Лексикалық мағынаның құрылымы
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Семантикалық үш бұрыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ.2 Денотаттық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ.3 Сигнификаттық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ.4 Эмоциялық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Семантикалық үш бұрыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ.2 Денотаттық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ.3 Сигнификаттық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ.4 Эмоциялық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
І.КІРІСПЕ
Сөздің мағына құрылымы семантикалық негізгі мәселесінің бірі болып табылса да әлі толық зерттелінбеген. Бұған оның өте күрделі құбылыс болуы себепші. Рас семасиология бойынша жазылған еңбектерде сөздің мағынасы күрделі екендігі, оның бірнеше кішкентай элементтерден кұралатындығы, сол элементтердің сөз мағынасының қалыптасуында үлкен ролі бар екендігі айтылса да, олар әлі бір шешімге келе алмаған (Новиков 82; Плотников 84; Уфимцева 86) *. Тіпті 1927 жылы С. К. Огден мен И. А. Ричардс ұсынған, кейінгі ғалымдардың көпшілігі қабылдаған семантикалық үш бұрыштың элементтерінің арақатынасын анықтауда да, түсіндіруде де күні бүгінге дейін бір ізділік жоқ. 1963 жылы МГУ-де болып еткен тілшілер мен философтардың сөз мағынасы туралы симпозиумінде В. М. Мальцев баяндама жасап, сөз мағынасына байланысты мына мәселелердің басын ашып алу керек деген болатын. «Тіл материялық құбылыс па, идеялық па? Жоқ әлде екеуінің қосындысы ма? Ұғым тілдің құрамына ене ме, жоқ әлде осымен байланысты, объектив дүниені бейнелейді ме? Сол заттармен тікелей байланысқа түседі ме?
Біздіңше, мәселені сөздің лексикалық мағынасын қалай түсінуге болады деген сұрауды талқылаудан бастаған жөн. Егер біз сөз дегенде мағына мен дыбысталудың бірлігін түсінетін болсақ, онда мағына сөздің ішінде, соның құранды бөлшегі ретінде өмір сүреді. Ал сөз, өз жолымен, адамзаттың қатынас кұралы болатын тілдің элементі ретінде бір информацияны екінші біреуге жеткізу үшін қолданылады. Сондықтан да кез келген сөйлемде абзацта айтылған ой сол сейлемнің, абзацтың құрамындағы жеке сөздердің мағынасынан мүлде алшақ жатпайды, ұзап кете алмайды. Сол үшін Г. В. Колшанский «Коммуникация өзара байланысқан пікір айту болғандықтан да сөздердің қатынасуын талап етеді және сөздерден сөйлем құрайды»,— деген болатын (Колшанский 75, 87) *. Бірақ сөйлемнің мағынасын тек сөздердің мағынасының арифметикалық қосындысынан шығаруға да бола бермейтін сияқты. Пікір алысу кезінде адамдар арасында түрлі жағдайлар, психологиялық қалыптарға байланысты эмоциялық мән қосылса, сөздердің өзара байланысынан туатын мағыналық ауытқулар сөйлемде бой көрсететіні анық. Қоммуникация, негізінен, екі не бірнеше адамдар аралығында болатындықтан олар (бір-бірімен түсінісулері керек. Сондықтан да бірі екіншісіне айтып жатқан хабардың негізінде жеке адамдарға бағынбайтын, белгілі бірқоғам мүшелеріне, сол тілде сөйлейтін адамдарға түсінікті мағына болады. Ол мағына объектив дүниедегі заттарды, заттардың қарым-қатынасын, табиғат құбылыстарын т. б. бейнелейді де, белгілі бір дыбыс не дыбыстар комплексімен байланысады. Міне осы дыбысталумен байланысқа түскен, объектив дүниенің бір ұшпағы болып саналатын, қоғам мүшелері тән алған сәулелену лексикалық мағынаның негізін жасайды.
Сөздің мағына құрылымы семантикалық негізгі мәселесінің бірі болып табылса да әлі толық зерттелінбеген. Бұған оның өте күрделі құбылыс болуы себепші. Рас семасиология бойынша жазылған еңбектерде сөздің мағынасы күрделі екендігі, оның бірнеше кішкентай элементтерден кұралатындығы, сол элементтердің сөз мағынасының қалыптасуында үлкен ролі бар екендігі айтылса да, олар әлі бір шешімге келе алмаған (Новиков 82; Плотников 84; Уфимцева 86) *. Тіпті 1927 жылы С. К. Огден мен И. А. Ричардс ұсынған, кейінгі ғалымдардың көпшілігі қабылдаған семантикалық үш бұрыштың элементтерінің арақатынасын анықтауда да, түсіндіруде де күні бүгінге дейін бір ізділік жоқ. 1963 жылы МГУ-де болып еткен тілшілер мен философтардың сөз мағынасы туралы симпозиумінде В. М. Мальцев баяндама жасап, сөз мағынасына байланысты мына мәселелердің басын ашып алу керек деген болатын. «Тіл материялық құбылыс па, идеялық па? Жоқ әлде екеуінің қосындысы ма? Ұғым тілдің құрамына ене ме, жоқ әлде осымен байланысты, объектив дүниені бейнелейді ме? Сол заттармен тікелей байланысқа түседі ме?
Біздіңше, мәселені сөздің лексикалық мағынасын қалай түсінуге болады деген сұрауды талқылаудан бастаған жөн. Егер біз сөз дегенде мағына мен дыбысталудың бірлігін түсінетін болсақ, онда мағына сөздің ішінде, соның құранды бөлшегі ретінде өмір сүреді. Ал сөз, өз жолымен, адамзаттың қатынас кұралы болатын тілдің элементі ретінде бір информацияны екінші біреуге жеткізу үшін қолданылады. Сондықтан да кез келген сөйлемде абзацта айтылған ой сол сейлемнің, абзацтың құрамындағы жеке сөздердің мағынасынан мүлде алшақ жатпайды, ұзап кете алмайды. Сол үшін Г. В. Колшанский «Коммуникация өзара байланысқан пікір айту болғандықтан да сөздердің қатынасуын талап етеді және сөздерден сөйлем құрайды»,— деген болатын (Колшанский 75, 87) *. Бірақ сөйлемнің мағынасын тек сөздердің мағынасының арифметикалық қосындысынан шығаруға да бола бермейтін сияқты. Пікір алысу кезінде адамдар арасында түрлі жағдайлар, психологиялық қалыптарға байланысты эмоциялық мән қосылса, сөздердің өзара байланысынан туатын мағыналық ауытқулар сөйлемде бой көрсететіні анық. Қоммуникация, негізінен, екі не бірнеше адамдар аралығында болатындықтан олар (бір-бірімен түсінісулері керек. Сондықтан да бірі екіншісіне айтып жатқан хабардың негізінде жеке адамдарға бағынбайтын, белгілі бірқоғам мүшелеріне, сол тілде сөйлейтін адамдарға түсінікті мағына болады. Ол мағына объектив дүниедегі заттарды, заттардың қарым-қатынасын, табиғат құбылыстарын т. б. бейнелейді де, белгілі бір дыбыс не дыбыстар комплексімен байланысады. Міне осы дыбысталумен байланысқа түскен, объектив дүниенің бір ұшпағы болып саналатын, қоғам мүшелері тән алған сәулелену лексикалық мағынаның негізін жасайды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Апресян 63. Апресян Ю. Д. Современные методы изучения значений и некоторые проблемы структурной лингвистики.— Проблемы структурной лингвистики,
2. М., 1963.
3. Аханов 78. Аханов К. Тіл білімі негіздері. Алматы, 1978.
4. Ахманова 66. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
5. Балақаев 71. Балақаев М., Кордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1971.
6. Балақаев 87. Балақаев М. 06 определенности и неопределенности.— Қазақ әдеби
7. тілі. Алматы, 1987. Балли 55. Балли III. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М., 1955.
8. Белбаева 76. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1976.
9. Белошапкова 77. Белошапкова В. А. Современный русский язык. Синтаксис. М.,1977. Бенбенист 74. Бенбенист Э. Общая лингвистика. М., 1974.
10. Бердимуратов 68. Бердимуратов Е. Хазирги заман каракалпақ тилиниң лекси-
11. кологияси. Нөкис, 1968.
12. Бердимуратов 79. Бердимуратов Е., Даулетов А. Хазирги қарақалпақ тілі.
13. Нөкис, 1979.
14. Бережан 73. Бережан С. Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц. Қишинев, 1973. Бережан 79. Бережан С. Г. О лингвистической и отражательной семантнки.— Исследование по семантике, Уфа, 1979.
15. Березин 75. Березин Ф. М. История лингвистических учений. М., 1975.
16. Березин 79. Березин Ф. М., Головин Б. Н. Общее языкознание. М., 1979.
17. Болганбаев 70. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970. Болғанбаев 62. Болғанбаев Ә. Қазақ тілініц синонимдер сөздігі. Алматы, 1962.
18. Болганбаев 79. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1979.
19. Будагов 54. Будагов Р. А. Из истории языкознания. М., 1954.
20. Будагов 55. Будагов Р. А. Несколько замечаний о понятий отношения грамма-
21. тики.— Вопросы грамматического строя. М., 1955.
22. Вардуль 67. Вардуль И. Ф. Основы описательной лингвистики. М., 1967.
23. Варина 63. Варина В. Г. Проблема денотата и вопросы языкового значения.—Иностранные языки в высшей школе. Вып. II, Ростов, 1963.
24. Реформатский 68. Реформатский А. А. Термин как член лингвистической системы
25. языка — Проблемы структурной лингвистпки 1967. М., 1968.
26. Суник О. П. О различии слова, основа, корня — Морфологическая
27. структура слов в языках разных типов. М., 1963
28. Төлеуов 63. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім категориясы. Алматы, 1963.
29. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. Алматы, 1966.
30. Шахматов Проблемы семантического анализа лексики. М., 1973
31. Шмелев Д. Н. Щербак А. М. Название домашних и диких животных.— Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961.
32. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1964
1. Апресян 63. Апресян Ю. Д. Современные методы изучения значений и некоторые проблемы структурной лингвистики.— Проблемы структурной лингвистики,
2. М., 1963.
3. Аханов 78. Аханов К. Тіл білімі негіздері. Алматы, 1978.
4. Ахманова 66. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
5. Балақаев 71. Балақаев М., Кордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1971.
6. Балақаев 87. Балақаев М. 06 определенности и неопределенности.— Қазақ әдеби
7. тілі. Алматы, 1987. Балли 55. Балли III. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М., 1955.
8. Белбаева 76. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1976.
9. Белошапкова 77. Белошапкова В. А. Современный русский язык. Синтаксис. М.,1977. Бенбенист 74. Бенбенист Э. Общая лингвистика. М., 1974.
10. Бердимуратов 68. Бердимуратов Е. Хазирги заман каракалпақ тилиниң лекси-
11. кологияси. Нөкис, 1968.
12. Бердимуратов 79. Бердимуратов Е., Даулетов А. Хазирги қарақалпақ тілі.
13. Нөкис, 1979.
14. Бережан 73. Бережан С. Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц. Қишинев, 1973. Бережан 79. Бережан С. Г. О лингвистической и отражательной семантнки.— Исследование по семантике, Уфа, 1979.
15. Березин 75. Березин Ф. М. История лингвистических учений. М., 1975.
16. Березин 79. Березин Ф. М., Головин Б. Н. Общее языкознание. М., 1979.
17. Болганбаев 70. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970. Болғанбаев 62. Болғанбаев Ә. Қазақ тілініц синонимдер сөздігі. Алматы, 1962.
18. Болганбаев 79. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1979.
19. Будагов 54. Будагов Р. А. Из истории языкознания. М., 1954.
20. Будагов 55. Будагов Р. А. Несколько замечаний о понятий отношения грамма-
21. тики.— Вопросы грамматического строя. М., 1955.
22. Вардуль 67. Вардуль И. Ф. Основы описательной лингвистики. М., 1967.
23. Варина 63. Варина В. Г. Проблема денотата и вопросы языкового значения.—Иностранные языки в высшей школе. Вып. II, Ростов, 1963.
24. Реформатский 68. Реформатский А. А. Термин как член лингвистической системы
25. языка — Проблемы структурной лингвистпки 1967. М., 1968.
26. Суник О. П. О различии слова, основа, корня — Морфологическая
27. структура слов в языках разных типов. М., 1963
28. Төлеуов 63. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім категориясы. Алматы, 1963.
29. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. Алматы, 1966.
30. Шахматов Проблемы семантического анализа лексики. М., 1973
31. Шмелев Д. Н. Щербак А. М. Название домашних и диких животных.— Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961.
32. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1964
Лексикалық мағынаның құрылымы -62бет
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Семантикалық үш бұрыш ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ.2 Денотаттық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ.3 Сигнификаттық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ.4 Эмоциялық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...62
І.КІРІСПЕ
Сөздің мағына құрылымы семантикалық негізгі мәселесінің бірі болып табылса да әлі толық зерттелінбеген. Бұған оның өте күрделі құбылыс болуы себепші. Рас семасиология бойынша жазылған еңбектерде сөздің мағынасы күрделі екендігі, оның бірнеше кішкентай элементтерден кұралатындығы, сол элементтердің сөз мағынасының қалыптасуында үлкен ролі бар екендігі айтылса да, олар әлі бір шешімге келе алмаған (Новиков 82; Плотников 84; Уфимцева 86) *. Тіпті 1927 жылы С. К. Огден мен И. А. Ричардс ұсынған, кейінгі ғалымдардың көпшілігі қабылдаған семантикалық үш бұрыштың элементтерінің арақатынасын анықтауда да, түсіндіруде де күні бүгінге дейін бір ізділік жоқ. 1963 жылы МГУ-де болып еткен тілшілер мен философтардың сөз мағынасы туралы симпозиумінде В. М. Мальцев баяндама жасап, сөз мағынасына байланысты мына мәселелердің басын ашып алу керек деген болатын. Тіл материялық құбылыс па, идеялық па? Жоқ әлде екеуінің қосындысы ма? Ұғым тілдің құрамына ене ме, жоқ әлде осымен байланысты, объектив дүниені бейнелейді ме? Сол заттармен тікелей байланысқа түседі ме?
Біздіңше, мәселені сөздің лексикалық мағынасын қалай түсінуге болады деген сұрауды талқылаудан бастаған жөн. Егер біз сөз дегенде мағына мен дыбысталудың бірлігін түсінетін болсақ, онда мағына сөздің ішінде, соның құранды бөлшегі ретінде өмір сүреді. Ал сөз, өз жолымен, адамзаттың қатынас кұралы болатын тілдің элементі ретінде бір информацияны екінші біреуге жеткізу үшін қолданылады. Сондықтан да кез келген сөйлемде абзацта айтылған ой сол сейлемнің, абзацтың құрамындағы жеке сөздердің мағынасынан мүлде алшақ жатпайды, ұзап кете алмайды. Сол үшін Г. В. Колшанский Коммуникация өзара байланысқан пікір айту болғандықтан да сөздердің қатынасуын талап етеді және сөздерден сөйлем құрайды, -- деген болатын (Колшанский 75, 87) *. Бірақ сөйлемнің мағынасын тек сөздердің мағынасының арифметикалық қосындысынан шығаруға да бола бермейтін сияқты. Пікір алысу кезінде адамдар арасында түрлі жағдайлар, психологиялық қалыптарға байланысты эмоциялық мән қосылса, сөздердің өзара байланысынан туатын мағыналық ауытқулар сөйлемде бой көрсететіні анық. Қоммуникация, негізінен, екі не бірнеше адамдар аралығында болатындықтан олар (бір-бірімен түсінісулері керек. Сондықтан да бірі екіншісіне айтып жатқан хабардың негізінде жеке адамдарға бағынбайтын, белгілі бірқоғам мүшелеріне, сол тілде сөйлейтін адамдарға түсінікті мағына болады. Ол мағына объектив дүниедегі заттарды, заттардың қарым-қатынасын, табиғат құбылыстарын т. б. бейнелейді де, белгілі бір дыбыс не дыбыстар комплексімен байланысады. Міне осы дыбысталумен байланысқа түскен, объектив дүниенің бір ұшпағы болып саналатын, қоғам мүшелері тән алған сәулелену лексикалық мағынаның негізін жасайды.
Сөздердің лексикалық мағынасы бір ғана объектив дүниенің. және ондағы заттардың қарым-қатынасынан, олардың белгілі дәрежедегі көшірмесінен ғана жасалынбайды. Сондықтан да Сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз заттың, түстің, қимылдың т. б. атауы деген анықтаманы толық ғылыми анықтама деуден аулақпыз. Тілде заттардың не түрлі құбылыстардың атауы болмайтын, заттардың арасында түрлі қатынастарды білдірмейтін абстракты зат есімдердің бар екендігін де естен шығармау керек. Сондай-ақ сөздің лексикалық мағынасы біздің сезім мүшелеріміз арқылы кабылданған объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың белгісі мен қасиеттеріне де тең түсіп жатпайды; кейде асып, кейде кем түсіп жатады. Мысалы, химияны оқыған, оныншы класты бітірген кез келген совет адамы су дегенде оның мөлдір, сұйық зат екендігін көз алдына келтірумен бірге, судың Н20 (оттегі мен сутегінің қосындысы) екендігін де ойына келтіреді. Бірақ оттегі мен сутегі суды көргенде біздің сезім мүшелерімізге түйсік туғызбайды. Өмір тәжірибесімен байланысқанда ғана түйсік элементтері сөз мағынасының құрамына енеді. Салыстырыңыз: жанып тұрған отқа су құйсақ сөнетіндігін су құймай-ақ білеміз. Себебі ондай тәжірибе өмірде бірнеше рет қайталанған, дәлелдеп жатуды қажет етпейді. Дегенмен су дегенде біз оның қайнайтындығын,. буға айналатындығын, шөлді қандыратындығын, жерге сіцетін сияқты толып жатқан қасиеттерін бірден көз алдымызға келтіре қоймаймыз, оларды сөйлем ішінде белгілі бір ситуациямен байланысты ғана көз алдымызға келтіре аламыз.
Сөз мағынасын, сонымен бірге, ұғыммен де теңестіруге болмайды, бірақ мағынаның құрамында ұғым элементтері болатындығы анық. Сондықтан да сөз мағынасын өте кең келемде түсіндіруге негіз бар. Бұндай пікірлермен барлық тілші келісе бермейді. Сөз мағынасын алыс, жақын мағына деп (Потебня); номинативті (негізгі), келтірінді, фразалық байлаулы мағына деп (Виноградов) түрліше бөледі. Мұндай пікірлер осы кең түсінікті шектеу, саралау ниетінде туған. Әрине А. А. Потебня мен В. В. Виноградов және оның жолын қуушылар сөздің лексикалық мағынасының ішкі құрылымдық элементтеріне талдауды мақсат етпеген, тек сөздің мағына түрлерін ажыратуды ғана мақсат еткен.
Сөздің лексикалық мағынасы ішкі құрылым жағынан да бір монолит, бөлінбейтін түсінік емес. Мағынаның бұл қасиетін, ең алдымен, қолданушы адам мен сол адам мүше болған әлеуметтік ортадан іздеу керек. Әрине кез келген сөйлеуші адам белгілі бір информацияны екінші біреуге жеткізгенде жалаң информацияны ғана хабарламастан оған өзінің жеке басының көзқарасын да жеткізеді. Сөйлемнің грамматикалық белгісінің бірі болып сана-латын модалділік осыған негізделінген. Айтушы өз көзқарасын тектен-тек білдіріп қана қоймастан оны беру жолын да, айлатәсілдерді де ойлайды. Соңғы мақсат айтушы не жазушының сөздің кеп мағыналық қасиетімен, антонимдік, синонимдік қатарларынан пайдалануына итермелейді. Мысалы, Мен көрдім ұзын қайың құлағанын, Бас ұрып қара жерге сұлағанын. Жапырағы сарғайып, өлімсіреп, Байғұстың кім тыңдайды жылағанын (Абай). Ұлы Абай бұл өлеңінде қайыңға жан бітіріп, адамша жылатып тұр. Жылаудың адамзатқа тән екендігі, ішкі қайғы-ызаның шектен асып, көзден жас болып ағу екендігі анық. Бірақ қайың ағаштан ондай қайғызар сезіндіріп, адамша жылатып тұрған Абай, Абайдың ойы. Жайшылықта ағаш жылады, тау жылады десек қисынсыз болар еді, ал бұл тіркесте ондай жаттық жоқ. Сөз мағынасының құрылымдық элементтерін анықтауда мағынаның барлық қырын қамтуға әрекет ету керек.
Сөз мағынасының құрылымын анықтауда, оның элементтерін белгілеуде ғалымдар арасында бір ізділіктің болмауы, қазіргі күнде бірнеше көзқарастың қалыптасуына алып келген. Сайып келгенде сөздердің мағынасының құрылымдық элементтерін анықтау, көпшілік жағдайда, ғалымдардың сөз мағынасын қалай түсінуімен тікелей байланысты. Мысалы, бір топ ғалымдар сөздің мағынасы сөз бен объектив дүниенің адам санасындағы бейнесінің дыбысталумен қатынасы деп түсінеді (Мальцев 63, 5) *. Тіпті В. М. Мальцев сөз мағынасы оның құрамына енбейді, сөзден тыс жатады деп есептейді.
...Мағына сөздің ішіне бір элемент ретінде енбейді, оның негізін жасамайды, бірақ онымен байланысты, онсыз мән болмайды, -- деп жазады (Мальцев 63, 6). Ал Э. Бенве-нист болса, Тіл элементтерінің мағынасы тілдің жоғарғы саты-сының элементі болу мүмкіндігімен анықталады, -- дейді (Бенвенист 74, 137) *. Басқа совет тілшілері арасында да бұл типтес пікірлердің барлығы алдыңғы тарауларда айтылған, пікірлеріне талдау жасалынған болатын. Егер мағына тілден тыс жататын болса, олар тіл элементтерінің қатынасы негізінде жасалынатын болса, онда сөз мағынасының құрылымы туралы сөз етудің өзі артық болған болар еді.
Екінші бір топ ғалымдар сөз мағынасын ұғыммен байланыстырып анықтауды ұсынады. Мысалы, Л. О. Резниқов Біздің ойымызша, сөз шындығында ұғымды білдіреді, яғни объектив дүниенің бейнесін білдіреді (Резников 58, 30) *.. Ал И. С. Топорцев болса, Лексикалық бірліктің идеялық жағы сезіну, қабылдау, түсінік және ұғым сияқты психологиялық ұғымның біреуімен байланысты, -- дейді (Топорцев 75, 17) *. Әрине сөз мағынасы мен ұғым арасында байланыс бар дегенде аз да болса шындық бар. Бірақ сөз мағынасы мен ұғымды тең деп, барабар қоюға болмайды. Тіл білімінде ол екі категорияны барабар санап, тең қоюшылар кездеседі. Ешқашан да ұғымның көлемі мен мазмұны, бір жағынан, сөздің мағынасы мен көлемінің, екінші жағынан, арасында айырмашылық болмауы керек... Сөз мағынасы -- ұғым, -- деп көрсетеді П. С. Попов (Попов 56) *.
Сөз мағынасын талдауда оның компоненттерінің ішінде ең негізгісі, мағынаның ядросы болып саналатын объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың адам санасындағы бейнесімен байланысып жататын белшегі. Бірақ бұл тіл элементтерінің өзара түрлі қатынастары арқылы анықталмайды, керісінше сөздің лексикалық мағынасының негізі болу керек. Совет тіл білімінде сөздің мағынасын осындай қатынастар арқылы яғни заттар мен объек-тив дүниенің адам санасындағы бейнесінің арасындағы байланыстан шығаруға әрекет етушілер болған. Алдыңғы тарауларда көрсетілгендей түрлі қатынас арқылы мағынаны анықтау нақтылы бір қорытындыға алып келе алмайды, сөз мағынасының құрылымы туралы пікірімізді тереңдете алмайды. Бұл мәселе туралы тіл философиясымен айналысқан ғалымдарымыз да өз пікірлерін білдірген.
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Семантикалық үш бұрыш
Сөз мағынасының құрылымдық элементтерін анықтауды К. Огден мен И. Ричардстың семантикалық үш бұрышының бұрыштарын түсіндіруден бастаған дұрыс. Бұл үш бұрышты ғылыми еңбектерде семантикалық үш бұрыш деп атау да бар. Үш бұрыштың А бұрышы сөздердің дыбысталуын керсетсе, В бұрышы ұғымды, мағынаны, ал Д бұрышы объектив дүниедегі затты, денотатты (референтті) керсетеді. АВ қабырғасы дыбысталу мен үғымды, мағынаны байланыстырса (таңбалық қасиетке негізделініп), ВД қабырғасы зат пен ой арасындағы (бейнелік таным процесімен байланысты) байланысты керсетеді. Бірақ қазіргі жарық көрген еңбектерде семантикалық үш бұрыштың бұрыштарының ара қатынасын анықтауда бір ізділік жоқ. Мысалы, швед ғалымы Г. Стерн А бұрышы сөз (Огден мен Ричардста символ) деп аталын- са, В бұрышы мағына (Огден мен Ричардста ой) деп, Д бұрышын референт (Огден мен Ричардста да референт) деп белгілеген. Бірақ АВ қабырғасы мағынаны білдіреді (Огден мен Ричардста символды білдіреді) десе, ВД қабырғасы референттің субъектив түсінігін білдіреді деген. Екі еңбекте де АД қабырғасы үзік сызықпен сызылған, себебі сөз бен референт арасында тікелей байланыс жоқ деп есептейді. Совет тілшілері арасында да бұл семантикалық үш бұрышқа байланысты айтылған пікірлер бар. Мысалы, К. А. Аллендорф семантикалық үш бұрыш туралы өзіне дейінгі айтылған пікірлерді салыстыра отырып, Ұғымның үздіксіз дамуы объектив дүниенің күннен күнге толық танылуынан хабар береді. Семантикалық үш бұрыштың барлық бұрыштары өзара тығыз байланысты болады. Сондықтан да үш бұрыштың барлық жағы жабық, -- деп семантикалық үш бұрыштың астыңғы қабырғасын да (АД қабырғасын) бітеу сызықпен сызады (Аллендорф 65, 44 -- 45) *. Жалпы, автор, өз пікірін басқа авторлардың талқылауларымен салыстыра отырып айтқан. Бұл үш бұрышты талдап көрсету арқылы традициялық семантикалық талдаулар мен функционалды семантикалық талдаудың жалпы бағытын анықтауға болады. Салыстырыңыз:
1. Шет ел традициялық семантикалық үш бұрышы. 2. Шет ел функционалды семантикалық үш бұрышы. 3. К. А. Аллендорфтың сызған семантикалық үш бұрышы.
Бұл семантикалық үш бұрыштың А бұрыштары сөзге тең, бірақ әр ағымның өкілдері оны өздерінше ата.йды. Шет ел традициялық семантика өкілдері А бұрышын символ не сөздің дыбыстық жағы деп атаса, функционалды семантика өкілдері сөз (символ) деп атайды. Совет тіл білімінде ол бұрыш тек сөз деп аталынады. Бұлар арасындағы айырмашылық тек атауларында ғана емес, олардың ұғыммен (кейде мағынамен) байланысын анықтауда. Ұғым бұл үш бұрыштың В бұрышында орналасқан. Тек традициялық семантика өкілдері ғана бұны мағына деп атайды, ал басқалары семантиканы анықтағанда оны ұғым деп көрсетеді. Семантикалық үш бұрышты талдағанда традициялық семантика әкілдері де, шет ел функционал семантика екілдері де В бұрышынан бастайды да (яғни мағынадан), оны басқа бұрыштармен байланыстырады. Екінші сөзбен айтқанда, традициялық семантика өкілдері ұғым дыбыспен және денотатпен байланысады деп түсіндіреді, бірақ сөз бен зат (денотат) ешқандай байланысқа түспейді деген қағиданы қолдайды. АВ қабырғасында екі жақтан да стрелка қою да бар. Бұның мағынасы сол -- мағына дыбысталумен байланысады, сөз де мағынамен байланысады. Ал зат (денотат) мағынамен байланыспайды, керісінше, мағына затпен байланысады. Демек олар заттан мағынаға өтетін байланыс жоқ, мағынадан затқа өтетін байланыс бар деп есептеген.
Функционалды семантика өкілдері де сөз мағынасындағы денотаттық мағына элементтерінің барлығын мойындамайды, сөздердің мағынасын сөйлем құрамындағы сөздердің ара қатынасынан не лексико-семантикалық топтағы сөздердің орнына қарай анықтауды ұсынады. Сондықтан да олар ұсынған семантикалық үш бұрышта (біздің схемамыздағы екінші үш бұрыш) стрелка мағынадан (В бұрышынан) басталып (олардың термині бойынша ұғым) сөзге, одан ұғымға қайта келеді. Сөз мағынасының құрамында тілдің ішкі заңдылығымен байланысты туатын мағыналык элементтердің барлығын мойындасақ (ол туралы кейінгі тарауларда сөз болады) та, сөз мағынасының денотатпен байланысы жоқ деген тезисті қабылдау мүмкін емес. К. А. Аллендорфтың ұсынған үш бұрышында стрелка Д бұрышынан (денотаттан) басталады да ол ұғымға, ұғымнан сөзге, сөз болса денотатпен байланысады (Аллендорф 65, 45 -- 46). К. А. Аллендорфтың семантикалық үш бұрышының басқа үш бұрыштардан айырмашылығы сол -- соңғыда АД қабырғасы да бүтін сызықпен сызылған, демек сөз бен заттың (денотаттың) арасында тікелей байланыс бар делінген. Әрине таным теориясы бойынша дүниені танып-білу объектив дүниедегі заттар туғызған түйсіктерден басталады. Осы түйсік арқылы қабылданған сигналдар мидың қызметі арқылы анализ, синтез жасалып жалпыланады. Осы жалпыланған бейне сөздің мағынасы ретінде қабылданып, дыбыстық комплекспен байланысады, сөз деген түсінікке негіз жасайды. Сондай-ақ сөз объектив дүниедегі заттармен, болып жатқан құбылыстармен де байланысады, бірақ бұл байланыс А. К. Аллендорф көрсеткендей тікелей байланыс болып шықпайды. Сөз бен затты (денотатты) байланыстырып тұратын ұғым бар. Басқа сөзбен айтқанда, дыбыстық комплекс пен мағына ұғымда жалпыланған бейне арқылы объектив дүниемен, ондағы заттармен, құбылыстармен байланысьш жатады. Мәселенің екінші жағы да бар. Адамдар өзара қатынас жасағанда сөзсіз түйсік туғызатын затты алдарына алып келіп, соны көрсеткен соң пікір алыспайды. Екінші сигнал системасының көмегімен (оның құдіретінің өзі де осында) затты тікелей көрсетпей-ақ қатынас жасауға мүмкіндік болады. Дыбыс материалдық дүние болғандықтан да түйсік туғызып, миды әрекетке түсіреді, өзіне сай келетін бейнені қайта оятады. Сол үшін де қатынас ироцесінде атау кезінде сөз бен зат (денотат) байланысқа түседі. Сондықтан да семантикалық үш бұрыштың астыңғы қабырғасын үзік сызықпен сызып, табиғи байланысының жоқтығын, шартты байланысы барлығын көрсеткен дұрыс (5-схеманы қараңыз). Әрине сөйлескен кезде адамдар затқа сүйенбей-ақ ұғымға, мағынаға сүйенбейді ме деген сұраудың туатындығы анық. Осыған байланысты совет тілшілерінің біразы сөз мағынасын семантикалық үш бұрыш арқылы түсіндіруге
қарсы шықса, ал кейбіреулері оларды басқа геометриялық фигуралар арқылы түсіндіруді ұсынады. В, А. Звегинцев сөз мағынасын объективтік дүниедегі заттар мен қүбылыстарға, тілдік система және ұғымға байланысты элементтерден тұрады дейді де семантикалық үш бұрышты басқаша құрастырады (Звегинцев 57, 146) *. Автордың пікірінше осы үш элемент сөз мағынасын жасайды. Тіл системасының мағынаны нақтылауда, қолданылу процестерінде тигізер пайдасы мол, бірақ ол өте аз зерттелінген. Ал ұғым мен объектив дүниедегі заттардың сөз мағынасын қалыптастыруда пайдасы барлығында дау жоқ. Бірақ автор кейінгі еңбектерінде, сол еңбегінің басқа беттерінде бүл пікіріне қарсы да шығады (6-схеманы қараңыз).
Соңғы кездерде жарық көрген еңбектерде де сөз мағынасын басқаша геометриялық схемалар негізінде анықтауға әрекет ету бар. Мысалы, А. А. Новиков екі түрлі геометриялық фигураларды ұсынады. А.А.Новиков ұсынған 7-схемадағы қосымша бұрыш мағына деп көрсетілген, оған себеп мағына мен ұғымның тең түспейтіндігін көрсету. Ал 8-схема осы жетінші схема негізінде туған. Трапецияның әр бұрышы өз алдына дербес деп есептелінеді. Мағынаның ұғымнан басқаша қасиетке ие екендігін, екеуінің тең түспейтіндігін қазіргі кезде көпшілік ғалымдарымыз мойындап жүр. Бірақ сөз мағынасының негізінде ұғым жатады ма? Сондықтан мағынаны ұғымнан бөліп алу қаншалықты дұрыс болады деген сұрау да туады. Әрине, семантикалық үш бұрышты талдау жасаған көпшілік ғалымдар В бұрышына мағына мен ұғымды қатар сыйғызған. Демек, бір бұрышта орналасқан екі түсінікті ажыратып, жеке-жеке бөліп беру теориялық жаңсақтық та, қателік те емес. Сондықтан да Г. П. Мельников, Г. Фреге, К. Огден мен И. Ричардс, А. Черч, С. Ульман, В. А. Звегинцев, Ю. С. Степанова, т. б. қолданған традициялық үш бұрыштың орнына біз қарапайым таңбалық қасиеті бар сөзді сипаттауда төрт бұрышты: таңба, денотат, таңбалық бейне және онымен байланысты денотаттық бейнені ұсынамыз. Басқаша айтқанда, біздің схемамызда таңба да, денотат та сақталынады. Бірақ әр түрлі түсіндіріп бірінде мағына, бірінде мән (смысл), бірде ұғым делініп жүрген үшінші бұрыштың орнына бір-бірімен байланысты екі, бірақ конкретті объект пайда болды: таңбаның бейнесі мен денотаттың бейнесі, оларды ішкі таңба, ішкі денотат деп атауға да болады, -- деген болатын (Мельников 78, 223) *.
ІІ. 1 Денотаттық мағына
Сөздің мағынасының қалыптасуында объектив дүниедегі заттар мен құбылыстармен байланысып жатқан мағыналық элементтің қызметі үлкен. Тіл білімінде бұл мағыналық элемент кейде денотат, кейде референт деп аталынып жүр. Жалпы бұл терминдердің екеуі де екі түрлі түсінікті білдіреді де, объектив дүниедегі заттарға екі түрлі категорияның негізінде барып байланысады. Д. Э. Розенталь мен М. А. Теленковалар бұл екі терминді былай түсіндіреді: Денотат (латынның dеnоtаге белгілеу, білдіру сөзінен). Белгілі бір сөз білдіретін объектив дүниедегі зат не құбылыстар (Розенталь 85, 66) *. Референт (латынның referens, referentis хабарлайтын деген сөзінен). Белгілі бір тілдік элемент қатынаста болып, ойдың элементтерін де тән алатын, ойда бейнеленген объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар (Розенталь 85, 266). Демек денотат сөздің мағынасы арқылы білдірілетін объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар болса, референт ұғымның негізінде жататын объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар. Бірақ бұл жерде басын ашып алуды қажет ететін бір жағдай бар. Сөз мағынасы ұғымға (ой элементі ретінде) байланыспай-ақ объектив дүниедегі заттар, құбылыстармен тікелей байланыса алады ма? Егер байланыспаса (біз солай ойлаймыз) онда ой негізіндегі объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардан (референттерден) денотаттың қандай айырмашылығы бар?
О. С. Ахманова денотат терминіне тікелей анықтама берместен денотаттық (денотативный) сын есіміне тоқталып, мынадай анықтама берген: Табиғаттағы заттардың табиғатын, ерекше белгісін көрсететін референтпен байланысты болу қызметі. Ал денотацияға: коннотацияға қарсы сөздің төл, негізгі мағынасын білдіру, -- деп анықтама берген (Ахманова 66, 128) *. Референт терминіне сөздің ішкі формасы ретінде тән алынатын ұғымның мазмұны деп анықтама берген (Ахманова 66, 384). Демек денотат пен референт өте тығыз байланыстағы түсініктер. Жоғарыдағы анықтамалардағы қағидаларды дұрыс деп санайтын болсақ, онда референт денотаттан кең түсінік. И. А. Стернин денотат пен референт терминдерін салыстыра отырып, оларға былай анықтама берген. Таңбаның (сөздің -- О.М.) референті сөйлеу кезінде байқалатын, барлық қасиетін толық қамтыған нақтылы жеке зат. Таңбаның денотаты ойлау процесі негізінде белініп алынып дерексізденген заттардың жеке-дара белгілері (Стернин 79, 45) *. Соңғы анықтаманың көрсетуінше денотат референттің құрамына енеді де, сөз мағынасының негізгі ядросын жасайды. Сондай-ак референттің құрамына енген заттардың барлық қасиеті сөздің мағына құрамына ене беруі шарт емес. Сондықтан да И. А. Стернин денотат дегеніміз белгілі бір сөзді айтқанда ойымызға келетін зат не оның белгілері дейді. Мысалы, үстел дегенде көз алдымызға аяқты (кейде 4, кейде 3), үсті тегіс, жазу не тамақ ішу үшін болжалданған жиһаз келеді. Бұл оның денотаттық мағынасы. Ал үстелдің төрт бұрышты не дөңгелек болуы, аласа не биік болуы, түсі, қандай заттардан жасалынғандығы т. б. қасиеттері үстелдің, денотаттық мағынасына енбейді, референттің құрамына енеді.
К. Огден мен И. Ричардстың семантикалық үш бұрышын өзінше талдау жасаған Г. Стрен референтті нақтылы (деректі) және абстракты референт деп екіге бөледі. Автордың көрсетуінше абстракты референт сөз мағынасымен тең түседі (Варина 63, 36) *. Осыған жақын пікір Ч. Морристің еңбектерінде де кездеседі. Айырмашылығы сол Моррис референт терминінің орнына денотат терминін, абстракт денотат терминінің орнына десигнат терминін қолданады. Десигнат терминін қазіргі кезде денотат терминімен синонимдес мағынада қолдану практикасы бар. Мысалы, О. С. Ах-манова Десигнат то же, что обозначаемое деп анықтама береді (Ахманова 66, 129) *. Денотат та, десигнат та, референт те логикада қолданылатын терминдер, мағынасы тіл білімінде қолданылғандағы мағынадан алшақ емес. Салыстырыңыз: Денотат (латынша designotio обозначение) -- белгілі бір атаумен аталынатын зат (Кондаков 75, 139) *. Десигнат (латынша: referens -- обозначение) -- сөйлеу кезінде білдірілетін сөздің мағынасы; белгілі бір сөз арқылы берілетін зат, объектив (Кондаков 75, 139). Референт (латынша referens сообщающий) тіл білімінде, логикада қолданылатын, сөз бен ұғымның байланысатын заттары (Кондаков 75, 516).
Егер денотат, десигнат, референт терминдеріне берілген анықтамаларды жинақтайтын болсақ, онда денотат, десигнат сөз мағынасын, референт ұғымның мәнімен сәйкес келеді. Егер осы негізде түсінетін болсақ, онда денотат пен референт тең түспейді; денотат референттің құрамына еніп кетеді де, ойдың бір элементі, сөздің лексикалық мағынасының негізгі тірегі ретінде алынады. Бірақ тіл білімі мен логикаға байланысты жазылған көпшілік еңбектерде денотат, референт, десигнат терминдері тең деп саналынады. Дегенмен де совет тіл білімінде денотат пен референттерді ажыратып көрсету басым. Сондықтан да И. А. Стернин Таңбаның денотаттық қатынасы системалы, референттік қатынаста система болмайды, -- деп те айырмашылығын көрсетеді. Олар арасындағы айырмашылықты көрсету үшін оқушы (учащийся) сөзіне талдау жасайды. Оқушы ретінде баланың барлық қасиеті қамтылуы керек. Яғни баланың жасы, киімі, мінез-құлқы, сыртқы көрінісі, т. б. қасиеттері оқушы сөзінің референті болады. Ал баланың белгілі бір оқу орнына (мектепке) байланысты болу қасиетін білдіру оның денотатын жасайды (Стернин 79, 46 -- 47) *.
Сөздің денотаттық мағынасы туралы сөз болғанда, ең алдымен оның объектив дүниедегі заттар мен түрлі құбылыстарға, заттардың амал-әрекеті мен түрлі қасиеттерін бейнелеп беру мүмкіндігі бірінші орында тұруы керек. Кез келген сөздің мағына құрамында объектив дүниедегі заттармен байланысьш жататын элемент бар дегенде осы денотаттық мағына еске түседі. Кей тілші ғалымдардың Сөз -- зат не түрлі құбылыс атауы дегенде осы қасиетті басты өлшем етіп алғаны анық көрінеді. Сөз мағынасының қалыптасуы мен объектив дүниені бейнелеу қасиетін
бір жақты түсіну, бір сатылы құбылыс деп қарау дұрыс болмайтындығы қандай анық болса, сөз мағынасын бір ғана объектив дүниедегі заттардың бейнесі деп түсіну де дұрыс болмайды. Сондай-ақ тіл бір не он ғасырдың жемісі емес. Ол өте ұзақ даму жолын басып өтіп, өзінің о бастағы объектив дүниемен байланысу формасын да өзгерткен. Осы ұзақ және үздіксіз дамудың нәтиже-сінде ғана сөз сөйлеу процесінде, белгілі бір заттың атауы ретінде, оның орнына жұмсалынып, араларына теңдік қоятындай дәрежеге келеді. Сол үшін де адамдар өзара сөйлескен кезде заттарды көрсетіп, түрлі амал-әрекет, қимылдар жасап жатуы шарт емес. Мысалы, Қар -- аппақ, түлкі -- қызыл, бүркіт -- қара, Үқсайды қаса сұлу шомылғанға (Абай) дегенде қарды, бүркітті, түлкіні, түрлі түстерді көз алдымызға келтіреміз, бірақ қардың, түлкінің, бүркіттің нақ сол жерде болуы шарт емес. Бұл, әрине, бір жағынан тілдің таңбалық қасиетімен байланысып жатса, екінші жағынан, сөз мағынасына да қатысты.
Денотаттық мағына таным теориясымен өте тығыз байланысты. Екінші сөзбен айтқанымызда, адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызатын заттың қасиеттері ғана денотаттық мағына жасай алады. Адамзат дүниені тануды түйсіктен бастайды. Бірақ бұдан адамдар түйсік туғызбайтын заттар мен заттардың түрлі қасиеттерін білмейді, білу мүмкіндігі жоқ деген қорытындыға келуге болмайды. Адамзат миының артықшылығы сол -- ойлау негізінде сезім мүшелері қабылдай алмайтын заттардың түрлі қасиеттерін де анықтай алу мүмкіндігі бар. Мысалы, адам жақсы, жаман қасиеттерді тікелей сезім арқылы қабылдай алмайды, бірақ көп жылдық тәжірибе, адамдар арасындағы қарым-қатынас нәтижесінде бір адам екінші бір адамға (не затқа) баға беріп, жақсы, жамандығын анықтайды. Сондықтан да сөз мағынасы мен объектив дүниедегі заттар туғызған түйсік тең түседі деу де дұрыс емес. Ал кей тілші-ғалымдардың тіпті сөз мағынасы өзі атауы болған заттармен тең түседі деген қағиданы да ұсынғаны мәлім. Мысалы, Сөз мағынасы, ең алдымен, экстролингвистикалық бағытта -- заттарға, құбылыстарға, объектив дүниедегі заттар қатынасына, қасиетіне -- заттық қатынас (соотносенность) деп түсіну керек, -- дейді М. Д. Степанова (Степанова 68, 67) *. Жалпы сөз мағынасын талдауда тіл элементі мен сөйлеу элементі ретінде қарау бір түрлі қорытындыға алып келе бермейді. Тіл элементі ретінде алғанда сөз мағынасының көлемі кең болады да, сөйлеу элементі ретінде алғанда оның көлемі тар болады. Сол үшін де сөйлеу кезінде сөз мағынасы нақты, анық көрінсе, тіл элементі ретінде қаралғанда онда жалпылық басым болады. Салыстырыңыз: жақсы сөзінің тілдік мағынасы -- ұнамды, оңды, түзу, жарамды. Бірақ сөйлеу кезінде бұл мағыналардың барлығы бірдей бой керсетпестен, біреуі ғана керінуі не басқа қырынан байқалынуы да мүмкін. Жақсы жігіт белгісі, Түзде мырза, үйде құл (Шешендік сөздер). Жат елдің алдында жақсы елдің баласы құсап тұрыңдар (Шешендік сөздер). Жақсы сөз -- жан азығы (Мақал). Жол-жөнекей ескерте кетерлік жағдай мынау: денотат, десигнат, референт терминдерінің мағыналарында айырмашылық болса да, олар көбінше синоним ретінде бірінің орнында екіншісі қолданыла береді. Тек арнайы зерттеу объектісі етіп алғанда ғана денотат пен референт арасындағы айырмашылықтар есепке алынады (Новое 82) *. Егер бұл терминдерді семантикалық үш бұрышқа салатын болсақ, олар Д бұрышынан орын алған болар еді. Демек А бұрышы сөздің дыбысталынуы (материалдық жағы), В бұрышында мағына (сигнификат не ұғыммен байланысатын элемент-тері), Д бұрышында денотат (объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар) жатады. Жоғарыда біз денотаттық мағына таным теориясымен байланысты анықталатындығын ескерткен болатынбыз. Шындығында да осы денотаттық мағына бөлшегі арқылы сөз объектив дүниемен байланысуы керек. Ол үшін объектив дүние адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызуы керек. В. И. Ленин Түйсік дегеніміз -- қозғалушы материяның бейнесі. Түйсік арқылы болмаса, біз басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да, қозғалыстың ешқандай формалары туралы да ештеңе біле алмаймыз, түйсіктер қозғалушы материяның біздегі сезім мүшелеріне әсер етуінен туады, -- деп жазған болатын (Ленин, 18, 344) *.
Түйсік дегеніміз объектив дүниедегі заттардың не олардың түрлі қасиеттері мен белгілерінің адамның сезім мүшелері арқылы бейнеленуін айтамыз (Общая 77, 229) *. Бейне түсінігін әр түрлі түсіндіруге болады. Бірақ түйсік арқылы объектив дүниені бейнелеуді көркем әдебиеттердегі объектив дүниені бейнелеумен салыстырып болмайды. Себебі көркем әдебиеттегі бейне жинақтық, белгілі бір көзқарасқа (не жазушының мақсатына байланысты) бейімделсе, таным процесіндегі бейне тікелей объектив дүниедегі заттардың қасиетіне (түсіне, дәміне, формасына, жасалынған материялына, белгілі бір кеңістіктердегі орнына т. б.) тікелей сүйенген бейне. Затты танып-білу үшін оны сөзсіз сезінуіміз керек. Басқаша айтқанда заттардың түрлі формасы, түсі, дәмі, исі, т. б. адамның сезім мүшесіне ықпал жасай, жүйке тамырларын тітіркендіреді. Айталық заттың түсі, формасы көзге, дәмі тілге, исі мұрынға түйсік туғызады, тітіркендіреді. Осы түйсіктер дүниені танудағы алғашқы сигналдар болып танылады. Дүниені танудың басқа жолы жоқ. Таным теориясының бірінші қағидасы біздің біліміміздің бірден-бір қайнар көзі түйсіктер болып табылады деген дұрыс қағида екендігі даусыз (Ленин 18, 134). Бұл қағиданың дұрыс екендігін психологтар да дәлелдеген болатын.
Заттардың барлық қасиеттері адамнын жүйке тамырларына бірдей әсер етіп, түйсік туғыза бермейді. Сонымен бірге заттардың барлық қасиеті (түйсік туғызатын) бір сезім мүшесі арқылы қабылдана бермейді. Сезімдер қабылдайтын сезім мүшелерінің түрлеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы, көру, дәм сезу, иіс білу, т. б. сезімдер адамның көз, тіл, құлақ, мұрын сияқты дене мүшелерімен байланысты болады. Психологтар сезімдерді табиғатына қарай үш түрге бөледі. Бірінші топқа объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдайтын бес түрлі сезімді: көру, есту, иіскеу, дәм және теріге байланысты сезімдерді қосады. Ал екінші топқа ішкі организмдермен (асқазан, өңеш, ішек) сезінуі байланысты сезінуді қосады. Үшінші топқа ауруды білдіру мен болжалды сезімді (дәлдікті) қосады (Крутецкий 80, 109) *. Сезінудің көп түрінің болуы объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың көп қырлылық қасиетімен тікелей байланысты.
Сезіну тек адамдарға ғана емес, тірі жанжануарлардың барлығына да тән. Олар арасындағы айырмашылық сол -- біреуінің жалпылық, екіншісінің дифференциалдық, үшіншісінің үстіртін, төртіншісінің бір жақтылығымен, толық болмауымен ерекшеленіп жатады. Мысалы, қыран құстың көзі адамның көзінен ұзақтағыны көреді, иттің құлағы адам естімейтін дыбыстарды ести алады, т. б. Адамдардың дүниені сезіну, білу мүмкіндігі мол болғанымен, ай-наладағы дүние туралы білімі шектелінген, сондай-ақ сезім мүшелерінің мүмкіншілігі де шексіз емес. Мысалы, адамның көзі, орта шамада, 380 -- 770 миллимикрон ұзындықтағы толқын арқылы берілген түсті, құлағы болса -- 16 мен 20000 діріл нәтижесінде пайда болған дыбысты қабылдау мүмкіндігі бар. Әрине маманданып жаттыққан құлақ (әншілер мен күйшілердің) пен көздің (суретшілер мен аңшылардың) мүмкіншіліктері басқаша болады.
Сезім мүшелері арқылы қабылданған түрлі информациялар мида анализ, синтез жасалынып, сол заттың түп нұсқасына жуық бейне жасалынады. Кейде сезім мүшелері арқылы алынған информациялар заттың толық бейнесін жасауға жеткіліксіз болуы да мүмкін. Соңғы жағдайда адамның өмір тәжірибесі, білімі көмекке келеді. Қысқасы сезім мүшелері арқылы қабылданған информациялар негізінде заттың, объектив дүниедегі түрлі құбылыстар мен қозғалыстардың субъектив бейнесінің жасалуына көмегі тиеді. Осы субъектив бейне сөз мағынасы мен ұғымның негізін жасайтын элемент болып саналады. Әрине түйсік арқылы қабылданған субъектив бейне мен объектив дүниедегі заттар, құбылыстар тең келмейді. Мысалы, заттың құрамында сезім мүшелеріне түйсік туғызбайтын, бірақ басқа түрлі аппараттар арқылы анықталған, қасиеттер де бар. Олар заттың құрамды элементтері болғанымен, субъектив бейне бола алмайды. Сондықтан да түйсік арқылы қабылданған бейне объектив дүниедегі заттарға өте жақын көшірме бейне бола алады. Сол зат туралы адамзаттың түсінігі (білімі) қаншалықты көп болса, субъектив бейне де сол затқа жақын бола береді. Сол үшін де қарапайым адамдар үшін тас -- таудың қатты жынысының бірі болса, геологтар үшін тас -- түрлі минералды тұздардың жиынтығы. Осыдан геологтар тастың түсін көріп-ақ олардың құрылымдық ерекшелігін, құндылығын анықтай алады.
Объектив дүниедегі заттар мен сол заттың адам санасындағы бейнесі арасына теңдік белгісін қоюға болмайтындығы анық. Сонымен бірге ол екеуінің арасында ешқандай ұқсастық жок деуге де болмайды. Ондай ұқсастықтың (тіпті өте жақын) бар екендігі, бірақ ол заттың фото-көшірмесі бола алмайтындығы да анық. Адамзат айналасындағы дуниені түйсініп қабылдағанда өзінің ойының қызметі нәтижесінде өзіне түйсік берген заттардың түрлі қасиеттерін де анықтайды, түйсікті синтез жасағанда сол анықтаған қасиеттерді де қосады. Мысалы, Алматының өзі қызыл иісті, үлкен алмасын көргенде, жемей тұрып-ақ оның дәмді екендігін сеземіз. Осы түйсік арқылы қабылданған объектив дүниедег заттардың барлық белгілері, қасиеттері сөздердің лексикалык мағынасының құрамына ену керек. Бірақ жоғарыда біз заттын барлық белгісі, қасиеттері сөздің лексикалық мағынасының құрамына ене бермейтіндігін айтқан болатынбыз. Демек, сөздің лексикалық мағынасы біз түйсік арқылы қабылдаған заттар туралы информацияның жиынтығы болмайды, тек сол мағынаны құрастыратын элементтердің бірі болып саналады.
Семантикалық үш бұрышты талдаған ғалымдардың көпшілігі Д бұрышын денотат деп атайды да, оны объектив дүниедегі заттармен теңестіреді. Ал түйсік арқылы қабылданғанда заттардын түрлі қасиеттері арасындағы бүтіндік жойылады да, жеке-жеке белгілерді береді, олардың бірі екіншісімен байланыспайды. Сондықтан да, М. Н. Руткеевич Лениннің пікірінше түйсік объектив заттың субъектив бейнесі дей отырып, Сезім заттың нақтылы (зеркальный) бейнесі емес, -- деген қорытынды жасайды (Краткий 75, 570) *. Рас кейбір философтар бұл қағиданы қабылдамайды. Сезім мен оны тудыратын объектив дүние арасында қатынастар бар, ол сезім мен объектив дүниедегі заттардың түрлі қатынастарымен тең түсіп жататын қатынастар, -- деушілер де бар (Философский 75, 304) *. Біз де олардың аралығында байланыс барлығын мойындаймыз, бірақ олар тең түсіп жататын, бірі екіншісінің фото-көшірмесі не дәл түсетін көшірмесі деп түсінбейміз. Міне осы объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға жақын келетін көшірмесі болып саналатын бейнесін біз идеалды (адам санасындағы) денотат деп атаймыз.
Идеалды денотат референт те, шын мағынасындағы зат та емес. Референт болу үшін түйсік арқылы қабылданған информация жалпылануы керек, ал денотат болу үшін объективтік қасиетке ие болу керек. Сонымен, идеалды денотат тікелей жүйке тамырларына түйсік туғызу арқылы қабылданған информация болып саналады. Бұл жерде, мынадай қорытынды шығаруға тура келеді. Сөздің лексикалық мағынасын объектив дүниемен байланыстырып тұратын, мағыналарға негіз болатын осы идеалды денотат. Идеалды денотат сөздің лексикалық мағынасының құрамына ену үшін жалпыланып өзінің нақтылық қасиетінен қол үзуі керек. Ал ой элементтерінің, түйсіктен басқаларының, барлығы да жалпылаушылық қасиетке ие.
Ойлау мидың қызметі негізінде іске асады. Ми -- адамның бас сүйегі ішінде орналасып, сыртқы дүниемен тікелей байланысқа түсе алмайтын мүше. Оны сыртқы дүниемен байланыстырып тұратын да адамдардың сезім мүшелері. Сезім мүшелері арқылы қабылданған информациялар ойлау процесінің негізінде жатады. Жалпы түйсік арқылы қабылданған объектив дүниедегі заттардың жеке-дара информациясы (біздің терминімізше идеалды денотат) мидың қызметі арқылы мида талданады, жалпыланады. Адам ойының фантазиясы, творчестволвіқ күші де жан-жануар дүниесінен дүниені танудағы айырмашылығы да нақ осы буында байқалынады. Егер ұғымды заттар мен құбылыстардағы жалпы қасиеттерді сәулелендіретін адам ойының бір формасы дейтін болсақ, бұл жалпылауды сөздің лексикалық (грамматикалық та) мағынасының құрамынан да табуға болады. Сондықтан да В. И. Ленин: Сезімдер реалдықты көрсетеді, ой мен сөз жалпыны көрсетеді, -- деген болатын (Ленин 29, 258) *.
Маркстік-лениндік дүние таным теориясы дүниені дұрыс танып, білудің заңдылығын үйретеді. Әрине дүниені танып-білуде шек жоқ. Заттардың табиғатын қаншалықты көп білсек, біздің зат не құбылыстар туралы біліміміз кеңейіп, заттарға жақындай түсеміз. Нақ осындай сөз мағынасын қаншалықты терең талдап түсіне берсек, ол туралы біліміміз кеңейіп, біліміміз арта бермек, бірақ бұл соңына жеттік деген сөз емес. Сөз мағынасының бізге құпия сыр болып жатқан жақтары да аз емес. Тіпті идеалды денотаттар бойында да құпия сыр барлығын жоққа шығаруға болмайды. Идеалды денотат ретінде сәулеленген заттың бейнесінің өзі де сөздің лексикалық мағынасының құрамына енбей қалуы мүмкін. Мысалы, сөздердің тура (номинативтік) мағыналарынан басқа мағыналарында денотаттың сақталынуы шарт емес. Салыстырыңыз: Ауылдың жаны -- терең сай, тасыған өзен гүрілдеп (Абай). Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рахым ойлап қой (Абай). Жүрегімнің түбіне терең бойла (Абай). Ал кейбір сөздердің номинативтік мағынасының өзі оның көзге көрінетін, сезім мүшелеріне түйсік туғызатын белгілерінен алшақ жатады. Мысалы, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде адам сөзіне: Ойлау және сөйлеу қабілеті бар, өмірге қажетті өндіріс құралдарын өндіре алатын және сол құралды қоғамдық еңбек процесінде пайдалана алатын жан иесі, кісі, -- деп анықтама берген (КЛТС-1, 62) *. Мұнда адамның көзге бірден түсетін сыртқы белгілері (екі аяғы, екі қолы, тік жүруі, басының орналасуы, бет пішімі, т. б.) адам сөзінің анықтамасына енбей қалған. Бұл жерде адам сөзіне анықтама бергенде сөздік жасаушы-лексикографтар адамның қоғам мүшесі ретінде атқаратын қызметін (әлеуметтік мәнін) негіз етіп алған да, басқа қасиеттерін ескермеген. Бірақ бұдан адам сөзінде идеалды денотат жоқ екен деген мағына тумауы керек. Ғылыми анықтама бермей күнделікті қолданылатын мағынасына назар аударатын болсақ, адам дегенде сөзсіз екі аяқты, тік жүретін, сөйлесіп қатынас жасасатын тірі жанды түсінетініміз анық.
Идеалды денотатты анықтауда, оның сөз мағынасындағы орнын белгілеуде А. А. Потебняның мына сөзін шеттеп өтуге болмайтын сияқты: Істің мәнісі мынау. Жалпы сөздің мағынасы дегенде екі түрлі нәрсе ұғынылады; оның біреуі тіл білімі аясына енеді. Оны біз жақын (ближащее) мағына деп атаймыз; басқа түрін -- басқа пәндер тексеретін алыс (дальнейшее) мағына деп атаймыз, -- деп ол сөз мағынасын екіге бөлген (Звегинцев 64, 146)*. А. А. Потебня алыс және жақын мағыналардың арасын ашып беруге әрекет еткен. Автордың пікірінше тек жакын мағына ғана сөйлеген кезде сөздің мағынасын жасайды, әрі жалпы бір тілде сөйлеген халықтарға түсінікті болады. А. А. Потебня соның үшін жақын мағына халықтық болады, ал алыс мағына болса жеке адамдарға тән болады деп есептейді. Мысал ретінде орыс тіліндегі клен (үйеңкі) сөзін келтіреді. Айталық сөйлесіп отырған екі адам клен дегенде екі түрлі (сөздің мағына көлемі екі түрлі) ұғымға келуі мүмкін. Сөйлеушінің біреуі үйеңкінің қандай ағаш екендігін, жапырағының үлкен болатындығын, жейтін жеміс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Семантикалық үш бұрыш ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ.2 Денотаттық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ.3 Сигнификаттық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ.4 Эмоциялық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...62
І.КІРІСПЕ
Сөздің мағына құрылымы семантикалық негізгі мәселесінің бірі болып табылса да әлі толық зерттелінбеген. Бұған оның өте күрделі құбылыс болуы себепші. Рас семасиология бойынша жазылған еңбектерде сөздің мағынасы күрделі екендігі, оның бірнеше кішкентай элементтерден кұралатындығы, сол элементтердің сөз мағынасының қалыптасуында үлкен ролі бар екендігі айтылса да, олар әлі бір шешімге келе алмаған (Новиков 82; Плотников 84; Уфимцева 86) *. Тіпті 1927 жылы С. К. Огден мен И. А. Ричардс ұсынған, кейінгі ғалымдардың көпшілігі қабылдаған семантикалық үш бұрыштың элементтерінің арақатынасын анықтауда да, түсіндіруде де күні бүгінге дейін бір ізділік жоқ. 1963 жылы МГУ-де болып еткен тілшілер мен философтардың сөз мағынасы туралы симпозиумінде В. М. Мальцев баяндама жасап, сөз мағынасына байланысты мына мәселелердің басын ашып алу керек деген болатын. Тіл материялық құбылыс па, идеялық па? Жоқ әлде екеуінің қосындысы ма? Ұғым тілдің құрамына ене ме, жоқ әлде осымен байланысты, объектив дүниені бейнелейді ме? Сол заттармен тікелей байланысқа түседі ме?
Біздіңше, мәселені сөздің лексикалық мағынасын қалай түсінуге болады деген сұрауды талқылаудан бастаған жөн. Егер біз сөз дегенде мағына мен дыбысталудың бірлігін түсінетін болсақ, онда мағына сөздің ішінде, соның құранды бөлшегі ретінде өмір сүреді. Ал сөз, өз жолымен, адамзаттың қатынас кұралы болатын тілдің элементі ретінде бір информацияны екінші біреуге жеткізу үшін қолданылады. Сондықтан да кез келген сөйлемде абзацта айтылған ой сол сейлемнің, абзацтың құрамындағы жеке сөздердің мағынасынан мүлде алшақ жатпайды, ұзап кете алмайды. Сол үшін Г. В. Колшанский Коммуникация өзара байланысқан пікір айту болғандықтан да сөздердің қатынасуын талап етеді және сөздерден сөйлем құрайды, -- деген болатын (Колшанский 75, 87) *. Бірақ сөйлемнің мағынасын тек сөздердің мағынасының арифметикалық қосындысынан шығаруға да бола бермейтін сияқты. Пікір алысу кезінде адамдар арасында түрлі жағдайлар, психологиялық қалыптарға байланысты эмоциялық мән қосылса, сөздердің өзара байланысынан туатын мағыналық ауытқулар сөйлемде бой көрсететіні анық. Қоммуникация, негізінен, екі не бірнеше адамдар аралығында болатындықтан олар (бір-бірімен түсінісулері керек. Сондықтан да бірі екіншісіне айтып жатқан хабардың негізінде жеке адамдарға бағынбайтын, белгілі бірқоғам мүшелеріне, сол тілде сөйлейтін адамдарға түсінікті мағына болады. Ол мағына объектив дүниедегі заттарды, заттардың қарым-қатынасын, табиғат құбылыстарын т. б. бейнелейді де, белгілі бір дыбыс не дыбыстар комплексімен байланысады. Міне осы дыбысталумен байланысқа түскен, объектив дүниенің бір ұшпағы болып саналатын, қоғам мүшелері тән алған сәулелену лексикалық мағынаның негізін жасайды.
Сөздердің лексикалық мағынасы бір ғана объектив дүниенің. және ондағы заттардың қарым-қатынасынан, олардың белгілі дәрежедегі көшірмесінен ғана жасалынбайды. Сондықтан да Сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз заттың, түстің, қимылдың т. б. атауы деген анықтаманы толық ғылыми анықтама деуден аулақпыз. Тілде заттардың не түрлі құбылыстардың атауы болмайтын, заттардың арасында түрлі қатынастарды білдірмейтін абстракты зат есімдердің бар екендігін де естен шығармау керек. Сондай-ақ сөздің лексикалық мағынасы біздің сезім мүшелеріміз арқылы кабылданған объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың белгісі мен қасиеттеріне де тең түсіп жатпайды; кейде асып, кейде кем түсіп жатады. Мысалы, химияны оқыған, оныншы класты бітірген кез келген совет адамы су дегенде оның мөлдір, сұйық зат екендігін көз алдына келтірумен бірге, судың Н20 (оттегі мен сутегінің қосындысы) екендігін де ойына келтіреді. Бірақ оттегі мен сутегі суды көргенде біздің сезім мүшелерімізге түйсік туғызбайды. Өмір тәжірибесімен байланысқанда ғана түйсік элементтері сөз мағынасының құрамына енеді. Салыстырыңыз: жанып тұрған отқа су құйсақ сөнетіндігін су құймай-ақ білеміз. Себебі ондай тәжірибе өмірде бірнеше рет қайталанған, дәлелдеп жатуды қажет етпейді. Дегенмен су дегенде біз оның қайнайтындығын,. буға айналатындығын, шөлді қандыратындығын, жерге сіцетін сияқты толып жатқан қасиеттерін бірден көз алдымызға келтіре қоймаймыз, оларды сөйлем ішінде белгілі бір ситуациямен байланысты ғана көз алдымызға келтіре аламыз.
Сөз мағынасын, сонымен бірге, ұғыммен де теңестіруге болмайды, бірақ мағынаның құрамында ұғым элементтері болатындығы анық. Сондықтан да сөз мағынасын өте кең келемде түсіндіруге негіз бар. Бұндай пікірлермен барлық тілші келісе бермейді. Сөз мағынасын алыс, жақын мағына деп (Потебня); номинативті (негізгі), келтірінді, фразалық байлаулы мағына деп (Виноградов) түрліше бөледі. Мұндай пікірлер осы кең түсінікті шектеу, саралау ниетінде туған. Әрине А. А. Потебня мен В. В. Виноградов және оның жолын қуушылар сөздің лексикалық мағынасының ішкі құрылымдық элементтеріне талдауды мақсат етпеген, тек сөздің мағына түрлерін ажыратуды ғана мақсат еткен.
Сөздің лексикалық мағынасы ішкі құрылым жағынан да бір монолит, бөлінбейтін түсінік емес. Мағынаның бұл қасиетін, ең алдымен, қолданушы адам мен сол адам мүше болған әлеуметтік ортадан іздеу керек. Әрине кез келген сөйлеуші адам белгілі бір информацияны екінші біреуге жеткізгенде жалаң информацияны ғана хабарламастан оған өзінің жеке басының көзқарасын да жеткізеді. Сөйлемнің грамматикалық белгісінің бірі болып сана-латын модалділік осыған негізделінген. Айтушы өз көзқарасын тектен-тек білдіріп қана қоймастан оны беру жолын да, айлатәсілдерді де ойлайды. Соңғы мақсат айтушы не жазушының сөздің кеп мағыналық қасиетімен, антонимдік, синонимдік қатарларынан пайдалануына итермелейді. Мысалы, Мен көрдім ұзын қайың құлағанын, Бас ұрып қара жерге сұлағанын. Жапырағы сарғайып, өлімсіреп, Байғұстың кім тыңдайды жылағанын (Абай). Ұлы Абай бұл өлеңінде қайыңға жан бітіріп, адамша жылатып тұр. Жылаудың адамзатқа тән екендігі, ішкі қайғы-ызаның шектен асып, көзден жас болып ағу екендігі анық. Бірақ қайың ағаштан ондай қайғызар сезіндіріп, адамша жылатып тұрған Абай, Абайдың ойы. Жайшылықта ағаш жылады, тау жылады десек қисынсыз болар еді, ал бұл тіркесте ондай жаттық жоқ. Сөз мағынасының құрылымдық элементтерін анықтауда мағынаның барлық қырын қамтуға әрекет ету керек.
Сөз мағынасының құрылымын анықтауда, оның элементтерін белгілеуде ғалымдар арасында бір ізділіктің болмауы, қазіргі күнде бірнеше көзқарастың қалыптасуына алып келген. Сайып келгенде сөздердің мағынасының құрылымдық элементтерін анықтау, көпшілік жағдайда, ғалымдардың сөз мағынасын қалай түсінуімен тікелей байланысты. Мысалы, бір топ ғалымдар сөздің мағынасы сөз бен объектив дүниенің адам санасындағы бейнесінің дыбысталумен қатынасы деп түсінеді (Мальцев 63, 5) *. Тіпті В. М. Мальцев сөз мағынасы оның құрамына енбейді, сөзден тыс жатады деп есептейді.
...Мағына сөздің ішіне бір элемент ретінде енбейді, оның негізін жасамайды, бірақ онымен байланысты, онсыз мән болмайды, -- деп жазады (Мальцев 63, 6). Ал Э. Бенве-нист болса, Тіл элементтерінің мағынасы тілдің жоғарғы саты-сының элементі болу мүмкіндігімен анықталады, -- дейді (Бенвенист 74, 137) *. Басқа совет тілшілері арасында да бұл типтес пікірлердің барлығы алдыңғы тарауларда айтылған, пікірлеріне талдау жасалынған болатын. Егер мағына тілден тыс жататын болса, олар тіл элементтерінің қатынасы негізінде жасалынатын болса, онда сөз мағынасының құрылымы туралы сөз етудің өзі артық болған болар еді.
Екінші бір топ ғалымдар сөз мағынасын ұғыммен байланыстырып анықтауды ұсынады. Мысалы, Л. О. Резниқов Біздің ойымызша, сөз шындығында ұғымды білдіреді, яғни объектив дүниенің бейнесін білдіреді (Резников 58, 30) *.. Ал И. С. Топорцев болса, Лексикалық бірліктің идеялық жағы сезіну, қабылдау, түсінік және ұғым сияқты психологиялық ұғымның біреуімен байланысты, -- дейді (Топорцев 75, 17) *. Әрине сөз мағынасы мен ұғым арасында байланыс бар дегенде аз да болса шындық бар. Бірақ сөз мағынасы мен ұғымды тең деп, барабар қоюға болмайды. Тіл білімінде ол екі категорияны барабар санап, тең қоюшылар кездеседі. Ешқашан да ұғымның көлемі мен мазмұны, бір жағынан, сөздің мағынасы мен көлемінің, екінші жағынан, арасында айырмашылық болмауы керек... Сөз мағынасы -- ұғым, -- деп көрсетеді П. С. Попов (Попов 56) *.
Сөз мағынасын талдауда оның компоненттерінің ішінде ең негізгісі, мағынаның ядросы болып саналатын объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың адам санасындағы бейнесімен байланысып жататын белшегі. Бірақ бұл тіл элементтерінің өзара түрлі қатынастары арқылы анықталмайды, керісінше сөздің лексикалық мағынасының негізі болу керек. Совет тіл білімінде сөздің мағынасын осындай қатынастар арқылы яғни заттар мен объек-тив дүниенің адам санасындағы бейнесінің арасындағы байланыстан шығаруға әрекет етушілер болған. Алдыңғы тарауларда көрсетілгендей түрлі қатынас арқылы мағынаны анықтау нақтылы бір қорытындыға алып келе алмайды, сөз мағынасының құрылымы туралы пікірімізді тереңдете алмайды. Бұл мәселе туралы тіл философиясымен айналысқан ғалымдарымыз да өз пікірлерін білдірген.
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1 Семантикалық үш бұрыш
Сөз мағынасының құрылымдық элементтерін анықтауды К. Огден мен И. Ричардстың семантикалық үш бұрышының бұрыштарын түсіндіруден бастаған дұрыс. Бұл үш бұрышты ғылыми еңбектерде семантикалық үш бұрыш деп атау да бар. Үш бұрыштың А бұрышы сөздердің дыбысталуын керсетсе, В бұрышы ұғымды, мағынаны, ал Д бұрышы объектив дүниедегі затты, денотатты (референтті) керсетеді. АВ қабырғасы дыбысталу мен үғымды, мағынаны байланыстырса (таңбалық қасиетке негізделініп), ВД қабырғасы зат пен ой арасындағы (бейнелік таным процесімен байланысты) байланысты керсетеді. Бірақ қазіргі жарық көрген еңбектерде семантикалық үш бұрыштың бұрыштарының ара қатынасын анықтауда бір ізділік жоқ. Мысалы, швед ғалымы Г. Стерн А бұрышы сөз (Огден мен Ричардста символ) деп аталын- са, В бұрышы мағына (Огден мен Ричардста ой) деп, Д бұрышын референт (Огден мен Ричардста да референт) деп белгілеген. Бірақ АВ қабырғасы мағынаны білдіреді (Огден мен Ричардста символды білдіреді) десе, ВД қабырғасы референттің субъектив түсінігін білдіреді деген. Екі еңбекте де АД қабырғасы үзік сызықпен сызылған, себебі сөз бен референт арасында тікелей байланыс жоқ деп есептейді. Совет тілшілері арасында да бұл семантикалық үш бұрышқа байланысты айтылған пікірлер бар. Мысалы, К. А. Аллендорф семантикалық үш бұрыш туралы өзіне дейінгі айтылған пікірлерді салыстыра отырып, Ұғымның үздіксіз дамуы объектив дүниенің күннен күнге толық танылуынан хабар береді. Семантикалық үш бұрыштың барлық бұрыштары өзара тығыз байланысты болады. Сондықтан да үш бұрыштың барлық жағы жабық, -- деп семантикалық үш бұрыштың астыңғы қабырғасын да (АД қабырғасын) бітеу сызықпен сызады (Аллендорф 65, 44 -- 45) *. Жалпы, автор, өз пікірін басқа авторлардың талқылауларымен салыстыра отырып айтқан. Бұл үш бұрышты талдап көрсету арқылы традициялық семантикалық талдаулар мен функционалды семантикалық талдаудың жалпы бағытын анықтауға болады. Салыстырыңыз:
1. Шет ел традициялық семантикалық үш бұрышы. 2. Шет ел функционалды семантикалық үш бұрышы. 3. К. А. Аллендорфтың сызған семантикалық үш бұрышы.
Бұл семантикалық үш бұрыштың А бұрыштары сөзге тең, бірақ әр ағымның өкілдері оны өздерінше ата.йды. Шет ел традициялық семантика өкілдері А бұрышын символ не сөздің дыбыстық жағы деп атаса, функционалды семантика өкілдері сөз (символ) деп атайды. Совет тіл білімінде ол бұрыш тек сөз деп аталынады. Бұлар арасындағы айырмашылық тек атауларында ғана емес, олардың ұғыммен (кейде мағынамен) байланысын анықтауда. Ұғым бұл үш бұрыштың В бұрышында орналасқан. Тек традициялық семантика өкілдері ғана бұны мағына деп атайды, ал басқалары семантиканы анықтағанда оны ұғым деп көрсетеді. Семантикалық үш бұрышты талдағанда традициялық семантика әкілдері де, шет ел функционал семантика екілдері де В бұрышынан бастайды да (яғни мағынадан), оны басқа бұрыштармен байланыстырады. Екінші сөзбен айтқанда, традициялық семантика өкілдері ұғым дыбыспен және денотатпен байланысады деп түсіндіреді, бірақ сөз бен зат (денотат) ешқандай байланысқа түспейді деген қағиданы қолдайды. АВ қабырғасында екі жақтан да стрелка қою да бар. Бұның мағынасы сол -- мағына дыбысталумен байланысады, сөз де мағынамен байланысады. Ал зат (денотат) мағынамен байланыспайды, керісінше, мағына затпен байланысады. Демек олар заттан мағынаға өтетін байланыс жоқ, мағынадан затқа өтетін байланыс бар деп есептеген.
Функционалды семантика өкілдері де сөз мағынасындағы денотаттық мағына элементтерінің барлығын мойындамайды, сөздердің мағынасын сөйлем құрамындағы сөздердің ара қатынасынан не лексико-семантикалық топтағы сөздердің орнына қарай анықтауды ұсынады. Сондықтан да олар ұсынған семантикалық үш бұрышта (біздің схемамыздағы екінші үш бұрыш) стрелка мағынадан (В бұрышынан) басталып (олардың термині бойынша ұғым) сөзге, одан ұғымға қайта келеді. Сөз мағынасының құрамында тілдің ішкі заңдылығымен байланысты туатын мағыналык элементтердің барлығын мойындасақ (ол туралы кейінгі тарауларда сөз болады) та, сөз мағынасының денотатпен байланысы жоқ деген тезисті қабылдау мүмкін емес. К. А. Аллендорфтың ұсынған үш бұрышында стрелка Д бұрышынан (денотаттан) басталады да ол ұғымға, ұғымнан сөзге, сөз болса денотатпен байланысады (Аллендорф 65, 45 -- 46). К. А. Аллендорфтың семантикалық үш бұрышының басқа үш бұрыштардан айырмашылығы сол -- соңғыда АД қабырғасы да бүтін сызықпен сызылған, демек сөз бен заттың (денотаттың) арасында тікелей байланыс бар делінген. Әрине таным теориясы бойынша дүниені танып-білу объектив дүниедегі заттар туғызған түйсіктерден басталады. Осы түйсік арқылы қабылданған сигналдар мидың қызметі арқылы анализ, синтез жасалып жалпыланады. Осы жалпыланған бейне сөздің мағынасы ретінде қабылданып, дыбыстық комплекспен байланысады, сөз деген түсінікке негіз жасайды. Сондай-ақ сөз объектив дүниедегі заттармен, болып жатқан құбылыстармен де байланысады, бірақ бұл байланыс А. К. Аллендорф көрсеткендей тікелей байланыс болып шықпайды. Сөз бен затты (денотатты) байланыстырып тұратын ұғым бар. Басқа сөзбен айтқанда, дыбыстық комплекс пен мағына ұғымда жалпыланған бейне арқылы объектив дүниемен, ондағы заттармен, құбылыстармен байланысьш жатады. Мәселенің екінші жағы да бар. Адамдар өзара қатынас жасағанда сөзсіз түйсік туғызатын затты алдарына алып келіп, соны көрсеткен соң пікір алыспайды. Екінші сигнал системасының көмегімен (оның құдіретінің өзі де осында) затты тікелей көрсетпей-ақ қатынас жасауға мүмкіндік болады. Дыбыс материалдық дүние болғандықтан да түйсік туғызып, миды әрекетке түсіреді, өзіне сай келетін бейнені қайта оятады. Сол үшін де қатынас ироцесінде атау кезінде сөз бен зат (денотат) байланысқа түседі. Сондықтан да семантикалық үш бұрыштың астыңғы қабырғасын үзік сызықпен сызып, табиғи байланысының жоқтығын, шартты байланысы барлығын көрсеткен дұрыс (5-схеманы қараңыз). Әрине сөйлескен кезде адамдар затқа сүйенбей-ақ ұғымға, мағынаға сүйенбейді ме деген сұраудың туатындығы анық. Осыған байланысты совет тілшілерінің біразы сөз мағынасын семантикалық үш бұрыш арқылы түсіндіруге
қарсы шықса, ал кейбіреулері оларды басқа геометриялық фигуралар арқылы түсіндіруді ұсынады. В, А. Звегинцев сөз мағынасын объективтік дүниедегі заттар мен қүбылыстарға, тілдік система және ұғымға байланысты элементтерден тұрады дейді де семантикалық үш бұрышты басқаша құрастырады (Звегинцев 57, 146) *. Автордың пікірінше осы үш элемент сөз мағынасын жасайды. Тіл системасының мағынаны нақтылауда, қолданылу процестерінде тигізер пайдасы мол, бірақ ол өте аз зерттелінген. Ал ұғым мен объектив дүниедегі заттардың сөз мағынасын қалыптастыруда пайдасы барлығында дау жоқ. Бірақ автор кейінгі еңбектерінде, сол еңбегінің басқа беттерінде бүл пікіріне қарсы да шығады (6-схеманы қараңыз).
Соңғы кездерде жарық көрген еңбектерде де сөз мағынасын басқаша геометриялық схемалар негізінде анықтауға әрекет ету бар. Мысалы, А. А. Новиков екі түрлі геометриялық фигураларды ұсынады. А.А.Новиков ұсынған 7-схемадағы қосымша бұрыш мағына деп көрсетілген, оған себеп мағына мен ұғымның тең түспейтіндігін көрсету. Ал 8-схема осы жетінші схема негізінде туған. Трапецияның әр бұрышы өз алдына дербес деп есептелінеді. Мағынаның ұғымнан басқаша қасиетке ие екендігін, екеуінің тең түспейтіндігін қазіргі кезде көпшілік ғалымдарымыз мойындап жүр. Бірақ сөз мағынасының негізінде ұғым жатады ма? Сондықтан мағынаны ұғымнан бөліп алу қаншалықты дұрыс болады деген сұрау да туады. Әрине, семантикалық үш бұрышты талдау жасаған көпшілік ғалымдар В бұрышына мағына мен ұғымды қатар сыйғызған. Демек, бір бұрышта орналасқан екі түсінікті ажыратып, жеке-жеке бөліп беру теориялық жаңсақтық та, қателік те емес. Сондықтан да Г. П. Мельников, Г. Фреге, К. Огден мен И. Ричардс, А. Черч, С. Ульман, В. А. Звегинцев, Ю. С. Степанова, т. б. қолданған традициялық үш бұрыштың орнына біз қарапайым таңбалық қасиеті бар сөзді сипаттауда төрт бұрышты: таңба, денотат, таңбалық бейне және онымен байланысты денотаттық бейнені ұсынамыз. Басқаша айтқанда, біздің схемамызда таңба да, денотат та сақталынады. Бірақ әр түрлі түсіндіріп бірінде мағына, бірінде мән (смысл), бірде ұғым делініп жүрген үшінші бұрыштың орнына бір-бірімен байланысты екі, бірақ конкретті объект пайда болды: таңбаның бейнесі мен денотаттың бейнесі, оларды ішкі таңба, ішкі денотат деп атауға да болады, -- деген болатын (Мельников 78, 223) *.
ІІ. 1 Денотаттық мағына
Сөздің мағынасының қалыптасуында объектив дүниедегі заттар мен құбылыстармен байланысып жатқан мағыналық элементтің қызметі үлкен. Тіл білімінде бұл мағыналық элемент кейде денотат, кейде референт деп аталынып жүр. Жалпы бұл терминдердің екеуі де екі түрлі түсінікті білдіреді де, объектив дүниедегі заттарға екі түрлі категорияның негізінде барып байланысады. Д. Э. Розенталь мен М. А. Теленковалар бұл екі терминді былай түсіндіреді: Денотат (латынның dеnоtаге белгілеу, білдіру сөзінен). Белгілі бір сөз білдіретін объектив дүниедегі зат не құбылыстар (Розенталь 85, 66) *. Референт (латынның referens, referentis хабарлайтын деген сөзінен). Белгілі бір тілдік элемент қатынаста болып, ойдың элементтерін де тән алатын, ойда бейнеленген объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар (Розенталь 85, 266). Демек денотат сөздің мағынасы арқылы білдірілетін объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар болса, референт ұғымның негізінде жататын объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар. Бірақ бұл жерде басын ашып алуды қажет ететін бір жағдай бар. Сөз мағынасы ұғымға (ой элементі ретінде) байланыспай-ақ объектив дүниедегі заттар, құбылыстармен тікелей байланыса алады ма? Егер байланыспаса (біз солай ойлаймыз) онда ой негізіндегі объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардан (референттерден) денотаттың қандай айырмашылығы бар?
О. С. Ахманова денотат терминіне тікелей анықтама берместен денотаттық (денотативный) сын есіміне тоқталып, мынадай анықтама берген: Табиғаттағы заттардың табиғатын, ерекше белгісін көрсететін референтпен байланысты болу қызметі. Ал денотацияға: коннотацияға қарсы сөздің төл, негізгі мағынасын білдіру, -- деп анықтама берген (Ахманова 66, 128) *. Референт терминіне сөздің ішкі формасы ретінде тән алынатын ұғымның мазмұны деп анықтама берген (Ахманова 66, 384). Демек денотат пен референт өте тығыз байланыстағы түсініктер. Жоғарыдағы анықтамалардағы қағидаларды дұрыс деп санайтын болсақ, онда референт денотаттан кең түсінік. И. А. Стернин денотат пен референт терминдерін салыстыра отырып, оларға былай анықтама берген. Таңбаның (сөздің -- О.М.) референті сөйлеу кезінде байқалатын, барлық қасиетін толық қамтыған нақтылы жеке зат. Таңбаның денотаты ойлау процесі негізінде белініп алынып дерексізденген заттардың жеке-дара белгілері (Стернин 79, 45) *. Соңғы анықтаманың көрсетуінше денотат референттің құрамына енеді де, сөз мағынасының негізгі ядросын жасайды. Сондай-ак референттің құрамына енген заттардың барлық қасиеті сөздің мағына құрамына ене беруі шарт емес. Сондықтан да И. А. Стернин денотат дегеніміз белгілі бір сөзді айтқанда ойымызға келетін зат не оның белгілері дейді. Мысалы, үстел дегенде көз алдымызға аяқты (кейде 4, кейде 3), үсті тегіс, жазу не тамақ ішу үшін болжалданған жиһаз келеді. Бұл оның денотаттық мағынасы. Ал үстелдің төрт бұрышты не дөңгелек болуы, аласа не биік болуы, түсі, қандай заттардан жасалынғандығы т. б. қасиеттері үстелдің, денотаттық мағынасына енбейді, референттің құрамына енеді.
К. Огден мен И. Ричардстың семантикалық үш бұрышын өзінше талдау жасаған Г. Стрен референтті нақтылы (деректі) және абстракты референт деп екіге бөледі. Автордың көрсетуінше абстракты референт сөз мағынасымен тең түседі (Варина 63, 36) *. Осыған жақын пікір Ч. Морристің еңбектерінде де кездеседі. Айырмашылығы сол Моррис референт терминінің орнына денотат терминін, абстракт денотат терминінің орнына десигнат терминін қолданады. Десигнат терминін қазіргі кезде денотат терминімен синонимдес мағынада қолдану практикасы бар. Мысалы, О. С. Ах-манова Десигнат то же, что обозначаемое деп анықтама береді (Ахманова 66, 129) *. Денотат та, десигнат та, референт те логикада қолданылатын терминдер, мағынасы тіл білімінде қолданылғандағы мағынадан алшақ емес. Салыстырыңыз: Денотат (латынша designotio обозначение) -- белгілі бір атаумен аталынатын зат (Кондаков 75, 139) *. Десигнат (латынша: referens -- обозначение) -- сөйлеу кезінде білдірілетін сөздің мағынасы; белгілі бір сөз арқылы берілетін зат, объектив (Кондаков 75, 139). Референт (латынша referens сообщающий) тіл білімінде, логикада қолданылатын, сөз бен ұғымның байланысатын заттары (Кондаков 75, 516).
Егер денотат, десигнат, референт терминдеріне берілген анықтамаларды жинақтайтын болсақ, онда денотат, десигнат сөз мағынасын, референт ұғымның мәнімен сәйкес келеді. Егер осы негізде түсінетін болсақ, онда денотат пен референт тең түспейді; денотат референттің құрамына еніп кетеді де, ойдың бір элементі, сөздің лексикалық мағынасының негізгі тірегі ретінде алынады. Бірақ тіл білімі мен логикаға байланысты жазылған көпшілік еңбектерде денотат, референт, десигнат терминдері тең деп саналынады. Дегенмен де совет тіл білімінде денотат пен референттерді ажыратып көрсету басым. Сондықтан да И. А. Стернин Таңбаның денотаттық қатынасы системалы, референттік қатынаста система болмайды, -- деп те айырмашылығын көрсетеді. Олар арасындағы айырмашылықты көрсету үшін оқушы (учащийся) сөзіне талдау жасайды. Оқушы ретінде баланың барлық қасиеті қамтылуы керек. Яғни баланың жасы, киімі, мінез-құлқы, сыртқы көрінісі, т. б. қасиеттері оқушы сөзінің референті болады. Ал баланың белгілі бір оқу орнына (мектепке) байланысты болу қасиетін білдіру оның денотатын жасайды (Стернин 79, 46 -- 47) *.
Сөздің денотаттық мағынасы туралы сөз болғанда, ең алдымен оның объектив дүниедегі заттар мен түрлі құбылыстарға, заттардың амал-әрекеті мен түрлі қасиеттерін бейнелеп беру мүмкіндігі бірінші орында тұруы керек. Кез келген сөздің мағына құрамында объектив дүниедегі заттармен байланысьш жататын элемент бар дегенде осы денотаттық мағына еске түседі. Кей тілші ғалымдардың Сөз -- зат не түрлі құбылыс атауы дегенде осы қасиетті басты өлшем етіп алғаны анық көрінеді. Сөз мағынасының қалыптасуы мен объектив дүниені бейнелеу қасиетін
бір жақты түсіну, бір сатылы құбылыс деп қарау дұрыс болмайтындығы қандай анық болса, сөз мағынасын бір ғана объектив дүниедегі заттардың бейнесі деп түсіну де дұрыс болмайды. Сондай-ақ тіл бір не он ғасырдың жемісі емес. Ол өте ұзақ даму жолын басып өтіп, өзінің о бастағы объектив дүниемен байланысу формасын да өзгерткен. Осы ұзақ және үздіксіз дамудың нәтиже-сінде ғана сөз сөйлеу процесінде, белгілі бір заттың атауы ретінде, оның орнына жұмсалынып, араларына теңдік қоятындай дәрежеге келеді. Сол үшін де адамдар өзара сөйлескен кезде заттарды көрсетіп, түрлі амал-әрекет, қимылдар жасап жатуы шарт емес. Мысалы, Қар -- аппақ, түлкі -- қызыл, бүркіт -- қара, Үқсайды қаса сұлу шомылғанға (Абай) дегенде қарды, бүркітті, түлкіні, түрлі түстерді көз алдымызға келтіреміз, бірақ қардың, түлкінің, бүркіттің нақ сол жерде болуы шарт емес. Бұл, әрине, бір жағынан тілдің таңбалық қасиетімен байланысып жатса, екінші жағынан, сөз мағынасына да қатысты.
Денотаттық мағына таным теориясымен өте тығыз байланысты. Екінші сөзбен айтқанымызда, адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызатын заттың қасиеттері ғана денотаттық мағына жасай алады. Адамзат дүниені тануды түйсіктен бастайды. Бірақ бұдан адамдар түйсік туғызбайтын заттар мен заттардың түрлі қасиеттерін білмейді, білу мүмкіндігі жоқ деген қорытындыға келуге болмайды. Адамзат миының артықшылығы сол -- ойлау негізінде сезім мүшелері қабылдай алмайтын заттардың түрлі қасиеттерін де анықтай алу мүмкіндігі бар. Мысалы, адам жақсы, жаман қасиеттерді тікелей сезім арқылы қабылдай алмайды, бірақ көп жылдық тәжірибе, адамдар арасындағы қарым-қатынас нәтижесінде бір адам екінші бір адамға (не затқа) баға беріп, жақсы, жамандығын анықтайды. Сондықтан да сөз мағынасы мен объектив дүниедегі заттар туғызған түйсік тең түседі деу де дұрыс емес. Ал кей тілші-ғалымдардың тіпті сөз мағынасы өзі атауы болған заттармен тең түседі деген қағиданы да ұсынғаны мәлім. Мысалы, Сөз мағынасы, ең алдымен, экстролингвистикалық бағытта -- заттарға, құбылыстарға, объектив дүниедегі заттар қатынасына, қасиетіне -- заттық қатынас (соотносенность) деп түсіну керек, -- дейді М. Д. Степанова (Степанова 68, 67) *. Жалпы сөз мағынасын талдауда тіл элементі мен сөйлеу элементі ретінде қарау бір түрлі қорытындыға алып келе бермейді. Тіл элементі ретінде алғанда сөз мағынасының көлемі кең болады да, сөйлеу элементі ретінде алғанда оның көлемі тар болады. Сол үшін де сөйлеу кезінде сөз мағынасы нақты, анық көрінсе, тіл элементі ретінде қаралғанда онда жалпылық басым болады. Салыстырыңыз: жақсы сөзінің тілдік мағынасы -- ұнамды, оңды, түзу, жарамды. Бірақ сөйлеу кезінде бұл мағыналардың барлығы бірдей бой керсетпестен, біреуі ғана керінуі не басқа қырынан байқалынуы да мүмкін. Жақсы жігіт белгісі, Түзде мырза, үйде құл (Шешендік сөздер). Жат елдің алдында жақсы елдің баласы құсап тұрыңдар (Шешендік сөздер). Жақсы сөз -- жан азығы (Мақал). Жол-жөнекей ескерте кетерлік жағдай мынау: денотат, десигнат, референт терминдерінің мағыналарында айырмашылық болса да, олар көбінше синоним ретінде бірінің орнында екіншісі қолданыла береді. Тек арнайы зерттеу объектісі етіп алғанда ғана денотат пен референт арасындағы айырмашылықтар есепке алынады (Новое 82) *. Егер бұл терминдерді семантикалық үш бұрышқа салатын болсақ, олар Д бұрышынан орын алған болар еді. Демек А бұрышы сөздің дыбысталынуы (материалдық жағы), В бұрышында мағына (сигнификат не ұғыммен байланысатын элемент-тері), Д бұрышында денотат (объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар) жатады. Жоғарыда біз денотаттық мағына таным теориясымен байланысты анықталатындығын ескерткен болатынбыз. Шындығында да осы денотаттық мағына бөлшегі арқылы сөз объектив дүниемен байланысуы керек. Ол үшін объектив дүние адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызуы керек. В. И. Ленин Түйсік дегеніміз -- қозғалушы материяның бейнесі. Түйсік арқылы болмаса, біз басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да, қозғалыстың ешқандай формалары туралы да ештеңе біле алмаймыз, түйсіктер қозғалушы материяның біздегі сезім мүшелеріне әсер етуінен туады, -- деп жазған болатын (Ленин, 18, 344) *.
Түйсік дегеніміз объектив дүниедегі заттардың не олардың түрлі қасиеттері мен белгілерінің адамның сезім мүшелері арқылы бейнеленуін айтамыз (Общая 77, 229) *. Бейне түсінігін әр түрлі түсіндіруге болады. Бірақ түйсік арқылы объектив дүниені бейнелеуді көркем әдебиеттердегі объектив дүниені бейнелеумен салыстырып болмайды. Себебі көркем әдебиеттегі бейне жинақтық, белгілі бір көзқарасқа (не жазушының мақсатына байланысты) бейімделсе, таным процесіндегі бейне тікелей объектив дүниедегі заттардың қасиетіне (түсіне, дәміне, формасына, жасалынған материялына, белгілі бір кеңістіктердегі орнына т. б.) тікелей сүйенген бейне. Затты танып-білу үшін оны сөзсіз сезінуіміз керек. Басқаша айтқанда заттардың түрлі формасы, түсі, дәмі, исі, т. б. адамның сезім мүшесіне ықпал жасай, жүйке тамырларын тітіркендіреді. Айталық заттың түсі, формасы көзге, дәмі тілге, исі мұрынға түйсік туғызады, тітіркендіреді. Осы түйсіктер дүниені танудағы алғашқы сигналдар болып танылады. Дүниені танудың басқа жолы жоқ. Таным теориясының бірінші қағидасы біздің біліміміздің бірден-бір қайнар көзі түйсіктер болып табылады деген дұрыс қағида екендігі даусыз (Ленин 18, 134). Бұл қағиданың дұрыс екендігін психологтар да дәлелдеген болатын.
Заттардың барлық қасиеттері адамнын жүйке тамырларына бірдей әсер етіп, түйсік туғыза бермейді. Сонымен бірге заттардың барлық қасиеті (түйсік туғызатын) бір сезім мүшесі арқылы қабылдана бермейді. Сезімдер қабылдайтын сезім мүшелерінің түрлеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы, көру, дәм сезу, иіс білу, т. б. сезімдер адамның көз, тіл, құлақ, мұрын сияқты дене мүшелерімен байланысты болады. Психологтар сезімдерді табиғатына қарай үш түрге бөледі. Бірінші топқа объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдайтын бес түрлі сезімді: көру, есту, иіскеу, дәм және теріге байланысты сезімдерді қосады. Ал екінші топқа ішкі организмдермен (асқазан, өңеш, ішек) сезінуі байланысты сезінуді қосады. Үшінші топқа ауруды білдіру мен болжалды сезімді (дәлдікті) қосады (Крутецкий 80, 109) *. Сезінудің көп түрінің болуы объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың көп қырлылық қасиетімен тікелей байланысты.
Сезіну тек адамдарға ғана емес, тірі жанжануарлардың барлығына да тән. Олар арасындағы айырмашылық сол -- біреуінің жалпылық, екіншісінің дифференциалдық, үшіншісінің үстіртін, төртіншісінің бір жақтылығымен, толық болмауымен ерекшеленіп жатады. Мысалы, қыран құстың көзі адамның көзінен ұзақтағыны көреді, иттің құлағы адам естімейтін дыбыстарды ести алады, т. б. Адамдардың дүниені сезіну, білу мүмкіндігі мол болғанымен, ай-наладағы дүние туралы білімі шектелінген, сондай-ақ сезім мүшелерінің мүмкіншілігі де шексіз емес. Мысалы, адамның көзі, орта шамада, 380 -- 770 миллимикрон ұзындықтағы толқын арқылы берілген түсті, құлағы болса -- 16 мен 20000 діріл нәтижесінде пайда болған дыбысты қабылдау мүмкіндігі бар. Әрине маманданып жаттыққан құлақ (әншілер мен күйшілердің) пен көздің (суретшілер мен аңшылардың) мүмкіншіліктері басқаша болады.
Сезім мүшелері арқылы қабылданған түрлі информациялар мида анализ, синтез жасалынып, сол заттың түп нұсқасына жуық бейне жасалынады. Кейде сезім мүшелері арқылы алынған информациялар заттың толық бейнесін жасауға жеткіліксіз болуы да мүмкін. Соңғы жағдайда адамның өмір тәжірибесі, білімі көмекке келеді. Қысқасы сезім мүшелері арқылы қабылданған информациялар негізінде заттың, объектив дүниедегі түрлі құбылыстар мен қозғалыстардың субъектив бейнесінің жасалуына көмегі тиеді. Осы субъектив бейне сөз мағынасы мен ұғымның негізін жасайтын элемент болып саналады. Әрине түйсік арқылы қабылданған субъектив бейне мен объектив дүниедегі заттар, құбылыстар тең келмейді. Мысалы, заттың құрамында сезім мүшелеріне түйсік туғызбайтын, бірақ басқа түрлі аппараттар арқылы анықталған, қасиеттер де бар. Олар заттың құрамды элементтері болғанымен, субъектив бейне бола алмайды. Сондықтан да түйсік арқылы қабылданған бейне объектив дүниедегі заттарға өте жақын көшірме бейне бола алады. Сол зат туралы адамзаттың түсінігі (білімі) қаншалықты көп болса, субъектив бейне де сол затқа жақын бола береді. Сол үшін де қарапайым адамдар үшін тас -- таудың қатты жынысының бірі болса, геологтар үшін тас -- түрлі минералды тұздардың жиынтығы. Осыдан геологтар тастың түсін көріп-ақ олардың құрылымдық ерекшелігін, құндылығын анықтай алады.
Объектив дүниедегі заттар мен сол заттың адам санасындағы бейнесі арасына теңдік белгісін қоюға болмайтындығы анық. Сонымен бірге ол екеуінің арасында ешқандай ұқсастық жок деуге де болмайды. Ондай ұқсастықтың (тіпті өте жақын) бар екендігі, бірақ ол заттың фото-көшірмесі бола алмайтындығы да анық. Адамзат айналасындағы дуниені түйсініп қабылдағанда өзінің ойының қызметі нәтижесінде өзіне түйсік берген заттардың түрлі қасиеттерін де анықтайды, түйсікті синтез жасағанда сол анықтаған қасиеттерді де қосады. Мысалы, Алматының өзі қызыл иісті, үлкен алмасын көргенде, жемей тұрып-ақ оның дәмді екендігін сеземіз. Осы түйсік арқылы қабылданған объектив дүниедег заттардың барлық белгілері, қасиеттері сөздердің лексикалык мағынасының құрамына ену керек. Бірақ жоғарыда біз заттын барлық белгісі, қасиеттері сөздің лексикалық мағынасының құрамына ене бермейтіндігін айтқан болатынбыз. Демек, сөздің лексикалық мағынасы біз түйсік арқылы қабылдаған заттар туралы информацияның жиынтығы болмайды, тек сол мағынаны құрастыратын элементтердің бірі болып саналады.
Семантикалық үш бұрышты талдаған ғалымдардың көпшілігі Д бұрышын денотат деп атайды да, оны объектив дүниедегі заттармен теңестіреді. Ал түйсік арқылы қабылданғанда заттардын түрлі қасиеттері арасындағы бүтіндік жойылады да, жеке-жеке белгілерді береді, олардың бірі екіншісімен байланыспайды. Сондықтан да, М. Н. Руткеевич Лениннің пікірінше түйсік объектив заттың субъектив бейнесі дей отырып, Сезім заттың нақтылы (зеркальный) бейнесі емес, -- деген қорытынды жасайды (Краткий 75, 570) *. Рас кейбір философтар бұл қағиданы қабылдамайды. Сезім мен оны тудыратын объектив дүние арасында қатынастар бар, ол сезім мен объектив дүниедегі заттардың түрлі қатынастарымен тең түсіп жататын қатынастар, -- деушілер де бар (Философский 75, 304) *. Біз де олардың аралығында байланыс барлығын мойындаймыз, бірақ олар тең түсіп жататын, бірі екіншісінің фото-көшірмесі не дәл түсетін көшірмесі деп түсінбейміз. Міне осы объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға жақын келетін көшірмесі болып саналатын бейнесін біз идеалды (адам санасындағы) денотат деп атаймыз.
Идеалды денотат референт те, шын мағынасындағы зат та емес. Референт болу үшін түйсік арқылы қабылданған информация жалпылануы керек, ал денотат болу үшін объективтік қасиетке ие болу керек. Сонымен, идеалды денотат тікелей жүйке тамырларына түйсік туғызу арқылы қабылданған информация болып саналады. Бұл жерде, мынадай қорытынды шығаруға тура келеді. Сөздің лексикалық мағынасын объектив дүниемен байланыстырып тұратын, мағыналарға негіз болатын осы идеалды денотат. Идеалды денотат сөздің лексикалық мағынасының құрамына ену үшін жалпыланып өзінің нақтылық қасиетінен қол үзуі керек. Ал ой элементтерінің, түйсіктен басқаларының, барлығы да жалпылаушылық қасиетке ие.
Ойлау мидың қызметі негізінде іске асады. Ми -- адамның бас сүйегі ішінде орналасып, сыртқы дүниемен тікелей байланысқа түсе алмайтын мүше. Оны сыртқы дүниемен байланыстырып тұратын да адамдардың сезім мүшелері. Сезім мүшелері арқылы қабылданған информациялар ойлау процесінің негізінде жатады. Жалпы түйсік арқылы қабылданған объектив дүниедегі заттардың жеке-дара информациясы (біздің терминімізше идеалды денотат) мидың қызметі арқылы мида талданады, жалпыланады. Адам ойының фантазиясы, творчестволвіқ күші де жан-жануар дүниесінен дүниені танудағы айырмашылығы да нақ осы буында байқалынады. Егер ұғымды заттар мен құбылыстардағы жалпы қасиеттерді сәулелендіретін адам ойының бір формасы дейтін болсақ, бұл жалпылауды сөздің лексикалық (грамматикалық та) мағынасының құрамынан да табуға болады. Сондықтан да В. И. Ленин: Сезімдер реалдықты көрсетеді, ой мен сөз жалпыны көрсетеді, -- деген болатын (Ленин 29, 258) *.
Маркстік-лениндік дүние таным теориясы дүниені дұрыс танып, білудің заңдылығын үйретеді. Әрине дүниені танып-білуде шек жоқ. Заттардың табиғатын қаншалықты көп білсек, біздің зат не құбылыстар туралы біліміміз кеңейіп, заттарға жақындай түсеміз. Нақ осындай сөз мағынасын қаншалықты терең талдап түсіне берсек, ол туралы біліміміз кеңейіп, біліміміз арта бермек, бірақ бұл соңына жеттік деген сөз емес. Сөз мағынасының бізге құпия сыр болып жатқан жақтары да аз емес. Тіпті идеалды денотаттар бойында да құпия сыр барлығын жоққа шығаруға болмайды. Идеалды денотат ретінде сәулеленген заттың бейнесінің өзі де сөздің лексикалық мағынасының құрамына енбей қалуы мүмкін. Мысалы, сөздердің тура (номинативтік) мағыналарынан басқа мағыналарында денотаттың сақталынуы шарт емес. Салыстырыңыз: Ауылдың жаны -- терең сай, тасыған өзен гүрілдеп (Абай). Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рахым ойлап қой (Абай). Жүрегімнің түбіне терең бойла (Абай). Ал кейбір сөздердің номинативтік мағынасының өзі оның көзге көрінетін, сезім мүшелеріне түйсік туғызатын белгілерінен алшақ жатады. Мысалы, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде адам сөзіне: Ойлау және сөйлеу қабілеті бар, өмірге қажетті өндіріс құралдарын өндіре алатын және сол құралды қоғамдық еңбек процесінде пайдалана алатын жан иесі, кісі, -- деп анықтама берген (КЛТС-1, 62) *. Мұнда адамның көзге бірден түсетін сыртқы белгілері (екі аяғы, екі қолы, тік жүруі, басының орналасуы, бет пішімі, т. б.) адам сөзінің анықтамасына енбей қалған. Бұл жерде адам сөзіне анықтама бергенде сөздік жасаушы-лексикографтар адамның қоғам мүшесі ретінде атқаратын қызметін (әлеуметтік мәнін) негіз етіп алған да, басқа қасиеттерін ескермеген. Бірақ бұдан адам сөзінде идеалды денотат жоқ екен деген мағына тумауы керек. Ғылыми анықтама бермей күнделікті қолданылатын мағынасына назар аударатын болсақ, адам дегенде сөзсіз екі аяқты, тік жүретін, сөйлесіп қатынас жасасатын тірі жанды түсінетініміз анық.
Идеалды денотатты анықтауда, оның сөз мағынасындағы орнын белгілеуде А. А. Потебняның мына сөзін шеттеп өтуге болмайтын сияқты: Істің мәнісі мынау. Жалпы сөздің мағынасы дегенде екі түрлі нәрсе ұғынылады; оның біреуі тіл білімі аясына енеді. Оны біз жақын (ближащее) мағына деп атаймыз; басқа түрін -- басқа пәндер тексеретін алыс (дальнейшее) мағына деп атаймыз, -- деп ол сөз мағынасын екіге бөлген (Звегинцев 64, 146)*. А. А. Потебня алыс және жақын мағыналардың арасын ашып беруге әрекет еткен. Автордың пікірінше тек жакын мағына ғана сөйлеген кезде сөздің мағынасын жасайды, әрі жалпы бір тілде сөйлеген халықтарға түсінікті болады. А. А. Потебня соның үшін жақын мағына халықтық болады, ал алыс мағына болса жеке адамдарға тән болады деп есептейді. Мысал ретінде орыс тіліндегі клен (үйеңкі) сөзін келтіреді. Айталық сөйлесіп отырған екі адам клен дегенде екі түрлі (сөздің мағына көлемі екі түрлі) ұғымға келуі мүмкін. Сөйлеушінің біреуі үйеңкінің қандай ағаш екендігін, жапырағының үлкен болатындығын, жейтін жеміс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz