Қазақ тілінің семантикасы: лексикалық, грамматикалық мағыналар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Тіліміздегі лексикалық бірлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ.2 Лексикалық мағына және оның плеоназмы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ.3 Грамматикалық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Тіліміздегі лексикалық бірлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ.2 Лексикалық мағына және оның плеоназмы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ.3 Грамматикалық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Дыбыстық тілдің қыр-сыры мол. Ол адамдардың қатынас құралы ретінде қолданылғанда сол қасиеттерінің кейбіреулерін ғана жарыққа шығаратыны, сөйлеуші не жазушы адамның мақсатына, сөз қолдану шеберлігіне байланысты олардың құбылып, түрленіп отыратыны мәлім. Тілдің бұл қасиетін ғалымдар ерте кезден-ақ біліп, тілдің осы тәрізді қолданылу жағын көбірек зерттеген. Де-генмен сонау көне үнді, грек тіл білімі өкілдерінен бастап, күні бүгінге дейін тілдің кеп мәселелері талданып, өз шешімдерін тапқандай болса да, тіл білімінде әлі де талдануы, анықталуы қажетті мәселелер толып жатыр. Заттарға, құбылыстарға ең қарапайым көрінетін ат берудің өзі тек кене грек тіл білімі өкілдері (аналогистер мен аномалистер) арасында ғана емес, қазіргі дәуір тілшілері арасындағы пікір алалығына да себепші болып жүргені анық. Басқа пәндер сияқты, тіл білімі де дамып жаңа сатыға көтерілген сайын оның алдына зерттелуі қажет болған жаңа мәселелер қойылуда.
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бірінші жартысында қазақ тіл білімі (жалпы түркологияда да) өкілдері, негізінен, грамматикалық категориялардың табиғатын анықтаумен ғана шектелді. Тілдің фонема, лексика салалары болса, оқулықтың талабынан әрі аспай, программа шеңберінен шыға алмады. Тек алпысыншы жылдардан кейін ғана тілдік элементтерді жан-жақты зерттеп, бірінің екіншісімен байланысын анықтау, басқа пәндермен байланыстырып, солардың жетістігін пайдалану сөз бола бастады. Осы бағыттағы жаңа саланың бірі — семантика.
Семантика гректің Semantikos (белгілеуші) деген сезінен алынған, қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр. Сондықтан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың бір саласы деген анықтама беріледі. Тіл білімінің басқа салаларына қарағанда семасиологияның пән ретінде зерттеле бастау тарихы онша ұзаққа бармайды, ал түркологияда ол өте кенже пән болып саналады. Сол үшін де семасиологияның негізгі мәселелерінің көпшілігі зерттелмеген. Зерттелгендерінің өздері де әрі қарай талдай түсуді қажет етеді. Семасиологиялық зерттеулердің қиындық туғызатын екінші бір жағы да бар. Ол — түркі тілдерінде семантика терминдерінің әлі де анықтала қоймағандығында. Мысалы, семасиология сөз мағынасын зерттейді дедік. Бірақ сөз мағынасының да күрделі түсінік беретіні, оньң лексикалық және грамматикалық мағыналарының бар екені анық. Шындығында да, лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның арақатынасын окулықтарда салыстырып, айырмашылықтарын санап көрсетумен ғана шектеліп жүрміз. Негізінде олардың айырмашылықтары болғанымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде қолданылуына себепші болатын белгілері де аз емес. Ең басты ортақ белгісі — олардың екеуі де объектив дүниедегі заттар мен қүбылыстарға қатысты, оларды өздерінде белгілі
Дыбыстық тілдің қыр-сыры мол. Ол адамдардың қатынас құралы ретінде қолданылғанда сол қасиеттерінің кейбіреулерін ғана жарыққа шығаратыны, сөйлеуші не жазушы адамның мақсатына, сөз қолдану шеберлігіне байланысты олардың құбылып, түрленіп отыратыны мәлім. Тілдің бұл қасиетін ғалымдар ерте кезден-ақ біліп, тілдің осы тәрізді қолданылу жағын көбірек зерттеген. Де-генмен сонау көне үнді, грек тіл білімі өкілдерінен бастап, күні бүгінге дейін тілдің кеп мәселелері талданып, өз шешімдерін тапқандай болса да, тіл білімінде әлі де талдануы, анықталуы қажетті мәселелер толып жатыр. Заттарға, құбылыстарға ең қарапайым көрінетін ат берудің өзі тек кене грек тіл білімі өкілдері (аналогистер мен аномалистер) арасында ғана емес, қазіргі дәуір тілшілері арасындағы пікір алалығына да себепші болып жүргені анық. Басқа пәндер сияқты, тіл білімі де дамып жаңа сатыға көтерілген сайын оның алдына зерттелуі қажет болған жаңа мәселелер қойылуда.
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бірінші жартысында қазақ тіл білімі (жалпы түркологияда да) өкілдері, негізінен, грамматикалық категориялардың табиғатын анықтаумен ғана шектелді. Тілдің фонема, лексика салалары болса, оқулықтың талабынан әрі аспай, программа шеңберінен шыға алмады. Тек алпысыншы жылдардан кейін ғана тілдік элементтерді жан-жақты зерттеп, бірінің екіншісімен байланысын анықтау, басқа пәндермен байланыстырып, солардың жетістігін пайдалану сөз бола бастады. Осы бағыттағы жаңа саланың бірі — семантика.
Семантика гректің Semantikos (белгілеуші) деген сезінен алынған, қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр. Сондықтан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың бір саласы деген анықтама беріледі. Тіл білімінің басқа салаларына қарағанда семасиологияның пән ретінде зерттеле бастау тарихы онша ұзаққа бармайды, ал түркологияда ол өте кенже пән болып саналады. Сол үшін де семасиологияның негізгі мәселелерінің көпшілігі зерттелмеген. Зерттелгендерінің өздері де әрі қарай талдай түсуді қажет етеді. Семасиологиялық зерттеулердің қиындық туғызатын екінші бір жағы да бар. Ол — түркі тілдерінде семантика терминдерінің әлі де анықтала қоймағандығында. Мысалы, семасиология сөз мағынасын зерттейді дедік. Бірақ сөз мағынасының да күрделі түсінік беретіні, оньң лексикалық және грамматикалық мағыналарының бар екені анық. Шындығында да, лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның арақатынасын окулықтарда салыстырып, айырмашылықтарын санап көрсетумен ғана шектеліп жүрміз. Негізінде олардың айырмашылықтары болғанымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде қолданылуына себепші болатын белгілері де аз емес. Ең басты ортақ белгісі — олардың екеуі де объектив дүниедегі заттар мен қүбылыстарға қатысты, оларды өздерінде белгілі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Апресян 63. Апресян Ю. Д. Современные методы изучения значений и некоторые проблемы структурной лингвистики.— Проблемы структурной лингвистики,
2. М., 1963.
3. Аханов 78. Аханов К. Тіл білімі негіздері. Алматы, 1978.
4. Ахманова 66. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
5. Балақаев 71. Балақаев М., Кордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1971.
6. Балақаев 87. Балақаев М. 06 определенности и неопределенности.— Қазақ әдеби
7. тілі. Алматы, 1987. Балли 55. Балли III. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М., 1955.
8. Белбаева 76. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1976.
9. Белошапкова 77. Белошапкова В. А. Современный русский язык. Синтаксис. М.,1977. Бенбенист 74. Бенбенист Э. Общая лингвистика. М., 1974.
10. Бердимуратов 68. Бердимуратов Е. Хазирги заман каракалпақ тилиниң лекси-
11. кологияси. Нөкис, 1968.
12. Бердимуратов 79. Бердимуратов Е., Даулетов А. Хазирги қарақалпақ тілі.
13. Нөкис, 1979.
14. Бережан 73. Бережан С. Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц. Қишинев, 1973. Бережан 79. Бережан С. Г. О лингвистической и отражательной семантнки.— Исследование по семантике, Уфа, 1979.
15. Березин 75. Березин Ф. М. История лингвистических учений. М., 1975.
16. Березин 79. Березин Ф. М., Головин Б. Н. Общее языкознание. М., 1979.
17. Болганбаев 70. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970. Болғанбаев 62. Болғанбаев Ә. Қазақ тілініц синонимдер сөздігі. Алматы, 1962.
18. Болганбаев 79. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1979.
19. Будагов 54. Будагов Р. А. Из истории языкознания. М., 1954.
20. Будагов 55. Будагов Р. А. Несколько замечаний о понятий отношения грамма-
21. тики.— Вопросы грамматического строя. М., 1955.
22. Вардуль 67. Вардуль И. Ф. Основы описательной лингвистики. М., 1967.
23. Варина 63. Варина В. Г. Проблема денотата и вопросы языкового значения.—Иностранные языки в высшей школе. Вып. II, Ростов, 1963.
24. Реформатский 68. Реформатский А. А. Термин как член лингвистической системы
25. языка — Проблемы структурной лингвистпки 1967. М., 1968.
26. Суник О. П. О различии слова, основа, корня — Морфологическая
27. структура слов в языках разных типов. М., 1963
28. Төлеуов 63. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім категориясы. Алматы, 1963.
29. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. Алматы, 1966.
30. Шахматов Проблемы семантического анализа лексики. М., 1973
31. Шмелев Д. Н. Щербак А. М. Название домашних и диких животных.— Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961.
32. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1964
1. Апресян 63. Апресян Ю. Д. Современные методы изучения значений и некоторые проблемы структурной лингвистики.— Проблемы структурной лингвистики,
2. М., 1963.
3. Аханов 78. Аханов К. Тіл білімі негіздері. Алматы, 1978.
4. Ахманова 66. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
5. Балақаев 71. Балақаев М., Кордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1971.
6. Балақаев 87. Балақаев М. 06 определенности и неопределенности.— Қазақ әдеби
7. тілі. Алматы, 1987. Балли 55. Балли III. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М., 1955.
8. Белбаева 76. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1976.
9. Белошапкова 77. Белошапкова В. А. Современный русский язык. Синтаксис. М.,1977. Бенбенист 74. Бенбенист Э. Общая лингвистика. М., 1974.
10. Бердимуратов 68. Бердимуратов Е. Хазирги заман каракалпақ тилиниң лекси-
11. кологияси. Нөкис, 1968.
12. Бердимуратов 79. Бердимуратов Е., Даулетов А. Хазирги қарақалпақ тілі.
13. Нөкис, 1979.
14. Бережан 73. Бережан С. Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц. Қишинев, 1973. Бережан 79. Бережан С. Г. О лингвистической и отражательной семантнки.— Исследование по семантике, Уфа, 1979.
15. Березин 75. Березин Ф. М. История лингвистических учений. М., 1975.
16. Березин 79. Березин Ф. М., Головин Б. Н. Общее языкознание. М., 1979.
17. Болганбаев 70. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970. Болғанбаев 62. Болғанбаев Ә. Қазақ тілініц синонимдер сөздігі. Алматы, 1962.
18. Болганбаев 79. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1979.
19. Будагов 54. Будагов Р. А. Из истории языкознания. М., 1954.
20. Будагов 55. Будагов Р. А. Несколько замечаний о понятий отношения грамма-
21. тики.— Вопросы грамматического строя. М., 1955.
22. Вардуль 67. Вардуль И. Ф. Основы описательной лингвистики. М., 1967.
23. Варина 63. Варина В. Г. Проблема денотата и вопросы языкового значения.—Иностранные языки в высшей школе. Вып. II, Ростов, 1963.
24. Реформатский 68. Реформатский А. А. Термин как член лингвистической системы
25. языка — Проблемы структурной лингвистпки 1967. М., 1968.
26. Суник О. П. О различии слова, основа, корня — Морфологическая
27. структура слов в языках разных типов. М., 1963
28. Төлеуов 63. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім категориясы. Алматы, 1963.
29. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. Алматы, 1966.
30. Шахматов Проблемы семантического анализа лексики. М., 1973
31. Шмелев Д. Н. Щербак А. М. Название домашних и диких животных.— Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961.
32. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1964
"Қазақ тілінің семантикасы: лексикалық, грамматикалық мағыналар" - 64 бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Тіліміздегі лексикалық бірлік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ.2 Лексикалық мағына және оның плеоназмы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...18
ІІ.3 Грамматикалық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 4
КІРІСПЕ
Дыбыстық тілдің қыр-сыры мол. Ол адамдардың қатынас құралы ретінде қолданылғанда сол қасиеттерінің кейбіреулерін ғана жарыққа шығаратыны, сөйлеуші не жазушы адамның мақсатына, сөз қолдану шеберлігіне байланысты олардың құбылып, түрленіп отыратыны мәлім. Тілдің бұл қасиетін ғалымдар ерте кезден-ақ біліп, тілдің осы тәрізді қолданылу жағын көбірек зерттеген. Де-генмен сонау көне үнді, грек тіл білімі өкілдерінен бастап, күні бүгінге дейін тілдің кеп мәселелері талданып, өз шешімдерін тапқандай болса да, тіл білімінде әлі де талдануы, анықталуы қажетті мәселелер толып жатыр. Заттарға, құбылыстарға ең қарапайым көрінетін ат берудің өзі тек кене грек тіл білімі өкілдері (аналогистер мен аномалистер) арасында ғана емес, қазіргі дәуір тілшілері арасындағы пікір алалығына да себепші болып жүргені анық. Басқа пәндер сияқты, тіл білімі де дамып жаңа сатыға көтерілген сайын оның алдына зерттелуі қажет болған жаңа мәселелер қойылуда.
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бірінші жартысында қазақ тіл білімі (жалпы түркологияда да) өкілдері, негізінен, грамматикалық категориялардың табиғатын анықтаумен ғана шектелді. Тілдің фонема, лексика салалары болса, оқулықтың талабынан әрі аспай, программа шеңберінен шыға алмады. Тек алпысыншы жылдардан кейін ғана тілдік элементтерді жан-жақты зерттеп, бірінің екіншісімен байланысын анықтау, басқа пәндермен байланыстырып, солардың жетістігін пайдалану сөз бола бастады. Осы бағыттағы жаңа саланың бірі -- семантика.
Семантика гректің Semantikos (белгілеуші) деген сезінен алынған, қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр. Сондықтан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың бір саласы деген анықтама беріледі. Тіл білімінің басқа салаларына қарағанда семасиологияның пән ретінде зерттеле бастау тарихы онша ұзаққа бармайды, ал түркологияда ол өте кенже пән болып саналады. Сол үшін де семасиологияның негізгі мәселелерінің көпшілігі зерттелмеген. Зерттелгендерінің өздері де әрі қарай талдай түсуді қажет етеді. Семасиологиялық зерттеулердің қиындық туғызатын екінші бір жағы да бар. Ол -- түркі тілдерінде семантика терминдерінің әлі де анықтала қоймағандығында. Мысалы, семасиология сөз мағынасын зерттейді дедік. Бірақ сөз мағынасының да күрделі түсінік беретіні, оньң лексикалық және грамматикалық мағыналарының бар екені анық. Шындығында да, лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның арақатынасын окулықтарда салыстырып, айырмашылықтарын санап көрсетумен ғана шектеліп жүрміз. Негізінде олардың айырмашылықтары болғанымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде қолданылуына себепші болатын белгілері де аз емес. Ең басты ортақ белгісі -- олардың екеуі де объектив дүниедегі заттар мен қүбылыстарға қатысты, оларды өздерінде белгілі дәрежеде сәулелендіріп, адам ойын абстракциялау қызметімен байланысты болады. Сонымен бірге олардың айырмашылықтары да бар. Лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның ең басты айырмашылығы -- олардың абстракциялану дәрежесі мен берілу формаларында.
Сөз мағынасы объективті өмір сүреді деген пікір бар. Шындығында сөз мағынасының жеке адамға тәуелді болмайтыны анық. Бірақ бұл -- сөз мағынасы адамзат қоғамына байланысы жоқ, айналамыздағы заттар (тау, тас, ағаш, өзен, т. б.) сияқты адамдарға мүлде тәуелсіз болады деген сөз емес. Егер сөз мағынасы адамдарға мүлде тәуелсіз болады дейтін болсақ, онда оның адам ойымен (психологиялық қүбылыс ретінде), коллективтің әлеуметтік санасымен байланысын жоққа шығарған болар едік. Сондай-ақ, сөз мағынасы тек субъективтік, индивидуалдық сипатқа ие дейтін болсақ, онда сөз мағынасы жеке адамға тәуелді деген қағиданы қолданған боламыз. Шындығында сөз мағынасының құрамында әрі объективтік, әрі субъективтік сипатқа ие болатын мағыналық элементтер бар. Сондықтан да сөз мағынасын көп қатпарлы категория деп атаймыз. Сонымен бірге, сөз мағынасында әрі жалпы универсалдық қасиеттермен бірге жеке адамдарға, индивидке байланысты болған мағыналық элементтердің де бар екенін мойындаған жөн. Соңғы тезисті былай түсінуге болады. Сөз мағынасындағы жалпы универсалды қасиет олардың объективтік сипатынан туады да, жеке тілге, адамға тәуелді болмайды. Нәтижесінде ол мағыналы элемент дыбыстық қабыққа ие болғанда, сол тілде сөйлеуші адамдардың бәріне түсінікті болады; түрлі тілдерде сөйлеуші адамдардың өзара түсінісуі, бір мағьшаны аудару жолы арқылы екінші бір тілге жеткізу мүмкіндігі туады. Ал жеке-даралық қасиет белгілі бір тілде ғана бар мағынаның болуын, тіпті сол мағынаны қолданғанда сөйлеуші не жазушы адамға тән индивидуалдық сипаттың бар екенін мойындаудан туады. Демек сөз мағынасын 1) түрлі тілдерге тән универсалды, 2) жеке бір тілдің өкілдеріне (не туыстас тілдер екілдеріне) тән, 3)жеке адамдарға тән мағына деп бөлуге болады. Әрине жеке адамдарға тән болған мағына сөздерді қолдану кезінде ғана, белгілі бір контекстерде ғана байқалады.
Егер сөз мағынасын әлем тілдеріндегі мағыналармен байланыстыра қарайтын болсақ, онда мағынаның үш түрлі типі бар екеніне көз жеткізуге болады. Біріншісі -- дүниедегі тілдердің бәріне де тән, ортақ болып келетін мағыналар. Мысалы, конкретті зат атаулары, кейбір сан есімдер, сын есімдер, т. б. Кей тілдерде бұл сөздердің де мағыналық шеңбері аз болуы, кең не тар мағынада болуы мүмкін, бірақ түрлі тілдерде сөйлеуші адамдардың өзара түсінісуіне осы мағына негіз болады да, бір тілден екінші тілге аударылатыны да осы мағына болады. Салыстырыңыз: қаз. адам, өзб. инсон, орыс. человек, нем. dеr Мапп,
т. б. Сөздердің барлығында да осы типтес мағына бола бермейді. Екінші бір топ сөздер сол тілде сөйлеуші халықтардың әлеуметтік жағдайы, ұлттық ерекшелігіне байланысты мағынаға ие болады. Бұл түрлі құрылымдағы тілдер арасында ғана емес, туыстас тілдер арасында да байқалатын, сол тілде сөйлеуші адамдар ғана түсіне алатын мағына болып саналады. Сол үшін де ондай сөздерді басқа тілге аударғанда сөзбе-сөз беру мүмкіндігі болмайды, тек түсіндіру, суреттеу жолы арқылы ғана беруге мүмкіндік туады. Салыстыры-ңыз: қазақ тілінде арқан сөзі қолданылады. Орыс тілінде осы с-зге мағынасы жақын веревка сөзі қолданылады, бірақ екі сөздің мағынасы тең болмағандықтан, арқан с-зінің мағынасын бере алмайды. Сондай-ақ, сыбаға, құда табақ, жая, қазы-қарта, құрт сияқты сөздер -- тек түркі тілдерінде ғана сөйлейтін халықтарда қолданылатын тағам атаулары. Оны басқа тілге аударғанда түсіндіру жолымен ғана береміз. Домбыра музыкалық аспап ретінде қазақтарға тән болса, қомуз қырғыздарға тән, шертер өзбектерге тән музыкалық аспап. Бұл музыкалық аспаптың атаулары басқа түркі халықтарында да қолданылуы мүмкін, бірақ мағыналарында не қолданылуында ерекшелік бар. Тілдерде кездесетін үшінші бір мағына сөздерді қолдануға байланысты туады да, ол жеке ақын-жазушылардың, қоғам қайраткерлері мен ғалымдардың еңбектерінде, тілінде кездеседі. Үшінші мағынаны көпшілік ғалымдар жеке мағына ретінде санамайды.
Сөз мағынасының басқа бір қиын жағы да бар. Совет тіл білімінде сөз мағынасы туралы әңгіме болғанда оның объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға байланысы барлығы негіз етіп алынады. Егер сөз мағынасын құрылымдық элементтерімен байланыстыра сөз ететін болсақ, онда, ең алдымен, тілдік мағына мен экстролингвистикалық мағынаны ажырату қажет болады. Экстролингвистикалық мағына элементі ретінде денотаттық (ре-ференттік), сигнификаттық, эмоциялық-экспрессивтік мағыналар түсініледі. Бірақ экстролингвистикалық элементтерге тілдерде кездесетін халықтың әлеуметтік, мәдени даму дәрежесімен, ұлттық психологиясымен байланысты болған мағыналық элементтер енсе де, оларға арнайы талдау жасалынбады. Тілдік мағыналық элемент тілдің ішкі құрылымымен қатысты болады да, ол парадигмамен, синтагмамен байланысып жатады.
Жоғарыда санамаланған мәселелер ұсынылып отырылған кітапта қолымыздағы бар материалдардың негізінде сөз болады. Тіл біліміне тиісті еңбектерде бұл мәселелер бұрын да азын-аулақ сөз болғаны анық. Біз ол еңбектерге арнайы талдау жасауды жен көрмедік. Себебі, біріншіден, сөз және сөз мағынасы туралы жазылған еңбектер тізімінің өзі кішігірім кітаптың көлемін алған болар еді. Екіншіден, семасиология мәселелеріне байланысты жазылған еқбектер методологиялық жағынан да ала-құла, бір-біріне қарама-қарсы көзқарастарға негізделген қайшы пікірлерге толы. Сондықтан да оларға философиялық тұрғыдан қайта қарап, тиісті баға беру керек. Бірақ мұның өзі басқа жоспардағы күрделі зерттеуді талап етеді. Үшіншіден, түркологиялық зерттеулерде семасиология толық арнаулы зерттеу объектісі болған жоқ. Осы жағдайларды ескере отырып, қажетті деген жерлерде ғана ғалымдардың пікірлеріне өз көзқарасымызды білдіріп, тиісті жерлерде сынымызды да айттық. Оқулық соңында әдебиеттердің тізімін толық беруге тырыстық. Ондағы мақсатымыз, біріншіден, оқырман қауымның өз бетімен әрі қарай жұмыс істеуіне жағдай жасау болса, екіншіден, автордың пікірін басқалардың пікірлерімен салыстыруға мүмкіндік туғызу еді.
Тіл білімінің сөз мағыналарына байланысты болатын біраз мәселелерін сөз етпедік. Мысалы, сөз бен ойдың арақатынасы, тілдің таңбалық сипаты мен мағынасының арақатынасы, т.б. Бұған себеп болған жағдайлар бар. Біріншіден, сөздің оймен не ой әлементтерімен байланысы бар екенін тілші, философ ғалымдардың көпшілігі мойындағанымен, арасында айырмашылық бар деп ескерту жасайды. Дегенмен де бұл даусыз мәселе емес. Б. А. Серебренников сөзсіз ой, ойсыз сөз жоқ деген тезисті мойындамайды (Серебренников 83; Серебренников 88) *. Демек бұл екі көзқарастың қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екенін, гнесиологиялық, психологиялық мәселелерді анықтау керек. Тілдің таңбалық сипаты да нақ осындай даулы. Оларды анықтау басқа жоспардағы зерттеу жұмысын талап етіп, бізді тақырыптан ауытқуға мәжбүр етеді. Екіншіден, тілдік ой, ой элементтеріне байланысты мәселелерді тіл материалы негізінде де, философиялық категория негізінде де зерттеуге болады. Мұндай жұмыстар істелініп те жүр. Бірақ оны методологиялық астар беріп зерттеу бар да, үстіртін сөз ету бар. Мұның алғашқысын жүзеге асыру үшін жұмыстың көлемін кеңейту керек те, жалпы тіл біліміне байланысты мәселелерді талқылау қажет. Екінші жолы да ғылымға пәлендей жаңалық әкелмейді. Сондай-ақ, лексико-семантикалық топ мүшелерінің арақатынасы, сөздердің жүйелілік байланыстары (парадигмалық, синтагмалық) автордың басқа еңбектерінде сөз болғандықтан, оған біз тек үлгі ретінде ғана талдау жасадық.
Еңбекті оқығанда ескеретін тағы бір жайт -- мұнда талданған мысалдар, негізінен түсіндірме сездіктерден алынды. Автордың қолында қазақ, өзбек, қарақалпақ, қырғыз, татар, түрікмен, ноғай тілдерінен жиналған қыруар материалдар болса да, сөздіктермен шектелуді жөн кәрді, тек қажетті деп есептеген жағдайда ғана көркем әдебиеттерден мысалдар келтірді. Мұндай шешімге келуімізге себеп, біріншіден, сөз мағынасын талдаудағы мағыналық ауытқулардан, екіұштылықтан құтылу көзделді. Екіншіден, көркем әдебиеттерден жиналған мысалдар арқылы мағынаға талдау жасалса, мағыналық реңктердің саны көбейіп, жұмыстың көлемін ұлғайтып жіберетін болды. Үшіншіден, сөздіктерде берілген сөздердің мағынасы басқа бір лексикограф ғалымдардың (маман ретінде) ой елегінен өткендігін де ескердік.
Сөз мағынасы тіл білімінің барлық саласының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады. Қазіргі тіл білімінің қол жеткен табыстарына сүйене отырып, кітапта сөз мағынасын лексикалық, грамматикалық деп екіге белдік. Лексикалық мағына құрамындағы элементтер ретінде денотаттық, сигнификаттық, эмоциялық және тіл жүйесі негізінде пайда болатын парадигмалық, синтаг-малық мағына элементтеріне талдау жасадық.
Кітап институттар мен университеттердің филология, философия факультеттерінің студенттеріне, аспиранттар мен семантика, семиотика мәселелерімен шұғылданатын ғылыми қызметкерлерге, сөздік жасаушыларға (лексикограф) және тіл біліміне қызыққан көпшілік оқырман қауымға арналған.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІ. 1 Тіліміздегі лексикалық бірлік
Сөз -- тіл білімінің барлық саласының негізгі зерттеу объектісінің бірі болып саналады. Бірақ тіл білімінің әр саласы сөздің бір қырын ғана өз объектісі етіп алады да, өз заңдылықтары негізінде сөз етеді. Бұл сөздің универсалды қасиетін емес, олардың күрделі құбылыс екендігін білдіретін бір белгісі ғана. Сон-дықтан да сөздерді фонетикалық жақтан ғана талдап, барлық қасиеттерін анықтау мүмкін емес. Сондай-ақ сөздерге грамматикалық жақтан талдау жасау мүмкін, бірақ сөздердің барлық қасиеттерін грамматикалық белгілері арқылы ашу мүмкін еместігін жасыруға болмайды. Фонетиканың ең кіші элементі болып саналатын фонема болсын, грамматиканың ең кіші элементі болып саналатын морфема болсын -- барлығы да сөз бойынан табылатын нәрселер. Сөз мағынасы, сөз мағынасының даму заңдылықтары, синоним, антоним сияқты құбылыстар да сөздерге тән заңдылықтар. Дегенмен осы аты аталынған қасиеттердің жеке-жеке өмір сүретіндігі анық, бірақ олар бірігіп қана сөз жасай алады. Екінші сөзбен айтқанда, дыбыссыз сөз болмайтындығы сияқты, грамматикалық жақтан тұлғаланбаған сөз де болмайды. Сөз болу үшін дыбыстың, грамматикалық формалардың болуы жеткіліксіз. Жоғарыдағы аты аталынған белгілер сөз элементтері деп аталы-нуы ұшін, сол белгілермен бірге, лексикалық мағынаның да болуы шарт. Жалаң лексикалық мағынаның болмайтындығын, кез-келген лексикалық мағынаның грамматикалық мағынамен байланысып, астасып жататындығын, олардың өмір сүру формасы тек дыбыстық тіл болатындығын ескеріп талдау жасайтын болса онда сөз мәселесінің қаншалықты қиын, күрделі екендігін дәлел деп жатпай-ақ көз жеткізуге болады.
Сөздің күрделі екендігін кепшілік ғалымдар мойындаса да, оның қандай элементтерден құралатындығын анықтап, ол элементтерді белгілеп, жан-жақты сипаттап бере қоярлықтай пікір қазірше айтыла қойған жоқ. Тіпті сөздерге көпшілік ғалымдар мойындаған ғылыми анықтаманың да берілмегендігін айтудың өзі бұл мәселенің қаншалықты қиын екендігін көрсетеді. Бұдан, әрине, жалпы тіл білімінде сөз дербес зерттеу объектісі болмаған екен деген пікір тумауы керек. Керісінше, сөз -- жүздеген ғалымдардың пікір айтуына, зерттеулеріне арқау болған категория. Сөз теориясына көз салған, оған үңіле қараған ғалымдардың көпшілігі не бірі екіншісін қайталайды, не өзінше азын-аулақ жаңалық қосуға әрекет етеді, тіпті, ең болмағанда, өзіне дейінгі айтылған пікірлерге шолу жасаумен қанағаттанады. Әр ғалымның өзіндік дәлелдері, өздеріне тән пікірлері де барлығын жасыруға болмайды. Өйткені әркім өз пікіріне, өз дәлеліне сүйене отырып пікір айтады, пікірін дәлелдеуге әрекет етеді, анықтама береді. Олар берген кей анықтама басқаларынан қарапайым болып келсе, екіншілері күрделілігімен ерекшеленеді. Бүгінгі күнге дейінгі сөздерге берілген анықтамаларға талдау жасау біздің міндетіміз емес. Оларды тек салыстырып, сұрыптап бірнеше топқа бөліп көрсетуге мүмкіндігіміз бар.
Сөз -- мағына мен дыбыстардың бірлігі. Бұл анықтама оқулықтарда көп кездеседі. Байыптап қарайтын болсақ, шындығында сөздің құрамында мағына мен дыбыстың болатындығы анық. Дыбысталусыз сез болмайтыны сияқты, мағынасыз да сөз болмайды. Бірақ бұл анықтама сөздердің барлық қасиеттерін анықтап бере алмайды. Мысалы, бір сөздің мағынасы тіл-тілдерде әр түрлі сөз арқылы беріледі. Салыстырыңыз, қазақша нан, орысша хлеб, азербайжанша чөрек, немісше das Wrot. Тіпті мұндай бір мағынаны басқа-басқа сөздер арқылы беру туыстас тілдер арасында да байқалады. Мысалы, қазақша қара, әзірбайжанша бах; қазақша жалаңаш, әзірбайжанша лүт, чылпаг; қазақша аяныш, әзірбайжанша языг, ейф, құмықша язығ, ажиз, татар тілінде кызганыч, т. б. Сондай-ақ бұл анықтама сөздердің кеп мағыналық қасиеті мен синоним, антоним сияқты тілдік құбылыстардың басын ашып бере алмайды. Сол үшін де кей ғалымдар бұл анықтаманы сәл күрделендіріп: Сөз -- дыбыстар мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жиынтық бейнесі, -- - деп жүр (Кеңесбаев 75, 10) *. Соңғы анықтамада сөздің мағынасын ғана сәл күр-делендірген. Жоғары оқу орындарына арналған осы оқулықта (лексика тарауын жазған Ғ. Мұсабаев) сөздің дыбысталу формасына да көңіл аударылады. Бірақ талдауға қиын соғатын, басқа тарауларда айтылған ойға қайшы келетін пікірлері де жоқ емес. Мысалы, үшін, сайын, гөрі сияқты шылаулар туралы айта отырып: үшін, сайын, гөрі дегендер сөз емес, бірақ мұнда жүйелі дыбысталу бар, -- деп қорытынды жасайды (Кеңесбаев 75, 14). Ең алдымен айтарымыз -- шылаулар да сөз болып саналады. Автордың қандай негізге сүйеніп оларды сөз болмайды дегенін түсіну қиын. Соңғы кездерде жарық көрген оқулықтарда да бұл сұрауға жауап жоқ. Мысалы, 1979 жылы жарық көрген Ә. Болғанбаевтың оқулығында: Сөз дыбысталу мен мағына бірлігінен тұрады. Әрбір сөз -- белгілі бір құбылыстың аты, -- деп ашық. жазылған (Болғанбаев 79, 8) *.
Адамзаттың қатынас құралы болатын тілдің (Ленин В. И.) дыбыстық тіл болатындығы даусыз. Ым тілі (мимика, түрлі дене мүшелерінің әрекеті), жазба тіл осы дыбыстық тілдің кемшілігін толықтырып тұратын қосымша тіл екендігі хақ. Сондықтан да тіл дегенде біз дыбыстық тілді түсінеміз. Бір айта кетерлік белгілі жағдай -- дыбыс немесе сөздердің дыбысталынуы сөздердің материалдық жағы болып саналатындығы. Бұл қағида, әрине, тілдер тек дыбыстар тізбегінен ғана жасалынады деген пікірге алып келмеуі керек. Жас балаға тіл үйреткенде дайын сөздерді (мағына мен дыбыстар бірлігін) үйретеміз де, оған біртіндеп мағынаны ажыратуды көрсетеміз. Екінші сөзбен айтқанда, тіл үйренгенде әр адам жаңа тіл не жаңа сөз жасамайды, ертеден келе жатқан, ата-бабадан мұра болып берілетін даяр форманы қабылдайды, біртіндеп оны үйренеді. Тіл үйренгенде тіл үйренуші адам сөздің жеке фонемалық элементтеріне, сөздердің грамматикалық формаларына назар аудармайды. Сөйлем құрап, оның ең жоғарғы формасына көтерілгенде ғана сөздердің тұлғасына, байланысу тәсіліне, сөздердің сөйлемдегі орын тәртібіне, т. б. көңіл аударады.
Сөз бір дыбыстан да, дыбыстар тіркесінен де жасалынады. Сөз құрамындағы дыбыстардың орналасуында да белгілі бір заңдылықтардың бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Сондай-ақ сөздердің түрленуінің де, тұлғаларының өзгеруінің де тілдік заңдылықтарға бағынатындығы анық. Салыстырыңыз: қазақ тілінің заңдылығы бойынша ң мен й дыбыстары сөз басында, б, ғ, г, д дыбыстары сөз соңында, ерін дауысты дыбыстары сөздің екінші буындарында кездеспейді. Ал а, е, ы, қ, т, м, ж, н, с сияқты дыбыстар буын талғамайды, сөздің барлық деңгейінде қолданыла береді. Демек еж не ақы сияқты дыбыстар тізбегінің қолданылуы қазақ тілінің дыбыс заңдылығынан тыс жатқан құбылыс емес, бірақ олар сөз емес. Ал же, іш, ақ, ат, ас, арық сияқты дыбыстардың тізбегінде де, жоғарыдағыдай, қазақ тілінің дыбыс заңдылығына сәйкес келушілік бар. Айырмашылығы сол -- бірінші мысалымыздағы дыбыстар тізбегі сөз емес, екінші мысалымыздағылар болса сөз. Бірінші мысалымызда келтірілген дыбыстар тізбегі -- жүйелі дыбысталу емес, тек дыбыстардың тіркесі. Екінші мысалымыздағы дыбыстар тізбегі мағынамен байланысып жатқандығы үшін жүйелі дыбысталу болып тұр. Тек соңғы жағдайда ғана жүйелі дыбысталу сөз бола алады. Осындай заңдылықтар басқа тілдерде де бар.
Кейде Сөз -- мағына мен дыбысталудың бірлігі деген анықтама сәл басқашалау формада беріліп, Әрбір сөз -- белгілі бір құбылыстың аты, (Болғанбаев 79, 8) * Міне осындай белгілі бір ұғымның атауы (белгілі таңбасы) ретінде қолданылатын дыбыстардың комплексін сөз дейміз, -- (Белбаева 76, 12) * деген сияқты анықтамалар беріліп жүр. Сөздерде мағына барлығы анық, бірақ мағына мен дыбысталу сан жағынан да, сапа жағынан да тең түседі деу дұрыс емес. В. В. Виноградов Ф. Фортунатовтың Жеке мағынаға ие болатын дыбыстардың барлығы да сөз (Фортунатов 56, 132) * деген анықтамасына сын айта отырып, Егер сөз тек екі жақты құбылыс дейтін болсақ, онда тілдегі әрбір жаңа түсінік, жаңа ұғым жеке сөзді талап еткен болар еді. Бірақ тілдегі жағдай бұдан сәл басқашалау деген болатын (Виноградов 72, 16) *. Автор сөзге берілген анықтаманы сәл күрделендіріп, оған жүйеге байланысты мағына қосады. Сөзді дыбыс пен түсініктің бірлігі деп санау үлкен жаңсақтық. Сөзге бұлай анықтама беру оны өзі мүше болған құрылымынан ажыратады, -- деп көрсетеді (Виноградов 72, 16) '. Сөзге мағына мен дыбыстың бірлігі, не мағына мен дыбыстың және грамматикалық категориялардың бірлігі деп берілген анықтамалардың қазіргі тілшілерімізді қанағаттандыра алмайтындығы анық.
Тіл-тілдердегі сөздердің табиғаты мен түрлі қасиеттерінің өзара сәйкес келе бермейтіндігі кей ғалымдарымыздың жалпы сөзге тиянақты анықтама беруге болмайды деген қорытындыға келуіне себепші болған. Мысалы,М.Н. Петерсон: Сөздерге қанағаттанарлық анықтама жоқ, оны берудің өзі де екіталай. Сөз -- логикалық анықтама беріп болмайтын түсінік, сондықтан оны тек сипаттап не белгілерін көрсетумен ғана шектелген дұрыс, -- деген болатын (Петерсон 25, 23) *. Осы пікірге жақын пікір Л. В. Щербада да бар. Шындығында, сөз дегеніміз не? Меніңше, бұл түрлі тілдерде түрліше болады. Бұдан, жалпы, сөз деген түсінік жоқ деген ұғым туады (Щерба 76, 46) *. Екі автордың екеуін де сөзге анықтама бере алмағаны үшін айыптаудың қажеті жоқ. Біріншіден, олардың екеуі де сөз проблемасымен арнайы айналыспаған ғалымдар. Екіншіден, сөздердің құрылымдық элементтері ол кезде толық зерттелмеген болатын. Үшіншіден, олар жеке тілдердегі сөздерге емес, түрлі тілдердегі сөздерге анықтама беруге болмайды деген. Демек, алдымен, жеке тілдердегі сөздердің табиғатын зерттеп, оларға анықтама беруді талап еткен. Сөздерге анықтама беру үшін олардың табиғатын жанжақты біліп, олардың өзара байланысын ашу керек; қандай белгісі негізгі белгі, қайсысы қосалқы белгі екендігін ажырату керек болады. Жалпы тілдердегі сөздерге анықтама беру -- жеке тілдердегі сөздердің табиғатын толық анықтағаннан кейін ғана орындалатын жұмыс. Осыған орай, М. Д. Степанова Сөзге бір жақты анықтама беру, сөз түсінігін түрлі тілдерде универсалды етуге әрекет ету -- сөзді қате талқылауға не жартылай ғана қамтуға, әсіресе анықтамалардың толық болмауына себепші болып жүр, -- деп қорытынды шығарған (Степанова 68, 26) *. Алайда жоғарыдағы пікірлерге сүйеніп, сөзге мүлде анықтама беруге болмайды деген тұжырымға келуге болмайды.
Сөзге толық, оның қасиетін жан-жақты қамтыған ғылыми анықтама берудің қиындығын жасыруға болмайды. Л. В. Щерба: Мен сөз туралы көптен бері ойланып жүрсем де, бұл проблеманы шешуді өз алдыма мақсат ете алмаймын, -- дей отырып, көп ізденудің, ұзақ уақыт бойы бұл мәселемен айналысу керектігін ескерткен болатын (Щерба 76, 46) *. Қазіргі кезде сөз бір жақты ғана, бір пәннің жетістігі негізінде ғана емес жан-жақты, бірнеше пәннің жетістігіне сүйеніліп зерттелініп жатқандығы мәлім. Кейде түрлі пәннің (психологияның, философияның, логиканың, семиотиканың, т. б.) жетістіктері қорытындыланбай, сөздерге берілген бір жақты анықтамалар да, түрлі пәндердің жетістіктері сұрып-
алынбай, механикалық түрде жинақталынған анықтамалар да кездесіп қалады. Анықтама беру дегеннің өзі -- белгілі бір ұғым-ның барлық қасиеттерін санап беру деген сөз емес. Мысалы, совет тілшісі Н. М. Шанский сөздердің негізгі белгісін 12 пунктпен көрсеткен. Бірақ сөздердің ғылыми анықтамасын бермей, жүмысшы (рабочий) анықтамасын бердім деп ескерткен. ... сөз өзінің негізгі формасында бір ғана екпіні бар және мағынаға ие, лексикограмматикалық тұтастығы бар, белінбейтін тілдік бірлік, -- деп анықтама береді (Шанский 72, 32) *. Егер Н. М. Шанский санап көрсеткен сөздердің белгілерін анықтасақ мынадай болады: 1) фонетикалық жақтан тұтастылығы, 2) семантикалық валенттілікке иелігі, 3) арасына сөз салмайтындығы, 4) бір екпінге ие болатын-дығы, 5) бір лексико-грамматикалық категорияға қатыстылығы, 6) мағына мен дыбыс бірлігі, 7) қайта жасалынбайтындығы, 8) тұтастығы мен бірдей формаланатындығы, 9)көпшілік жағдайда сөз тіркестерінде қолданылатындығы, 10) ажыратылып тұратындығы, 11) номинативтілігі,12) фразеологизмдік қасиеті барлығы (Шанский 72, 11) *. Сөздердің бұл сияқты көп қасиеттілігі кей тілшілердің бір тілдің өзінен бірнеше сөздердің түрлерін ажыратуына себепші болып жүр. Мысалы, 1960 жылы Ленинградта болып өткен сөздердің морфологиялық құрылымы туралы конференцияда баяндама жасаған О. П. Суник бір тілдегі сөзге анықтама беруге болады және сөздерге тілдің түрлі жағынан түрліше анықтама беруге болады деген. Мысалы, фонетист сөзге фонетикалық жақтан, лексиколог сөзге лексикологиялық жақтан, грамматист сөзге грамматикалық жақтан т. б. анықтама беріп фоне-тикалық сөз, лексикалық сөз, грамматикалық сез, т. б. деп атауға мүмкіндік бар деген (Суник 63, 38) *. Сөзге бұл сияқты анықтама беруді бір кездерде
В. В. Виноградов сыңаржақ зерттеуден туған қағида (Виноградов 72, 13) * деп бағаласа да, бұл пікірді дамытушылар да жоқ емес. Мысалы, С. Е. Яхонтев сөздерді түрлі қасиеттеріне қарап ажырата отырып, графикалық сөз, сөздіктегі сөз, фонетикалық сөз, жазба сөз, флективті сөз, бүтін сөз деп сөздерді бес топқа бөледі (Яхонтев 63, 166 -- 170) *.
С. Е. Яхонтевтің бүл бес типті сөз теориясын тілшілер түрліше қабылдап жүр. Дегенмен де бұл типтес топтастырулар да сөзге қолайлы анықтама беруге жағдай жасай алмайды. Керісінше, кей авторлар сөзге анықтама берудің орнына сөздің шекарасын, сөйлем ішінде бір сөзді екінші бір сөзден ажырату принципін басты мәселе етеді. Салыстырыңыз: С. Е. Яхонтев графикалық сөзінде жазу кезіндегі сөздердің бөлек-бөлек жазылуын негіз етсе, сөздіктегі сөзге (словарное слово) өзінің мағыналық ерекшелігіне қарай аударма сөздіктерде берілетін сөз деп, фонетикалық сөзге белгілі бір фонетикалық қасиеттеріне байланысты (бір екпінге бағынатындығы) топтастырылатын морфемалар тобы деп анықтама берген. Мақаланың ен бойына көз тастап қарайтын болсақ, жоғарыда санап өтілген бес белгінің барлығы да бір сөздің бойынан табылуы шарт емес және бұл шартта бір тілде бір түрлі болса, екінші тілде басқаша қасиетке ие болуы мүмкін делінген. Мысалы, сөздіктегі сөз графикалық сөздермен сәйкес келе бермейді. Летучая мышь сөздікте бір сөз болып есептелінеді, себебі басқа тілдерге бір сөзбен аударылады, яғни оның ағылшынша баламасы -- ваt. Бірақ бұл сөз графикалық сөз ретінде бір сөз деп танылмайды, екі сөз болып саналады. Өйткені графикалық бір сөз болып саналу үшін олар бірігіп жазылуы керек еді. Сондай-ақ фонетикалық бір сөз болу үшін сөз бір екпінге ие болуы керек, бірақ кей тілдерде сөздер жеке екпінге ие болмауы да мүмкін. Мұны автордың өзі де айтып, көрсеткен.
Фонетикалық сөздер мен графикалық сөздер сөз формасына байланыстыра талқыланса, дұрыс нәтиже беруі мүмкін. Сөйлесу кезінде бір сөзді екінші бір сөзден ажырату оңай бола бермейтіні сияқты, жалаң сөзді күрделі сөздерден, күрделі сөзді сөз тіркестерінен ажырату да даусыз бола бермейді. Тіпті кейде аналитикалық форманың құрамындағы сөздерді (атаушы сөздер мен көмекші сөздерді) қалай атаудың өзі де түркологияда талас тудырып жүр. Бұл мәселелерді С. Е. Яхонтев көрсеткен сөздердің түрлері арқылы шешу мүлде мүмкін емес. Мысалы, графикалық сөз болу үшін сөздер бірге жазылады, бөлек жазылса, екі сөз болып саналады. Байдалы -- бір сөз де, тау ешкі -- екі сөз. Дұрыс сөздердің бірге не бөлек жазылуын орфографиялық принциптер белгілеп береді. Ал орфографиялық принциптер сөздердің, тіл элементтерінің бір белгісіне қарап белгіленеді. Бірақ бұл принцип те тілдік заңдылықтарды барлық кезде деп баса бермейді. Мысалы, 1978 жылы жарық көрген қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде жоңышқабас (өсімдік атауы) бірге жазылса, тау сағыз (бұл да шөп атауы) бөлек-бөлек жазылған. Бір таңданарлық жағдай сол -- бұл сөздердің екеуі де шөп атауы, екеуі де зат есімдердің тіркесуі негізінде жасалған. Орфографиялық сөздіктің авторлары (1978 жылы жарық көрген) күрделі сөздің, бірге не бөлек жазылуын мағынасына да, екпініне де, тіпті сөздердің морфологиялық түрлену ерекшелігіне де (күрделі сөздердің элементтері арасына басқа сөз салу, салмауына, әр компоненттердің жеке-жеке қосымша қабылдамайтындығына, тек соңғы сыңарының қосымша қабылдамайтындығына т. б.) қарамастан, тіркескен сөздердің арақатынасына негіздеп шешкен. Егер бір ғана заттың атын білдіретін тіркестің соңғы сөзі өз ара бір-біріне ұқсас, тектес заттардың аты болып келіп, алдыңғы сөзі сол заттардың ішінен оның нақтылы бір түрін ажыратып көрсету үшін қолданылатын болса, онда ондай лексикалық тіркестің әр сыңары бөлек-бөлек жазылады... Мысалы, алғы сөз, соңғы сөз, өлең сөз, жарыс сөз; көз ақы, еңбек ақы, қол ақы; қазан қап, аяқ қап... (ҚТОС, 10) *. Нақ осы беттің өзінде тасбақа, шөлбақа, көлбақа, қүрбақа; бесжылдық, жеті-жылдық сияқты бұрыннан қолданылып қалыптасқан сөздер өзгерусіз беріледі деп ескерту жасалған да бірге жазылған. Сонда сөздердің қалыптасу дәрежесін қалай анықтауға болады? Бірақ сездікте бұл шарт барлық кезде сақтала бермеген сияқты. Салыс-тырыңыз: сөздікте аққұтан, өзара сөздері қосылып жазылған, қара қарға, екеу ара бөлек-бөлек жазылған. Біздіңше, дыбысталу
жағынан да, тіркескен сөздердің тіркесу тәсілі жағынан да ақсақал мен қара сақал дегендерде айырмашылық жоқ. Бірақ сөздікте біреуі бірге, екіншісі бөлек жазылған. Бұны дәлелдеп жатқан қағиданың өзі де жоқ. Сондықтан графикалык, фонетикалық сөз деген түсінік шартты түсінік болуы керек.
Сөз -- күрделі құбылыс дегенде біз тек тұлғасын есепке алып қана қоймай, сөздердің басқа жақтарын да есепке алуымыз керек. Қазіргі күнде сөздерді мағына мен дыбыстың (дыбыстар тізбегінің) бірлігі деп тану кең таралған, көпшілік ғалымдар қолдайтын пікір десек те жаңылыспаймыз. Бірақ тілшілер арасында бұл екі категорияны әр түрлі түсінушілер бар екендігін жасыруға болмайды. Осындай пікір айтқан ғалымдарды, пікірлерінің ыңғайына қарай, бірнеше топқа бөлуге болады. Бірінші топқа сөз -- екі жақты категория деушілерді, екінші топқа сөз -- үш жақты категория деушілерді, үшінші топқа сөз -- таңба деушілерді енгізуге болады. Сөз екі жақты не үш жақты деушілер арасында тек сөз элементтерінің саны үшін ғана пікір таласы бар деу жаңсақтық болар еді. Көпшілік ғалымдар бұл мәселеге философиялық астар беріп, методологиялық негізде бағалап жүр. Дегенмен де бұл мәселені философиялық астар бермей-ақ қолданып жүрген авторларымыз да жоқ емес.
Қай нәрсеге болмасын анықтама беру деген сөз оның барлық қасиеттерін санап көрсету не қамту деген сөз емес. Сондықтан заттарға не құбылыстарға анықтама бергенде олардың басты белгілерін қамтудың өзі де жеткілікті болады. Мысалы, адам екі аяқты, екі қолды, тік жүретін деп анықтама берсек күлкілі болар еді. Д. П. Горский анықтаманың екі түрі бар екендігін (а) бізді қызықтырған затты басқа заттардан ажырату; ә) жаңа терминдердің не бұрыннан бар терминдердің мағынасын анықтау) айта отырып, анықтама берілетін зат не терминнің күрделілігіне қарай отырып, анықтама берудің он төрт түрі барлығын көрсеткен болатын (Горский 74) *. Анықтама анықтама болғандығы үшін де анықталатын заттың не ұғымның негізгі белгілерін өз ішіне енгізуі шарт. В. И. Ленин Авенариус пен Богдановтың материяға берген анықтамасын сынай отырып: Анықтама беру деген не? Бұл -- ең алдымен, алға қойылып отырылған ұғымды басқа, кеңірек ұғымға келтіру деген сөз. Мысалы, есек -- айуан деп анықтама бергенде, мен есек деген ұғымды кеңірек ұғымға келтіремін, -- деген болатын (Леннн 18, 158) *. Сөзге анықтама бергенде де сөз түсінігін өзінен кеңірек түсінік құрамына енгізу керек. Яғни Сөз дегеніміз тілдің бір элементі. Бірақ қандай элементі?
Сөздің тілдің қандай элементі екендігін керсету үшін сөздің тіл құрылымындағы оның басқа элементтерімен қандай қатынаста болатындығын анықтау керек. Ол үшін сөздің ішкі құрылымын, қызметін ашып алу қажет-ақ. Бұлай деуімізге себеп: біріншіден, сөз бір не екі элементтерден ғана құралмайды. Егер күрделі сөз туралы пікір айтатын болсақ, онда ойлау, ұғым, объективті дүниедегі заттар сияқты түсініктермен бірге ішкі форманы есепке алу керек болады. Екіншіден, дыбыс пен мағына жалаң өмір сүрмейді, олар өзара бір-бірімен белгілі қатынаста болады. Ф. де Соссюр мағына мен дыбыстың арақатынасын ақ қағаздың екі бетіне теңейді. Дегенмен дыбыстар сөз құрамына енгенде қандай қызмет атқарады? Мағына қандай қызмет атқарады? Бұл сұраулардың да жауабы күні бүгінге дейін бір ізді емес. Үшіншіден, сөз бір дыбыстан да, дыбыстар тізбегінен де, көбіне дыбыстар тізбегінен жасалады. Әр сөздің құрамындағы дыбыстардың өзара іштей байланыстары қандай заңдылықтарға, неге сүйенеді? Бұл сұраулар қарапайым көрінгенмен ойланып жауап беруді талап етеді. Төртіншіден, мағына түсінігі де жалаң түсінік емес, олардың да бірнеше кіші (семаларға) элементтерге белінетіндігі анық.
Сөздің құрамды элементтері қаншалықты көп болмасын, олардың барлығын анықтауға, олардың негізгі қызметі мен табиғатын, шығу жолын, даму процесін ғылыми негізде талдауға мүмкіндік бар. Бірақ бұл да анықтама болып саналмайды. Анықтама беру үшін сол элементтердің ең негізгісін, бастыларын анықтау керек. Бұны жаналық деп те айтуға болмайды, себебі сөзге берілген анықтамаларда келтірілген белгілерді авторлар негізгі белгі деп сұрыптап алғандығы мәлім. Бірақ айтылып жүрген көптеген анықтамалардың өте оңай сынға жауап бере алмай жатқандығы да шындық. Салыстырыңыз: Сөз -- мағына мен дыбыстардың бірлігі деген анықтаманың өте-мөте дұрыс еместігін, қосымшаларда да мағынаның болатындығын проф. Б. Н. Головин дәлелдеген. Ал, Сөз -- белгілі бір ұғымды білдіретін дыбыстар тізбегі деген анықтаманы, кей сөздер ұғымды білдірмейтіндіктен (мысалы, орыс тіліндегі да, нет, конечно, эх, ой), не кей ұғым сөздер тізбегі арқылы берілетіндіктен дұрыс емес дейді. Ал, өзі пікір білдіру үшін еркін қолданылатын тілдің ең кіші мағыналық бөлшегін сөз дейміз деп анықтама береді (Головин 73) *. Анықтамада, сөздің негізгі белгісі ретінде: 1) тілдің ең кіші мағыналық бөлшегі; 2) сөз сөйлеуде, пікір білдіруде қолданылатындығы; 3) еркін қолданылатындығы көрсетілген. Бірақ сөзге саналмайтын қосымшалар да сөйлеу процесінде қолданылады. Автордың көрсетуінше орыс тіліндегі да, нет, конечно, эх, ой, или, но дегендер ешқандай ұғымды білдірмейді, ой, ох, увы, ух, эгэ, или дегендер ешнәрсеге атау бола алмайды, демек мағыналары жоқ (Головин 73, 69) *. Бірақ автор оларды сөз деп санайды. Сонда анықтамада берілген қағидалар неге негізделген? Б. Н. Головин өзі берген анықтаманы талдай отырып, онда 4 түрлі негізгі белгіні есепке алғандығын ескертеді. 1. Сөздің дыбыс пен буыннан айырмашылығы -- тілдің мағыналық бөлшегі екендігі. 2. Сөйлеу кезінде еркін қолданылады, яғни сөзсіз тіркесуді талап ететін басқа элементі болмайды. Бұл қасиетімен ол морфемалардан ерекшеленіп тұрады. 3. Сөйлесу кезінде өз дербестігін сақтайды. Бұл қасиеті жағынан ол сөз тіркестерінен ажыратылады. 4. Сөйлеу процесіне де қатынасады, яғни пікір алысу кезінде қолданылады. Анықтамада дұрыс талдау жасалған. Бірақ анықтама сөздердің негізгі белгісіне сүйенбестен, олардың синтаксистік қызметіне, функциясына сүйенген. Біздіңше, жоғарыда айтылған шарттардың барлығы да сөз бойынан
табыла бермейді. Мысалы, сөздердің аналитикалық формасының құрамындағы көмекші сөздердің еркін қолданылмайтындығын жасыруға болмайды. Күн шығып келеді дегендегі шығып келеді бір мағынаның аумағында қолданылып тұр. Екінші сөзбен айтсақ, көмекші сөздер (бәрібір олар да сез) аналитикалық форманың құрамында қолданылып, өзінің дербестігін жоғалтып тұр. Бұл Б. Н. Головин айтқан үшінші шартқа сәйкес келмейді. Түркі тілдеріндегі сөздердің өз ерекшелігі де жоқ емес. Мысалы, қазақ тіліндегі сөз (түркі тілдерінің барлығында да) түбір морфемамен тең түсіп те жатады, яғни екінші шарт түркі тілдері үшін қажетті болып саналмайды.
Қазіргі тіл білімін зерттеушілердің көпшілігі сөзді екі жақты не үш жақты құбылыс деп есептейді. Екі жақты (билатериалды) құбылыс деушілер сөздердің құрамына тек мағына мен дыбысталуды ғана енгізсе, сөзді үш жақты құбылыс деушілер сөздердің құрылымдық элементтері ретінде мағына мен дыбысталудан басқа объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың бейнесін (жалпыланған бейнесін) де енгізеді. Егер барлап қарайтын болсақ, сөздерді екі жақты құбылыс деушілердің барлығы да теріс пікірдегі ғалымдар емес. Мысалы, кей ғалымдар мағына мен объектив дүниедегі заттардың адам санасындағы бейнесі ұғым арқылы байланысып жатады дей отырып, лексикалық мағынаның көлемін кең түсінеді де сөзді екі жақты құбылыс деп ұғады. Сол үшін де кей оқулықтардың авторлары сөз -- мағына мен дыбыстың бірлігі дегенде осы жағдайды есепке алған болуы керек, себебі, анықтамадан кейін берілетін түсініктемелерде мағына туралы да, ұғым туралы да, дыбысталу туралы да сөз болып жатады. Бірақ кей авторлардың, әсіресе тілдің барлық элементтерін таңба деп санаушылардың кейбіреулері сөзді билатериалды құбылыс дегенде объектив дүниемен сөзді байланысын не мағынаның дыбысталумен байланысын жоққа шығарады. Тіпті олар сөздің мағынасын тек контексте ғана не сөздер мен сөздердің байланысынан ғана туады деп сөздердің құрамындағы орнымен байланыстырады. Әрине соңғы ағымның өкілдерінің өзіндік методологиялық негізі барлығы анық. Олар өз мақсаттарына негізделе отырып, тіл материалдарына талдау жасайды; сөз мағынасын қандай жолмен болса да жоққа шығаруға әрекет етеді. Сөздегі лексикалық мағынаны қабылдаушылар (тіпті сөз мағынасы тілдік категория емес деушілер) қандай сәтсіздікке ұшыраса, объективтік . дүниенің (ондағы заттар мен құбылыстардың) сөз құрамындағы мағына элементтерімен байланысы барлығын мойындамаушылар да (Ф. де Соссюр және оның кей шәкірттері сияқты) сондай сәтсіздікке ұшырайтындығы анық.
Тілдің негізгі қызметі адамдардың қатынас құралы болу екендігі анық. Сондықтан тілдің белгілі бір адамзат қоғамы таныған сөздік құрамы мен грамматикалық құрылымы да болуы керек. Бұлардың барлығы дыбыстар арқылы өмір сүреді. Осы қасиеті үшін де дүниедегі тілдердің барлығы да дыбыстық тілдер деп саналады. Бірақ дыбыстардың жалаң өздері адамзаттың қатынас құралы қызметін атқара алмайды. Осы негізде жүйелі дыбысталулардың барлығы да тіл элементі бола бермейтіндігін жоғарыда айтқан болатынбыз. Ал қатынас құралы болу үшін адамдар тіл арқылы пікір алмасуы, белгілі бір информацияны екінші біреуге жеткізуі шарт. Бұл жағынан тіл адамдарға байланысты болғанымен, екінші жағынан объектив дүниедегі заттармен және құбылыстармен де байланысып жатады. Демек сөзді үш жақты түрде дыбысталу, мағына және объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың бейнесі деп тану ғалымдардың ойлап тапқаны емес, керісінше, сөздердің өмір сүруіне негіз болған үщ элементті мойындау ғана.
ІІ.2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Тіліміздегі лексикалық бірлік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ.2 Лексикалық мағына және оның плеоназмы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...18
ІІ.3 Грамматикалық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 4
КІРІСПЕ
Дыбыстық тілдің қыр-сыры мол. Ол адамдардың қатынас құралы ретінде қолданылғанда сол қасиеттерінің кейбіреулерін ғана жарыққа шығаратыны, сөйлеуші не жазушы адамның мақсатына, сөз қолдану шеберлігіне байланысты олардың құбылып, түрленіп отыратыны мәлім. Тілдің бұл қасиетін ғалымдар ерте кезден-ақ біліп, тілдің осы тәрізді қолданылу жағын көбірек зерттеген. Де-генмен сонау көне үнді, грек тіл білімі өкілдерінен бастап, күні бүгінге дейін тілдің кеп мәселелері талданып, өз шешімдерін тапқандай болса да, тіл білімінде әлі де талдануы, анықталуы қажетті мәселелер толып жатыр. Заттарға, құбылыстарға ең қарапайым көрінетін ат берудің өзі тек кене грек тіл білімі өкілдері (аналогистер мен аномалистер) арасында ғана емес, қазіргі дәуір тілшілері арасындағы пікір алалығына да себепші болып жүргені анық. Басқа пәндер сияқты, тіл білімі де дамып жаңа сатыға көтерілген сайын оның алдына зерттелуі қажет болған жаңа мәселелер қойылуда.
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бірінші жартысында қазақ тіл білімі (жалпы түркологияда да) өкілдері, негізінен, грамматикалық категориялардың табиғатын анықтаумен ғана шектелді. Тілдің фонема, лексика салалары болса, оқулықтың талабынан әрі аспай, программа шеңберінен шыға алмады. Тек алпысыншы жылдардан кейін ғана тілдік элементтерді жан-жақты зерттеп, бірінің екіншісімен байланысын анықтау, басқа пәндермен байланыстырып, солардың жетістігін пайдалану сөз бола бастады. Осы бағыттағы жаңа саланың бірі -- семантика.
Семантика гректің Semantikos (белгілеуші) деген сезінен алынған, қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр. Сондықтан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың бір саласы деген анықтама беріледі. Тіл білімінің басқа салаларына қарағанда семасиологияның пән ретінде зерттеле бастау тарихы онша ұзаққа бармайды, ал түркологияда ол өте кенже пән болып саналады. Сол үшін де семасиологияның негізгі мәселелерінің көпшілігі зерттелмеген. Зерттелгендерінің өздері де әрі қарай талдай түсуді қажет етеді. Семасиологиялық зерттеулердің қиындық туғызатын екінші бір жағы да бар. Ол -- түркі тілдерінде семантика терминдерінің әлі де анықтала қоймағандығында. Мысалы, семасиология сөз мағынасын зерттейді дедік. Бірақ сөз мағынасының да күрделі түсінік беретіні, оньң лексикалық және грамматикалық мағыналарының бар екені анық. Шындығында да, лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның арақатынасын окулықтарда салыстырып, айырмашылықтарын санап көрсетумен ғана шектеліп жүрміз. Негізінде олардың айырмашылықтары болғанымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде қолданылуына себепші болатын белгілері де аз емес. Ең басты ортақ белгісі -- олардың екеуі де объектив дүниедегі заттар мен қүбылыстарға қатысты, оларды өздерінде белгілі дәрежеде сәулелендіріп, адам ойын абстракциялау қызметімен байланысты болады. Сонымен бірге олардың айырмашылықтары да бар. Лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның ең басты айырмашылығы -- олардың абстракциялану дәрежесі мен берілу формаларында.
Сөз мағынасы объективті өмір сүреді деген пікір бар. Шындығында сөз мағынасының жеке адамға тәуелді болмайтыны анық. Бірақ бұл -- сөз мағынасы адамзат қоғамына байланысы жоқ, айналамыздағы заттар (тау, тас, ағаш, өзен, т. б.) сияқты адамдарға мүлде тәуелсіз болады деген сөз емес. Егер сөз мағынасы адамдарға мүлде тәуелсіз болады дейтін болсақ, онда оның адам ойымен (психологиялық қүбылыс ретінде), коллективтің әлеуметтік санасымен байланысын жоққа шығарған болар едік. Сондай-ақ, сөз мағынасы тек субъективтік, индивидуалдық сипатқа ие дейтін болсақ, онда сөз мағынасы жеке адамға тәуелді деген қағиданы қолданған боламыз. Шындығында сөз мағынасының құрамында әрі объективтік, әрі субъективтік сипатқа ие болатын мағыналық элементтер бар. Сондықтан да сөз мағынасын көп қатпарлы категория деп атаймыз. Сонымен бірге, сөз мағынасында әрі жалпы универсалдық қасиеттермен бірге жеке адамдарға, индивидке байланысты болған мағыналық элементтердің де бар екенін мойындаған жөн. Соңғы тезисті былай түсінуге болады. Сөз мағынасындағы жалпы универсалды қасиет олардың объективтік сипатынан туады да, жеке тілге, адамға тәуелді болмайды. Нәтижесінде ол мағыналы элемент дыбыстық қабыққа ие болғанда, сол тілде сөйлеуші адамдардың бәріне түсінікті болады; түрлі тілдерде сөйлеуші адамдардың өзара түсінісуі, бір мағьшаны аудару жолы арқылы екінші бір тілге жеткізу мүмкіндігі туады. Ал жеке-даралық қасиет белгілі бір тілде ғана бар мағынаның болуын, тіпті сол мағынаны қолданғанда сөйлеуші не жазушы адамға тән индивидуалдық сипаттың бар екенін мойындаудан туады. Демек сөз мағынасын 1) түрлі тілдерге тән универсалды, 2) жеке бір тілдің өкілдеріне (не туыстас тілдер екілдеріне) тән, 3)жеке адамдарға тән мағына деп бөлуге болады. Әрине жеке адамдарға тән болған мағына сөздерді қолдану кезінде ғана, белгілі бір контекстерде ғана байқалады.
Егер сөз мағынасын әлем тілдеріндегі мағыналармен байланыстыра қарайтын болсақ, онда мағынаның үш түрлі типі бар екеніне көз жеткізуге болады. Біріншісі -- дүниедегі тілдердің бәріне де тән, ортақ болып келетін мағыналар. Мысалы, конкретті зат атаулары, кейбір сан есімдер, сын есімдер, т. б. Кей тілдерде бұл сөздердің де мағыналық шеңбері аз болуы, кең не тар мағынада болуы мүмкін, бірақ түрлі тілдерде сөйлеуші адамдардың өзара түсінісуіне осы мағына негіз болады да, бір тілден екінші тілге аударылатыны да осы мағына болады. Салыстырыңыз: қаз. адам, өзб. инсон, орыс. человек, нем. dеr Мапп,
т. б. Сөздердің барлығында да осы типтес мағына бола бермейді. Екінші бір топ сөздер сол тілде сөйлеуші халықтардың әлеуметтік жағдайы, ұлттық ерекшелігіне байланысты мағынаға ие болады. Бұл түрлі құрылымдағы тілдер арасында ғана емес, туыстас тілдер арасында да байқалатын, сол тілде сөйлеуші адамдар ғана түсіне алатын мағына болып саналады. Сол үшін де ондай сөздерді басқа тілге аударғанда сөзбе-сөз беру мүмкіндігі болмайды, тек түсіндіру, суреттеу жолы арқылы ғана беруге мүмкіндік туады. Салыстыры-ңыз: қазақ тілінде арқан сөзі қолданылады. Орыс тілінде осы с-зге мағынасы жақын веревка сөзі қолданылады, бірақ екі сөздің мағынасы тең болмағандықтан, арқан с-зінің мағынасын бере алмайды. Сондай-ақ, сыбаға, құда табақ, жая, қазы-қарта, құрт сияқты сөздер -- тек түркі тілдерінде ғана сөйлейтін халықтарда қолданылатын тағам атаулары. Оны басқа тілге аударғанда түсіндіру жолымен ғана береміз. Домбыра музыкалық аспап ретінде қазақтарға тән болса, қомуз қырғыздарға тән, шертер өзбектерге тән музыкалық аспап. Бұл музыкалық аспаптың атаулары басқа түркі халықтарында да қолданылуы мүмкін, бірақ мағыналарында не қолданылуында ерекшелік бар. Тілдерде кездесетін үшінші бір мағына сөздерді қолдануға байланысты туады да, ол жеке ақын-жазушылардың, қоғам қайраткерлері мен ғалымдардың еңбектерінде, тілінде кездеседі. Үшінші мағынаны көпшілік ғалымдар жеке мағына ретінде санамайды.
Сөз мағынасының басқа бір қиын жағы да бар. Совет тіл білімінде сөз мағынасы туралы әңгіме болғанда оның объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға байланысы барлығы негіз етіп алынады. Егер сөз мағынасын құрылымдық элементтерімен байланыстыра сөз ететін болсақ, онда, ең алдымен, тілдік мағына мен экстролингвистикалық мағынаны ажырату қажет болады. Экстролингвистикалық мағына элементі ретінде денотаттық (ре-ференттік), сигнификаттық, эмоциялық-экспрессивтік мағыналар түсініледі. Бірақ экстролингвистикалық элементтерге тілдерде кездесетін халықтың әлеуметтік, мәдени даму дәрежесімен, ұлттық психологиясымен байланысты болған мағыналық элементтер енсе де, оларға арнайы талдау жасалынбады. Тілдік мағыналық элемент тілдің ішкі құрылымымен қатысты болады да, ол парадигмамен, синтагмамен байланысып жатады.
Жоғарыда санамаланған мәселелер ұсынылып отырылған кітапта қолымыздағы бар материалдардың негізінде сөз болады. Тіл біліміне тиісті еңбектерде бұл мәселелер бұрын да азын-аулақ сөз болғаны анық. Біз ол еңбектерге арнайы талдау жасауды жен көрмедік. Себебі, біріншіден, сөз және сөз мағынасы туралы жазылған еңбектер тізімінің өзі кішігірім кітаптың көлемін алған болар еді. Екіншіден, семасиология мәселелеріне байланысты жазылған еқбектер методологиялық жағынан да ала-құла, бір-біріне қарама-қарсы көзқарастарға негізделген қайшы пікірлерге толы. Сондықтан да оларға философиялық тұрғыдан қайта қарап, тиісті баға беру керек. Бірақ мұның өзі басқа жоспардағы күрделі зерттеуді талап етеді. Үшіншіден, түркологиялық зерттеулерде семасиология толық арнаулы зерттеу объектісі болған жоқ. Осы жағдайларды ескере отырып, қажетті деген жерлерде ғана ғалымдардың пікірлеріне өз көзқарасымызды білдіріп, тиісті жерлерде сынымызды да айттық. Оқулық соңында әдебиеттердің тізімін толық беруге тырыстық. Ондағы мақсатымыз, біріншіден, оқырман қауымның өз бетімен әрі қарай жұмыс істеуіне жағдай жасау болса, екіншіден, автордың пікірін басқалардың пікірлерімен салыстыруға мүмкіндік туғызу еді.
Тіл білімінің сөз мағыналарына байланысты болатын біраз мәселелерін сөз етпедік. Мысалы, сөз бен ойдың арақатынасы, тілдің таңбалық сипаты мен мағынасының арақатынасы, т.б. Бұған себеп болған жағдайлар бар. Біріншіден, сөздің оймен не ой әлементтерімен байланысы бар екенін тілші, философ ғалымдардың көпшілігі мойындағанымен, арасында айырмашылық бар деп ескерту жасайды. Дегенмен де бұл даусыз мәселе емес. Б. А. Серебренников сөзсіз ой, ойсыз сөз жоқ деген тезисті мойындамайды (Серебренников 83; Серебренников 88) *. Демек бұл екі көзқарастың қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екенін, гнесиологиялық, психологиялық мәселелерді анықтау керек. Тілдің таңбалық сипаты да нақ осындай даулы. Оларды анықтау басқа жоспардағы зерттеу жұмысын талап етіп, бізді тақырыптан ауытқуға мәжбүр етеді. Екіншіден, тілдік ой, ой элементтеріне байланысты мәселелерді тіл материалы негізінде де, философиялық категория негізінде де зерттеуге болады. Мұндай жұмыстар істелініп те жүр. Бірақ оны методологиялық астар беріп зерттеу бар да, үстіртін сөз ету бар. Мұның алғашқысын жүзеге асыру үшін жұмыстың көлемін кеңейту керек те, жалпы тіл біліміне байланысты мәселелерді талқылау қажет. Екінші жолы да ғылымға пәлендей жаңалық әкелмейді. Сондай-ақ, лексико-семантикалық топ мүшелерінің арақатынасы, сөздердің жүйелілік байланыстары (парадигмалық, синтагмалық) автордың басқа еңбектерінде сөз болғандықтан, оған біз тек үлгі ретінде ғана талдау жасадық.
Еңбекті оқығанда ескеретін тағы бір жайт -- мұнда талданған мысалдар, негізінен түсіндірме сездіктерден алынды. Автордың қолында қазақ, өзбек, қарақалпақ, қырғыз, татар, түрікмен, ноғай тілдерінен жиналған қыруар материалдар болса да, сөздіктермен шектелуді жөн кәрді, тек қажетті деп есептеген жағдайда ғана көркем әдебиеттерден мысалдар келтірді. Мұндай шешімге келуімізге себеп, біріншіден, сөз мағынасын талдаудағы мағыналық ауытқулардан, екіұштылықтан құтылу көзделді. Екіншіден, көркем әдебиеттерден жиналған мысалдар арқылы мағынаға талдау жасалса, мағыналық реңктердің саны көбейіп, жұмыстың көлемін ұлғайтып жіберетін болды. Үшіншіден, сөздіктерде берілген сөздердің мағынасы басқа бір лексикограф ғалымдардың (маман ретінде) ой елегінен өткендігін де ескердік.
Сөз мағынасы тіл білімінің барлық саласының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады. Қазіргі тіл білімінің қол жеткен табыстарына сүйене отырып, кітапта сөз мағынасын лексикалық, грамматикалық деп екіге белдік. Лексикалық мағына құрамындағы элементтер ретінде денотаттық, сигнификаттық, эмоциялық және тіл жүйесі негізінде пайда болатын парадигмалық, синтаг-малық мағына элементтеріне талдау жасадық.
Кітап институттар мен университеттердің филология, философия факультеттерінің студенттеріне, аспиранттар мен семантика, семиотика мәселелерімен шұғылданатын ғылыми қызметкерлерге, сөздік жасаушыларға (лексикограф) және тіл біліміне қызыққан көпшілік оқырман қауымға арналған.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІ. 1 Тіліміздегі лексикалық бірлік
Сөз -- тіл білімінің барлық саласының негізгі зерттеу объектісінің бірі болып саналады. Бірақ тіл білімінің әр саласы сөздің бір қырын ғана өз объектісі етіп алады да, өз заңдылықтары негізінде сөз етеді. Бұл сөздің универсалды қасиетін емес, олардың күрделі құбылыс екендігін білдіретін бір белгісі ғана. Сон-дықтан да сөздерді фонетикалық жақтан ғана талдап, барлық қасиеттерін анықтау мүмкін емес. Сондай-ақ сөздерге грамматикалық жақтан талдау жасау мүмкін, бірақ сөздердің барлық қасиеттерін грамматикалық белгілері арқылы ашу мүмкін еместігін жасыруға болмайды. Фонетиканың ең кіші элементі болып саналатын фонема болсын, грамматиканың ең кіші элементі болып саналатын морфема болсын -- барлығы да сөз бойынан табылатын нәрселер. Сөз мағынасы, сөз мағынасының даму заңдылықтары, синоним, антоним сияқты құбылыстар да сөздерге тән заңдылықтар. Дегенмен осы аты аталынған қасиеттердің жеке-жеке өмір сүретіндігі анық, бірақ олар бірігіп қана сөз жасай алады. Екінші сөзбен айтқанда, дыбыссыз сөз болмайтындығы сияқты, грамматикалық жақтан тұлғаланбаған сөз де болмайды. Сөз болу үшін дыбыстың, грамматикалық формалардың болуы жеткіліксіз. Жоғарыдағы аты аталынған белгілер сөз элементтері деп аталы-нуы ұшін, сол белгілермен бірге, лексикалық мағынаның да болуы шарт. Жалаң лексикалық мағынаның болмайтындығын, кез-келген лексикалық мағынаның грамматикалық мағынамен байланысып, астасып жататындығын, олардың өмір сүру формасы тек дыбыстық тіл болатындығын ескеріп талдау жасайтын болса онда сөз мәселесінің қаншалықты қиын, күрделі екендігін дәлел деп жатпай-ақ көз жеткізуге болады.
Сөздің күрделі екендігін кепшілік ғалымдар мойындаса да, оның қандай элементтерден құралатындығын анықтап, ол элементтерді белгілеп, жан-жақты сипаттап бере қоярлықтай пікір қазірше айтыла қойған жоқ. Тіпті сөздерге көпшілік ғалымдар мойындаған ғылыми анықтаманың да берілмегендігін айтудың өзі бұл мәселенің қаншалықты қиын екендігін көрсетеді. Бұдан, әрине, жалпы тіл білімінде сөз дербес зерттеу объектісі болмаған екен деген пікір тумауы керек. Керісінше, сөз -- жүздеген ғалымдардың пікір айтуына, зерттеулеріне арқау болған категория. Сөз теориясына көз салған, оған үңіле қараған ғалымдардың көпшілігі не бірі екіншісін қайталайды, не өзінше азын-аулақ жаңалық қосуға әрекет етеді, тіпті, ең болмағанда, өзіне дейінгі айтылған пікірлерге шолу жасаумен қанағаттанады. Әр ғалымның өзіндік дәлелдері, өздеріне тән пікірлері де барлығын жасыруға болмайды. Өйткені әркім өз пікіріне, өз дәлеліне сүйене отырып пікір айтады, пікірін дәлелдеуге әрекет етеді, анықтама береді. Олар берген кей анықтама басқаларынан қарапайым болып келсе, екіншілері күрделілігімен ерекшеленеді. Бүгінгі күнге дейінгі сөздерге берілген анықтамаларға талдау жасау біздің міндетіміз емес. Оларды тек салыстырып, сұрыптап бірнеше топқа бөліп көрсетуге мүмкіндігіміз бар.
Сөз -- мағына мен дыбыстардың бірлігі. Бұл анықтама оқулықтарда көп кездеседі. Байыптап қарайтын болсақ, шындығында сөздің құрамында мағына мен дыбыстың болатындығы анық. Дыбысталусыз сез болмайтыны сияқты, мағынасыз да сөз болмайды. Бірақ бұл анықтама сөздердің барлық қасиеттерін анықтап бере алмайды. Мысалы, бір сөздің мағынасы тіл-тілдерде әр түрлі сөз арқылы беріледі. Салыстырыңыз, қазақша нан, орысша хлеб, азербайжанша чөрек, немісше das Wrot. Тіпті мұндай бір мағынаны басқа-басқа сөздер арқылы беру туыстас тілдер арасында да байқалады. Мысалы, қазақша қара, әзірбайжанша бах; қазақша жалаңаш, әзірбайжанша лүт, чылпаг; қазақша аяныш, әзірбайжанша языг, ейф, құмықша язығ, ажиз, татар тілінде кызганыч, т. б. Сондай-ақ бұл анықтама сөздердің кеп мағыналық қасиеті мен синоним, антоним сияқты тілдік құбылыстардың басын ашып бере алмайды. Сол үшін де кей ғалымдар бұл анықтаманы сәл күрделендіріп: Сөз -- дыбыстар мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жиынтық бейнесі, -- - деп жүр (Кеңесбаев 75, 10) *. Соңғы анықтамада сөздің мағынасын ғана сәл күр-делендірген. Жоғары оқу орындарына арналған осы оқулықта (лексика тарауын жазған Ғ. Мұсабаев) сөздің дыбысталу формасына да көңіл аударылады. Бірақ талдауға қиын соғатын, басқа тарауларда айтылған ойға қайшы келетін пікірлері де жоқ емес. Мысалы, үшін, сайын, гөрі сияқты шылаулар туралы айта отырып: үшін, сайын, гөрі дегендер сөз емес, бірақ мұнда жүйелі дыбысталу бар, -- деп қорытынды жасайды (Кеңесбаев 75, 14). Ең алдымен айтарымыз -- шылаулар да сөз болып саналады. Автордың қандай негізге сүйеніп оларды сөз болмайды дегенін түсіну қиын. Соңғы кездерде жарық көрген оқулықтарда да бұл сұрауға жауап жоқ. Мысалы, 1979 жылы жарық көрген Ә. Болғанбаевтың оқулығында: Сөз дыбысталу мен мағына бірлігінен тұрады. Әрбір сөз -- белгілі бір құбылыстың аты, -- деп ашық. жазылған (Болғанбаев 79, 8) *.
Адамзаттың қатынас құралы болатын тілдің (Ленин В. И.) дыбыстық тіл болатындығы даусыз. Ым тілі (мимика, түрлі дене мүшелерінің әрекеті), жазба тіл осы дыбыстық тілдің кемшілігін толықтырып тұратын қосымша тіл екендігі хақ. Сондықтан да тіл дегенде біз дыбыстық тілді түсінеміз. Бір айта кетерлік белгілі жағдай -- дыбыс немесе сөздердің дыбысталынуы сөздердің материалдық жағы болып саналатындығы. Бұл қағида, әрине, тілдер тек дыбыстар тізбегінен ғана жасалынады деген пікірге алып келмеуі керек. Жас балаға тіл үйреткенде дайын сөздерді (мағына мен дыбыстар бірлігін) үйретеміз де, оған біртіндеп мағынаны ажыратуды көрсетеміз. Екінші сөзбен айтқанда, тіл үйренгенде әр адам жаңа тіл не жаңа сөз жасамайды, ертеден келе жатқан, ата-бабадан мұра болып берілетін даяр форманы қабылдайды, біртіндеп оны үйренеді. Тіл үйренгенде тіл үйренуші адам сөздің жеке фонемалық элементтеріне, сөздердің грамматикалық формаларына назар аудармайды. Сөйлем құрап, оның ең жоғарғы формасына көтерілгенде ғана сөздердің тұлғасына, байланысу тәсіліне, сөздердің сөйлемдегі орын тәртібіне, т. б. көңіл аударады.
Сөз бір дыбыстан да, дыбыстар тіркесінен де жасалынады. Сөз құрамындағы дыбыстардың орналасуында да белгілі бір заңдылықтардың бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Сондай-ақ сөздердің түрленуінің де, тұлғаларының өзгеруінің де тілдік заңдылықтарға бағынатындығы анық. Салыстырыңыз: қазақ тілінің заңдылығы бойынша ң мен й дыбыстары сөз басында, б, ғ, г, д дыбыстары сөз соңында, ерін дауысты дыбыстары сөздің екінші буындарында кездеспейді. Ал а, е, ы, қ, т, м, ж, н, с сияқты дыбыстар буын талғамайды, сөздің барлық деңгейінде қолданыла береді. Демек еж не ақы сияқты дыбыстар тізбегінің қолданылуы қазақ тілінің дыбыс заңдылығынан тыс жатқан құбылыс емес, бірақ олар сөз емес. Ал же, іш, ақ, ат, ас, арық сияқты дыбыстардың тізбегінде де, жоғарыдағыдай, қазақ тілінің дыбыс заңдылығына сәйкес келушілік бар. Айырмашылығы сол -- бірінші мысалымыздағы дыбыстар тізбегі сөз емес, екінші мысалымыздағылар болса сөз. Бірінші мысалымызда келтірілген дыбыстар тізбегі -- жүйелі дыбысталу емес, тек дыбыстардың тіркесі. Екінші мысалымыздағы дыбыстар тізбегі мағынамен байланысып жатқандығы үшін жүйелі дыбысталу болып тұр. Тек соңғы жағдайда ғана жүйелі дыбысталу сөз бола алады. Осындай заңдылықтар басқа тілдерде де бар.
Кейде Сөз -- мағына мен дыбысталудың бірлігі деген анықтама сәл басқашалау формада беріліп, Әрбір сөз -- белгілі бір құбылыстың аты, (Болғанбаев 79, 8) * Міне осындай белгілі бір ұғымның атауы (белгілі таңбасы) ретінде қолданылатын дыбыстардың комплексін сөз дейміз, -- (Белбаева 76, 12) * деген сияқты анықтамалар беріліп жүр. Сөздерде мағына барлығы анық, бірақ мағына мен дыбысталу сан жағынан да, сапа жағынан да тең түседі деу дұрыс емес. В. В. Виноградов Ф. Фортунатовтың Жеке мағынаға ие болатын дыбыстардың барлығы да сөз (Фортунатов 56, 132) * деген анықтамасына сын айта отырып, Егер сөз тек екі жақты құбылыс дейтін болсақ, онда тілдегі әрбір жаңа түсінік, жаңа ұғым жеке сөзді талап еткен болар еді. Бірақ тілдегі жағдай бұдан сәл басқашалау деген болатын (Виноградов 72, 16) *. Автор сөзге берілген анықтаманы сәл күрделендіріп, оған жүйеге байланысты мағына қосады. Сөзді дыбыс пен түсініктің бірлігі деп санау үлкен жаңсақтық. Сөзге бұлай анықтама беру оны өзі мүше болған құрылымынан ажыратады, -- деп көрсетеді (Виноградов 72, 16) '. Сөзге мағына мен дыбыстың бірлігі, не мағына мен дыбыстың және грамматикалық категориялардың бірлігі деп берілген анықтамалардың қазіргі тілшілерімізді қанағаттандыра алмайтындығы анық.
Тіл-тілдердегі сөздердің табиғаты мен түрлі қасиеттерінің өзара сәйкес келе бермейтіндігі кей ғалымдарымыздың жалпы сөзге тиянақты анықтама беруге болмайды деген қорытындыға келуіне себепші болған. Мысалы,М.Н. Петерсон: Сөздерге қанағаттанарлық анықтама жоқ, оны берудің өзі де екіталай. Сөз -- логикалық анықтама беріп болмайтын түсінік, сондықтан оны тек сипаттап не белгілерін көрсетумен ғана шектелген дұрыс, -- деген болатын (Петерсон 25, 23) *. Осы пікірге жақын пікір Л. В. Щербада да бар. Шындығында, сөз дегеніміз не? Меніңше, бұл түрлі тілдерде түрліше болады. Бұдан, жалпы, сөз деген түсінік жоқ деген ұғым туады (Щерба 76, 46) *. Екі автордың екеуін де сөзге анықтама бере алмағаны үшін айыптаудың қажеті жоқ. Біріншіден, олардың екеуі де сөз проблемасымен арнайы айналыспаған ғалымдар. Екіншіден, сөздердің құрылымдық элементтері ол кезде толық зерттелмеген болатын. Үшіншіден, олар жеке тілдердегі сөздерге емес, түрлі тілдердегі сөздерге анықтама беруге болмайды деген. Демек, алдымен, жеке тілдердегі сөздердің табиғатын зерттеп, оларға анықтама беруді талап еткен. Сөздерге анықтама беру үшін олардың табиғатын жанжақты біліп, олардың өзара байланысын ашу керек; қандай белгісі негізгі белгі, қайсысы қосалқы белгі екендігін ажырату керек болады. Жалпы тілдердегі сөздерге анықтама беру -- жеке тілдердегі сөздердің табиғатын толық анықтағаннан кейін ғана орындалатын жұмыс. Осыған орай, М. Д. Степанова Сөзге бір жақты анықтама беру, сөз түсінігін түрлі тілдерде универсалды етуге әрекет ету -- сөзді қате талқылауға не жартылай ғана қамтуға, әсіресе анықтамалардың толық болмауына себепші болып жүр, -- деп қорытынды шығарған (Степанова 68, 26) *. Алайда жоғарыдағы пікірлерге сүйеніп, сөзге мүлде анықтама беруге болмайды деген тұжырымға келуге болмайды.
Сөзге толық, оның қасиетін жан-жақты қамтыған ғылыми анықтама берудің қиындығын жасыруға болмайды. Л. В. Щерба: Мен сөз туралы көптен бері ойланып жүрсем де, бұл проблеманы шешуді өз алдыма мақсат ете алмаймын, -- дей отырып, көп ізденудің, ұзақ уақыт бойы бұл мәселемен айналысу керектігін ескерткен болатын (Щерба 76, 46) *. Қазіргі кезде сөз бір жақты ғана, бір пәннің жетістігі негізінде ғана емес жан-жақты, бірнеше пәннің жетістігіне сүйеніліп зерттелініп жатқандығы мәлім. Кейде түрлі пәннің (психологияның, философияның, логиканың, семиотиканың, т. б.) жетістіктері қорытындыланбай, сөздерге берілген бір жақты анықтамалар да, түрлі пәндердің жетістіктері сұрып-
алынбай, механикалық түрде жинақталынған анықтамалар да кездесіп қалады. Анықтама беру дегеннің өзі -- белгілі бір ұғым-ның барлық қасиеттерін санап беру деген сөз емес. Мысалы, совет тілшісі Н. М. Шанский сөздердің негізгі белгісін 12 пунктпен көрсеткен. Бірақ сөздердің ғылыми анықтамасын бермей, жүмысшы (рабочий) анықтамасын бердім деп ескерткен. ... сөз өзінің негізгі формасында бір ғана екпіні бар және мағынаға ие, лексикограмматикалық тұтастығы бар, белінбейтін тілдік бірлік, -- деп анықтама береді (Шанский 72, 32) *. Егер Н. М. Шанский санап көрсеткен сөздердің белгілерін анықтасақ мынадай болады: 1) фонетикалық жақтан тұтастылығы, 2) семантикалық валенттілікке иелігі, 3) арасына сөз салмайтындығы, 4) бір екпінге ие болатын-дығы, 5) бір лексико-грамматикалық категорияға қатыстылығы, 6) мағына мен дыбыс бірлігі, 7) қайта жасалынбайтындығы, 8) тұтастығы мен бірдей формаланатындығы, 9)көпшілік жағдайда сөз тіркестерінде қолданылатындығы, 10) ажыратылып тұратындығы, 11) номинативтілігі,12) фразеологизмдік қасиеті барлығы (Шанский 72, 11) *. Сөздердің бұл сияқты көп қасиеттілігі кей тілшілердің бір тілдің өзінен бірнеше сөздердің түрлерін ажыратуына себепші болып жүр. Мысалы, 1960 жылы Ленинградта болып өткен сөздердің морфологиялық құрылымы туралы конференцияда баяндама жасаған О. П. Суник бір тілдегі сөзге анықтама беруге болады және сөздерге тілдің түрлі жағынан түрліше анықтама беруге болады деген. Мысалы, фонетист сөзге фонетикалық жақтан, лексиколог сөзге лексикологиялық жақтан, грамматист сөзге грамматикалық жақтан т. б. анықтама беріп фоне-тикалық сөз, лексикалық сөз, грамматикалық сез, т. б. деп атауға мүмкіндік бар деген (Суник 63, 38) *. Сөзге бұл сияқты анықтама беруді бір кездерде
В. В. Виноградов сыңаржақ зерттеуден туған қағида (Виноградов 72, 13) * деп бағаласа да, бұл пікірді дамытушылар да жоқ емес. Мысалы, С. Е. Яхонтев сөздерді түрлі қасиеттеріне қарап ажырата отырып, графикалық сөз, сөздіктегі сөз, фонетикалық сөз, жазба сөз, флективті сөз, бүтін сөз деп сөздерді бес топқа бөледі (Яхонтев 63, 166 -- 170) *.
С. Е. Яхонтевтің бүл бес типті сөз теориясын тілшілер түрліше қабылдап жүр. Дегенмен де бұл типтес топтастырулар да сөзге қолайлы анықтама беруге жағдай жасай алмайды. Керісінше, кей авторлар сөзге анықтама берудің орнына сөздің шекарасын, сөйлем ішінде бір сөзді екінші бір сөзден ажырату принципін басты мәселе етеді. Салыстырыңыз: С. Е. Яхонтев графикалық сөзінде жазу кезіндегі сөздердің бөлек-бөлек жазылуын негіз етсе, сөздіктегі сөзге (словарное слово) өзінің мағыналық ерекшелігіне қарай аударма сөздіктерде берілетін сөз деп, фонетикалық сөзге белгілі бір фонетикалық қасиеттеріне байланысты (бір екпінге бағынатындығы) топтастырылатын морфемалар тобы деп анықтама берген. Мақаланың ен бойына көз тастап қарайтын болсақ, жоғарыда санап өтілген бес белгінің барлығы да бір сөздің бойынан табылуы шарт емес және бұл шартта бір тілде бір түрлі болса, екінші тілде басқаша қасиетке ие болуы мүмкін делінген. Мысалы, сөздіктегі сөз графикалық сөздермен сәйкес келе бермейді. Летучая мышь сөздікте бір сөз болып есептелінеді, себебі басқа тілдерге бір сөзбен аударылады, яғни оның ағылшынша баламасы -- ваt. Бірақ бұл сөз графикалық сөз ретінде бір сөз деп танылмайды, екі сөз болып саналады. Өйткені графикалық бір сөз болып саналу үшін олар бірігіп жазылуы керек еді. Сондай-ақ фонетикалық бір сөз болу үшін сөз бір екпінге ие болуы керек, бірақ кей тілдерде сөздер жеке екпінге ие болмауы да мүмкін. Мұны автордың өзі де айтып, көрсеткен.
Фонетикалық сөздер мен графикалық сөздер сөз формасына байланыстыра талқыланса, дұрыс нәтиже беруі мүмкін. Сөйлесу кезінде бір сөзді екінші бір сөзден ажырату оңай бола бермейтіні сияқты, жалаң сөзді күрделі сөздерден, күрделі сөзді сөз тіркестерінен ажырату да даусыз бола бермейді. Тіпті кейде аналитикалық форманың құрамындағы сөздерді (атаушы сөздер мен көмекші сөздерді) қалай атаудың өзі де түркологияда талас тудырып жүр. Бұл мәселелерді С. Е. Яхонтев көрсеткен сөздердің түрлері арқылы шешу мүлде мүмкін емес. Мысалы, графикалық сөз болу үшін сөздер бірге жазылады, бөлек жазылса, екі сөз болып саналады. Байдалы -- бір сөз де, тау ешкі -- екі сөз. Дұрыс сөздердің бірге не бөлек жазылуын орфографиялық принциптер белгілеп береді. Ал орфографиялық принциптер сөздердің, тіл элементтерінің бір белгісіне қарап белгіленеді. Бірақ бұл принцип те тілдік заңдылықтарды барлық кезде деп баса бермейді. Мысалы, 1978 жылы жарық көрген қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде жоңышқабас (өсімдік атауы) бірге жазылса, тау сағыз (бұл да шөп атауы) бөлек-бөлек жазылған. Бір таңданарлық жағдай сол -- бұл сөздердің екеуі де шөп атауы, екеуі де зат есімдердің тіркесуі негізінде жасалған. Орфографиялық сөздіктің авторлары (1978 жылы жарық көрген) күрделі сөздің, бірге не бөлек жазылуын мағынасына да, екпініне де, тіпті сөздердің морфологиялық түрлену ерекшелігіне де (күрделі сөздердің элементтері арасына басқа сөз салу, салмауына, әр компоненттердің жеке-жеке қосымша қабылдамайтындығына, тек соңғы сыңарының қосымша қабылдамайтындығына т. б.) қарамастан, тіркескен сөздердің арақатынасына негіздеп шешкен. Егер бір ғана заттың атын білдіретін тіркестің соңғы сөзі өз ара бір-біріне ұқсас, тектес заттардың аты болып келіп, алдыңғы сөзі сол заттардың ішінен оның нақтылы бір түрін ажыратып көрсету үшін қолданылатын болса, онда ондай лексикалық тіркестің әр сыңары бөлек-бөлек жазылады... Мысалы, алғы сөз, соңғы сөз, өлең сөз, жарыс сөз; көз ақы, еңбек ақы, қол ақы; қазан қап, аяқ қап... (ҚТОС, 10) *. Нақ осы беттің өзінде тасбақа, шөлбақа, көлбақа, қүрбақа; бесжылдық, жеті-жылдық сияқты бұрыннан қолданылып қалыптасқан сөздер өзгерусіз беріледі деп ескерту жасалған да бірге жазылған. Сонда сөздердің қалыптасу дәрежесін қалай анықтауға болады? Бірақ сездікте бұл шарт барлық кезде сақтала бермеген сияқты. Салыс-тырыңыз: сөздікте аққұтан, өзара сөздері қосылып жазылған, қара қарға, екеу ара бөлек-бөлек жазылған. Біздіңше, дыбысталу
жағынан да, тіркескен сөздердің тіркесу тәсілі жағынан да ақсақал мен қара сақал дегендерде айырмашылық жоқ. Бірақ сөздікте біреуі бірге, екіншісі бөлек жазылған. Бұны дәлелдеп жатқан қағиданың өзі де жоқ. Сондықтан графикалык, фонетикалық сөз деген түсінік шартты түсінік болуы керек.
Сөз -- күрделі құбылыс дегенде біз тек тұлғасын есепке алып қана қоймай, сөздердің басқа жақтарын да есепке алуымыз керек. Қазіргі күнде сөздерді мағына мен дыбыстың (дыбыстар тізбегінің) бірлігі деп тану кең таралған, көпшілік ғалымдар қолдайтын пікір десек те жаңылыспаймыз. Бірақ тілшілер арасында бұл екі категорияны әр түрлі түсінушілер бар екендігін жасыруға болмайды. Осындай пікір айтқан ғалымдарды, пікірлерінің ыңғайына қарай, бірнеше топқа бөлуге болады. Бірінші топқа сөз -- екі жақты категория деушілерді, екінші топқа сөз -- үш жақты категория деушілерді, үшінші топқа сөз -- таңба деушілерді енгізуге болады. Сөз екі жақты не үш жақты деушілер арасында тек сөз элементтерінің саны үшін ғана пікір таласы бар деу жаңсақтық болар еді. Көпшілік ғалымдар бұл мәселеге философиялық астар беріп, методологиялық негізде бағалап жүр. Дегенмен де бұл мәселені философиялық астар бермей-ақ қолданып жүрген авторларымыз да жоқ емес.
Қай нәрсеге болмасын анықтама беру деген сөз оның барлық қасиеттерін санап көрсету не қамту деген сөз емес. Сондықтан заттарға не құбылыстарға анықтама бергенде олардың басты белгілерін қамтудың өзі де жеткілікті болады. Мысалы, адам екі аяқты, екі қолды, тік жүретін деп анықтама берсек күлкілі болар еді. Д. П. Горский анықтаманың екі түрі бар екендігін (а) бізді қызықтырған затты басқа заттардан ажырату; ә) жаңа терминдердің не бұрыннан бар терминдердің мағынасын анықтау) айта отырып, анықтама берілетін зат не терминнің күрделілігіне қарай отырып, анықтама берудің он төрт түрі барлығын көрсеткен болатын (Горский 74) *. Анықтама анықтама болғандығы үшін де анықталатын заттың не ұғымның негізгі белгілерін өз ішіне енгізуі шарт. В. И. Ленин Авенариус пен Богдановтың материяға берген анықтамасын сынай отырып: Анықтама беру деген не? Бұл -- ең алдымен, алға қойылып отырылған ұғымды басқа, кеңірек ұғымға келтіру деген сөз. Мысалы, есек -- айуан деп анықтама бергенде, мен есек деген ұғымды кеңірек ұғымға келтіремін, -- деген болатын (Леннн 18, 158) *. Сөзге анықтама бергенде де сөз түсінігін өзінен кеңірек түсінік құрамына енгізу керек. Яғни Сөз дегеніміз тілдің бір элементі. Бірақ қандай элементі?
Сөздің тілдің қандай элементі екендігін керсету үшін сөздің тіл құрылымындағы оның басқа элементтерімен қандай қатынаста болатындығын анықтау керек. Ол үшін сөздің ішкі құрылымын, қызметін ашып алу қажет-ақ. Бұлай деуімізге себеп: біріншіден, сөз бір не екі элементтерден ғана құралмайды. Егер күрделі сөз туралы пікір айтатын болсақ, онда ойлау, ұғым, объективті дүниедегі заттар сияқты түсініктермен бірге ішкі форманы есепке алу керек болады. Екіншіден, дыбыс пен мағына жалаң өмір сүрмейді, олар өзара бір-бірімен белгілі қатынаста болады. Ф. де Соссюр мағына мен дыбыстың арақатынасын ақ қағаздың екі бетіне теңейді. Дегенмен дыбыстар сөз құрамына енгенде қандай қызмет атқарады? Мағына қандай қызмет атқарады? Бұл сұраулардың да жауабы күні бүгінге дейін бір ізді емес. Үшіншіден, сөз бір дыбыстан да, дыбыстар тізбегінен де, көбіне дыбыстар тізбегінен жасалады. Әр сөздің құрамындағы дыбыстардың өзара іштей байланыстары қандай заңдылықтарға, неге сүйенеді? Бұл сұраулар қарапайым көрінгенмен ойланып жауап беруді талап етеді. Төртіншіден, мағына түсінігі де жалаң түсінік емес, олардың да бірнеше кіші (семаларға) элементтерге белінетіндігі анық.
Сөздің құрамды элементтері қаншалықты көп болмасын, олардың барлығын анықтауға, олардың негізгі қызметі мен табиғатын, шығу жолын, даму процесін ғылыми негізде талдауға мүмкіндік бар. Бірақ бұл да анықтама болып саналмайды. Анықтама беру үшін сол элементтердің ең негізгісін, бастыларын анықтау керек. Бұны жаналық деп те айтуға болмайды, себебі сөзге берілген анықтамаларда келтірілген белгілерді авторлар негізгі белгі деп сұрыптап алғандығы мәлім. Бірақ айтылып жүрген көптеген анықтамалардың өте оңай сынға жауап бере алмай жатқандығы да шындық. Салыстырыңыз: Сөз -- мағына мен дыбыстардың бірлігі деген анықтаманың өте-мөте дұрыс еместігін, қосымшаларда да мағынаның болатындығын проф. Б. Н. Головин дәлелдеген. Ал, Сөз -- белгілі бір ұғымды білдіретін дыбыстар тізбегі деген анықтаманы, кей сөздер ұғымды білдірмейтіндіктен (мысалы, орыс тіліндегі да, нет, конечно, эх, ой), не кей ұғым сөздер тізбегі арқылы берілетіндіктен дұрыс емес дейді. Ал, өзі пікір білдіру үшін еркін қолданылатын тілдің ең кіші мағыналық бөлшегін сөз дейміз деп анықтама береді (Головин 73) *. Анықтамада, сөздің негізгі белгісі ретінде: 1) тілдің ең кіші мағыналық бөлшегі; 2) сөз сөйлеуде, пікір білдіруде қолданылатындығы; 3) еркін қолданылатындығы көрсетілген. Бірақ сөзге саналмайтын қосымшалар да сөйлеу процесінде қолданылады. Автордың көрсетуінше орыс тіліндегі да, нет, конечно, эх, ой, или, но дегендер ешқандай ұғымды білдірмейді, ой, ох, увы, ух, эгэ, или дегендер ешнәрсеге атау бола алмайды, демек мағыналары жоқ (Головин 73, 69) *. Бірақ автор оларды сөз деп санайды. Сонда анықтамада берілген қағидалар неге негізделген? Б. Н. Головин өзі берген анықтаманы талдай отырып, онда 4 түрлі негізгі белгіні есепке алғандығын ескертеді. 1. Сөздің дыбыс пен буыннан айырмашылығы -- тілдің мағыналық бөлшегі екендігі. 2. Сөйлеу кезінде еркін қолданылады, яғни сөзсіз тіркесуді талап ететін басқа элементі болмайды. Бұл қасиетімен ол морфемалардан ерекшеленіп тұрады. 3. Сөйлесу кезінде өз дербестігін сақтайды. Бұл қасиеті жағынан ол сөз тіркестерінен ажыратылады. 4. Сөйлеу процесіне де қатынасады, яғни пікір алысу кезінде қолданылады. Анықтамада дұрыс талдау жасалған. Бірақ анықтама сөздердің негізгі белгісіне сүйенбестен, олардың синтаксистік қызметіне, функциясына сүйенген. Біздіңше, жоғарыда айтылған шарттардың барлығы да сөз бойынан
табыла бермейді. Мысалы, сөздердің аналитикалық формасының құрамындағы көмекші сөздердің еркін қолданылмайтындығын жасыруға болмайды. Күн шығып келеді дегендегі шығып келеді бір мағынаның аумағында қолданылып тұр. Екінші сөзбен айтсақ, көмекші сөздер (бәрібір олар да сез) аналитикалық форманың құрамында қолданылып, өзінің дербестігін жоғалтып тұр. Бұл Б. Н. Головин айтқан үшінші шартқа сәйкес келмейді. Түркі тілдеріндегі сөздердің өз ерекшелігі де жоқ емес. Мысалы, қазақ тіліндегі сөз (түркі тілдерінің барлығында да) түбір морфемамен тең түсіп те жатады, яғни екінші шарт түркі тілдері үшін қажетті болып саналмайды.
Қазіргі тіл білімін зерттеушілердің көпшілігі сөзді екі жақты не үш жақты құбылыс деп есептейді. Екі жақты (билатериалды) құбылыс деушілер сөздердің құрамына тек мағына мен дыбысталуды ғана енгізсе, сөзді үш жақты құбылыс деушілер сөздердің құрылымдық элементтері ретінде мағына мен дыбысталудан басқа объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың бейнесін (жалпыланған бейнесін) де енгізеді. Егер барлап қарайтын болсақ, сөздерді екі жақты құбылыс деушілердің барлығы да теріс пікірдегі ғалымдар емес. Мысалы, кей ғалымдар мағына мен объектив дүниедегі заттардың адам санасындағы бейнесі ұғым арқылы байланысып жатады дей отырып, лексикалық мағынаның көлемін кең түсінеді де сөзді екі жақты құбылыс деп ұғады. Сол үшін де кей оқулықтардың авторлары сөз -- мағына мен дыбыстың бірлігі дегенде осы жағдайды есепке алған болуы керек, себебі, анықтамадан кейін берілетін түсініктемелерде мағына туралы да, ұғым туралы да, дыбысталу туралы да сөз болып жатады. Бірақ кей авторлардың, әсіресе тілдің барлық элементтерін таңба деп санаушылардың кейбіреулері сөзді билатериалды құбылыс дегенде объектив дүниемен сөзді байланысын не мағынаның дыбысталумен байланысын жоққа шығарады. Тіпті олар сөздің мағынасын тек контексте ғана не сөздер мен сөздердің байланысынан ғана туады деп сөздердің құрамындағы орнымен байланыстырады. Әрине соңғы ағымның өкілдерінің өзіндік методологиялық негізі барлығы анық. Олар өз мақсаттарына негізделе отырып, тіл материалдарына талдау жасайды; сөз мағынасын қандай жолмен болса да жоққа шығаруға әрекет етеді. Сөздегі лексикалық мағынаны қабылдаушылар (тіпті сөз мағынасы тілдік категория емес деушілер) қандай сәтсіздікке ұшыраса, объективтік . дүниенің (ондағы заттар мен құбылыстардың) сөз құрамындағы мағына элементтерімен байланысы барлығын мойындамаушылар да (Ф. де Соссюр және оның кей шәкірттері сияқты) сондай сәтсіздікке ұшырайтындығы анық.
Тілдің негізгі қызметі адамдардың қатынас құралы болу екендігі анық. Сондықтан тілдің белгілі бір адамзат қоғамы таныған сөздік құрамы мен грамматикалық құрылымы да болуы керек. Бұлардың барлығы дыбыстар арқылы өмір сүреді. Осы қасиеті үшін де дүниедегі тілдердің барлығы да дыбыстық тілдер деп саналады. Бірақ дыбыстардың жалаң өздері адамзаттың қатынас құралы қызметін атқара алмайды. Осы негізде жүйелі дыбысталулардың барлығы да тіл элементі бола бермейтіндігін жоғарыда айтқан болатынбыз. Ал қатынас құралы болу үшін адамдар тіл арқылы пікір алмасуы, белгілі бір информацияны екінші біреуге жеткізуі шарт. Бұл жағынан тіл адамдарға байланысты болғанымен, екінші жағынан объектив дүниедегі заттармен және құбылыстармен де байланысып жатады. Демек сөзді үш жақты түрде дыбысталу, мағына және объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың бейнесі деп тану ғалымдардың ойлап тапқаны емес, керісінше, сөздердің өмір сүруіне негіз болған үщ элементті мойындау ғана.
ІІ.2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz