Лингвистикалық парадигмадағы омонимдердің орны

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Лингвистикалық парадигмадағы омонимдердің орны - 50 бет

І Кіріспе . . . 3

ІІ Негізгі бөлімі

ІІ. 2 Метофора, Метонимия, Синикдоха компоненті талдау . . . 5

ІІ. 3 Омоним жасау жолдары . . . 19

ІІ. 4 Көп мағыналық пен омонимдердің ұқсастары мен айырмашылықтары . . . 25

ІІ. 5 Көп мағыналыққа семантикалық талдау жасау . . . 30

ІІІ Қорытынды . . . 48

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 50

Кіріспе

Көп мағыналық проблемасы жалпы тіл білімі көлемінде де, жалпы тур- ологияда да, қазақ тілінің негізінде де жақсы зерттелген

Көп мағыналықтың әлі де зерттей түсетін, шешімін таппаған мәселелері де аз емес. Мысалы, көп мағынылық түбір мағынасының еншісіне тиеме, әлде мәтінде пайда болама? Көп мағыналықтың онтологиялық негізіне? Көп мағыналық жалпы мағынаның бір көрінісі ме? Жалпы мағына дегенде нені түсінеміз? Көп мағыналықтың валенттілікпен байланысы қандай? Көп мағыналық тілдік пе, әлде сөйлеудің бір категориясы ма? деген сияқты сұраулар бүгінгіге дейін бірізді шешімін таппаған. Тіпті кей ғалымдар көп мағыналықты мойындамайды да. Мысалы, А. М. Щерба «әрбір сөзде жеке мағына болады. Егер көп мағыналық пайда болса, онда жаңа сөз пайда болады» деген қағіда ұсынған. Бұдан сәл бұрын А. А. Потебня да осындай пікір білдірген.

Бірақ ғалымдардың бұл пікірін орныққан пікір дей алмаймыз. Қазіргі тіл ғылымында көп мағыналық мәселесі жеткілікті дәрежеде зерттеліп, оның тілдік сипаты танылып отыр. Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігін жасауда сөздердің көп мағыналық сипатқа ие болуының айтарлықтай маңызы болғандығын мойындамасқа болдмайды. Сөздікте кей сөздердің көп мағыналы болуы бір не екі-үш мағынаны білдірумен танылса, кей сөздер сөздік ұяда бес не одан да көп мағынаны білдіре алады. Мысалы, түсіндірме сөздікте «арам» сөзінің төрт түрлі мағынасы берілген. Бұл сөздің тура мағынасы «бауыздалмаған, қаны шықпаған» деп көрсетіледі. Ал оның «еңбексіз, табыссыз» деген мағыналарын ауыспалы мағыналары ретінде көрсетеді. Сонымен қатар бұл сөздің ромбикпен берілген тоғыз мағынасы бар. Бұл жердегі мәселе тура мағына мен ауыспалы мағынаның аражігің ашылмауы болып отыр. Үш түрлі сілтемемен берілген «арам» сөзінің мағыналарын тура немесе ауыспалы не ромбиктен кейін алудың мәнісі не? Бұларды ажырыту өлшемі не болады? Кеңесбаевтың сөздігінде арам ас, арам ет, арам қатқыр, арам тамақ, арам тер, арам өлді, арам ниет т. б. сөздерді тұрақты тіркес деп береді.

Сонымен бірге түсіндірме сөздікте «арам» сөзінің антонимі болатын «адал» сөзінің алты мағынасы көрсетіледі, бірақ ауыспалы деген белгі жазылмаған. Сонда «арам» сөзінің берілген мағыналарының бірі тура мағына, қалғандары ауыспалы мағына болады. Ал «адал» сөзінің ауспалы мағыналары жоқпа? Сөздікте не себепті рның мағыналарының барлығы тура мағына деген белгімен берілген? Бұл сөздердің тура мағынасы не ауыспалы мағынасы деп анықтау шарттарының айқын еместігін, не сөздік құрастыру жұмысындағы олқылық болса керек.

Тілінде көп мағыналық пен бірмағыналық деген түсінік қолыптасқан. Бұл құбылысты дамыган тілдердің жемісі деп түсінеміз. Олардың құрылымы барлық тілдерде бірдей, бірақ олардың арақатнасы сәл басқалау болады.

Зерттеуші Р. А. Будаговтың пікірінше, бір мағыналы сөздердің де, көп мағыналы сөздардің де мағыналары бір схемамен жасалады. Бір мағыналы сөз сөйлем құрамында қолданылып, ойды білдіруге қатысады. Бір мағыналы сөз объективті дүниемен белгілі бір заңдылықпен байланысса, сол сияқты көп мағыналы сөздер де сөйлем құрамында қолданылып, ойды білдіруге белгілі бір заңдықтарға сүйенеді.

Екінші ескертетін нәрсе - көп мағыналықты мәтін жасайды, тек сөйлем ішінде белгілі болады деген пікір кең тараған. Біздіңше, мәтін сөз мағынасын жасамайды, бірақ мағынаны нақтылауда үлкен рөл атқарады. С. Д. Кацнельсон: «Контекст дейсвительно во многих отношениях определяет функционирование многозначного слова, но роль контекста заключается при этом не в образовании «вариантов» общего значения, а в чем - то существенно ином. По отношению к полисемии контекст играет двойную роль: как средство отборо нижнего значение и как средство актуализации отборного значение» - деп мәтіннің қызметін көрсетеді.

Етістіктерді де мағына шеңберіне қарай бір мағыналы, көп мағыналы етістіктер деп ажратуға болады. Көпмағыналы етістіктердің көп мағыналы зат есімнен айырмашылығы бар. Бұл мағынаның деректі не абстрактылығымен емес, мағынаның құрылымдық элементтеріне байланысты. Екінші сөзбен айтқанда, етістік белгілі бір заттың (айтушының, орындаушының) қимылын, қалпын білдіреді. Мысалы, кел, кет сөздерінің мағыналарын тіркестер арқылы түсіндірейік. «Асан келді (кетті) », «машина келді» сияқты тіркестердегі кел, кет сөздерінің құрылымы басқашалау. Демек етістіктерде көп мағыналық сипатқа ие болуы екінші бір сөзбен тіркескенде ғана мүмкін болады.

Көп мағыналық жайлы Л. М. Васильев: « . . . значение многознчного слова представляет собой цельные семнатического поле (класс семам), компаненты которого связаны друг с другом иерархическими зависимостями привативными (при последовательной деривации) оппазициями», - деп жазды. Әріне сөз жеке өмір сүрмейді, олар сөйлем құрамында қолданылып, басқа сөздермен байланысып, күрделі тілдік бутіннің бір «кірпіші» ретінде өмір сүреді. Бір мағыналы сөздердің құрамындағы схемалардың сөзге негіз (ядро) болған семамен байланысуы әр қалай болуы мүмкін. Кез келген семантикалық талдаудың қиындық тудыратын жері схемалардың сыбайлас буыны мен айырып тұрған буынын ажыратып көрсеткде екндігі анық. Осы байланысу тәсілдерінің бірдей болмауынан сөздердің құрамында көрініс берген әр схеманың орнын анықтап, байланысу тәсілдерін (сыбайласа немесе сатылай) көрсетуде қиындықтар келтіреді. Біз субъективті мәнді етістіктердің мағынасын талдап, бір мағыналық пен көп мағыналық сипатының қалыптасу жолын көрсетуге және схемалардың орнын анықтауға әрекет еттік.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

ІІ. 2 Метофора, Метонимия, Синикдоха компоненті талдау

Өмірдегі затпен құбылыстың сыртқы не ішкі бір ұқсастық белгілеріне қарай сөздің бірнеше мағынада ауысып қолданылуы метафора дейміз. Метафора тілдегі қолдану сипатына қарай

Тілдік (сөздік) метафора
Тұрақты метафора
Жеке қолданылыстағы (индивидуальное) метафора

Тілдік метафора сөзге жаңа мағына қосып, оның семантикалық шеңберін кеңейтіп, әрдайымүздіксіз дамытып отырады. Тіліміздегі көп мағыналы сөздердің бірқыдыруы осы тәсіларқылы жүзеге асқан. Тілдік метафораның жалпы халықтық сипатына қарап дәстүрлі метафора деп те жұмсалады. Дәстүрлі метафоралық тәсіл бойынша ұқсату заңына сүеніп, қазақ тілінде мынадай көп мағыналы сөздер шыққан. Мәселен, аяқ деген сөздің ең алғашқы заттық мағынасы деп адам мен жан-жануарлардың жүру-тұру қызметін атқаратын мүшесі деп түсінеміз. Мұнан кейін стол мен орындық тәрізді жансыз заттардың тіреуішін де аяқ деп ұқсатып айтқан. Бас пен аяқтың бірі жоғары, екіншісі төмен келуіне қарай (ауылдың басынан кіріп, аяғыдан бірақ шықтым дегендегі) үшінші мағына пайда болған. Кейінгі кезде жаңа техниканың тұрмысқа кеңінен енуімен байланысты, екі аяқты велосипед, үш аяқты мотоцикл деп те ұқсатып аяқ сөзіне жаңа мағына қосып айтатын болдық. Сөздің мағына жатқан қорланып дамуы осы тәрізді жаңа сапа элементтерінің біртіндеп молаю арқылы іске асады.

Заттар мен құбылыстардың атын, іс-әрекетін, сапа мен белгілерін білдіретін

тіліміздегі сөздер ғана сөзге морфологиялық тәсіл арқылы ауыспалы мағына жасайды. Бұлар сөзге нақтылы мағына қосып, семантикалық аясын үнемі кеңейтумен болады. Мүше деген сөздің ең алғашқы мағынасы жан-жануарлардың анатомиялық денелерінің жеке-жеке атауларын білдіру болған. Дәлет құсын бауыздап, аспазшы қатынның қолына берді де: бір мушесін қалдырмай ас деді (И. Байзақов) . Мұнан соң сый ретінде біреуге берілетін белгілі үлес, сыбаға мағынасын білдірген. Батырдан сауға, мергеннен мүше деген (мақал) . Революциядан кейінгі кезеңде белгілі ұйымға кірген адамды айтатын болдық. Мысалы: Жақсылық колхозға мүше болып кірді. Әуезқан партияның жеке мүшелігіне өтті. Хамит жергілікті советтің мүшесі болып тұрлаусыз мүше белгіленді. Сонымен бірге қазақ тіл білімінде сөйлем мүшесі, үйірлі мүше, тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүше деген толып жатқан терміндік пайда болды.

Жұғу деген сөздің лексикалық тура мағынасы бір заттың екінші затқа тиюі арқылы бір-біріне жабысуы деп (үстіме күйе жұқты, киімге шаң жұқты, қолыма май жұқты) түсінсек, онан кейін аурудың біреуден біреуге тарауын, ауысуын (сынықдан басқаның бәрі жұғады) білдірген. Мұнан соң біреудің жақсылы -жаманды мінез-құлқы, өнері, қылығы өзге бір адамнан да ұқсасыптабылуын айтқан. Тұқымнан дуана көп шығып еді, жұқан екен (Ғ. Мұстафин) . Бір затқа, құбылысқа, сапаға тән қанша қасеит, неше ерекше белгісі болса, соларды ұқсастырып айтудан бір сөз аркылы бірнеше ұғымды танып білуге болады. Мәселен, қалың деген сапалық ұғымды білдіретін сын есымнен мынадай ерекше белгілер аңғарылады: қалың нәрсе жуан болады, оның үстіне ол тығыз, әрі жиі, көп боп келеді. Бір сөздың бойына сыйған осыншалық ерекшеліктердің әрқайсысы сөйлемде жеке - жеке дербес мағына тудырып, бас - басына сараланып көрінеді. Мысалы: 1. қалың деген сөздың жуан, толық деген мағынаны білдіруі . Қалың денелі әйелды тұрақты сезім сирек кездеседі (М. Әузев ) . 2. Қалың деген сөздың көп, мол деген мағынада жұмсалуы. Қалың жұртың алдында сөйлеп көрген пенде емес едім (М. Иманжанов ) . 3. Қалың деген сөздың жиі, тығыз, бітік деген мағынада колданылуы . Екеуі бір таса жерге, қалың шөптің арасына барып жатты (Ы. Алтынсарин ) .

Сөзге қосылған үстеме (туынды) мағына заттың, құбылыстың бойында бар сан алуан ерекше белгілердың негізінде ауыстырып қолдану арқылы жасалады. Сондықтан бір сөзден тараған қосымша мағыналар бір сөзді. Мәселен, балапан деген зат есім (құстың баласы деген ұғымда), осы сөздің метафоралық ауспалы мағынасы сындық мағынада жұмсаоады. Тасада өскен балапанқарағайлар мен шоғыр бұталар да анық көрінеді(Т. Ахтанов) . Шыны деген сөз зат есімнің (әйнек ұғымында) де метафора тәсілі арқылы жасалған ауыспалы мағынасы сындық ұғымды білдіреді. Мәселен, шыны қар, шыны көз т. б.

Осы тәрізді сын есімге қатысты сөздердің шындық ауспалы мағыналарды да кейде заттық болып келеді. Мәселен, суық, шала, сынық тәрізді сын есімдер белгілі контексте заттық мағынада қолданылады. Мысалы: Құрт езген, я сүзбе қатқан ыстық сорпа кісіні суыққа тоңдырмайды (М. Ермеков) . Жанып таусылуға айналған шалалардың басы күлге көмілді(С. Мұқанов) . Қайыр қисайған қазан, қираған кесе сынықтарын көрді(С. Адаибеков) . Аталған сөздердің метафоралық ауыспалы мағыналары белгілі бір контексте бірде сын есім (балапан, шыны) сындық мағынада, бірде сын есім (суық, шала, сынық) заттық мағынада жұмсалып тұрғанымен, бұларды әр сөз табына жатқызып, омоним ретінде қалуға болмайды. Бұл тәрізді сөздердіңең алғашқы лексикалық тура мағынасы қай сөз табына қатысты болса, содан өріген туынды мағыналарды да сол сөз табына жатқызу жөн болады. Бұл идея олардың (мағыналардың) шығу тегі бір, бір негізден (тұра мағынадан) таралғандығын айқындап көрсетіп тұрады. Метафоралық мағына сөздің туынды мағыналары қатарында қаралады. Мәселен, астар деп әдетте киімнің ішкі жұқа қабатын түсінеміз. Сонымен мағыналарды қатар сөзінің астары бар деп те айтамыз. Бұл тексте астар деген сөз басқаша мән, өзгеше сыр дегенді білдіреді. Соңғы мағына алғашқы тура мағынадан шыққан қосымша туынды мағына деп есептеледі де, сөздікте астар сөзінің тұрақтанған, үйреншікті лексикалық мағыналарының бірі ретінде көрсетіледі.

Тұрақты метафора ойды естен кетпестей түсінікті етіп тыңдаушыға жеткізу үшін қажет. Ой неғұрлым көркем құрылса, сол ғұрылым тыңдаушыға түсінікті әрі әсерлі болады. Ойдың көркемдігі жалпы халыққа таныс суретке құрылумен тығыз байланысты. Адамның күнделікті өмірден көріп, біліп, әбден сыр мінез болған дүниелермен жазушының ойы қабасып, үйлесіп тұрса, шығарманың тілі де соншалықты тартымды болмақ. Тұрақты метафоралар көбіне -көп халық ақындарының творчестволарында жиі ұшрасады. Мысалы: Ақындық пікір тілім, сын есімдерін тауып дәл төбесінен таны түйреп («Айтыс») . Баладай екі өркеші - шөл кемесі - Түйем де басқа малдан кем түспейді («Айтыс») . Алтын дән аялаған кең алқапта, Жер кемесі -комбайн гүрілдейді («Айтыс») .

Ақындар айтыс өнерінде өткір тілді - сын семсерге, комбайнды - жер кемеге баулау арқылы өз ойын тыңдаушыға әрі түсінікті, әрі соншама, әсерліетіп жеткізіп бере алған. Осындай бейнелі теңдеу сөз ауыздан - ауызға таралып, ұмытылмастай бірден - бірге жатталады. Ақырында жалпы халықтық сипат алып, тілге әбден етене болып сіңісіп, халықтық мүліккеайналады. Сөйтіп тілдегі сөздік құрамының бір бұрышында (поэзияда) жоғалмастай болып, мәңгі - бақи сақталады.

Бір кезде мақтаны ақ алтынға, көмірді қара алтынға, асықты сары алтынға балап, жай қолданған болсақ, бүгінгі таңда осы метафоралық теңдеулер әдеби тілімізге әбден сіңісті болы, бір жола орнығып қалды. Жекелік қолданыстан гөрі, қазір жалпыхалықтық қолданысқа актив болып ауысты. Мын, осындай өз шеңберін кеңейтіп, жұртшылықтың қажетіне жараған, метафораларды тұрақты метафора дейміз. Тұрақты метафора барлық жанрда жалпылама кездесе бермейді, көбінесе белгілі бір жанрға телінді болады. Әсіресе поэзияда жиі кездеседі. Сондықтан тұрақты метафораны кейде опэтикалық метафора деп те атайды. Мәселен, халық ақындары қылыш, семсер дегендердің орнына поэзияда алмас, болат дегендерді жиі пайдаланады.

Тұрақты метафора сөздің келтірінді мағынасы ретінде сөздік мақаланың мазмұнына енеді.

Жеке қолданысдағы (индивидуальная) метафора мен тұрақты метафора өзара тығыз байланысты. Алғашқысы соңғысының үлгісімен жасалады да белгілі бір ақынның я жазушының белгілі бір туындысында да өмір сүреді. Бұлар сөздікте сөздік мақаланың мазмұнына ене алмайды. Белгілі контексте ғана ұшырасатын сөздік келтірінді мағынасы қашан да әр автордың өзіндігін көрсетеді. Сондықтан да келтірінді меғына әрдайым құбылмалы болады. Осындағы көңіл құсы, коммунизм вокзалы, ой құрықтап, тіл тауып, арманның дүрбіс деген метафоралық қолданыстар әр ақынның өзіндік қол таңбасын танытады. Сондықтан да бұл тәрізді метафоралар жалпы халықтық емес, жеке қолданысдағы метафора деп аталады.

Метонимия Іргелес, шектес екі заттың немесе құбылыстың бір атауға телініп бірінің орнына бірі алмасып қолданылуын метонимия дейміз. Мысалы: бір Абай емес, биылғы жылы отырған бар ағайын, көп ауыл тегіс қаралы (М. Әуезов) дегенде ауыл -ел, халық орнына; Көпей жеңгемнің қолын сағынып жүрмін (Ғ. Мүсірепов) дегенде қол - дәм, ас орнына; Қазан піскенше бәрі машина көруге кетті (Ғ. Мұстафин), дегенде қазан - тамақ, ет орнына; Ділдә шырақ жағып, шымылдықты түріп қойып, қонақтарға көрпе салуы (М. Әуезов) дегенде шырақ - шам орнына ауысып айтылып тұр. Мұндағы алмасып айтылып отырған сөздер мағыналық жақындығына қарай емес, екі заттың орын бірлестігіне қарай емес, екі заттың орын бірлестігіне, іргелесшектестігіне қарай бірінің орнына екіншісі жұмсалып отыр. Метонимия матафора тәрізді полисемия құбылысын тудыратын тілдегі негізгі тәсілдің бірі. Екі немесе одан көп ұғым орын, қызмет бірлігіне қарай әрдайым бір атауға ортақтасыпжүредеі де, көп мағыналық сипаталады. Мәсселен, мектеп деп бастауыш, орталау және орта дәрежелі білім беретін оқу орнын айтсақ, сонымен бірге сол оқу орналасқан үйді де айтамыз. Штаб қыстақ шетіндегі бұзылған мектепке орналасқан еді (Б. Момышұлы) .

Құндыз деп суда жүретін тышқан тұқымдас жәндікті ұқсақ, сонымен қатар осы жіндіктің бағалы терісін де айтамыз. Құлан қырда, құндыз суда (мақал) . Басында көнетоз құндыз бөрік, үстінде жалаң шекпен (Т. Ахтанов) . Жорға деп аяң, бүлкіл, желіс, шабыс тәрізді жүрістің бір түрін түсінеміз. Жолға салсаң - жорға, жанға салсаң - жүйрік (мақал) . Сонымен қоса төрт аяғын тең басып, ырғалып, шайқалып жүретін жылқы малын да айтамыз. Кеше бердім, қос жорға, берейін бүгін үш жорға, бесеу болсын мін деді («Қыз Жібек») .

Қазақ тіліндегі бояу, егеу, сайлау, жайлау, жабу, ою деген тәрізді сөздер әрі қимыл тауы, әрі зат атаулары болып екі жақты қызмет атқарады. Бұлардың іс - әрекеттің атауы болып қолдануы ең алғаш шыққан да, заттың ұғымы солардың қортындысы ретінде кейін пайда болған. Мысалы: Өз үйінде оюоя алмаған адам кісі үйінде кесте тігеді (мақал) дегендегі ою деген заттық ұғым іс - әрекеттің нәтижесінде туғандығы сөзсіз. Сол сияқты түйеге қыста жабу жабу керек дегендегі алғашқы жабу деген сөз соңғы етістіктен кейін жасалған. Метонимия тәсілі арқылы тілімізде бір сөзден бірнеше ауыспалы мағына тараған. Мәселен, тіл деген сөздің ең алғашқы мағынасы жан - жануарлардың дәм сезіну және адамның сөйлеу мүшесін білдірсе, екіншіде, ойлаған ойды сөйлеп жеткізудің (Басқа пәле тілден) жүесін ұқтырған, үшіншіде бір нәрсенің амал - әдісі, тетігі (Техниканың тілін біл) дегенді көрсеткен. Ең соңында бұл сөз жаудан қолға түскен тұтқын дегенді де білдіреді. Сол сияқты қызыл деген сын есімнің негізгі тура мағынасы қан сияқты түсін білдірсе, екінші мағынасы - шикі ет дегенді, үшінші мағынасы- аяз, суықты, төртінші мағынасы - аурудың атын, бесінші мағынасы - совет тұсындағы революция жағындағы болған адамдарды білдіреді. Бұл сөздер бірінің орнына бірін алмастырып, ауыстырып айтудан көп мағынаға ие болған. Қазақ тілінде кейбір кісі аттары мен жер - су аттары жалпы есімге айналып, белгілі сөздердің контекстік синонимі ретінде жұмсалады. Мәселен, Қарабай, Шығабай, Қарынбайлар сарандықтың бейнесіде айтылады. Асан қайғы - сары уайымға саоунушылықты білдіреді. Қозы Көрпеш пен Баян сұлу, Қыз Жібек пен Төлегендер - шынайы сүйіспеншіліктің бейнесінде қолданылады. Белгілі контексте Алдар көсе - айлакер, қу дегеннің, Қожанасыр - аңқау, аңғырт дегеннің синонимі ретінде жұмсалады. Сондай -ақ, Жер ұйық, Жиделі Байсын, Мысыр шаһары тәрізді жер -су атаулары да белгілі контексте жайлы қоныс, құтты мекен ұғымын білдіреді. Жалқы есімдердің жалпы есімге ауысып, келтірінді мағынадағы сөз түріне жатады.

Метанимия. Бір заттың немесе құбылыстың атауының екінші зетқа не құбылысқа олардың өз ара іргелестігі, шектестігі негізінде атау болып ауысуы және осыған орай, сөздің ауспалы мағынада жұмсалуы метонимия деп аталады. Мысалы: үйі мәз боп, қой сойды, сүйіншіге шапқанға деген сөйлеидегі үйі деген сөз өзінің негізгі мағынасы -«баспана» дегенді білдіреді. Дәрі қосқан аяқты ішкеннен соң, Әзім барып жығылды шалқасынандеген сөйлемде аяқ сөзі «ыдыс» дегенді емес, «сусын» деген мағынаны білдіреді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.