдениеттің байырғы мағынасынан туатын, материалдық мәдениеттер (заттар, бұйымдар), рухани мәдениет (халықтың жанында сақталатын әдет-ғұрып, салттар туралы нормативтік ақпарат) шындықты игеруде процесті бейнелейтін мәдени жаңалықтар.
Семиотика шеңберінде жеке адамнан да жоғары зиялылық, жеке адамнан да ұлы зиялылық, жеке адамнан да жоғары біртұтастық сияқты түсініктер қалыптасты. Мәдениет бұл жерде адамзаттың антиэнэнтропиялық механизмін шу- айқайды- музыкаға, ақпарат емес нәрсені- ақпараттылыққа, хаосты- реттілікке айналдыратын құрылымы деп түсіндіріледі.
Қоғамдық- құқықтық сөздер қолданыстарындағы және мемелекеттік өмір тәжірибесіндегі мәдениет туралы түсінік. Бұл терминмен мемлекетті басқару жөніндегі салалар белгіленеді. Бұлармен мәдениет терминінің қысқаша қызметінің сипаты мен тізім саны жәй немесе теориялық, сана жүзінде таусылмайды. Біз көріп отырғандай, мәдениет түсінігінің көп қырлы, жартылай функционалдық екендігін, ал оны ойлап түсіну үшін нақты контексінен шығу қажет.
Адам барлық мәдениеттанымдылық мәселелердің негізі. Осыған байланысты мәдениет түсінігін, түптеп келгенде, адамдардың іс-әрекетінің алғашқы арнайы болмыс- тіршілігінің әдісі ретінде бейнелейді дей отырып, мәдениетті тек қана адамдардың іс-қимылы, сыртқы бейнесі, жалпы әрекеті деп есептейміз. Мәселенің тереңдігін былайша атап өткен жөн, әрекет түсінігі- бұл адам мен әлемнің қатынасының белгілі бір типі. Ол генетикалық емес, тарихи және әлеуметтік түрде берілді. Бұл тип- адамның болмысының жағдайына қарай бейімделенетіндігін, жағдайдың өзінің де өзгеретіндігін, олардың адамның мақсатына, ынтасына қарай төселенетіндігін бейнелейді.
Адамның эвристикалық және түсіну мүмкіндіктері, оның іс- әрекетінің маңызы мен болмысы туралы көп нәрсе айтуға болады. Біз қарастырып отырған мәселенің шеңберінде, мәдениет өзінің терең мәнімен іс-әрекеттің механизмін, оның орындау тәсілін қамтамасыз етіп іс-жүзінде асырады.
Мәдениет- адам мен табиғаттың байланысының принципі, оның қоғамдық өмірге енудің әдісі, сана - сезімнің механизмі, басқа құбылыстардан оқшауланбайтындығы және өзіне тән автономиялығы мен бірегейлігі.
Мәдениет- бұл адамның жеке қасиеті, оның санасының сыртық бейнесіне, өзіне, өзінің рухына бағытталуы.
Мәдениет- бұл әлемге және тұлғаға мағына, мән енгізуге мүмкіндік береді. Ол адамзат дамуындағы көп ғасырлар бойы жинақталған қабілеттілікті пайдалану үшін, мәдениетті игеріп алу. Мәдениетті болу- бұл икемділік. Көптеген заттарды қолдана білу, ғасырлар бойы қалыптасқан құбылыстарды, бүгінгі өзектілікті өз күйінде және өзі арқылы көре білу.
Мәдениеттің шын күйдегі мәнін біртұтас ретінде қоғамнан бөле жарып қарауға болмайды. Мәдениет пен қоғам бір-бірімен абстрактылы емес, қайта үйлесімдік жағдайда болады. Сонымен қатар кімдер мәдениет пен қоғам, мәдениеттілік және қоғамдық болып бөлінеді, қоғам мен мәдениеттің ара қатынасын әртүрлі етіп түсіндіруге болады. Мысалы, мәдениет- қоғам әрекетінің жемісі, ал қоғам- осы әрекеттің субъектісі немесе мәдениет адамдардың әрекетінің әдіснамасы, ал қоғамдық қатынас- осы әрекеттің негізі. Қоғамдық қатынас бұл- негіз, ал мәдениет сол негізге негізделген құбылыс. Қоғам адам әрекетінің өрісі, сол әрекеттің әдістерін анықтайды және сипат береді. Мәдениет пен қоғам бөлшектік пен бүтіндікті, жекелік пен жалпылық көрсетпейді. Олар бірімен- бірі сіңсіп, үйлесіп, қоян-қолтықтасып жатады. Адамдар өмірінің екі жағы туралы туралы айтсақ, біріншісі, қоғам-бұл жеке адамдардың қауымдасып, бірігіп және оның моделін жасай отырып қоғамдағы адамдардың өмірін байқау. Екіншісі, мәдениет- адамдардың әрекеті, ұрпақтардың сабақтастығы тұрғысынан адамдардың өмірін байқау. Сайып келгенде, жоғарғы сипаттамалар мәдениеттің мәнін адамдардың әрекет, әдіснама категориялары арқылы байқауға болатындығын көрсетеді. Сыртқы және ішкі заттық түрде бола тұрып, мәдениет қоғамның, адамның тіршілік нәрсесімен байланысу принципі, сонымен қатар сол тіршіліктің механизмі және бағыты ретінде көрінеді. Сол себептен ол өзіне шоғырланған тарихи тәжірибенің реттеушісі болады.
Мәдениетке дәл осылай келу, оның аса терең мағыналы екендігін, сонымен қатар оны әлеуметтің бойына даруы, қоғамның өмірімен біте қайнасуы оның тек қана адам баласының тегіне тән екендігін көрсетеді.
Сонымен, мәдениет- бұл, адамның ақылы, таланты,еңбек таңбалары бар бізді қоршаған заттар мен құбылыстардың әлемі. Бұл- өзінен-өзі туындатататын табиғаттан айырмашылығы бар адамдар әлемі. Оның әртүрлі анықтамалары мәдениеттің түрлі сферасын сипаттайды.
Адамдар жасап шығарған мәдениеттік заттар дүниесі, оның негізгі екі сферасына- материалдық мәдениет және рухани мәдениет жатады.
Адамның өзі белгілі бір кәсіби топтарымен, ерекшеленетін қоғам және жеке адамдардың мәдениеттілігінің деңгейі.
Әдетте мәдениетті жаттап алынған тәртіптілік, үлгілі тәртіптің комплексі, өмірді анықтайтын үлгілердің жиынтығы деп белгілейді.
Осыдан мәдениеттің мәнін анықтай отырып, оның үш жағын бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, адамның материалдық және рухани әрекеттерінің материалданған бұйымдарының аяқталған түрі;
Екіншіден, мәдениеттің субъектісі, жасаушы және пайдаланушы түрі;
Үшіншіден, жеке адамдардың субъективтік әрекеттерін объективтік жобаға айналдырған байланыс түрі.
Олай болса, мәдениет адамның жаңарып отыратын болмысын сипаттайды, ал адам- текті құбылыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫ СтуденттерІНің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми- практикалық негізДЕРІ
М а з м ұ н ы
кіріспе
1 Ғылыми- педагогикалық әдебиеттегі қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру проблемасы
0.1 Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
0.2 Мәдениет, қарым-қатынас, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдарының мәні
0.3 Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптастыру ерекшеліктері
Тұжырым
1 Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі және ұйымдастырудағы тәжіриебелік эксперименттік жұмыстар
0.1 Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі
0.2 Тәжірибелік- эксперимент жұмыстарының нәтижелері
0.3 Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда тәжірибелік шараларды мектеп тәжірибесінде пайдалану
Тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді. әсіресе әлемдік деңгейде қарым-қатынас проблемаларының шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіру, оны жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттілігі айқындала түсуде.
Егеменді Қазақстанда өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы деңгейінде ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен білімділігін арттыру көзделеді.
Мемлекет тарапынан білім беру ісін жаңғырту мақсатында оның мақста міндеттерін айқындайтын жаңа мазмұнды заңдар мен тұжырымыдамалар қабылданып, халықтың рухани дамуына, тілі мен тарихы, діні мен мәдениеттің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туғызылып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіби жетілуі үшін жағдайлар жасау атап көрсетілген.
Білім беру мен тәрбие мақсатын көздеген осындай мемлекеттік құжаттар аясында мәденилікжаңғырып, ерекше маңызға ие бола бастады.
Уақыт ағымы алаға тартқан бұл міндет болашақ мамандардың кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатында жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігін айқындайды.
Осы орайда, қарым-қатынас мәдениеті проблемаларын зерттеу әлеуметтік- экономикалық және мәдени дағдарыспен бірегей көтеріліп отырған өзекті мәселелердің бірі.
Қарым-қатынас- білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адамзаттың дүниетанымы мен сана-сезімін жетілдірудің ереше жолы.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда нақты іс-әрекетті ұйымдастырушы мұғалім болғандықтан, оның кәсіби даярлығының ғылыми-педагогикалық негіздерін қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Бүгінгі студент, ертеңгі мұғалімді даярлауда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды кәсіби даярлаудың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру олардың саналы көзқарасын, ізгілікті қарым-қатынас орнатуына, жүйелі іс-әрекет жасауына мүмкіндік береді.
Ғұлама ойшылдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн және т.б. қарым-қатынастың біртұтастығына, өзара әрекетке аса зор мән берген. Я.А.Коменский, И.Г.Песталлоцци қарым-қатынастың тәрбиелік маңызына баса назар аударған.
Сонымен қатар, ағартушылар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов шығармаларында адам мен қарым-қатынас байланыстарын көтерген.
Бүгінгі таңда бұл проблемаға философтар, психологтар, педагогтар ерекше мән беріп, әр қырынан зерттейді. Мәселен, оның философиялық негізін ТМД ғалымдары (Библер В.С., Бахтин М.М., Батищев Г.С., Каган М.С., Фролов И.Т.), республикамыздың ғалым философтары (Әбділдин Ж.М., Әбішев Қ.Ә., Нұрланова Қ.Ш., Қасабеков А., Кішібеков Д.), отандық психологиядағы қарым-қатынастың әлеуметтік зерттеулері төңірегінде (Буева Л.П., Леонтьев А.А., Парыгин Б.Д.), тұлғаны дамытудағы қарым-қатынас мүмкіндіктеріне қарай (Ананьев Б.Г., Бодалев А.А, Божович Л.И., Кон И.С., Леонтьев А.А., Ломов Б.Ф., Мясищев В.Н., Рубенштейн С.Л., Теплов Б.М.), қарым-қатынас мәдениет теориясы аясында (Баллер Э.А., Давидович В.Е., Злобин И.С.), педагогикалық қарым-қатынас проблемалары (Кан-Калик В.А., Леонтьев А.Н.), этнографиялық зерттеудегі қарым-қатынастың мәденилік деңгейінде (Байбурин А.Б.), қарым-қатынастың этномәдени аспектілері (Ұзақбаева С.А.), оқушылардың қарым-қатынас мәдениеті проблемалары (Хмель Н.Д., Хан Н.Н., Қалиева С.И.), студенттерді тәрбилеу мәселелері бағытында (Құнантаева К.Қ., Керимов Л.Қ., Қазмағамбетов А.Г., Халитова І.Р.), білім мазмұнын, оның ішіндегі жоғарғы мектептегі оқытудың әдістемелік міндеттерін шешудегі (Жердемалиева Р.Р., Балтабаев М.Х., Құлманова Ш.Б., Бекмухамедов Б.М., Амирова А.С., Ильясова А.Н., Левченко Т.А., Мендаякова Қ.М.) еңбектер негізінде қарастырылды.
Ғалымдардың зерттеу жұмыстарында жасалған талдау нәтижесінде, атап айтқанда Ресейде (Давидович В., Драч Г.В., Хван М., Коган Л.Н., Межуев В.М., Маркарян Э.С., Ерасов Б.С., Бромлей Ю., Петров М.К.), Қазақстанда (Жүнеки А., Наурызбай Ж.Ж., Марғұлан а.Х., Жарықбаев Қ.б., Шаймерденова Н., Шериязданова Х.Т., Божбанова Р.Ж., Темирбеков С., Рысбаева А.К.) мәдениет және қарым-қатынас проблемаларының негіздерін зерттеген.
Жоғарыдағы еңбектердің құндылығына ғылыми-теориялық, әдістемелік- практикалық жағынан көз жеткізуге болады.
Дегенмен, теориялық тұрғыда, қарым-қатынас мәдениеті проблемалары студенттерді кәсіби даярлауда, оларға практикалық дағдыларды меңгертуде жоғары оқу орнының мамандығы ерешелігіне қарай енгізу, осы негізде кәсіби біліктікті шыңдаудың әсіресе ана тілінде жете зерттелмей отырғандығын дәлелдейді.
Сонымен, проблема, ғылыми әдебиеттерге және жоғарғы оқу орындарының бағдарламаларына жүргізілген талдауларға сай әлі де толық зерттеуді қажет ететінін дәлелдейді. Олай болса, қарым-қатынас мәдениетінің әдіснамалық, теориялық және әдістемелік жеткіліксіз қарастырылуында, қарым-қатынас мәдениетінің анықтамалық, ғылыми негіздемесін жасауда, студенттерді даярлауда кәсіби мәдениеттілік сапаларының талаптары мен қалыптасу деңгейі аралығында қарама- қайшылықтың болуы зерттеу тақырыбын төмендегідей анықтауға негіз болды: Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-практикалық негізі.
Зерттеудің мақсаты- студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды ғылыми тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің объектісі- жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні- студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы- егер студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық-әдістемелік негізі және кәсіби тұрғыдағы қарым-қатынастың негізгі бағыттары айқындалса, мамандық ерекшеліктеріне қарай қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру бағыттарының мазмұны есепке алынса, онда студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға болады.
Зерттеудің міндеттері:
- Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесін теориялық тұрғыда қарастыру және оның кәсіби даярлығында алатын орны мен қызметін анықтау;
- Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру моделін құру;
- Жоғары оқу орындарында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасау;
- Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру процесінің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы- студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру оларды кәсіптік жағынан даярлауды қамтамасыз ететін ғылыми- практикалық негізге сүйене отырып жүзеге асуы тиіс.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жеке тұлға және іс-әрекет теориясы, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың диалектикалық өзара бірлікте болуы туралы әлеуметтік мәдени теориясы; қазіргі жетекші философиялық қағидалар.
Зерттеудің көздері- философ, психолог, педагогтардың дүниетаным, білім, даму, диалектика негіздері жөніндегі ғылыми еңбектері Қазақстан Республикасы Конституциясы, Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының Қазақстан- 2030 даму стратегиясы, Этномәдени білім беру концепциясы және басқа да құжаттар мен ресми материалдар; оқу-материалдар; оқу- әдістемелік құралдар, бағдарламалар мен автордың өзінің жеке басына тән іс-әрекет тәжірибесі мен озат педагогтардың іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік еңбектерге талдау жасау, жоғары оқу орындары студенттерінің оқу үрдісін бақылау, сауалнама алу, пікір-талас, әңгіме жүргіу, арнайы курстар өткізу және талдау, әдістемелік жүйенің мақстақа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Алғашқы кезеңде (1996-1997ж.ж.) зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат анықталды, қарым-қатынас мәдениеті бағыттарын жрғары оқу орындарында пайдалану тәжірибесі талданып, қорытындыланды, оларды жоғары оқу орындарының оқу жоспарларына енгізу жолдары қарастырылды. Эксперимент жұмысының бағдрламасы даярланды.
Екінші кезеңде (1998-2000 ж.ж.) оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқу пәндері және әдістемелік әдебиеттер талданып, студенттердің қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасу жағдайлары анықталды. Болашақ мұғалімдердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибелік- педагогикалық жұмыс мазмұны негізделіп, эксперимент жұмыстары жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2000-2002 ж.ж.) ұсынылып отырған әдістеменің тиімділігі, нәтижелері қорытындыланып жүйеленді. Студенттердің қарым - қатынас мәдениетін қалыптастырудың негізгі қағидалары сынақтан өтті, ғылыми-практикалық ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
Студенттердің қарым-қатынас мәдениеті ұғымына анықтама беріліп, оны қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетінің қажеттілігі негізделіп, әдістемесі жасалды;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениеті арнайы ұйымдастырылған тұтас педагогикалық процесте қалыптасатыны дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруәдістемесі жасалды;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалды;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық тұжырымдамалары, әдістемсі, қорытындылар болашақ маман даярлау ісінде, сондай-ақ мұғалімдердің білімін жетілдіру институттары жұмысы практикасында маңызды.
Қорғауға ұсынылады:
Студенттердің қарым-қатынас мәдениеті ұғымының мәні мен мазмұны;
Қарым- қатынас мәдениеті моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері, мүмкін болатын деңгейлері;
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі талапқа сай әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді қолданумен, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың кезеңділігімен және зерттеу жұмысының қорытынды нәтижесін тәжірибе жүзінде тексеру, практикаға ендірумен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынна өткізу және тәжірибеге ендіру.
Зерттеудің негізгі қағидалары ғылыми баяндама ретінде халықаралық және Республикалық конференцияларда, Семей мемелекеттік университетінің ғылыми-практикалық конференцияларында, практикалық психология: тәжірибе, проблема, перспектива атты халықаралық ғылыми-парктикалық конференцияда (Минск, 2000 ж.), Қазақстан және әлемдік қауымдастық атты халықаралық конференцияда (Алматы, 2011 ж.), Қазақстанда жоғары білім беруді реформалау: тәжірибе, проблемалар және перспективалар тақырыбындағы ғылыми-практикалық конференцияда (Атырау, 2011 ж.), ХХІ ғасырдағы жоғары білім технологиясы, проблемалары мен даму бағыттары тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда талқыланып мақұлданды.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі негізделіп, объектісі, пәні, ғылыми болжам, міндеттері анықталды, әдіснамалық негізі, ғылыми жаңалық қорғауға ұсынылатын негізгі мәселе, зерттеудің практикалық мәнділігі ашылады.
Ғылыми педагогикалық зерттеудегі қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру проблемасы атты бірінші бөлімде қарым-қатынас мәдениеті проблемаларының теориялық негіздерін саралай отырып, осы мәселеге байланысты негізгі ұғымдарға талдау жасап, мазмұны мен мәнін ашып көрсетеді. Сонымен қатар, жоғары оқу орындары практикасында студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың қазіргі жағдайлары мен оның қалыптасу деңгейлеріне сипаттама беріп, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасу бағыттарын көрсетеді.
Зерттеу мәселесіне байланысты түрлі әдебиеттердегі көзқарастарға талдау жасай отырып, тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану нәтижесінде бөлімдерге құнды тұжырымдар жасаған.
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі және оны ұйымдастырудағы тәжірибелік- эксперименттік жұмыстар атты екінші бөлімде студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда қалыптасқан дәстүрлі оқу жүйесі жағдайындағы мүмкіндіктері көрсетіледі.
Зерттеу жұмысының мақсатына, міндеттері мен мазмұнына сәйкес жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері мен қорытындылары көрсетіледі және дәлелденеді.
1 ғылыми педагогикалық әдебиеттердегі қарым-қатынас мәдениетін қалыптасыру
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
Егеменді Қазақстанда өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы деңгейінде ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен білімділігін арттыру қажеттілігі туындап отыр.
Мемелекет тарапынан білім беру ісін жаңғырту мақсатында білім беру жүйелерінің мақсат, міндеттерін айқындайтын жаңа мазмұнды заңдар мен тұжырымдамалар қабылданып, халықтың рухани дамуына, тілі мен тарихы, діні мен мәдениетінің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туғызылуда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ... жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіби тұрғыда жетілуі үшін жағдайлар жасау қажеттілігі айтылса, ал қазақ халықының мәдениеті мен дәстүрінің негізінде, халықтық мәдениеттің маңызына ерекше көңіл заңның келесі бағытында беріледі 1.
Қазақстанда ғылыми-мәдени білім беру мен тәрбие мақсатын көздеген осындай мемелекеттік құжаттар аясында мәденилік жаңғырып, білім мен тәрбие саласында ерекше маңызға ие бола бастады.
Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуы рухани, мәдени өмірдің өркендеуімен үйлесім тауып, тәрбилеу ісіне жауапты да басты міндеттер жүктеп отыр.
Қазақстан республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасында Тәуелсіз қазақстанның әлеуметтік мәдени даму жолы дегеніміз- ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, гуманитарлық ғылымдарға, өнерге, халықтың моральдық байлықтарына ену, мәдениеттің барлық салаларында мәдени дербестікті мойындау,- деп атап көрсеткен 2.
Уақыт ағымы алға тартқан бұл міндет мұғалімдердің кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатындажоғары оқу орындарының оқу тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігін айқындай түсуде.
Осы орайда қарым-қатынас мәдениеті проблемаларын зерттеу әлеуметтік-экономикалық және мәдени ахуалдарға және қоғамның, рухани мәдени дағдысымен бірегей көтеріліп отырған өзекті мәселелердің бірі.
Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесінің теориялық негізін айқындау мәдениет, қарым-қатынас, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты. Бұл ұғымдардың сипаттамасының маңызын белгілеу мақсатында оның ғылыми әдебиеттерде кездесетін қайнар көздерін, түпкі нәтижелерінанықтауға назар аудардық. Осыған байланысты психологиялық, педагогикалық тұрғыдан қарым-қатынас мәдениетінің мәні, құрылымы және қызметінің мазмұны ашып көрсетіледі.
Студенттердің кәсіби даярлауда оның мәдениеттілігіне көңіл қою, бүгінгі мәдениеттілік дәрежесінде әлемдік мәдениетпен қарым-қатынас жасау арқылы оны әлеуметтік өмірге енгізу көзделеді. Осы тұрғыда, адамзаттық мәдениеттіліктің дүниежүзілікмаңызы, ақыл-ойдың, адамгершіліктің, саналылықтың мәдени деңгейі.
Мәдениетті адамның тыныс тіршілігі оның әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі тарихи даму дәрежесі іспетті, яғни оқу- білім, ғылым, өнер салаларындағы қол жеткізген жетістіктері.
Рухани байлықтың көзі- мәдениетте. Адам өзінің даму барысында қоғамдағы мүмкіншілігін, рухани дамуын мәдениеті арқылы көрсееді. Ол қоғамның дамуының түрлі мазмұнына сәйкес. Олай болса, мәдениет өзгермейтін, өзгеріске ұшырамайтын нәрсе деп қарауға болмайды.
Мәдениет- халықтың туған топырағында жинақталған өмірлік тәірибесінің жиынтығы. Сондықтан мәдениеттің негізгі қалыптасу, даму, өсу сатыларына байланысты.
Еуразия жерінде үш мың жыл бойы көшпелі өмір салтын басынан кешіп, сол өмірге лайық төлтума мәдениетін қалыптастырған көшпелілердің адамзат өркениетінде өз орны бар.
Көшпелі елдердің қай-қайсысының болсын өзіндік ерекшелігі бар, олар өлең мен жырға бай, шебер екенін Шоқан туындыларынан оқуға болады.
Шығыс мәдениетінде батыс пен шығысты бірдей тербеген Абай көзқарастарының маңызы зор. Ол қазақтың қазақ ойын алғаш рет әлемдегі даму мен өзгеруге, диалектика қатысты зерделеді. Егерде адам мәдениетін дүнижүзілік мұхитқа құятын ағысқа теңесек, онда дәстүрлер сабақтастығын қуат күшіне бірлестіруге болады 3.
Абайдың ойынша дүниде де, адам қуатты да бір деңгейде болмайды, Абайдың идеясының мәні адамның өмірдегі орнын бағалау, білімге парасатқа сүйіспеншілігін көтеру.
Абай ілімін жалғастырған қазақ халқының рухани мәдениетіне із қалдырған тұлғаның бірі- Шәкәрім. Ол өз қазақ халқының мәдениеті мен өркениетінің мәнін түсіндіруге талпыныс жасаған 4.
Қазақ зиялыларының мәдениет туралы көзқарастарын негізге алып, ғылыми әдебиеттермен арақатынасына көңіл аудардық.
Мәдениет тарихына арналған еңбекте америка антропологтары Кребер және Клакхон мәдениеттің негізін, оның қасиеттерін, психологиясын, қоғаммен қатынасын үш аспектіде, құндылықтармен, табиғатпен, адаммен қарым-қатынаста қарастырады.
Қазіргі уақытта бұл проблемаға философтар Ж.М.Әбділдин, Қ.Ә.Әбішев, Қ.Ш.Нұрланова, А.Қасабек айрықша мән берді. Олар адам- қоғам- адам жүйесіндегі қарым-қатынас, мәдениет дәстүрлерінің байланыстарын ашып көрсетеді.
Г.К.Шалабаева мәдениет құрылымының әлеуметтік- мәдени аспектісі еңбек мәдениетімен, тұрмыс мәдениетімен, дене, ғылым, мораль, қарым-қатынас мәдениетімен байланысын көрсетеді.
Қарым-қатынас- білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адамзаттың дүниетанымы мен сана-сезімін жетілдірудің ерекше жолы.
Отандық философ В.С.Библердің пікірі бойынша тұлғаны мәдениет контексінде көру- оның бүкіл қайталанбайтын жекелік, жалпылық ерекшелігін білдіреді. Тұлғаның қарым-қатынас оны дамытушы факторлардың ең негізгісі және ұрпаққа жеткізуші құралы 7.
Сонымен қатар, қарым-қатынас адамның тіршілік әрекетінің мәдени феномені, яғни адамзат болмысының даму жолы.
Қазіргі ғылыми жетістіктер қарым-қатынасты әлеуметтік өмірдегі адам дамуының ішкі және сыртқы жағдайларын құрушы себеп-салдар ретінде де танытады.
Қарым-қатынас пен мәдениеттің ажырамас тұтастығын көрсететін негізгі жол- тұлғаны дамыту, тәрбиелеу, қалыптастыруда оның қоршаған дүниені қабылдауы, меңгеруі және табиғи, әрекеттік, әлеуметтік қатынасы.
Теориялық зерттеулер бұл тұрғыда әртүрлі бағыттар ұсынады, яғни тұлғаны дамытуда мәдени дамуды қарым-қатынас реттейді, оларды басқаратын және жіктейтін механизмдерін, заңдылықтарын анықтайды.
Қарым-қатынас мәдениеті ұғымының теориясы және оны жан-жақты талдаудың қажеттілігін көрсетеді. Ғылыми әдебиеттерде терминнің мағынасы зерттеушілердің теориялық позициясына және ұғымның тереңдігіне тәуелді.
Ғылыми теориялық бағытта, қарым-қатынас мәдениеті - рухани және қатынастық материалдық құндылықтар байлығы, адамзат санасы, тұрмысы, өткені мен бүгіні.
Мәдениеттің өзі материя қозғалысының әлеуметтік формасы, әлеуметтік ортаның қажетті шарты, тұлғаның өмір сүру әдісі, әрекетінің сапалық сипаты.
Ғылымда қарым-қатынас мәдениеті ұғымы бір жағынан дәлелдеуді қажет етпейтін қисынды ұғым болса, екіншіден көпмағыналы тіл мәдениеті, этикеті, мінез- құлқы тұрмысы, салты т.б. болып жіктеледі.
Алайда қарым-қатынас мәдениеті, қарым-қатынас және мәдениет ұғымы синтезінде төмендегідей логикалық анықтамаға сүйенеді: қарым-қатынас мәдениеті- адамзаттың мәндік сапаларын жақындастыруға бағытталған адамгершілік, саналылық әрекеттер 9.
Зерттеуде О.Араковская берген бұл тұжырым қарым-қатынас мәдениеті ұғымын білім беруде қажетті педагогикалық мазмұнмен толықтыруға бетбұрыс жасайды.
Қарым-қатынас мәдениеті адамзат үшін әртүрлі деңгейде, әртүрлі кезеңде қалыптастыруды қажет ететін құбылыс.
Болашақ кәсіпті игеру жолында да оның өзіндік ерекшеліктері, өлшемдері, бағыттары бар. Осыған орай, қарым-қатынас мәдениеті ұғымын жалпы құндылықтардан ажырата қарастыру үшін кәсіби қарым-қатынас мәдениеті ұғымын қолдануға болады.
Қазіргі қоғам сұраныстары рухани және материалдық сфералар аясында қарым-қатынас проблемасын өте маңызды етіп көрсетеді. Қарым-қатынас адамның өмірлік іс-әрекетінің, әсіресе білім, ғылым, өнер салаларында бөлінбейтін бөлшегі болып табылады. Оның дәлелі ретінде білім мен мәдениеттің терең байланысын айтуға болады.
Әлеуметтік ситуациялардың өзгеруімен білімнің мазмұны мен мәніне байланысты пікірлерде түбегейлі өзгерістер байқалады. Қоғам талаптарына сай ол адамның ізгілікті дамуының негізгі құралы және мәдени компоненті.
Білім мәдени- гуманитарлық функцияларды игере отырып, мәдениеттің бөлінбейтін бөлшегі ретінде, онымен берге қызмет атқарады.
Сонымен бірге, білім- мәдени құндылықтарды тасымалдау және жасау құралы ретінде көріне отырып, адамға сол құндылықтарға жақындауға және өзінің шығармашылық мүмкіншілігін ашып, іске асыруға мүмкіндік береді.
Мәдениет- көпқырлы процесс. Адамның өмірлік іс-әрекетінің барлық сфераларында мәдениетті көреміз.
Ең алдымен, сана мен болмыста адамзаттың социо-прогрессивті шығармашылық іс-әрекетін түсінуге болады. Өзінің ішкі мазмұнына қарай адамның әлеуметтік индивид ретінде даму процесі, оның - таным, қарым-қатынас, іс-әрекет субъектісі ретінде өмір сүру әдісі, жекелік, шығармашылық, әлеуметтік, адамгершілік, эстетикалық жетілуі.
Мәдениет өзі пайда болатын және қалыптасатын, оның үздіксіз дамуы жүретін адамзат қоғамынан бөлінбейді. Қоғамды тұтастай және нақты, оның негізі- жеке адамды, олардың дамуы деңгейі мен қасиетін де мәдениет анықтайды.
В.С.Библердің зерттеулерінде мәдениет ұғымы былайша жіктеледі:
Біріншіден, мәдениет әртүрлі (өткен, бүгін, болашақ) мәдениет адамдарының қарым-қатынасы мен бір кезеңдегі болмысы, мәдениетті туғызушы диалогиялық формасы;
Екіншіден, мәдениет- жеке адам шегінде индивидтің өзіндік детерминациясы, өмірінің, санасының, ойлауының формасы;
Үшіншіден, мәдениет- әлемдік қайта жаратылу жолдары.
Олай болса, мәдениет адамның құндылығы, оның қайталанбайтын белгісі.
Мәдениет өзінің ішкі механизмдерімен адам тұлғасына бағытталғандықтан, оны өзін-өзі танып білу немесе адамның рухани өмірбаяны деп есептелінеді. Мәдениеттің өмір сүруінің шарты, ол бір ұрпақтан екінші ұрпаққа сабақтастықпен беріліп отырылады. Сондықтан мәдениет өзін-өзі тану мәселесін алдыңғы орынға қояды. Яғни, мәдениеттаным қабылдаудың, принциптердің, түсініктердің жүйесі болып саналады да, солар арқылы мәдениетті трансляциялау процесі іске асады. Бұл жүйе адам тұлғасының өлшемі туралы мәдениетте жинақталған тиісті білімді, шеберлікті, тәжірибені қамтамасыз етеді.
Г.Зиммелдің ілімінде мәдениет философияның мағынасы өмір философиясы термині арқылы ашылады. Өмір, мәдениеттің түрін немесе өмірден артығырақ және өмірден артықтылықты құрайтын өзінің түрлері арқылы шыққан, өзін-өзі шектейтін, яғни кез-келген бөлінгенге дейінгі алғашқы шындық. Өздігінен өзгеріп тұратын, мәңгі қозғалыста болатын өмірге қарағанда олар дербестік роль атқара бастады. Біртіндеп мәдени формалар, өмірдің ағысын бөгейді, сонан барып жойылады және жаңалармен алмастырылады. Бұл күрес мәдениеттің қайшылықтарын, одан әрі таргедиясын тудырады. Бұнымен қатар Зиммельге жаңа Еуропалық мәдениетінде өмірдің күресі, яғни, оның кез-келген мәдениетке қарсы күресі дәл осындай түрдің принципіне қарсы жүретін болып көрінеді.
Ғалым М.Х.Балтабаевтың зерттеуінде мәдениет ұғымының этимологиялық түсінігінен бастап, оның ғасырдын ғасырға қарай дамыды, қалыптасу тарихы ғылыми мәні мен мазмұны терең де, толық зерттеген О.Шпенглер, М.С.Каган, Б.Малиновский зерттеулерінде әрбір тарихы даму кезеңіне сай мәдениет идеясын, мазмұнын салыстырмалы тұжырымдаған. Ғалым М.Х.Балтабаев еңбегінің құндылығы мәдениет аясынан туындайтын педагогикалық мәдениет әдіснамасы зерттеулері, әсіресе, М.Балтабаевтың мәдениет жүйесінің моделін, мәдениет адамның материалдық және рухани құндылықтарының тарихи дамыған жүйесі, адамның өзін-өзі дамытуына деген тұжырымдық анықтамасы зерттеу проблемаларымызбен толық үндесіп жатады.
О.Шпенглердің еңбектерінде мәдениет ғылым тарихы, өнер, дін, саясат, экономика сияқты аса бай нақтылы материалдардың негізінде іс жүзінде асқан 10.
Мәдениет философиясының проблемасын негізінен шешкен Шпенглер, әйтсе де мәдениеттің дағдарысқа ұшырап жойылып кетуі шек келтірмейтін объективті заңды құбылыс деп есептейді. Өмірдің өзі бір мәдениеттің дүниеге келіп екіншісі жойылып жататын нәрсе, олардың әрқайсысының өзі ішкі құрылымы берік қалыптасқан тұйықталған, абсолютті түрде қайталанбайтын организмдерге ұқсайды. Олар тарихта 1200-1500 жыл өмір сүріп, басқа мәдениет түрлері пайдаланатын артына қыруар есерткіш пен іздер қалдырып жоқ болып кетеді. Бірақ, әлгі мәдениеттердің ішкі принцитерін немесе оларды қолма-қол пайдалана салу мүмкін емес. Сайып келгенде, Шпенглер мәдениетке тән сабақтастықты, адамзат мәдениетінің біртұтастығын, керек болса өткен дәуірдің мәдениеттерін бір шама түсіну мүмкіндігін де жоққа шығарады 11.
Балтабаев, Шпенглердің айтуынша, мәдениеттің уақыт тарапынан қанат жаю процесі, оның иілгіш органдарының қатайып жансыздануымен, ыдыраған құрылымының жеңілдетілуімен, әртектілікпен үлкен біртектілікке өтуімен, сонымен қатар, әралуан органикалық біртұтастықтан, қирататын күрестермен кездесе отырып, механикалық біртұтастыққа өтуімен тікелей байланысты. Сайып келгенде, мәдениет өзгере-өзгере өркениеттілікке айналады. Оған өмірдің өзін, зиялылықты, техницизмді, дүниені тікелей және шығармашылық қабылдаудан бас тарту тән қасиет.
Ғылыми-теориялық тұрғыда, мәдениет төңірегінде идеялар, оның тарихы мен мазмұны мәні мен аясының кеңдігіне толық көз жеткізуге болады.
Мәдениет тарихы өзінің ұзақ даму процесінде нормативтік беейненің шексіздігіне бағытталған, феномен қағидасынан шығады.
М.Хайдеггер философиясы қазіргі заман мәдениетіндегі адамның субъективтілігі мен гуманизмнің дағдарысын айқын бейнелейді. Хайдеггер үшін бұдан шығудың жолы ақиқаттың жасырылмайтындығынан шығатын бастапқы ойлау тәртібіне қайта оралатын ойлаудың жаңа тәжірибесі 12.
Психоанализдің негізін қалаған Зигмунд фрейд мәдениет адам психикасының ерекше деңгейі деген. Ессіздіктің санадан айырмашылығы, оның психикаға көбіне жабық түрде ықпал жасауы. Оның ойынша, психика үш қабаттан тұрады: өзіндік, мен, жоғарғы-мен.
Өзіндік ессіздік- адамға мұра болып қалған, оның жауапсыз әуестігінің инстинктері.
Саналы мен- жеке адамның ессіз әрекетіне осы әлемнің ықпалын жасауға жәрдемсетін ессіздік пен сыртқы әлемнің арасындағы жалғастырушы.
Жоғарғы- Мен- социомәдени сипаттың нормалары мен тиым салуды бейнелейтін инстанция.
Фрейдтің мәдениетке көзқарасының негізінде адамның табиғи басталуы нормаларының арасындағы қайшылықтар жатыр. Осы негізде ол мынадай қорытындыға келеді, әрі қарай мәдениеттің дамуы адам бақытының азаюына, сезімінің күшеюіне, тілегін басып тастап отырудың нәтижесінде қанағаттанбаушылыққа әкеп соғады, қоғамның және жеке адамның психологиясын бір-бірімен ұқсастыру, жеке адам мен коллективтік ессіздіктің біртұтастығы туралы сенім, оның пессимистік ойының негізгі шарты болды.
Карл Густав Юнгтің пайымдауынша сананы мәдениетті өмір сферасымен байланыстыратын мен шексіз көзі болып саналады 13.
Санасыздық санаға қарағанда айырмашылығы, санасыздықта ежелгі дүниенің және болашақ уақыттың символы ретінде өткен және болашақ өмірмен тура кездеседі. Архетип (ұжымдық ессіздіктің психикалық құрылымы) уақыттан тыс схема бола тұрып, образдарды, ойларды, өткен және өмір сүріп жатқан адамдардың сезімін қалыптастырады, дүниені түсінудің алғашқы формаларын мифтік күйде көрсетілген символдармен суреттелген, ұжымдық тәжірибені сақтайды.
Санасыздық рухани мәдениеттің, шығармашылықтың дамуына тікелей себепші болады. Шығармашылық процесс архетиптік санасыздың жігерленуінен және көркем шығарманың қанат жайып, дайындалып аяқталуынан тұрады.
Жак Лакан санасыздықтың басқа түсініктемесін ұсынды. Оның құрылымдық психоанализі шынайылықтағы, ойдағы және ол символикалық қабаттарды ерекше бөліп көрсетеді.
Символикалық дегеніміз- әлеуметтік анықтаулардың, нормалардың, тапсырмалардың жиынтығы. Адам оларды дайын күйінде, көбінесе санасыздық деңгейде қабылдайды. Символикалық Басқа немесе Әке фигураларында жекеленеді, өйткені дәл Әке арқала мәдени тәртіптілікке, әлеуметтік Заңға қол жетеді. Символикалық- бұл жеке адамнан тыс, жалпы социомәдениеттілік мағыналар. Олар қоғамның жеке адамға беретін ессіздіктің саласы. Субъект Лаканның пайымдауынша, мәдениет пен сананың таралу жолы емес, қайта мәдениеттің қызметі, түрлі символикалық құрылымдарының қиылысу нүктесі және ессіздіктің салмақ түсіретін күші.
Қазіргі философиялық генезис тұрғысынан алып қарасақ, мәдениеттің терең философиялық дәстүрлері бар екендігін көреміз. Дегенмен мәдениеттің күнделікті өмірде, тұрмыстық жағдайда, адамдардың қарым-қатынастарында қалай пайдаланатындығын анықтап алған жөн. Бұл тұрғыда мәдениетке адамдардың ішкі дүниесінің көрсеткіштері немесе адам қылықтарының қалпы жатады. Жалпы адамдардың теория жүзінде ғана емес, жәй ғана өмір сүру кезіндегі мәдениетті қалай түсінетіндігін көптеп қолданылып жүрген мына дәстүрлі мысалдардан көруге болады, біріншіден, әрқашан да мәдениетті болуға болады. Адамдар кез-келген ортада өздерін мәдениетсіз етіп көрсетеді. Бұл тұрғыда мәдениеттілік әлеуметтік ортада өзінің әдептілігін, басқаларды құрмет тұтатындығын және өзінің қылықтарының өлшемін білетін сыпайы адамды сипаттайды. Жеке өзінің және қоғамдық мәні бар іс-әрекетін саналы түрде реттеу көбінесе тұрмыстық қатынаста жатады.
Екіншіден, кеңінен таралған мәдениет пен білімділікті қатар қою мәселесі. Бұл жердегі шын мәніндегі мәдениет, адам басындағы жинақталған көптеген информацияның, дүниетанымы синонимі ретінде көрінетін біліміділік емес, қайта адамның ішкі дүниесінің мазмұны бола тұрып, оны мәдениетті ететін қасиетінде. Мұндай мәдениет оны ішкі дүниесіне тән зиялылығымен қатар тұрады да, онымен етене араласып кетеді.
Үшіншіден, мәдениет белгілі бір құбылыстардың сапалы деңгейін сипаттау үшін қолданылады. Бұған байланысты ойлай білу мәдениеті, сөйлеу білу мәдениеті сияқты жалпыға түсінікті ұғымдарды жатқызуға болады. Бұл тіпті күнділікті болмаса да, сөздің әдеби- публистикалық қолданылуы, ал оның бастамасын күнделікті санада іздеген жөн.
Төртінші, мәдениет түсінігі кез-келген қоғамдық ортаның салтына тән болуы.
Бесіншіден, өзін мәдениетсіз етіп көрсету. Мұндай жағдайда мәдениет адамның сырттай мінез- құлқының бағалау сипаттамсына жақындайды, сондықтан адамгершілік шамасын сақтаудың басқа көрінісі болып табылад. Мұндай кеңінен тараған түсінік қалыптасқан қылықтардың мөлшерін білмейтін тұлғаның бағалауын бейнелейді 14.
Сананың әлеуметтік шынайылықты ұғынуда ерекше түрі, маыңыздылығын және шектелмейтіндігіне қарамастан сана мәдениет түсінігін логикалық тұрғыдан нақты көрсете алмайтындығын ескерген жөн. Дегенмен, мәдениеттің мәніне жетудің келесі сатысына шыққанда өмір тәжірибесін жинақтаған, бойына сіңірген тіршілік әрекетін елемеушілікке жол бермеу қажет.
Ал енді мәдениеттің мәнін теориялық жағынан қарастырсақ, оны екі жолын көруге болады, зиялы және діни мәдениет. Діни ілімнің түсініктерінің шеңберінде мәдениет ұғымы ғибадат, жоғары иенің беретін сенімі, дәстүрі, болмыстың жоғарғы мәні жатады. Мәдениеттің түп-тамыры байырғы заманға барып тіріледі. Оны діни көзқарастардан нәр алатындығы даусыз. Адамдар арасындағы салт-сана, дәстүр, жоғарғы бір күшке табыну, жаратқанның құдіретіне сену т.б. табынушылық субъектілердің, заттардың, құбылыстардың, құралдардың жиынтығы бола отырып, оларда құдіреттілікке табыну кең орын алады. Діни әрекеттер, діни тәжірибелер- алғашқы адамдардың табиғи жағдайларын шығуы, адам болмысының пайда бола бастауы. Сол себептен ғибадат және мәдениет ұғымдарының, бір-біріне концептуалдық жағынан жақындасуының өзі әділетті. Оның бергі жағында тарихта зиялы мәдениеттің де барлығын білеміз. Зиялы дегеніміз- табынушылықтан тыс, оны жанап өтетін, ақыл-естің негізінде пайда болатын ғылымның табыстарына негізделген түрлі толғанулардың жиынтығы.
Алғашқы рет әдебиетте мәдениет деген теориялық термин Римнің атақты философы әрі шешені Цицеронның Тускулан кеңесі атты еңбегінде кездеседі. Оның этимологиялық негізі өңдеу, тазалау деген сөздерден шығады, агротехникалық термин (жерді өңдеу) ретінде қолданылды. Ал Цицерон болса алғашқы рет ауыспалы мағынада адамның ақыл-есіне ықпал жасау үшін қолданды. Философияны өмірдің ғылыми ретнде түсініп және философияның Сократтан бастап келе жатқан адамтану дәстүрін жалғастыра отырып, Цицеон философияның адам өміріне ықпал жасауының әдістерін қарастыруды мақұл көрді. Тек осымен антикалық полисте азаматтарды дайындау, ессіз баладан ер адамдық деңгейге дейін қалыптасу жағдайлары сипатталады. Гректер бұл жағдайды пайдея (раі- жас бала) түсінігімен белгілейді.
Гректердің пайдея термині екі мағынада, біріншісі тікелей тәрбиелеу, үйрену, ал екіншісі білімді, білімділікті, ағартушылықты, мәдениетті анықтайды. Олар адамдарды белгілі кәсіби емес, керісінше тұлға етіп айқындалған құндылықта қалыптастырды. Сөз жоқ, негізінде адам идеялы, мақсаты мәдени процестердің идеялы болатын, адамға бағытталған мәдениеттің антикалық түсінігінң мәні зор болды.
Грекия пайдеясының негізгі құндылығы арнай педагогикалықшеңберден шығып, мәдениеттің қалыптасуы мен нормаларының үлгеріне саяды. Бұл білім алу процесі тек қана нормалармен талаптардың жиынтығынигеру ғана емес, қайта соларды дәйекті игере отырып қоғамдық өмірдің әралуандығына дайындау болды. Бұл гректердің айтуынша даналықты тапқышты номой -заң деп бағаланды. Олай болса, мәдениеттің мақсаты мынада болды, адамның байыпты ойлау қабілеті, эстетикалық сезімінің әдемілігін дамыту, адамның іс-әрекетінде сезімділік өлшемі мен әділеттілікті қалыптастыруға жол ашу. Бұл жағдайда адам өзінің табиғатпен біртұтас екендігін жоғалтқан жөн. Табиғат өзінің қанатының асытна адамдарды ала отырып, ғарыштың айрылымас негізгі бөлігі болып қала берді.
Ұшан- теңіз әлемге бетпе-бет келген адам, онда адамның, ақыл ойына симайтын заңдар мен нормалардың бар екендігін байқайды, бірақ, онда жоғары ақыл-естің және жоғарғы әділеттің бар екендігін үлкен қуанышпен және үмітпен түсінді. Мәдениет адамның алдында, табиғаты бұзылмаған, толықтырылған сенім арқылы оның қабілетін, ақыл-ойын қайта өңдеу ретінде қажет болғандай қайта тұрды. Адамның алдында бұрын болып көрмеген әлем есігін ашты.
Адамның өзін-өзі танытып білуі мүмкін емес, өйткені оның алдынан жанының түпсіздігі өте сирек кездесетіндігі ашылады. Адамның бақыты мен еркіндігі оның тәуелсіздігі емес, қайта оның ең жоғарғы мәртебелі күшпен рухани туыстығын жете түсінуде. Сонда адам өзін-өзі жеңе білуді, қолы жетпейтін нәрсеге жетуді үйренеді. Мәдениет адамның өлшемді, гармония мен тәртіпті тәрбиелеуден бастамай, қайта сарқылмайтындықты, тұлғаның шексіз шыңырау екендігін және тұрақты рухани жегіндірудің шектілігін жеңуге бағыттайды.
Иммануил Кант екі дүниенің бір-бірінен тарихи сапа жағынан айырмашылығын көрсетті, табиғат әлемі және еркіндік әлемі болып табылады.
Бұл күндері мәдениет туралы түсініктер жалпы қоғам тану және гуманитарлық білім саласында негізгі білімдермен қатар тұр. Ол- адам дүниесін зерттеп- талдауда, физикадағы гравитация, биологиядағы эволюция түсініктері сияқты өте маңызды роль атқарады.
Мәдениет түсінігінің бір ғана қалыптасқан анықтамасы жоқ, әр зерттеуші өзінше беруге тырысады. Мысалы, американың соңғы онжылдықтағы көрнекті социологы Нейл Смелзер жалпы әлеуметтануға арналған оқулығында сенімді, құндылықты, көркемдік құралды қазіргі замандағы мәдениет түсінігінің анықтамасының символы ретінде есептейді. Бұлар кейбір топқа жалпы болып есептелінеді, күнделікті тәжірибелерін біріктіруі және сол топтың мүшелерінің қарым-қатынастарын, мінез-құлықтарын реттейді. Ол- мәдениетті құндылықтардың, нормалардың, тәртіп үлгілерінің жиынтығы деп түсіндіреді. Ол - адамдардың қылықтарын, олардың бір-біріне қарым-қатынастарын, қоғамға және табиғатқа қатынастарын реттейді.
Ағылшынның қазіргі заманғы әлеуметтанушысы Энтони Гиденс, мәдениеттің құндылығы, адамдардың кейбір топтары жасаған нормалардан, өмір талаптарынан материалдық өндірістерінің негізінде пайда болатын идеялардан тұрады. Жоғарғы құндылық ретінде абстаркциялық идеял жатады, ал нормалар болатын болса, олар адамдар өздері өмір бойы орындайтын принциптер мен ережелердің жиынтығы дейді.
Құндылық, құндылықты бағалау, артықтау көру, тілеулестік, үміттену, ізгіниеттілік сияқты категориялар адамдардың өмір сүруіне өте жағымды. Егер мәдениетті тек қана жағымды құндылықтардың жиынтығы деп есептесек, ал барлық негативтік, деструктивтік, қауіптілік, т.б. есепке алып, мәдениет емес депбағаласақ, онда мәдениетке деген көзқарасымыз шамадан тыс болар еді. Оның бергі жағында, саяси мәдениеттің шеңберінде, тәрбие дидактикасының мәселелерін шешкенде ол өзінің эвристикалық және қорытындылық қасиеттерін көрсетеді. Сонда мәдениет- жабайылық, мәдениет- арасыздық, мәдениет- надандық сияқты оппозициялық айыптаулар орынды да, әрі қажетті. Осылайшы мәселені құндылық арқылы қарастыруды жоққа шығарудың өзі заңдылыққа қайшы, әрі біржақты асыра айтуға жатады.
Термин мәдениет деген сөзді кездестіргенде оның ішкі мазмұнын, білімнің қай сферасына жататындығын анықтаған жөн. Мәдениет ұғымының қолданыстарының негізгі аспектілерін мына тұрғыда қарастыруға болады:
Терминологиялық- шартты түрде. Мұның ішкі мазмұнын еске алсақ, оны теориялық анықтамасы бар қатарға жатқызуға болмайды.
Антропологиялық- археологиялық. Антропология адаманың сыртқы бейнесінің физикалық варианттардың кеңістік пен уақытты зерттейтін ғылым болғандықтан, мәдениет туралы мәселелер антропологенез бен нәсілдік проблемаларын шешкенде пайда болады.
Этнографиялық. Этнос- ғылымның алғашқы түсінігі кездесетін көптеген түсіндірулерде кейбір топтың мәдени ұқсастықтың барлығына меңзейді. Сондықтан этнографияда мәдениеттің байырғы мағынасынан туатын, материалдық мәдениеттер (заттар, бұйымдар), рухани мәдениет (халықтың жанында сақталатын әдет-ғұрып, салттар туралы нормативтік ақпарат) шындықты игеруде процесті бейнелейтін мәдени жаңалықтар.
Семиотика шеңберінде жеке адамнан да жоғары зиялылық, жеке адамнан да ұлы зиялылық, жеке адамнан да жоғары біртұтастық сияқты түсініктер қалыптасты. Мәдениет бұл жерде адамзаттың антиэнэнтропиялық механизмін шу- айқайды- музыкаға, ақпарат емес нәрсені- ақпараттылыққа, хаосты- реттілікке айналдыратын құрылымы деп түсіндіріледі.
Қоғамдық- құқықтық сөздер қолданыстарындағы және мемелекеттік өмір тәжірибесіндегі мәдениет туралы түсінік. Бұл терминмен мемлекетті басқару жөніндегі салалар белгіленеді. Бұлармен мәдениет терминінің қысқаша қызметінің сипаты мен тізім саны жәй немесе теориялық, сана жүзінде таусылмайды. Біз көріп отырғандай, мәдениет түсінігінің көп қырлы, жартылай функционалдық екендігін, ал оны ойлап түсіну үшін нақты контексінен шығу қажет.
Адам барлық мәдениеттанымдылық мәселелердің негізі. Осыған байланысты мәдениет түсінігін, түптеп келгенде, адамдардың іс-әрекетінің алғашқы арнайы болмыс- тіршілігінің әдісі ретінде бейнелейді дей отырып, мәдениетті тек қана адамдардың іс-қимылы, сыртқы бейнесі, жалпы әрекеті деп есептейміз. Мәселенің тереңдігін былайша атап өткен жөн, әрекет түсінігі- бұл адам мен әлемнің қатынасының белгілі бір типі. Ол генетикалық емес, тарихи және әлеуметтік түрде берілді. Бұл тип- адамның болмысының жағдайына қарай бейімделенетіндігін, жағдайдың өзінің де өзгеретіндігін, олардың адамның мақсатына, ынтасына қарай төселенетіндігін бейнелейді.
Адамның эвристикалық және түсіну мүмкіндіктері, оның іс- әрекетінің маңызы мен болмысы туралы көп нәрсе айтуға болады. Біз қарастырып отырған мәселенің шеңберінде, мәдениет өзінің терең мәнімен іс-әрекеттің механизмін, оның орындау тәсілін қамтамасыз етіп іс-жүзінде асырады.
Мәдениет- адам мен табиғаттың байланысының принципі, оның қоғамдық өмірге енудің әдісі, сана - сезімнің механизмі, басқа құбылыстардан оқшауланбайтындығы және өзіне тән автономиялығы мен бірегейлігі.
Мәдениет- бұл адамның жеке қасиеті, оның санасының сыртық бейнесіне, өзіне, өзінің рухына бағытталуы.
Мәдениет- бұл әлемге және тұлғаға мағына, мән енгізуге мүмкіндік береді. Ол адамзат дамуындағы көп ғасырлар бойы жинақталған қабілеттілікті пайдалану үшін, мәдениетті игеріп алу. Мәдениетті болу- бұл икемділік. Көптеген заттарды қолдана білу, ғасырлар бойы қалыптасқан құбылыстарды, бүгінгі өзектілікті өз күйінде және өзі арқылы көре білу.
Мәдениеттің шын күйдегі мәнін біртұтас ретінде қоғамнан бөле жарып қарауға болмайды. Мәдениет пен қоғам бір-бірімен абстрактылы емес, қайта үйлесімдік жағдайда болады. Сонымен қатар кімдер мәдениет пен қоғам, мәдениеттілік және қоғамдық болып бөлінеді, қоғам мен мәдениеттің ара қатынасын әртүрлі етіп түсіндіруге болады. Мысалы, мәдениет- қоғам әрекетінің жемісі, ал қоғам- осы әрекеттің субъектісі немесе мәдениет адамдардың әрекетінің әдіснамасы, ал қоғамдық қатынас- осы әрекеттің негізі. Қоғамдық қатынас бұл- негіз, ал мәдениет сол негізге негізделген құбылыс. Қоғам адам әрекетінің өрісі, сол әрекеттің әдістерін анықтайды және сипат береді. Мәдениет пен қоғам бөлшектік пен бүтіндікті, жекелік пен жалпылық көрсетпейді. Олар бірімен- бірі сіңсіп, үйлесіп, қоян-қолтықтасып жатады. Адамдар өмірінің екі жағы туралы туралы айтсақ, біріншісі, қоғам-бұл жеке адамдардың қауымдасып, бірігіп және оның моделін жасай отырып қоғамдағы адамдардың өмірін байқау. Екіншісі, мәдениет- адамдардың әрекеті, ұрпақтардың сабақтастығы тұрғысынан адамдардың өмірін байқау. Сайып келгенде, жоғарғы сипаттамалар мәдениеттің мәнін адамдардың әрекет, әдіснама категориялары арқылы байқауға болатындығын көрсетеді. Сыртқы және ішкі заттық түрде бола тұрып, мәдениет қоғамның, адамның тіршілік нәрсесімен байланысу принципі, сонымен қатар сол тіршіліктің механизмі және бағыты ретінде көрінеді. Сол себептен ол өзіне шоғырланған тарихи тәжірибенің реттеушісі болады.
Мәдениетке дәл осылай келу, оның аса терең мағыналы екендігін, сонымен қатар оны әлеуметтің бойына даруы, қоғамның өмірімен біте қайнасуы оның тек қана адам баласының тегіне тән екендігін көрсетеді.
Сонымен, мәдениет- бұл, адамның ақылы, таланты,еңбек таңбалары бар бізді қоршаған заттар мен құбылыстардың әлемі. Бұл- өзінен-өзі туындатататын табиғаттан айырмашылығы бар адамдар әлемі. Оның әртүрлі анықтамалары мәдениеттің түрлі сферасын сипаттайды.
Адамдар жасап шығарған мәдениеттік заттар дүниесі, оның негізгі екі сферасына- материалдық мәдениет және рухани мәдениет жатады.
Адамның өзі белгілі бір кәсіби топтарымен, ерекшеленетін қоғам және жеке адамдардың мәдениеттілігінің деңгейі.
Әдетте мәдениетті жаттап алынған тәртіптілік, үлгілі тәртіптің комплексі, өмірді анықтайтын үлгілердің жиынтығы деп белгілейді.
Осыдан мәдениеттің мәнін анықтай отырып, оның үш жағын бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, адамның материалдық және рухани әрекеттерінің материалданған бұйымдарының аяқталған түрі;
Екіншіден, мәдениеттің субъектісі, жасаушы және пайдаланушы түрі;
Үшіншіден, жеке адамдардың субъективтік әрекеттерін объективтік жобаға айналдырған байланыс түрі.
Олай болса, мәдениет адамның жаңарып отыратын болмысын сипаттайды, ал адам- текті құбылыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz