Парадигмалық және синтагмалық мағына
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1Парадигмалық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ.2 Синтагмалық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ.3 Лексика элементтері арасындағы парадигмалық және синтагмалық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1Парадигмалық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ.2 Синтагмалық мағына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ.3 Лексика элементтері арасындағы парадигмалық және синтагмалық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
КІРІСПЕ
Тілдің системалы құбылыс екендігіне ешкім де дау айтпайды, бірақ система өзінен-өзі мағына жасайды деу де дұрыс емес. Тіл — адамдардың аса маңызды қатынас құралы болғандықтан да (В. И. Ленин) белгілі бір информацияны екінші біреуге жеткізуі керек. Ол үшін айтылған информацияның объектив сипатқа ие болатындығын, сыртқы дүниедегі заттармен сәйкес келетін элементтерінің барлығын мойындау керек. Демек сөз мағынасының құрамындағы экстролингвистикалық және интерлингвистнкалық элементтердің барлығын мойындау шарт. Сөз мағынасының күрделі екендігін, олардың бірнеше элементтерден кұралатындығын, мағына кұрамында грамматикалық мағынамеи бірге сыртқы дүниемен байланысып жататын мағыналық элементтердің барлығы туралы ерте кезден бері айтылып келе жатса да, олардың элементтері саналып көрсетілген емес. Бұл типтегі жұмыстар соңғы кездерде ғана жасалып жатыр. Мысалы, Н. А. Слюсарева сөз мағынасының екі элементтен, лингвистикалық мағына мен бейнелік мағынадан құралатындығын ашып айтып, мақала жариялайды (Слюсарева 73, 15) *. Бұдан сәл бұрын Л. М. Васильев сөз мағынасындағы реляцион (структуралық) мағынаның барлығын көрсеткен болатын. Сондықтан да ол сөз мағынасын: 1) құрылымдық, 2) сигнификаттық, 3) денотаттық үш элементтен құралады деп есептейді (Васильев 66, 20) *. Слюсарева мақаласында Францияда жарық көрген Ж. Мунэн мен Италияда жарық көрген Т. де Маураның еңбектеріне талдау жасай отырып, «Сөзсіз (бұны екі кітап та, соңғы кездерде жарық көрген басқа еңбектер де) лингвистикалық семантика мен философияның, логика мен психологияның, т. б. пәндердің объектісі болатын бейнелік (отражательное) семантиканы ажырататын күн келді»,— деп жазады (Слюсарева 66, 20). Автордың мұндай қорытындыға келуіне бірнеше себептер де бар. Біріншіден, белгілі бір зат туралы адам санасында жиналған түсініктің барлығы бірдей сөз арқылы беріле де бермейді. Сондықтан да сөз мағынасы сол зат не құбылыс туралы бар түсінігіміздің белгілі бір бөлшегі ғана болып есептелінеді. Бұны өз кезінде А. А. Потебня байқап, сөз мағынасын алыс және жанын мағына деп екіге бөлген болатын.А. А. Потебня көрсеткен адамдардың өзара түсінісулері үшін қажетті болған мағына сөздің семантикасына сәйкес келеді. Екіншіден, адамдардың объектив дүниені үздіксіз танып-білуі арқылы оның белгілі бір зат не құбылыс туралы түсінігінің өзгеріп отыратындығы анык, сондай-ақ сөз мағынасы да өзгеріп отыратындығы да шындық. Бірақ сөз мағынасының өзгеруі ұғымға қарағанда баяу, шабан болады. Мысалы, Абай дәуірінде (М. Әуезовтің «Абай жолы» романы бойынша) отырықшылықты (жатақтарды), егін салуды ар көрген болсақ, қазір көшпенділікті баскаша бағалаймыз. Бірақ бұл дәуірдің ішінде (бір ғасыр ішінде) отырықшылық, көшу, егін салу сөздерінің мағынасы өзгерген жоқ, тек номинативтік мағынаға қосалқы мағына ретінде (коннотативтік) өмір сүретін эмоциялық-экспрессивтік мағыналық реңк қана өзгерді.Сондықтан да сөз мағынасы мен адамдардың түсінігі, ұғымы арасындағы теңдіктің жоқ екендігі анықталып, екі категорияның арасы ашыла бастады. Соңғы жағдайды негіздей отырып Н. А. Слюсарева: «...біздің пікірімізше, мағына қай дәрежеде мазмұнның (содержание) құрамына енеді деген мәселе тек жарым-жартылай ғана лингвистикалық мәселе болады, тіл қалай адамзаттың білімін жинақтап, сақтап, басқа біреулерге жеткізеді деген мәселе толығымен бейнелік семантиканың мәселесі болады да, лингвистиканың аясына енбейді»,— деген қорытынды шығарған (Слюсарева
Тілдің системалы құбылыс екендігіне ешкім де дау айтпайды, бірақ система өзінен-өзі мағына жасайды деу де дұрыс емес. Тіл — адамдардың аса маңызды қатынас құралы болғандықтан да (В. И. Ленин) белгілі бір информацияны екінші біреуге жеткізуі керек. Ол үшін айтылған информацияның объектив сипатқа ие болатындығын, сыртқы дүниедегі заттармен сәйкес келетін элементтерінің барлығын мойындау керек. Демек сөз мағынасының құрамындағы экстролингвистикалық және интерлингвистнкалық элементтердің барлығын мойындау шарт. Сөз мағынасының күрделі екендігін, олардың бірнеше элементтерден кұралатындығын, мағына кұрамында грамматикалық мағынамеи бірге сыртқы дүниемен байланысып жататын мағыналық элементтердің барлығы туралы ерте кезден бері айтылып келе жатса да, олардың элементтері саналып көрсетілген емес. Бұл типтегі жұмыстар соңғы кездерде ғана жасалып жатыр. Мысалы, Н. А. Слюсарева сөз мағынасының екі элементтен, лингвистикалық мағына мен бейнелік мағынадан құралатындығын ашып айтып, мақала жариялайды (Слюсарева 73, 15) *. Бұдан сәл бұрын Л. М. Васильев сөз мағынасындағы реляцион (структуралық) мағынаның барлығын көрсеткен болатын. Сондықтан да ол сөз мағынасын: 1) құрылымдық, 2) сигнификаттық, 3) денотаттық үш элементтен құралады деп есептейді (Васильев 66, 20) *. Слюсарева мақаласында Францияда жарық көрген Ж. Мунэн мен Италияда жарық көрген Т. де Маураның еңбектеріне талдау жасай отырып, «Сөзсіз (бұны екі кітап та, соңғы кездерде жарық көрген басқа еңбектер де) лингвистикалық семантика мен философияның, логика мен психологияның, т. б. пәндердің объектісі болатын бейнелік (отражательное) семантиканы ажырататын күн келді»,— деп жазады (Слюсарева 66, 20). Автордың мұндай қорытындыға келуіне бірнеше себептер де бар. Біріншіден, белгілі бір зат туралы адам санасында жиналған түсініктің барлығы бірдей сөз арқылы беріле де бермейді. Сондықтан да сөз мағынасы сол зат не құбылыс туралы бар түсінігіміздің белгілі бір бөлшегі ғана болып есептелінеді. Бұны өз кезінде А. А. Потебня байқап, сөз мағынасын алыс және жанын мағына деп екіге бөлген болатын.А. А. Потебня көрсеткен адамдардың өзара түсінісулері үшін қажетті болған мағына сөздің семантикасына сәйкес келеді. Екіншіден, адамдардың объектив дүниені үздіксіз танып-білуі арқылы оның белгілі бір зат не құбылыс туралы түсінігінің өзгеріп отыратындығы анык, сондай-ақ сөз мағынасы да өзгеріп отыратындығы да шындық. Бірақ сөз мағынасының өзгеруі ұғымға қарағанда баяу, шабан болады. Мысалы, Абай дәуірінде (М. Әуезовтің «Абай жолы» романы бойынша) отырықшылықты (жатақтарды), егін салуды ар көрген болсақ, қазір көшпенділікті баскаша бағалаймыз. Бірақ бұл дәуірдің ішінде (бір ғасыр ішінде) отырықшылық, көшу, егін салу сөздерінің мағынасы өзгерген жоқ, тек номинативтік мағынаға қосалқы мағына ретінде (коннотативтік) өмір сүретін эмоциялық-экспрессивтік мағыналық реңк қана өзгерді.Сондықтан да сөз мағынасы мен адамдардың түсінігі, ұғымы арасындағы теңдіктің жоқ екендігі анықталып, екі категорияның арасы ашыла бастады. Соңғы жағдайды негіздей отырып Н. А. Слюсарева: «...біздің пікірімізше, мағына қай дәрежеде мазмұнның (содержание) құрамына енеді деген мәселе тек жарым-жартылай ғана лингвистикалық мәселе болады, тіл қалай адамзаттың білімін жинақтап, сақтап, басқа біреулерге жеткізеді деген мәселе толығымен бейнелік семантиканың мәселесі болады да, лингвистиканың аясына енбейді»,— деген қорытынды шығарған (Слюсарева
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аханов 78. Аханов К. Тіл білімі негіздері. Алматы, 1978.
2. Ахманова 66. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
3. Балақаев 71. Балақаев М., Кордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1971.
4. Балақаев 87. Балақаев М. 06 определенности и неопределенности.— Қазақ әдеби
5. тілі. Алматы, 1987. Балли 55. Балли III. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М., 1955.
6. Белбаева 76. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1976.
7. Белошапкова 77. Белошапкова В. А. Современный русский язык. Синтаксис. М.,1977. Бенбенист 74. Бенбенист Э. Общая лингвистика. М., 1974.
8. Бердимуратов 68. Бердимуратов Е. Хазирги заман каракалпақ тилиниң лекси-
9. кологияси. Нөкис, 1968.
10. Бердимуратов 79. Бердимуратов Е., Даулетов А. Хазирги қарақалпақ тілі.
11. Нөкис, 1979.
12. Бережан 73. Бережан С. Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц. Қишинев, 1973. Бережан 79. Бережан С. Г. О лингвистической и отражательной семантнки.— Исследование по семантике, Уфа, 1979.
13. Березин 75. Березин Ф. М. История лингвистических учений. М., 1975.
14. Березин 79. Березин Ф. М., Головин Б. Н. Общее языкознание. М., 1979.
15. Болганбаев 70. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970. Болғанбаев 62. Болғанбаев Ә. Қазақ тілініц синонимдер сөздігі. Алматы, 1962.
16. Болганбаев 79. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1979.
17. Будагов 54. Будагов Р. А. Из истории языкознания. М., 1954.
18. Вардуль 67. Вардуль И. Ф. Основы описательной лингвистики. М., 1967.
19. Варина 63. Варина В. Г. Проблема денотата и вопросы языкового значения.—Иностранные языки в высшей школе. Вып. II, Ростов, 1963.
20. Реформатский 68. Реформатский А. А. Термин как член лингвистической системы
21. языка — Проблемы структурной лингвистпки 1967. М., 1968.
22. Суник О. П. О различии слова, основа, корня — Морфологическая
23. структура слов в языках разных типов. М., 1963
24. Төлеуов 63. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім категориясы. Алматы, 1963.
25. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. Алматы, 1966.
26. Шахматов Проблемы семантического анализа лексики. М., 1973
27. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1964
1. Аханов 78. Аханов К. Тіл білімі негіздері. Алматы, 1978.
2. Ахманова 66. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
3. Балақаев 71. Балақаев М., Кордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1971.
4. Балақаев 87. Балақаев М. 06 определенности и неопределенности.— Қазақ әдеби
5. тілі. Алматы, 1987. Балли 55. Балли III. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М., 1955.
6. Белбаева 76. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1976.
7. Белошапкова 77. Белошапкова В. А. Современный русский язык. Синтаксис. М.,1977. Бенбенист 74. Бенбенист Э. Общая лингвистика. М., 1974.
8. Бердимуратов 68. Бердимуратов Е. Хазирги заман каракалпақ тилиниң лекси-
9. кологияси. Нөкис, 1968.
10. Бердимуратов 79. Бердимуратов Е., Даулетов А. Хазирги қарақалпақ тілі.
11. Нөкис, 1979.
12. Бережан 73. Бережан С. Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц. Қишинев, 1973. Бережан 79. Бережан С. Г. О лингвистической и отражательной семантнки.— Исследование по семантике, Уфа, 1979.
13. Березин 75. Березин Ф. М. История лингвистических учений. М., 1975.
14. Березин 79. Березин Ф. М., Головин Б. Н. Общее языкознание. М., 1979.
15. Болганбаев 70. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970. Болғанбаев 62. Болғанбаев Ә. Қазақ тілініц синонимдер сөздігі. Алматы, 1962.
16. Болганбаев 79. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1979.
17. Будагов 54. Будагов Р. А. Из истории языкознания. М., 1954.
18. Вардуль 67. Вардуль И. Ф. Основы описательной лингвистики. М., 1967.
19. Варина 63. Варина В. Г. Проблема денотата и вопросы языкового значения.—Иностранные языки в высшей школе. Вып. II, Ростов, 1963.
20. Реформатский 68. Реформатский А. А. Термин как член лингвистической системы
21. языка — Проблемы структурной лингвистпки 1967. М., 1968.
22. Суник О. П. О различии слова, основа, корня — Морфологическая
23. структура слов в языках разных типов. М., 1963
24. Төлеуов 63. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім категориясы. Алматы, 1963.
25. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. Алматы, 1966.
26. Шахматов Проблемы семантического анализа лексики. М., 1973
27. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1964
Парадигмалық және синтагмалық мағына-42 бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1Парадигмалық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ.2 Синтагмалық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ.3 Лексика элементтері арасындағы парадигмалық және синтагмалық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 7
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
КІРІСПЕ
Тілдің системалы құбылыс екендігіне ешкім де дау айтпайды, бірақ система өзінен-өзі мағына жасайды деу де дұрыс емес. Тіл -- адамдардың аса маңызды қатынас құралы болғандықтан да (В. И. Ленин) белгілі бір информацияны екінші біреуге жеткізуі керек. Ол үшін айтылған информацияның объектив сипатқа ие болатындығын, сыртқы дүниедегі заттармен сәйкес келетін элементтерінің барлығын мойындау керек. Демек сөз мағынасының құрамындағы экстролингвистикалық және интерлингвистнкалық элементтердің барлығын мойындау шарт. Сөз мағынасының күрделі екендігін, олардың бірнеше элементтерден кұралатындығын, мағына кұрамында грамматикалық мағынамеи бірге сыртқы дүниемен байланысып жататын мағыналық элементтердің барлығы туралы ерте кезден бері айтылып келе жатса да, олардың элементтері саналып көрсетілген емес. Бұл типтегі жұмыстар соңғы кездерде ғана жасалып жатыр. Мысалы, Н. А. Слюсарева сөз мағынасының екі элементтен, лингвистикалық мағына мен бейнелік мағынадан құралатындығын ашып айтып, мақала жариялайды (Слюсарева 73, 15) *. Бұдан сәл бұрын Л. М. Васильев сөз мағынасындағы реляцион (структуралық) мағынаның барлығын көрсеткен болатын. Сондықтан да ол сөз мағынасын: 1) құрылымдық, 2) сигнификаттық, 3) денотаттық үш элементтен құралады деп есептейді (Васильев 66, 20) *. Слюсарева мақаласында Францияда жарық көрген Ж. Мунэн мен Италияда жарық көрген Т. де Маураның еңбектеріне талдау жасай отырып, Сөзсіз (бұны екі кітап та, соңғы кездерде жарық көрген басқа еңбектер де) лингвистикалық семантика мен философияның, логика мен психологияның, т. б. пәндердің объектісі болатын бейнелік (отражательное) семантиканы ажырататын күн келді, -- деп жазады (Слюсарева 66, 20). Автордың мұндай қорытындыға келуіне бірнеше себептер де бар. Біріншіден, белгілі бір зат туралы адам санасында жиналған түсініктің барлығы бірдей сөз арқылы беріле де бермейді. Сондықтан да сөз мағынасы сол зат не құбылыс туралы бар түсінігіміздің белгілі бір бөлшегі ғана болып есептелінеді. Бұны өз кезінде А. А. Потебня байқап, сөз мағынасын алыс және жанын мағына деп екіге бөлген болатын.А. А. Потебня көрсеткен адамдардың өзара түсінісулері үшін қажетті болған мағына сөздің семантикасына сәйкес келеді. Екіншіден, адамдардың объектив дүниені үздіксіз танып-білуі арқылы оның белгілі бір зат не құбылыс туралы түсінігінің өзгеріп отыратындығы анык, сондай-ақ сөз мағынасы да өзгеріп отыратындығы да шындық. Бірақ сөз мағынасының өзгеруі ұғымға қарағанда баяу, шабан болады. Мысалы, Абай дәуірінде (М. Әуезовтің Абай жолы романы бойынша) отырықшылықты (жатақтарды), егін салуды ар көрген болсақ, қазір көшпенділікті баскаша бағалаймыз. Бірақ бұл дәуірдің ішінде (бір ғасыр ішінде) отырықшылық, көшу, егін салу сөздерінің мағынасы өзгерген жоқ, тек номинативтік мағынаға қосалқы мағына ретінде (коннотативтік) өмір сүретін эмоциялық-экспрессивтік мағыналық реңк қана өзгерді.Сондықтан да сөз мағынасы мен адамдардың түсінігі, ұғымы арасындағы теңдіктің жоқ екендігі анықталып, екі категорияның арасы ашыла бастады. Соңғы жағдайды негіздей отырып Н. А. Слюсарева: ...біздің пікірімізше, мағына қай дәрежеде мазмұнның (содержание) құрамына енеді деген мәселе тек жарым-жартылай ғана лингвистикалық мәселе болады, тіл қалай адамзаттың білімін жинақтап, сақтап, басқа біреулерге жеткізеді деген мәселе толығымен бейнелік семантиканың мәселесі болады да, лингвистиканың аясына енбейді, -- деген қорытынды шығарған (Слюсарева 73, 15) *.
Н. А. Слюсареваның сөз мағынасын бұлай екіге бөлу практикасын барлық тілшілер бірдей қабылдай қойған жоқ. Мысалы,. Р. А. Будагов сөз мағыналарын арнайы талдауға арналған мақаласында Н. А. Слюсареваның пікіріне тоқталады. Бірінші ескертетін нәрсе сол -- Р. А. Будагов сөз мағынасын түсінікпен тең деп есептейді. Оның ойынша ұғым -- тіл категориясы ретінде танылғанда тілдік мақсатта ғана бағаланады. Ең алдымен ескертерім, бұдан кейін сөз мағынасын түсіндіргенде мен оны белгілі тілдік система арқылы, оның призмасы арқылы өзгертілген ұғым деп түсіндіремін. ...Ұғым әр халықтың ойлау дәрежесіне байланысты болса да жалпы адамдарға бірдей категория. Сөз мағынасы болса, керісінше, белгілі бір тілге ғана тән категория, бәрінен бұрын сол тілдік система шеңберінде ғана өмір сүреді, -- деп ескерту жасайды (Будагов 76, 95) *. Осы позицияда тұрып ол басқа көзқарастарға талдау жасайды. Н. А. Слюсареваның мақаласына келгенде, тілдік семантика мен бейнелік семантиканың жеке-жеке категория ретінде танылуына қарсы шығады. Тілдік семантика бейнелік семантикаға сүйенбесе, өлі болады, -- деп қорытынды жасайды (Будагов 76, 107).
Р. А. Будагов тілдік семантика мен бейнелік семантиканы бөліп алушыларға үш пункттен тұратын дау айтады. Біріншіден, неліктен тілдік семантика тек сөздерде ғана болу керек. Мағына категориясы тек сөздерде ғана болмастан, ол синтаксисте де, морфологияда да, фразеология мен стилистикада да бар. Екіншіден, тілдік семантика мен бейнелік семантиканы ажырату дұрыс-ақ, егер осы екі мағынаның өзара байланысын, айырмашылығын, байланысу жолдарын тапса ғана. Егер олар табылмаса, онда тілдік семантика тұйықталған, өз ішінде ғана қалатын нәрсе болады. Тілдік семантика қалайша, ненің көмегімен адамның ойын, сезімін басқа біреуге жеткізе алады, объектив дүниемен қалай байланысады? Үшіншіден, ұғым қаншалықты жалпы, дерексізденген болса, онымен байланысты болған нақтылы заттардың сезімдік бейнесі соншалықты аз болады. Ұғымның жалпылаушы қасиеті өскен сайын ұғым мен сөз мағынасының арасындағы байланыс өте тығыз, жақын бола бастайды. Үшінші пункттен автор сөз мағынасы дерексізденген, жалпыланған, сондықтан ол ұғыммен тең түседі дейді. Әрине,, Р. А. Будаговтың көрсеткен үш пунктінің үшеуі де тіл білімінде ертеден сөз болып келе жатқан мәселелер.
Н. А. Слюсареваның пікірін қолдап, лингвистикалық семантика мен бейнелік семантиканы бөлу қажеттігін көрсеткен ғалымның бірі -- С. Г. Бережан. Бірақ ол лингвистикалық семантика мен бейнелік семантиканың зерттеу объектісін сәл басқашалау түсінеді. Лингвистикалық семантика, бейнелік семантика дегенде біз психологиялық категорияны түсінеміз. Яғни тіл білімін және басқа пәндердің (философия, логика сияқты) салаларын түсінеміз. Көрсетілген пәндердің тараулары, сөзсіз, өздерінің зерттеу объектісіне ие: біріншісі (лингвистикалық семантика) тілдік семантикамен (басқаша айтқанда тілдік мағынамен) яғни тіл элементтерінің мағынасын ерекше назарға алса, екіншісі (бейнелік семантика) тілдік элементтерден тыс жатқан семантикамен (яғни тілдік болмаған мағыналармен) немесе айналадағы объектив дүниедегі заттардың адам ойында бейнеленген жалпы мазмұнымен байланысты болады (Бережан 79, 5) *. Берілген үзіндінің көрсетуінше, С. Г. Бережан тіл элементтері (сөз, морфема, синтагма т. б.) берілген мағынаның барлығы лингвистикалык семантика, адам ойындағы заттардың, табиғаттағы кұбылыстардың бейнесі (біздің терминіміз бойынша гнесиологиялық бейне) бейнелік семантика деп түсіндіріледі. Н. А. Слюсаревада болса бұл терминдер басқаша түсіндірілген. Біздіңше, лингвистикалық семантика да бейнелік семантика да тіл элементтершнің мағына құрамына енеді.
Тіл элементтерінен тыс жатқан мағына туралы сөз болудың өзі артық. Бірақ тіл ойдың тек жарыққа шығу формасы ғана болып саналмастан, ойдың өмір сүру формасы да екендігін ойдан шығармау керек. Сондықтан да Н. А. Слюсарева бейнелік мағына адамдардың білімі, емір тәжірибесі негізінде жинағаңдарын ойда сақтау, жинақтау деп түсіндіргенде осы тілдің екінші функциясын ойға алған. Ой элементтері бейнелік мағына болып саналмайды. Тілдің коммуникативтік, когнитативтік, эмоционалдық-экспрессивтік қызметі де осы мағыналар негізінде іске асады (Слюсарева 81, 16 -- 17) *.
Лингвистикалық және бейнелік мағыналардың бар екендігін ашып көрсетпесе де, сөз мағынасының құрамында таза объектив дүниемен байланысып жататын элементтердің және тілдік системалардың негізінде туатын мағыналық элементтердің барлығын көрсеткен пікірлер Ю. Д. Апресян, О. Н. Турбачев пен 0. Н. Селиверстовалардың еңбектерінде де бар. Мысалы, Ю. Д. Апресян сөз мағынасына: Тілдік таңбаның семантикасында заттар, құбылыстар және оның қасиеті мен амал-әрекеті туралы әлсіз, қарапайым (наивный) ұғымын ғана бейнеледі, -- деп анықтама бере отырып (Апресян 74, 56) *, сөз мағынасын анықтауда тіркестің (сочетаемость) де қызметі мол екендігін ескертеді. Сөздердің семантикалық ерекшелігі не сөздердің мағыналық ерекшелігі ретінде, не тіркесу ерекшелігі ретінде талданылады, -- деп жазғанда және орыс тіліндегі воля, качество, темперамент сөздерін талдағанда осы тіркес негізінде анықталатын (автор оны пайда болған деген) мағынаның берілу заңдылығын көрсету, қолданылу ерекшелігін көрсетуге әрекет еткен (Апресян 74, 56 -- 65). Ю. Д. Апресян Ф.де Соссюр мен Ч. Морристердің теорияларын салыстыра отырып, сөздер таңбаланушы мен таңбаланушыдан басқа синтактика мен прогматикалық қасиеттердің де ықпалы болатындығын көрсетеді. Синтагматика деп сөздің (автордың терминінше таңбаның) басқа сөздермен байланысу қағидасы, нормалары туралы ннформация түсінілсе, прогматика деп айтушының не информация Сағытталған адамның айтылған информацияға көзқарасын түсінеді (Апресян 74, 56). Демек Ю. Д. Апресян тіл элементтерінің мағынасында минимум заттық бейне, синтагматикалық және парадигматикалық элементтер болады деп есептейді.
Парадигмалық мағына
Лингвистикалық еңбектерде парадигма, синтагма терминдері бұрыннан қолданылып келе жатқандығы, оның лексиканы системалы құбылыс деп түсінумен байланысты қолданылатындығы анық. Сондықтан да тіл білімінде парадигма, синтагмалық мағына терминдерімен бірге парадигмалық байланыс, синтагмалық байланыс терминдері де қолданылады. Бұлардың арасында бай-ланыс болса да, екі түрлі түсінікпен байланысты ғылыми термин екендігін естен шығаруға болмайды. Сол үшін де парадигмалық, синтагмалық және иерархиялық байланыс тілдік системаға байланысты сөз болады да (Солнцев 77; Оразов 83) *, бұл тарауда біз парадигмалық, синтагмалық мағыналық элементтер туралы өз пікірімізді білдіреміз.
Сөздік құрамдағы сөздер сөздердің қалай болса солай жинақталына салынған жиынтығы емес. Объектив дүниедегі заттар өзара байланысып, сұрыпталынса, сөздік құрамдары сөздер де солай сараланып жатады. Әрине заттар арасындағы байланыс пен сөздер арасындағы байланыс тең түсетін байланыс деуге негіз жоқ. Мысалы, су ағып жататын жерде көп шеп есетіндігі, салқын болатындығы күнделікті өмірден анықталынған нәрсе. Бұлардың арасында табиғи байланыс бар, ал су сезінің мағынасы мен көк, шөп, салқын сөздерінің мағынасының арасында ондай байланыс жоқ. Қерісінше су сөзі лимонад, квас, сыра сияқты сөздермен мағына жағынан байланысты. Олардың басын біріктіріп, өзара байланыстырып тұратын мағыналық элемент -- сұйықтық. Сұйықтық семасы тек су, квас, лимонад сөздерінде ғана емес басқа сөздерде де кездеседі. Мысалы, айран, сорпа, шай, сүт, қымыз, шалап, қымыран, көже, сок т. б. Бұлардың бәрін тіл білімінде бір тематикалық топқа біріктіріп, мағыналық байланысы бар сөздер деп көрсету бар. Сөздерді ортақ мағыналық элементтер (бұдан кейін семалар) арқылы өзара байланыстырып, белгілі бір топ ету тек зат есімдерде ғана емес, басқа сөз таптарынан да байқауға болады. Мысалы, кел, кет, жүр, жүгір, шап, зыт, жорғала, еңбекте, сырғы, зымыра т. б. етістіктерді қозғалу етістіктері; отыр, түр, жатыр, жүр, жанбаста, қисай, жүреле, етпетте, шынтақта, шалқала, тізеле, шөкеле сияқты етістіктерді қалып етістіктері; ал, бер, ат, лақтыр, шымшыла, сипа, түрт, теп, ұр, нұқы, істе, жаз, сыз сияқты етістіктерді амал-әрекет етістіктері; сөйле, айт, жеткіз, сыбырла, сыпсыңда, айқайла, күңкілде, мыңқылда, отта, былжыра сияқты етістіктер тобын сөйлеу етістіктері деп алғанда мағыналарына, олардың байланысқан семаларына негізделгенбіз (Оразов 83) *. Сын есімдерді де, үстеулерді де осындай топтарға бөлуге болады. Бұлар өзара топ жасағанымен оларды тек лингвистикалық мағыналарына қарай топтастырылған деуге болады ма?
Д. Н. Шмелев орыс тіліндегі дене мүше атаулары, аяқ киім атауларын мысал ретінде келтіре отырып, олар сөздердің семантикалық белгілеріне қарай топтастырылған дейді (Шмелев 73, 104) *. Егер тілдердегі сөздерді мағынасына қарай топтастыратын болсақ, қандай болар еді деген сұрау қойсақ, жауабы қалай болар еді? Біз бұл жерде бұрын ескертіп кеткен бір терминді қайталап айтып кеткіміз келеді. Н. А. Слюсарева ұсынған лингвистикалық мағына өздігінен өмір сүрмейді, бейнелік мағына негізінде, солармен байланысып қана өмір сүреді, қатынас құралы болатын тілдің бір элементі ретіаде бой көрсетеді. Тіл элементтері белгілі бір система құрамына еніп, өзара қатынасып екінші не үшінші мағына жасайды деу шындыққа жанаспайды. Бұл жерде К. Маркстің Заттар арасындағы қатынас затты жасамайды, сол қатынастар арқылы заттың қасиеті анықталады деген қағидасын (Маркс 23, 67) * ескерген жөн. Бірақ тіл білімінде ондай пікір айтушылардың бар екендігін жасыруға болмайды. Мысал ретінде А. А. Реформатскийдің сөз мағынасы туралы айтқан пікірін ескертсек те жетіп жатыр.
Парадигма деп тілдік бірліктің тілдік система элементі ретінде бір-біріне сыбайлас не қарсы келетін қасиеттерімен адам санасында жинақтаған, яғни тіл элементтерінің сол тілді пайдаланушы адамның санасында жинақталуын айтамыз (Ахманова 66, 310) *. Демек парадигма тек сөздер аралығында ғана болмай, тілдің барлық элементтері арасында болады. Сондықтан да дыбыстардың парадигмасы, морфемалардың парадигмасы, сөздердің парадигмасы, сөйлемнің парадигмасы деген түсініктер бар. Олардың әр қайсысының өз қызметі, өз қасиеттері бар. Лексикалық мағынамен байланысты парадигма семантикалық парадигма деп аталынады да сөздер аралығында болады.
Семантикалық парадигма дегенде біз белгілі бір топтағы сөздердің өзара мағыналық жақындығымен, сыбайластығымен (синонимдік, антонимдік, ұштас мәндес болуымен) байланысты топтастырылып, араларындағы семантикалық байланысты белгілеуді айтамыз. Мұны парадигмалық, синтагмалық оське салатын болсақ, семантикалық парадигмаға енетін сөздер осьтің тік сызығы бойына орналасады (ОД). Олар тең дәрежелі тіл элементтерінің іштей өзара байланысына негізделеді. Алғаш рет тіл элементтері аралығында бұндай байланыстардың бар екендігін көрсеткен Ф. де Соссюр болатын.
Ф. де Соссюр тілдің барлық элементтерін системалы құбылыс деп есептейді де, тіл элементтері аралығында екі түрлі байланыстың (синтагмалық, ассоциациялық) барлығын көрсетеді. Бірақ автор бұл екі байланыстың біреуі (ассоциациялық байланыс) тіл элементтеріне тиісті болса, синтагма сөйлеу (речь) элементтеріне тиісті деп есептейді (Соссюр 77, 155) *. Совет тіл білімінде Ф. де Соссюрдың ассоциациялық байланыс деген терминінің орнына парадигмалық байланыс термині қолданылып жүр де, синтагма де Соссюр қолданылған мағынада өзгертілмей қолданылып жүр. Автордың көрсетуінше адам ойында өзара белгілі бір байланысы бар сөздер топ-топ болып сақталынады. Сөйлеу кезінде адамдар осы мағына жағынан байланысты сездердің ішінен біреуін таңдап алып (айтушының мақсатына байланысты) қолданады. Осы әр адамның ойында сақталған, өзара ұштасып жатқан мағыналары бойынша топ-топ болып жатқан сөздердің өзара байланысын ассоциациялық байланыс (біздіңше парадигмалық байланыс) деп атайды. Ал осы байланыс негізінде анықталатын мағыналық элементті біз парадигмалық мағына (не мағыналық элемент) деп атаймыз. Ф. де Соссюр парадигмалық мағына терминін қолданбаған, мән (мұны кей авторларымыз значимость, кей біреулері ценность деп аударып жүр) терминін қолданған. Ол мәнді сөздердің қатынасынан шығарады. Синтагма мүшелері не өздерінің алдындағы, не соңындағы, не екі жағындағы сөздермен қатынасы негізінде мәнге ие болады, -- деп жазады (Соссюр 77, 155).
Парадигмалық байланысты тең дәрежелі тіл элементтерінің арасындағы байланыс дедік. Бірақ тіл элементтерінің барлығы бірдей мағына білдіре бермейді. Сондықтан парадигмалық байланыс бар жердің барлығынан мән (значимость) іздей беру де дұрыс болмайды. Мысалы, тілдердегі дауысты дыбыстар өзара парадигмалық байланыс жасайды. Әрине дауысты дыбыстар түрлі белгілеріне қарай (ерін мен езудің қалпына қарай, ауыздың ашылу қалпына қарай, тілдің қалпына қарай) парадигмалық белгісін анықтауы мүмкін, бірақ олар тікелей мағына білдірмейді. Сондықтан олардың арасынан семантикалық парадигма іздеу бос әурешілік болар еді. Рас, семантикалық парадигма морфемалар, сөйлемдер аралығында бар. Бір ескертетін нәрсе сол -- морфемалар арасындағы семантикалық парадигма, негізінен, грамматикалық мағыналармен не лексико-грамматикалық мағыналар арасында болса, сөйлемдер арасындағы парадигмалық байланыс күрделі оймен, пайымдаумен байланысты болады. Лексика элементтері арасындағы семантикалық парадигма сөздердің лексикалық мағынасымен байланысты болады, соған сүйенеді.
Сөздердің объектив дүниедегі заттардың, құбылыстардың не түрлі ұғымдардың атауы болатындығы, объектив дүниенің бір ұшпағын сәулелендіретіндігі туралы жоғарыда айттық. Бірақ олар тек объектив дүниемен не ұғыммен шектелініп қоймайды, оны тілдік ойлау (языковое мышление) негізінде қайта сұрыптау процесі де болады. Мысалы, бізден 10 -- 15 шақырым жердегі заттарды тек алыстағы зат деп қана атаймыз, ұзақтағы, ит өлген жердегі, жырақтағы, т. б. деп атай аламыз. Бұлардың беретін ұғымы бір, бірақ мағыналары басқа-басқа. Әрине түрлі түсіндірме, аударма сөздіктерде бұл сөздерге берілген анықтамалар бір-біріне ете жақын болуы мүмкін. Салыстырыңыз: қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде алыс сөзіне шалғай, жақын емес деп анықтама берген (КТТС 1, 243) *. Қашық сөзіне алыс, жырақ, шалғай деп анықтама берсе (КТТС 6, 183) *, жырақ сөзіне шалғай, алыс, қашық деп (КТТС 4, 319) *, шалғай сезіне алыс, қашық, қиыр шет деп (ҚТТС 10, 109) * деп анықтама берген. Егер осы анықтамаларға сүйенетін болсақ, онда бұл сөздердің мағыналарында айырмашылық жоқ, бірінің орнына бірі үздіксіз қолданыла беретіндей көрінуі сөзсіз. Біздіңше ондай айырмашылық бар. Салыстырыңыз: егер бұл сөздерді ұзындық өлшеміне байланысты қолданатын болсақ, араларындағы айырмашылық онша анық байқалмайды. Ал, мезгілмен, уақыт өлшемі ретінде қолданылса, онда алшақтық анық байқалынады. Мысалы, Қітап оқып ұзақ отырып қалдым деудің орнына кітап оқып шалғай (немесе алыс, қашық т. б.) отырып қалдым деп айтпаймыз. Бұл жердегі мағына тіркеспен байланысты болып тұр.
Сөздердің арасындағы мағыналық байланыстарды анықтауда тематикалық топтар мен лексико-семаитикалық топтарға бөлу үлкен қызмет атқарады. Сөздерді тематикалық топқа бөлу мен лексико-семантикалық топқа бөлу арасында айырмашылық бар. Мысалы, жоғарыда біз тематикалық топқа семантикалық байланысы жоқ, тек объектив дүниедегі заттардың өзара қатынасы негізінде топтастырылған сөздер енеді деген болатынбыз. Мысалы, қол мен көз, құлақ пен аяқ, бас пен қабырға дегендер бір тематикалық топқа енеді де бір система жасайды. Әрине бұл жерде парадигмалық мағынаны табу қиындау, себебі олар экстролингвистикалық мағынаға негізделген. Осы экстролингвистикалық мағына негізінде ұштас мағына (коррелятив) анықталады да парадигмалық байланыс осы мағынаға негізделеді. Семантикалық системаның құрамына еніп, сөздер парадигмалық байланыстар арқылы өзара байланысқанда, оның өзіндік (экстролингвистикалық) бейнелік мағынасын осы байланыстан шығармаймыз. Бұл жерде тілдік системамен байланысып жатқан екінші мәселе -- сөздердің дербестігі мәселесі бар.
Парадигмалық мағына лексикалық мағынадан басқа мағына ретінде жеке өмір сүрмейді. Олар, сонымен бірге, тілдің ішкі элементі ретінде қабылданады, себебі парадигмалық мағына белгілі бір топқа енген сөздердің лексикалық мағынасының барлығына бірдей ортақ мағына элементіне негізделінеді. Д. Н. Шмелев мұндай ортақ мағыналық элементті семантикалық тема деп атайды (Шмелев 73, 107) *. Осы семантикалық тема парадигмалық мағынаның қалыптасуына, өмір сүруіне жағдай жасайды. Лексико-семантикалық топтың құрамына енген сөздер өздерінің дербестігін жоғалтпайды десек, олар бірі екіншісімен тек жалпы жақтарымен ғана байланысып жатпастан, жеке ерекшеліктерімен өзара ажырасып та жатады. Сондықтан да Ф. де Соссюр тілде тек өзгешеліктер, айырмашылықтар ғана бар дегенде соңғы жағдайды есепке алған. Ал сөз мағыналарының жалпы, ортақ жақтары барлығын есепке алмаған.
Семантикалық тема бөлек-бөлек өмір сүрмейтіндіктен оны анықтау үшін лексико-семантикалық топқа енген сөздердің мағыналарын салыстыру, олардың ара қатынасын анықтау қажет болады. Сондықтан Ф. де Соссюр синтагмалық қатынас пен парадигмалық (авторша ассоциациялық) қатынасты салыстыра отырып: Синтагмалық қатынас әрқашан да in prassentia (анық, нақты -- О. М.). Ол бірінен кейін бірі келетін кемінде системаның екі мүшесінің қатынасы. Керісінше, ассоциациялық байланысқа түскен мүшелер ойдағы қабаттар: мүшелері әрқашан іn absentia (жасырын -- О. М.) деген болатын (Соссюр 77, 156) *. Демек парадигмалық байланыс сөздерді ойда топтастыру, жинақтау, мағыналарын саралау арқылы жасалады. Осы қасиетін ескере отырып Л. А. Новиков мәнді (парадигмалық қатынас негізінде жасалынған) сөз мағынасындағы сигнификатпен салыстырады, сигнификаттың бір элементі ретінде көрсетеді (Новиков 82, 97) *. Әрине мәнді біз де сөздің лексикалық мағынасындағы экстролингвистикалық немесе бейнелік мағынадан бөліп алып, тілдің ішкі қасиеттерімен байланысты мағыналық компонент деп көрсеткенбіз. Сол үшін де мән сигнификаттық мағынаның бір элементі де, не нақ өзі де бола алмайды. Автор сөз мағынасын тек қатынастардан шығару, пайда болады деу барып тұрған структурализмге алып келеді деп дұрыс қорытынды шығарған.
Біз де парадигмалық мағына тілдік система мүшелерінің өзара қатынасынан пайда болады, оның басқа негізі жоқ деген пікірден аулақпыз, тек мағына осы қатынастар негізінде анықталынады деген пікірді жақтаушылардың біреуіміз. Пікіріміздің дәлелі ретінде кез келген лексико-семантикалық тонтардың мүшелерінің мағынасын компоненттік талдау әдісі бойынша семаларға бөліп шығып, олардың арасындағы байланыстарды көрсетуге болады (Гак 72; Оразов 74) *. Мысал ретінде қозғалу етістіктерін талдап көрелік. Кел, кет, бар, жақында, алыста, жұр етістіктері -- қозғалу етістіктері. Кел етістігінде 1) қозғалған заттың не адамның бір орыннан екінші орынға еткендігін білдіретін, 2) құрылықта болған Қозғалысты, 3) бағытты қозғалысты, 4) белгілі бір объектіге жақындауға бағытталған қозғалысты білдіретін сема бар. Кет етістігінде кел етістігінен бөлектеніп жататын бір ғана -- қозғалысқа түскен заттың не адамның белгілі бір объектіден алыстауын білдіретін семасы бар. Демек кел, кет етістіктері қозғалысқа түскен заттардың орнын өзгертуін білдіретін семалары арқылы бір лексико-семантикалық топтың элементі (мүшесі) ретінде сыбайласып, бір парадигмалық байланысқа түссе, қарама-қарсы бағыттағы қозғалысты білдіретін семалары арқылы антонимдік мағыналық байланысқа түсіп, екінші семантикалық парадигмалық мүшесі ретінде бой көрсетеді. Ал бар етістігі болса, 1) қозғалған заттың не адамның орын өзгерткендігін, 2) құрылықта болатын қозғалысты білдіретін, 3) әйтеуір бір бағытқа бағытталған қозғалысты білдіретін, 4) бұрынғы тұрған орнынан ұзақтауды, алыстауды білдіретін семалары бар. Бұл етістіктің кел, кет етістіктерінен айырмашылықтары -- бір бағытқа бағытталған қозғалысты білдірмейді. Мысалы, Бар деген соң бар, мазамды енді алма, -- деді Белгібай Пахриддинге (М. Сүндетов) дегендегі бар етістігі кет етістігімен синоним болып, алыстау, ұзақтау мағынасын білдірсе, үйге бар, жолдасының қасына барды деген мысалдарда бір объектіге жақындау, келу мағынасын білдіреді. Рас, бар сөзі келу, жақындау, жуықтау мағынасында көбірек қолданылады. Кел мен бар етістіктерінің арасында да айырмашылықтар бар. Мысалы үшін мына сөйлемді салыстырып көрелік: Салған жерден алға түсіп, күміс шалулы қара таяғын шалт сермей, бұрынғыдан да гөрі қаттырақ ақсаңдап басып бара жатады (С. Мұқанов). Толық денелі болса да жас әйел Игіліктің күтіп тұрғанын көрсе де, асықпай баяу басып келеді (Ғ. Мүсірепов). Бұл мысалдарымызда кел мен бар антонимдес мағынада қолданылып тұр. Ал, Жартасқа бардым, Қүнде айғай салдым, Онан да шықты жаңғырық (Абай), Келді де бір жартасқа түсе қалды, Азық артқан маяны жарып салды (Абай) деген мысалымыздағы бар мен кел етістіктері мағына жағынан жақындау, жуықтау сөздерімен байланысып жатады. Бұлардан соңғы мысалымызда да аздап мағыналық айырмашылығы барлығы анықталады. Жартасқа бардым дегенде, біріншіден, қозғалушы адам өзінен алыста тұрған объектіге жақындағандығын білдіреді, екіншіден, бір объектіден не орын, жайдан алыстап екінші бір объектіге жақындау мағынасы бар. Сондықтан да ауылға бардым дегенде мен ауылда тұрғанда айтпаймын, басқа бір жерде тұрғанда ғана ауылға бардым, қалаға бардым, үйге бардым деймін. Кел етістігін қолдағанда (ауылға келдім) менің ауылда болуым мүмкін. Ташкенттен Алматыға келдім дегенде мен Алматыда боламын. Ал, Алматыдан Москваға бардым десек, сөйлемнің мазмұнының көрсетуінше, айтушы сол кезде Москвада болуы шарт емес. Келтірілген мысалымыздағы бар, кел етістіктерінің екінші мағыналық айырмашылығы -- бар етістігі кет етістігінің мағынасын өзіне теліп, қозғалған заттың ұзақтығы объектіге бағытталғандығын білдірсе, кел етістігі айтушыға жақын тұрған объектіге (не өзіне) бағытталғандығын білдіреді. Осы сияқты кет пен алцста, кел мен жақында етістіктерінің мағыналары арасында да байла-ныс бар.
Парадигмалық қатынас лексико-семантикалық топтың мүшелерінің арасында болады да, олар біздің топшылауымызша, үш түрлі байланыста болады. Олар синонимдес, антонимдес және үштас мәндес (коррелятив) мағыналық қатынастар болып саналады. Бұл үш қатынастың үшеуі де бір лексико-семантикалық топтың құрамында кездесіп, өзара байланысып та жатады. Алдын ала ескертетін нәрсе сол -- бұл үш мағыналық байланыстың табиғатын, ішкі заңдылықтарын ашып беру біздің жұмысымыздың мақсатына енбейді, тек тіл элементтерінің ішкі -- лингвистикалық мағынасын ашу мақсатымен байланысты сөз етеміз '.
Синонимдер тіл-тілдердің барлығында да кездесетін кең таралған және ең көп қолданылатын тілдік категория. Көпшілік ғылыми еңбектерде синонимдер туралы сөз болғанда олардың мағыналары өзара жуық болатындығын, бірінің орнына екіншісі қолданыла беретіндігін бірінші белгісі етіп көрсетеді. Мысалы, қазақ тіліндегі синонимдер туралы арнайы зерттеу жасад, күрделі еңбек жазған Ә. Болғанбаев Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады. Яғни бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен олар синоним болып табылады, -- деп анықтама берсе, одан сәл ғана бұрынырақ жарық керген М. Белбаеваның оқулығында: Мағынасы жуық, өзара мәндес сөздер синоним деп аталынады, -- деп анықтама берген (Болғанбаев 79, 49; Белбаева 76, 30) *. Бұл екі оқулықтан да бұрынырақ жарық көрген жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықта да осыған жуық анықтама берілген. Салыстырыңыз: Әр түрлі айтылса да, жалпы мағыналас болатын, бірақ сәл ғана ерекшелігі бар сөздер синоним деп аталынады. (Қазіргі 54, 27) *. Синоним дегеніміз мағыналары жақын болғандықтан белгілі контексте бірін-бірі алмастыруға жарайтын сөздер (Ке-ңесбаев 75, 66) *. Нақ осыған жуық анықтамалар басқа түркі тілдерінің материалдары негізінде жазылған оқулықтарда да кездеседі, олар орыс тіліне арналған оқулықтарда да бар. Салыстырыңыз: қарақалпақ тілшілері Дыбысталуы әр түрлі, мағынасы жағынан бір-біріне жақын сөздер синоним делінеді, -- десе (Бердимуратов 79, 202) *, өзбек тілшілері Синоним денотаттық мағынасы бар, конататтық (қосымша мағыналық реңк, стильдік бояу) және басқа қасиеттерімен ажыратып жататын сөздер, -- деп анықтама берген (Хожиев 85, 75) *. Әр кездерде жарық көрген оқулықтардағы анықтамаларда айырмашылықтардың болатындығы анық. Сондықтан да оларды талдап, авторларының бағытын анықтау арнайы зерттеуді талап ететін, жұмыстың көлемін кебейтетін нәрсе. Синоним сөздердің денотаттық мағыналары тең түсіп жатады, не бір ұғымның атауы, не мағыналары жақын деген сияқты анықтамалардың (тіпті бірінің орнына бірі қолданылады деген де) негізінде шындық бар. Салыстырыңыз: Ә. Болғанбаев жауын, жаңбыр, нөсер сөздерін синоним деп берген. Егер талдап қарайтын болсақ, жауын сөзінің білдіретін мағынасына тек жаңбыр ғана емес, қар да, бұршақ та енеді. Ал нөсер тек жаңбыр ғана емес, қатты, шелектеп кұйған жаңбыр. Бірак бұлар мағынасы жақын, синонимдік парадигмаға (ұштас мағынасымен) енетін сөздер. Сондай-ақ үй мен там сөздерінің денотаттық мағыналары бір. Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде үй сөзіне адам тұратын, мекендейтін баспана деп анықтама берсе (КТТС 9, 526), там сөзіне шатырлы және тоқал үй деп анықтама берген (КТТС 8, 574) *. Бірақ Ә. Болғанбаев бұларды синоним деп көрсетпеген. Өзбек тілінің лексикологиясын жазған авторлар синонимді ұғым бірлігі арқылы да анықтау барлық кезде дұрыс бола бермейді деген пікір айтады. Сондықтан да синонимнің басын біріктіріп тұрған қолданылудағы мағына жақындығы. Сөйлеуші не жазушы адам сөз қолданғанда өзінің мақсатына қарай парадигмалық топтағы (темадағы) сөздердің біреуін алып қолданады. Мысалы, сөйледі, сайрады, айтты, жеткізді, сыпсыңдады дегендердің барлығы да бір ортақ семаға ие сөздер. Айтушы тек баяндау мақсатын, хабарлау мағынасын білдіруді ойласа, онда айтты не сөйледі етістіктерінің біреуін қолдағаны; егер эмоциялық мән беріп, жақтырмауды қоса білдіргісі келсе сайрады, сыпсыңдады , жеткізді сөздерінің біреуін қолданады. Әрине бұл қолданудағы мағыналық реңктер, стилистикалық бояулар, тілдік нормаларды да есепке алады (Болғанбаев 70, 33 -- 39)*. А. А. Брагина синоним сөздердің лексикалық мәнін негіз етіп алу керек дей отырып, нәзік мағына айырушылық қызметін бірінші орынға шығарады (Брагина 85, 8) *. Шындығында да мұндай салыстыру негізінде анықталынған мағына сөйлеу процесінде адам ойының нақтылы болуын, сөздердің тіркесу қабілетінің есуіне, сөздердің көп мағыналы қолданылуына жол салады. Жоғарыда мысалға келтірген сөйлеу етістіктерінің барлығы да бірінің орнына екіншісінің қолданылу мүмкіндігіне ие, бір дистрибуциялық позицияда (шенде) қолданыла алады.
Компонентті анализ қағидасы бойынша сөз мағыналарын кіші семаларға беліп, талдап көрсетуге болады. Көпшілік сөздердін мағыналарын семалар арқылы көрсетуге болатындығын мойындаған жөн, бірақ барлық сөздердің мағына бөлшектері семаларға сәйкес келе бермейді. Сөз мағынасының құрамындағы семаларды жалпылаушы (архисема), айырушы (дифференциалды) семалардың (кей ғалымдар үшінші семалардың түрінің -- потенциалды семалардың барлығын да көрсетеді) жиындысына не қосындысына тең деген түсінікке келмеуіміз керек. Пікірімізге бар, кел сөздерінің мағына айырмашылығын көрсету үшін берген мысалдарымыз дәлел бола алады. Жалпы синонимдік қатарға (топқа) енген сөздер өзара, кемінде екі түрлі байланысқа түсуі керек. Бірінші байланыс -- денотаттық, сигнификаттық мағыналарының арасында болса, екінші байланыс -- тіркес аралығында болады. Бұл оның екі түрлі қызметіне (біріншісі -- гнесиологиялық, екіншісі -- коммуникативтік) байланысты.
Тілдердегі семантикалық парадигманың бір көрінісі -- антонимдік қатарлар. Оқулықтарда болсын, күрделі монографиялық зерттеулерде болсын, шағын мақалаларда болсын антонимді синонимге қарама-қарсы қойып, қайшы мәндес сөздер деп анықтама береміз. Қарама-қарсы қою тек тілдік категория болып саналмайды, бұл гнесиологиялық категория да болып саналады. Дүниені танып-білуде, оның қасиеттерін анықтауда заттардың түрлі қасиеттерін салыстыру, қарама-қарсы қоюдың қызметі мол. Сондықтан да В. И. Ленин Ойлаушы парасат (ақыл) әр түрлі нәрсенің мұқалған айырмашылығын, түсініктердің қарапайым айырмашылығын, түсініктердің қарапайым әр түрлілігін мәнді айырмашылыққа дейін, карама-қарсылыққа дейін анықтайды, -- деп, дүниені танып-білудің бір сатысы ретінде қарама-қарсы қоюды көрсеткен (Ленин 29, 133) *. Әрине дүниедегі заттардың түрлі белгісі, түсі мен қасиеттері арасындағы айырмашылықтар анық көрініп жатпайды, оны адамзат ойлау нәтижесінде, сол қасиеттерді ойша салыстыру нәтижесінде анықтайды. Семантикаалық элемент ретінде қарама-қарсылық сөз мағынасының бір компоненті болып оның құрамына енбейді. Мысалы, жас, қарт. Бұл екі сөздің антоним екендігінде дау жоқ. Егер қарама-қарсы қою олардың мағына компонентіне енген болса, онда олар барлық мағыналарында да өзара антоним болған болар еді. Шындығында, жағдай басқа-шалау. Салыстырыңыз: Жас баланың жаудыраған көздері қандай әдемі (Қаз. әдебиеті газ.). Желк-желк еткен жас шалғын, Суық желмен майысып (I. Жансүгіров). Жақсылап пісірілген жас балыққа аңсары ауып кетті (Ә. Нұрпейісов). Келтірілген мысалдарымыздың үшеуінде де жас сөзі қолданылып тұр, бірақ мағынасы бірдей емес. Бірінші мысалымыздағы жас (жас бала) жаңа туған, сәби мағынасында, екінші мысалымыздағы жас (жас шалғын) жаңа шыққан, буыны қатпаған, қурамаған сөздерімен мағыналас болса, үшінші мысалымызда жаңа, қатпаған сөздерімен мағыналас болып тұр. Осы үш мағынаның екеуінде ол кәрі сөзімен антонимдес болмастан, тек бірінші мысалымызда ғана антонимдік қатар жасай алады.
Семантикалық парадигма мүшелерінің мағынасы ретінде антонимдік мағынаны мойындағанымызда, біріншіден, антонимдер сөздердің системадағы орнын белгілеуде, екіншіден, экстролингвистикалық мағынаның семантикалық категория ретінде қалыптасуына, үшіншіден, тілдің негізгі қызметі -- коммуникацияның тиімді болуына жағдай жасайды. Сондықтан да антоним болатын сөздер бірін -- екіншісі мүлде жокқа (мағына жағынан) шығармауы керек, немесе антонимдік қатынас бірі болымды, екінші сыңарының болымсыз мағынада болуымен тынады деу дұрыс емес. Тіпті тілшілер арасында бар -- барма, кел -- келме сияқты түбірлес сөздер (болымсыз қосымшалар арқылы) арқылы берілгеи қарама-қарсы мағынаны антоним деп атау, атамау мәселесі де даулы екендігін ескерту керек.
А. Н. Новиков К Маркстің Север и юг -- противоположное определение той же сущности, различия одной сущности на высшей ступени ее развития... Истинными, действительными крайностямн были бы плюс и не -- плюс, человечной и не -- человеческий род. данном случае различие есть различие существования, в другом -- различие между сущностями, различие двух сущности, -- деген (Маркс 1, 321) * пікіріне сүйене отырып қарама-қарсы қоюдың екі түрі барлығын (1) бір құбылыстың ішінде болатын, 2) екі не бірнеше құбылыстардың арасында болатын) көрсетеді. Автор антонимді бірінші топтағы қарама-қарсылықтардың қатарына жатқызады (Новиков 82, 234) *. Сондықтан да қарама-қарсы қою бір заттың не құбылыстың түрлі қасиеттері аралығында болатын құбылыс. Осы қасиеттер өмірде жеке-жеке бой көрсетсе де оны ойлау негізінде адамдар теңестіріп бірін екіншісіне қарсы қояды. Антонимдер осы қарама-қарсы қоюдың тілдегі көрінісі ретінде қальштасады да тілдік система ғана анықталады.
Тіл материалдарын салыстырып қарайтын болсақ, сөздердің антонимдік мағынада қолданылуында бір ізділіктің болмайтындығына көз жеткізуге болады. Мысалы, жақсы мен жаман, өлі мен тірі сөздерінің арасындағы антонимдік қатынастар тең емес. Жақсы мен жаман бір қасиеттің екі шеті, оның орталық (центральный) өлшемі де бар. Бұл сын есімдерді қарама-қарсы қойып тұрған, антоним етіп тұрған салыстыру процесі емес, бағалау. Ал өлі мен тірі бір заттың екі түрлі қалпы ғана. Онда орталық шек те, бағалау да жоқ, тек салыстыру ғана бар. Осы біздің қазақтың өлген кісісінде жаманы жоқ, тірі кісісінің жамандаудан аманы жоқ болатындығы қалай (Абай)? Мен -- өлі жан, ешкімді талғамаймын, Рахымсыз билеріңді қорғамаймын (Абай). Ал, от пен мұз сөздерінің арасындағы антонимдік қатынас мүлде басқа қатынасқа негізделген. Бұл екі зат есім тура мағынада қолданылып өзара антоним бола алмайды, бірақ ауыспалы мағынада қолданылып от -- ыстық, жалын; мұз -- салқын, суықтық мағынасын білдіріп, бірі екіншісіне антоним бола алады. Салыстырыңыз: Мұз жүрегім май секілді, Еріп от боп күйді жан (Абай).
Қазіргі кезде антонимдерді мағыналық байланыстарына қарай топтастыруға әрекет етушілер де бар. Мысалы, А. А. Новиков сөздердің мағынасының антонимдік байланыстарының түрлеріне қарай оларды үшке бөледі. 1. Контрарлық (лат: сопігагіиз противоположный, противный) қарама-қарсылық. Бұл топқа қосылатын антонимдердің бірі -- екіншісіне мүлде қарама-қарсы болса да, олардың орталық деңгейін белгілейтін сөздер болады. Мысалы, жасқарт емес, жас емес, орта жасар қарт; суық .жылы, салқын, ыстық т. б. Бұл типтегі антонимдер қазақ тілінде де бар, бірақ олар сындық мағынаны білдіретін сөздер (сын есімдер) мен үстеулерден болған антонимдер арасында ғана байқалады. 2. Комплементарлық (лат.complementum -- средство пополнение) қарама-қарсылық. Бұл топтағы антонимдердің бірінші топтағы антонимдерден айырмашылығы -- орталық мағыналық өлшемнің болмауында. Мысалы, тірі мен өлі, шын мен өтірік, бірге мен бөлек, т. б. 3. Векторлық қарама-қарсылық (лат. vector везущий, несущий). Бұл топтағы антонимдер белгілі бір бағытқа байланысты бірі екіншісімен антонимдік парадигмалық қатынасқа түседі. Мысалы, төмен мен жоғары, кіру мен шығу, т. б. (Новиков 82, 245 -- 246). Бұл типте антонимдерді топтастыру барлық кезде де сәтті
шыға бермесі анық. Сондықтан да біздіңше, антонимдерді семантикалық топтармен байланыстыра қараған жөн сияқты. Егер тіл материалдарын салыстырып қарайтын болсақ, антонимдік қатынаста қолданылатын сөздердің ең кебі -- сын есімдер де, басқа сөз таптары сирегірек қолданылады. Сондай-ақ антонимдес сын есімдер мен антонимдес етістіктердің өзара байланыстары тақ емес. Тіпті бір сөз табынан жасалған антонимдердің қатынастары да бір өлшемге сыймайды. Мысалы, батыр мен қорқақ, өтірік пен шын -- антонимдес сын есімдер. Бұлардың мағыналарында орта меже жоқ. Ал жақсы -- орта -- жаман, алыс -- орта -- жақын деп жақсы мен жаманның, алыс пен жақынның аралығына орта меже қойып айтуға болады. Кейбір сөздер бір ғана сөзбен антонимдік қатар жасап қана қоймастан, екі не үш, төрт, т. б. сөздермен де антонимдік қатынаста бола алады. Салыстырыңыз: оң -- сол, оң -- теріс; ұзын -- қысқа, ұзын -- шолақ; ұзақ -- жақын, ұзақ -- тез, ұзақ -- қысқа, т. б. Бір ағашқа қонды да, Асықпай жемек болды да, Мазатсып қарады, Оңына, солына (Абай). Ақыл жоқ, қайғы жоқ онда, Ісі жоқ теріс пе, оң ба (Абай). Роза үстіне алабажақ, әлеміш, шолақ ақ көйлек киген (Т. Ахтанов). ұзын қара бешпетті, ұзын шашты, Жамағатты итеріп бір жол ашты (Абай). Тақтайдай жауырыны бар, иығы тік. Екі алма кеудесінде қисаймайды. Сорақы ұзын да емес, қысқа да емес, Нәзік бел тал шыбықтай бұраңдайды (Абай), т. б.
Сөздерді антонимдік қатарына қарай тек белгілі бір семантикалық топтың аясында бөліп, сол топпен байланыстыра қараған жөн. А. А. Новиков көрсеткен үш түрлі парадигмалық байланыс осы топ элементтерінің арасында ғана анықталады. Оның көрсеткен антонимдерінің түрлері бір өлшемге негізделінбегендіктен (бірінші мен екінші топ қатарға байланысты элемент санымен байланысты болса, үшіншісі семаларының қатынасына қарай) көпшілік лексикологтар оны қабылдамай да жүр. Түн мен күн, бәрі мен ешкім, бас пен аяқ, айқайла мен сыбырла, күлкі мен қайғы сияқты антонимдердегі мағыналық байланысты семантикалық топтың баска мүшелерімен байланыстырып қана анықтауға болады. Егер семантикалық топтағы басқа мүшелермен байланысын үзсе, онда олар басқа мағынада қолданылып, басқа бір лексико-семантикалық топтың мүшесі болып саналады. Салыстырыңыз: түсі суық, түсі жылы, тілі жүйрік, көзі өткір, қоңыр күз, қоңыр салқын, ащы дауыс, қып-қызыл жанжал, қара дауыл сияқты тіркестердің құрамында қолданылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
ІІ. НЕГЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1Парадигмалық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ.2 Синтагмалық мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ.3 Лексика элементтері арасындағы парадигмалық және синтагмалық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 7
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
КІРІСПЕ
Тілдің системалы құбылыс екендігіне ешкім де дау айтпайды, бірақ система өзінен-өзі мағына жасайды деу де дұрыс емес. Тіл -- адамдардың аса маңызды қатынас құралы болғандықтан да (В. И. Ленин) белгілі бір информацияны екінші біреуге жеткізуі керек. Ол үшін айтылған информацияның объектив сипатқа ие болатындығын, сыртқы дүниедегі заттармен сәйкес келетін элементтерінің барлығын мойындау керек. Демек сөз мағынасының құрамындағы экстролингвистикалық және интерлингвистнкалық элементтердің барлығын мойындау шарт. Сөз мағынасының күрделі екендігін, олардың бірнеше элементтерден кұралатындығын, мағына кұрамында грамматикалық мағынамеи бірге сыртқы дүниемен байланысып жататын мағыналық элементтердің барлығы туралы ерте кезден бері айтылып келе жатса да, олардың элементтері саналып көрсетілген емес. Бұл типтегі жұмыстар соңғы кездерде ғана жасалып жатыр. Мысалы, Н. А. Слюсарева сөз мағынасының екі элементтен, лингвистикалық мағына мен бейнелік мағынадан құралатындығын ашып айтып, мақала жариялайды (Слюсарева 73, 15) *. Бұдан сәл бұрын Л. М. Васильев сөз мағынасындағы реляцион (структуралық) мағынаның барлығын көрсеткен болатын. Сондықтан да ол сөз мағынасын: 1) құрылымдық, 2) сигнификаттық, 3) денотаттық үш элементтен құралады деп есептейді (Васильев 66, 20) *. Слюсарева мақаласында Францияда жарық көрген Ж. Мунэн мен Италияда жарық көрген Т. де Маураның еңбектеріне талдау жасай отырып, Сөзсіз (бұны екі кітап та, соңғы кездерде жарық көрген басқа еңбектер де) лингвистикалық семантика мен философияның, логика мен психологияның, т. б. пәндердің объектісі болатын бейнелік (отражательное) семантиканы ажырататын күн келді, -- деп жазады (Слюсарева 66, 20). Автордың мұндай қорытындыға келуіне бірнеше себептер де бар. Біріншіден, белгілі бір зат туралы адам санасында жиналған түсініктің барлығы бірдей сөз арқылы беріле де бермейді. Сондықтан да сөз мағынасы сол зат не құбылыс туралы бар түсінігіміздің белгілі бір бөлшегі ғана болып есептелінеді. Бұны өз кезінде А. А. Потебня байқап, сөз мағынасын алыс және жанын мағына деп екіге бөлген болатын.А. А. Потебня көрсеткен адамдардың өзара түсінісулері үшін қажетті болған мағына сөздің семантикасына сәйкес келеді. Екіншіден, адамдардың объектив дүниені үздіксіз танып-білуі арқылы оның белгілі бір зат не құбылыс туралы түсінігінің өзгеріп отыратындығы анык, сондай-ақ сөз мағынасы да өзгеріп отыратындығы да шындық. Бірақ сөз мағынасының өзгеруі ұғымға қарағанда баяу, шабан болады. Мысалы, Абай дәуірінде (М. Әуезовтің Абай жолы романы бойынша) отырықшылықты (жатақтарды), егін салуды ар көрген болсақ, қазір көшпенділікті баскаша бағалаймыз. Бірақ бұл дәуірдің ішінде (бір ғасыр ішінде) отырықшылық, көшу, егін салу сөздерінің мағынасы өзгерген жоқ, тек номинативтік мағынаға қосалқы мағына ретінде (коннотативтік) өмір сүретін эмоциялық-экспрессивтік мағыналық реңк қана өзгерді.Сондықтан да сөз мағынасы мен адамдардың түсінігі, ұғымы арасындағы теңдіктің жоқ екендігі анықталып, екі категорияның арасы ашыла бастады. Соңғы жағдайды негіздей отырып Н. А. Слюсарева: ...біздің пікірімізше, мағына қай дәрежеде мазмұнның (содержание) құрамына енеді деген мәселе тек жарым-жартылай ғана лингвистикалық мәселе болады, тіл қалай адамзаттың білімін жинақтап, сақтап, басқа біреулерге жеткізеді деген мәселе толығымен бейнелік семантиканың мәселесі болады да, лингвистиканың аясына енбейді, -- деген қорытынды шығарған (Слюсарева 73, 15) *.
Н. А. Слюсареваның сөз мағынасын бұлай екіге бөлу практикасын барлық тілшілер бірдей қабылдай қойған жоқ. Мысалы,. Р. А. Будагов сөз мағыналарын арнайы талдауға арналған мақаласында Н. А. Слюсареваның пікіріне тоқталады. Бірінші ескертетін нәрсе сол -- Р. А. Будагов сөз мағынасын түсінікпен тең деп есептейді. Оның ойынша ұғым -- тіл категориясы ретінде танылғанда тілдік мақсатта ғана бағаланады. Ең алдымен ескертерім, бұдан кейін сөз мағынасын түсіндіргенде мен оны белгілі тілдік система арқылы, оның призмасы арқылы өзгертілген ұғым деп түсіндіремін. ...Ұғым әр халықтың ойлау дәрежесіне байланысты болса да жалпы адамдарға бірдей категория. Сөз мағынасы болса, керісінше, белгілі бір тілге ғана тән категория, бәрінен бұрын сол тілдік система шеңберінде ғана өмір сүреді, -- деп ескерту жасайды (Будагов 76, 95) *. Осы позицияда тұрып ол басқа көзқарастарға талдау жасайды. Н. А. Слюсареваның мақаласына келгенде, тілдік семантика мен бейнелік семантиканың жеке-жеке категория ретінде танылуына қарсы шығады. Тілдік семантика бейнелік семантикаға сүйенбесе, өлі болады, -- деп қорытынды жасайды (Будагов 76, 107).
Р. А. Будагов тілдік семантика мен бейнелік семантиканы бөліп алушыларға үш пункттен тұратын дау айтады. Біріншіден, неліктен тілдік семантика тек сөздерде ғана болу керек. Мағына категориясы тек сөздерде ғана болмастан, ол синтаксисте де, морфологияда да, фразеология мен стилистикада да бар. Екіншіден, тілдік семантика мен бейнелік семантиканы ажырату дұрыс-ақ, егер осы екі мағынаның өзара байланысын, айырмашылығын, байланысу жолдарын тапса ғана. Егер олар табылмаса, онда тілдік семантика тұйықталған, өз ішінде ғана қалатын нәрсе болады. Тілдік семантика қалайша, ненің көмегімен адамның ойын, сезімін басқа біреуге жеткізе алады, объектив дүниемен қалай байланысады? Үшіншіден, ұғым қаншалықты жалпы, дерексізденген болса, онымен байланысты болған нақтылы заттардың сезімдік бейнесі соншалықты аз болады. Ұғымның жалпылаушы қасиеті өскен сайын ұғым мен сөз мағынасының арасындағы байланыс өте тығыз, жақын бола бастайды. Үшінші пункттен автор сөз мағынасы дерексізденген, жалпыланған, сондықтан ол ұғыммен тең түседі дейді. Әрине,, Р. А. Будаговтың көрсеткен үш пунктінің үшеуі де тіл білімінде ертеден сөз болып келе жатқан мәселелер.
Н. А. Слюсареваның пікірін қолдап, лингвистикалық семантика мен бейнелік семантиканы бөлу қажеттігін көрсеткен ғалымның бірі -- С. Г. Бережан. Бірақ ол лингвистикалық семантика мен бейнелік семантиканың зерттеу объектісін сәл басқашалау түсінеді. Лингвистикалық семантика, бейнелік семантика дегенде біз психологиялық категорияны түсінеміз. Яғни тіл білімін және басқа пәндердің (философия, логика сияқты) салаларын түсінеміз. Көрсетілген пәндердің тараулары, сөзсіз, өздерінің зерттеу объектісіне ие: біріншісі (лингвистикалық семантика) тілдік семантикамен (басқаша айтқанда тілдік мағынамен) яғни тіл элементтерінің мағынасын ерекше назарға алса, екіншісі (бейнелік семантика) тілдік элементтерден тыс жатқан семантикамен (яғни тілдік болмаған мағыналармен) немесе айналадағы объектив дүниедегі заттардың адам ойында бейнеленген жалпы мазмұнымен байланысты болады (Бережан 79, 5) *. Берілген үзіндінің көрсетуінше, С. Г. Бережан тіл элементтері (сөз, морфема, синтагма т. б.) берілген мағынаның барлығы лингвистикалык семантика, адам ойындағы заттардың, табиғаттағы кұбылыстардың бейнесі (біздің терминіміз бойынша гнесиологиялық бейне) бейнелік семантика деп түсіндіріледі. Н. А. Слюсаревада болса бұл терминдер басқаша түсіндірілген. Біздіңше, лингвистикалық семантика да бейнелік семантика да тіл элементтершнің мағына құрамына енеді.
Тіл элементтерінен тыс жатқан мағына туралы сөз болудың өзі артық. Бірақ тіл ойдың тек жарыққа шығу формасы ғана болып саналмастан, ойдың өмір сүру формасы да екендігін ойдан шығармау керек. Сондықтан да Н. А. Слюсарева бейнелік мағына адамдардың білімі, емір тәжірибесі негізінде жинағаңдарын ойда сақтау, жинақтау деп түсіндіргенде осы тілдің екінші функциясын ойға алған. Ой элементтері бейнелік мағына болып саналмайды. Тілдің коммуникативтік, когнитативтік, эмоционалдық-экспрессивтік қызметі де осы мағыналар негізінде іске асады (Слюсарева 81, 16 -- 17) *.
Лингвистикалық және бейнелік мағыналардың бар екендігін ашып көрсетпесе де, сөз мағынасының құрамында таза объектив дүниемен байланысып жататын элементтердің және тілдік системалардың негізінде туатын мағыналық элементтердің барлығын көрсеткен пікірлер Ю. Д. Апресян, О. Н. Турбачев пен 0. Н. Селиверстовалардың еңбектерінде де бар. Мысалы, Ю. Д. Апресян сөз мағынасына: Тілдік таңбаның семантикасында заттар, құбылыстар және оның қасиеті мен амал-әрекеті туралы әлсіз, қарапайым (наивный) ұғымын ғана бейнеледі, -- деп анықтама бере отырып (Апресян 74, 56) *, сөз мағынасын анықтауда тіркестің (сочетаемость) де қызметі мол екендігін ескертеді. Сөздердің семантикалық ерекшелігі не сөздердің мағыналық ерекшелігі ретінде, не тіркесу ерекшелігі ретінде талданылады, -- деп жазғанда және орыс тіліндегі воля, качество, темперамент сөздерін талдағанда осы тіркес негізінде анықталатын (автор оны пайда болған деген) мағынаның берілу заңдылығын көрсету, қолданылу ерекшелігін көрсетуге әрекет еткен (Апресян 74, 56 -- 65). Ю. Д. Апресян Ф.де Соссюр мен Ч. Морристердің теорияларын салыстыра отырып, сөздер таңбаланушы мен таңбаланушыдан басқа синтактика мен прогматикалық қасиеттердің де ықпалы болатындығын көрсетеді. Синтагматика деп сөздің (автордың терминінше таңбаның) басқа сөздермен байланысу қағидасы, нормалары туралы ннформация түсінілсе, прогматика деп айтушының не информация Сағытталған адамның айтылған информацияға көзқарасын түсінеді (Апресян 74, 56). Демек Ю. Д. Апресян тіл элементтерінің мағынасында минимум заттық бейне, синтагматикалық және парадигматикалық элементтер болады деп есептейді.
Парадигмалық мағына
Лингвистикалық еңбектерде парадигма, синтагма терминдері бұрыннан қолданылып келе жатқандығы, оның лексиканы системалы құбылыс деп түсінумен байланысты қолданылатындығы анық. Сондықтан да тіл білімінде парадигма, синтагмалық мағына терминдерімен бірге парадигмалық байланыс, синтагмалық байланыс терминдері де қолданылады. Бұлардың арасында бай-ланыс болса да, екі түрлі түсінікпен байланысты ғылыми термин екендігін естен шығаруға болмайды. Сол үшін де парадигмалық, синтагмалық және иерархиялық байланыс тілдік системаға байланысты сөз болады да (Солнцев 77; Оразов 83) *, бұл тарауда біз парадигмалық, синтагмалық мағыналық элементтер туралы өз пікірімізді білдіреміз.
Сөздік құрамдағы сөздер сөздердің қалай болса солай жинақталына салынған жиынтығы емес. Объектив дүниедегі заттар өзара байланысып, сұрыпталынса, сөздік құрамдары сөздер де солай сараланып жатады. Әрине заттар арасындағы байланыс пен сөздер арасындағы байланыс тең түсетін байланыс деуге негіз жоқ. Мысалы, су ағып жататын жерде көп шеп есетіндігі, салқын болатындығы күнделікті өмірден анықталынған нәрсе. Бұлардың арасында табиғи байланыс бар, ал су сезінің мағынасы мен көк, шөп, салқын сөздерінің мағынасының арасында ондай байланыс жоқ. Қерісінше су сөзі лимонад, квас, сыра сияқты сөздермен мағына жағынан байланысты. Олардың басын біріктіріп, өзара байланыстырып тұратын мағыналық элемент -- сұйықтық. Сұйықтық семасы тек су, квас, лимонад сөздерінде ғана емес басқа сөздерде де кездеседі. Мысалы, айран, сорпа, шай, сүт, қымыз, шалап, қымыран, көже, сок т. б. Бұлардың бәрін тіл білімінде бір тематикалық топқа біріктіріп, мағыналық байланысы бар сөздер деп көрсету бар. Сөздерді ортақ мағыналық элементтер (бұдан кейін семалар) арқылы өзара байланыстырып, белгілі бір топ ету тек зат есімдерде ғана емес, басқа сөз таптарынан да байқауға болады. Мысалы, кел, кет, жүр, жүгір, шап, зыт, жорғала, еңбекте, сырғы, зымыра т. б. етістіктерді қозғалу етістіктері; отыр, түр, жатыр, жүр, жанбаста, қисай, жүреле, етпетте, шынтақта, шалқала, тізеле, шөкеле сияқты етістіктерді қалып етістіктері; ал, бер, ат, лақтыр, шымшыла, сипа, түрт, теп, ұр, нұқы, істе, жаз, сыз сияқты етістіктерді амал-әрекет етістіктері; сөйле, айт, жеткіз, сыбырла, сыпсыңда, айқайла, күңкілде, мыңқылда, отта, былжыра сияқты етістіктер тобын сөйлеу етістіктері деп алғанда мағыналарына, олардың байланысқан семаларына негізделгенбіз (Оразов 83) *. Сын есімдерді де, үстеулерді де осындай топтарға бөлуге болады. Бұлар өзара топ жасағанымен оларды тек лингвистикалық мағыналарына қарай топтастырылған деуге болады ма?
Д. Н. Шмелев орыс тіліндегі дене мүше атаулары, аяқ киім атауларын мысал ретінде келтіре отырып, олар сөздердің семантикалық белгілеріне қарай топтастырылған дейді (Шмелев 73, 104) *. Егер тілдердегі сөздерді мағынасына қарай топтастыратын болсақ, қандай болар еді деген сұрау қойсақ, жауабы қалай болар еді? Біз бұл жерде бұрын ескертіп кеткен бір терминді қайталап айтып кеткіміз келеді. Н. А. Слюсарева ұсынған лингвистикалық мағына өздігінен өмір сүрмейді, бейнелік мағына негізінде, солармен байланысып қана өмір сүреді, қатынас құралы болатын тілдің бір элементі ретіаде бой көрсетеді. Тіл элементтері белгілі бір система құрамына еніп, өзара қатынасып екінші не үшінші мағына жасайды деу шындыққа жанаспайды. Бұл жерде К. Маркстің Заттар арасындағы қатынас затты жасамайды, сол қатынастар арқылы заттың қасиеті анықталады деген қағидасын (Маркс 23, 67) * ескерген жөн. Бірақ тіл білімінде ондай пікір айтушылардың бар екендігін жасыруға болмайды. Мысал ретінде А. А. Реформатскийдің сөз мағынасы туралы айтқан пікірін ескертсек те жетіп жатыр.
Парадигма деп тілдік бірліктің тілдік система элементі ретінде бір-біріне сыбайлас не қарсы келетін қасиеттерімен адам санасында жинақтаған, яғни тіл элементтерінің сол тілді пайдаланушы адамның санасында жинақталуын айтамыз (Ахманова 66, 310) *. Демек парадигма тек сөздер аралығында ғана болмай, тілдің барлық элементтері арасында болады. Сондықтан да дыбыстардың парадигмасы, морфемалардың парадигмасы, сөздердің парадигмасы, сөйлемнің парадигмасы деген түсініктер бар. Олардың әр қайсысының өз қызметі, өз қасиеттері бар. Лексикалық мағынамен байланысты парадигма семантикалық парадигма деп аталынады да сөздер аралығында болады.
Семантикалық парадигма дегенде біз белгілі бір топтағы сөздердің өзара мағыналық жақындығымен, сыбайластығымен (синонимдік, антонимдік, ұштас мәндес болуымен) байланысты топтастырылып, араларындағы семантикалық байланысты белгілеуді айтамыз. Мұны парадигмалық, синтагмалық оське салатын болсақ, семантикалық парадигмаға енетін сөздер осьтің тік сызығы бойына орналасады (ОД). Олар тең дәрежелі тіл элементтерінің іштей өзара байланысына негізделеді. Алғаш рет тіл элементтері аралығында бұндай байланыстардың бар екендігін көрсеткен Ф. де Соссюр болатын.
Ф. де Соссюр тілдің барлық элементтерін системалы құбылыс деп есептейді де, тіл элементтері аралығында екі түрлі байланыстың (синтагмалық, ассоциациялық) барлығын көрсетеді. Бірақ автор бұл екі байланыстың біреуі (ассоциациялық байланыс) тіл элементтеріне тиісті болса, синтагма сөйлеу (речь) элементтеріне тиісті деп есептейді (Соссюр 77, 155) *. Совет тіл білімінде Ф. де Соссюрдың ассоциациялық байланыс деген терминінің орнына парадигмалық байланыс термині қолданылып жүр де, синтагма де Соссюр қолданылған мағынада өзгертілмей қолданылып жүр. Автордың көрсетуінше адам ойында өзара белгілі бір байланысы бар сөздер топ-топ болып сақталынады. Сөйлеу кезінде адамдар осы мағына жағынан байланысты сездердің ішінен біреуін таңдап алып (айтушының мақсатына байланысты) қолданады. Осы әр адамның ойында сақталған, өзара ұштасып жатқан мағыналары бойынша топ-топ болып жатқан сөздердің өзара байланысын ассоциациялық байланыс (біздіңше парадигмалық байланыс) деп атайды. Ал осы байланыс негізінде анықталатын мағыналық элементті біз парадигмалық мағына (не мағыналық элемент) деп атаймыз. Ф. де Соссюр парадигмалық мағына терминін қолданбаған, мән (мұны кей авторларымыз значимость, кей біреулері ценность деп аударып жүр) терминін қолданған. Ол мәнді сөздердің қатынасынан шығарады. Синтагма мүшелері не өздерінің алдындағы, не соңындағы, не екі жағындағы сөздермен қатынасы негізінде мәнге ие болады, -- деп жазады (Соссюр 77, 155).
Парадигмалық байланысты тең дәрежелі тіл элементтерінің арасындағы байланыс дедік. Бірақ тіл элементтерінің барлығы бірдей мағына білдіре бермейді. Сондықтан парадигмалық байланыс бар жердің барлығынан мән (значимость) іздей беру де дұрыс болмайды. Мысалы, тілдердегі дауысты дыбыстар өзара парадигмалық байланыс жасайды. Әрине дауысты дыбыстар түрлі белгілеріне қарай (ерін мен езудің қалпына қарай, ауыздың ашылу қалпына қарай, тілдің қалпына қарай) парадигмалық белгісін анықтауы мүмкін, бірақ олар тікелей мағына білдірмейді. Сондықтан олардың арасынан семантикалық парадигма іздеу бос әурешілік болар еді. Рас, семантикалық парадигма морфемалар, сөйлемдер аралығында бар. Бір ескертетін нәрсе сол -- морфемалар арасындағы семантикалық парадигма, негізінен, грамматикалық мағыналармен не лексико-грамматикалық мағыналар арасында болса, сөйлемдер арасындағы парадигмалық байланыс күрделі оймен, пайымдаумен байланысты болады. Лексика элементтері арасындағы семантикалық парадигма сөздердің лексикалық мағынасымен байланысты болады, соған сүйенеді.
Сөздердің объектив дүниедегі заттардың, құбылыстардың не түрлі ұғымдардың атауы болатындығы, объектив дүниенің бір ұшпағын сәулелендіретіндігі туралы жоғарыда айттық. Бірақ олар тек объектив дүниемен не ұғыммен шектелініп қоймайды, оны тілдік ойлау (языковое мышление) негізінде қайта сұрыптау процесі де болады. Мысалы, бізден 10 -- 15 шақырым жердегі заттарды тек алыстағы зат деп қана атаймыз, ұзақтағы, ит өлген жердегі, жырақтағы, т. б. деп атай аламыз. Бұлардың беретін ұғымы бір, бірақ мағыналары басқа-басқа. Әрине түрлі түсіндірме, аударма сөздіктерде бұл сөздерге берілген анықтамалар бір-біріне ете жақын болуы мүмкін. Салыстырыңыз: қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде алыс сөзіне шалғай, жақын емес деп анықтама берген (КТТС 1, 243) *. Қашық сөзіне алыс, жырақ, шалғай деп анықтама берсе (КТТС 6, 183) *, жырақ сөзіне шалғай, алыс, қашық деп (КТТС 4, 319) *, шалғай сезіне алыс, қашық, қиыр шет деп (ҚТТС 10, 109) * деп анықтама берген. Егер осы анықтамаларға сүйенетін болсақ, онда бұл сөздердің мағыналарында айырмашылық жоқ, бірінің орнына бірі үздіксіз қолданыла беретіндей көрінуі сөзсіз. Біздіңше ондай айырмашылық бар. Салыстырыңыз: егер бұл сөздерді ұзындық өлшеміне байланысты қолданатын болсақ, араларындағы айырмашылық онша анық байқалмайды. Ал, мезгілмен, уақыт өлшемі ретінде қолданылса, онда алшақтық анық байқалынады. Мысалы, Қітап оқып ұзақ отырып қалдым деудің орнына кітап оқып шалғай (немесе алыс, қашық т. б.) отырып қалдым деп айтпаймыз. Бұл жердегі мағына тіркеспен байланысты болып тұр.
Сөздердің арасындағы мағыналық байланыстарды анықтауда тематикалық топтар мен лексико-семаитикалық топтарға бөлу үлкен қызмет атқарады. Сөздерді тематикалық топқа бөлу мен лексико-семантикалық топқа бөлу арасында айырмашылық бар. Мысалы, жоғарыда біз тематикалық топқа семантикалық байланысы жоқ, тек объектив дүниедегі заттардың өзара қатынасы негізінде топтастырылған сөздер енеді деген болатынбыз. Мысалы, қол мен көз, құлақ пен аяқ, бас пен қабырға дегендер бір тематикалық топқа енеді де бір система жасайды. Әрине бұл жерде парадигмалық мағынаны табу қиындау, себебі олар экстролингвистикалық мағынаға негізделген. Осы экстролингвистикалық мағына негізінде ұштас мағына (коррелятив) анықталады да парадигмалық байланыс осы мағынаға негізделеді. Семантикалық системаның құрамына еніп, сөздер парадигмалық байланыстар арқылы өзара байланысқанда, оның өзіндік (экстролингвистикалық) бейнелік мағынасын осы байланыстан шығармаймыз. Бұл жерде тілдік системамен байланысып жатқан екінші мәселе -- сөздердің дербестігі мәселесі бар.
Парадигмалық мағына лексикалық мағынадан басқа мағына ретінде жеке өмір сүрмейді. Олар, сонымен бірге, тілдің ішкі элементі ретінде қабылданады, себебі парадигмалық мағына белгілі бір топқа енген сөздердің лексикалық мағынасының барлығына бірдей ортақ мағына элементіне негізделінеді. Д. Н. Шмелев мұндай ортақ мағыналық элементті семантикалық тема деп атайды (Шмелев 73, 107) *. Осы семантикалық тема парадигмалық мағынаның қалыптасуына, өмір сүруіне жағдай жасайды. Лексико-семантикалық топтың құрамына енген сөздер өздерінің дербестігін жоғалтпайды десек, олар бірі екіншісімен тек жалпы жақтарымен ғана байланысып жатпастан, жеке ерекшеліктерімен өзара ажырасып та жатады. Сондықтан да Ф. де Соссюр тілде тек өзгешеліктер, айырмашылықтар ғана бар дегенде соңғы жағдайды есепке алған. Ал сөз мағыналарының жалпы, ортақ жақтары барлығын есепке алмаған.
Семантикалық тема бөлек-бөлек өмір сүрмейтіндіктен оны анықтау үшін лексико-семантикалық топқа енген сөздердің мағыналарын салыстыру, олардың ара қатынасын анықтау қажет болады. Сондықтан Ф. де Соссюр синтагмалық қатынас пен парадигмалық (авторша ассоциациялық) қатынасты салыстыра отырып: Синтагмалық қатынас әрқашан да in prassentia (анық, нақты -- О. М.). Ол бірінен кейін бірі келетін кемінде системаның екі мүшесінің қатынасы. Керісінше, ассоциациялық байланысқа түскен мүшелер ойдағы қабаттар: мүшелері әрқашан іn absentia (жасырын -- О. М.) деген болатын (Соссюр 77, 156) *. Демек парадигмалық байланыс сөздерді ойда топтастыру, жинақтау, мағыналарын саралау арқылы жасалады. Осы қасиетін ескере отырып Л. А. Новиков мәнді (парадигмалық қатынас негізінде жасалынған) сөз мағынасындағы сигнификатпен салыстырады, сигнификаттың бір элементі ретінде көрсетеді (Новиков 82, 97) *. Әрине мәнді біз де сөздің лексикалық мағынасындағы экстролингвистикалық немесе бейнелік мағынадан бөліп алып, тілдің ішкі қасиеттерімен байланысты мағыналық компонент деп көрсеткенбіз. Сол үшін де мән сигнификаттық мағынаның бір элементі де, не нақ өзі де бола алмайды. Автор сөз мағынасын тек қатынастардан шығару, пайда болады деу барып тұрған структурализмге алып келеді деп дұрыс қорытынды шығарған.
Біз де парадигмалық мағына тілдік система мүшелерінің өзара қатынасынан пайда болады, оның басқа негізі жоқ деген пікірден аулақпыз, тек мағына осы қатынастар негізінде анықталынады деген пікірді жақтаушылардың біреуіміз. Пікіріміздің дәлелі ретінде кез келген лексико-семантикалық тонтардың мүшелерінің мағынасын компоненттік талдау әдісі бойынша семаларға бөліп шығып, олардың арасындағы байланыстарды көрсетуге болады (Гак 72; Оразов 74) *. Мысал ретінде қозғалу етістіктерін талдап көрелік. Кел, кет, бар, жақында, алыста, жұр етістіктері -- қозғалу етістіктері. Кел етістігінде 1) қозғалған заттың не адамның бір орыннан екінші орынға еткендігін білдіретін, 2) құрылықта болған Қозғалысты, 3) бағытты қозғалысты, 4) белгілі бір объектіге жақындауға бағытталған қозғалысты білдіретін сема бар. Кет етістігінде кел етістігінен бөлектеніп жататын бір ғана -- қозғалысқа түскен заттың не адамның белгілі бір объектіден алыстауын білдіретін семасы бар. Демек кел, кет етістіктері қозғалысқа түскен заттардың орнын өзгертуін білдіретін семалары арқылы бір лексико-семантикалық топтың элементі (мүшесі) ретінде сыбайласып, бір парадигмалық байланысқа түссе, қарама-қарсы бағыттағы қозғалысты білдіретін семалары арқылы антонимдік мағыналық байланысқа түсіп, екінші семантикалық парадигмалық мүшесі ретінде бой көрсетеді. Ал бар етістігі болса, 1) қозғалған заттың не адамның орын өзгерткендігін, 2) құрылықта болатын қозғалысты білдіретін, 3) әйтеуір бір бағытқа бағытталған қозғалысты білдіретін, 4) бұрынғы тұрған орнынан ұзақтауды, алыстауды білдіретін семалары бар. Бұл етістіктің кел, кет етістіктерінен айырмашылықтары -- бір бағытқа бағытталған қозғалысты білдірмейді. Мысалы, Бар деген соң бар, мазамды енді алма, -- деді Белгібай Пахриддинге (М. Сүндетов) дегендегі бар етістігі кет етістігімен синоним болып, алыстау, ұзақтау мағынасын білдірсе, үйге бар, жолдасының қасына барды деген мысалдарда бір объектіге жақындау, келу мағынасын білдіреді. Рас, бар сөзі келу, жақындау, жуықтау мағынасында көбірек қолданылады. Кел мен бар етістіктерінің арасында да айырмашылықтар бар. Мысалы үшін мына сөйлемді салыстырып көрелік: Салған жерден алға түсіп, күміс шалулы қара таяғын шалт сермей, бұрынғыдан да гөрі қаттырақ ақсаңдап басып бара жатады (С. Мұқанов). Толық денелі болса да жас әйел Игіліктің күтіп тұрғанын көрсе де, асықпай баяу басып келеді (Ғ. Мүсірепов). Бұл мысалдарымызда кел мен бар антонимдес мағынада қолданылып тұр. Ал, Жартасқа бардым, Қүнде айғай салдым, Онан да шықты жаңғырық (Абай), Келді де бір жартасқа түсе қалды, Азық артқан маяны жарып салды (Абай) деген мысалымыздағы бар мен кел етістіктері мағына жағынан жақындау, жуықтау сөздерімен байланысып жатады. Бұлардан соңғы мысалымызда да аздап мағыналық айырмашылығы барлығы анықталады. Жартасқа бардым дегенде, біріншіден, қозғалушы адам өзінен алыста тұрған объектіге жақындағандығын білдіреді, екіншіден, бір объектіден не орын, жайдан алыстап екінші бір объектіге жақындау мағынасы бар. Сондықтан да ауылға бардым дегенде мен ауылда тұрғанда айтпаймын, басқа бір жерде тұрғанда ғана ауылға бардым, қалаға бардым, үйге бардым деймін. Кел етістігін қолдағанда (ауылға келдім) менің ауылда болуым мүмкін. Ташкенттен Алматыға келдім дегенде мен Алматыда боламын. Ал, Алматыдан Москваға бардым десек, сөйлемнің мазмұнының көрсетуінше, айтушы сол кезде Москвада болуы шарт емес. Келтірілген мысалымыздағы бар, кел етістіктерінің екінші мағыналық айырмашылығы -- бар етістігі кет етістігінің мағынасын өзіне теліп, қозғалған заттың ұзақтығы объектіге бағытталғандығын білдірсе, кел етістігі айтушыға жақын тұрған объектіге (не өзіне) бағытталғандығын білдіреді. Осы сияқты кет пен алцста, кел мен жақында етістіктерінің мағыналары арасында да байла-ныс бар.
Парадигмалық қатынас лексико-семантикалық топтың мүшелерінің арасында болады да, олар біздің топшылауымызша, үш түрлі байланыста болады. Олар синонимдес, антонимдес және үштас мәндес (коррелятив) мағыналық қатынастар болып саналады. Бұл үш қатынастың үшеуі де бір лексико-семантикалық топтың құрамында кездесіп, өзара байланысып та жатады. Алдын ала ескертетін нәрсе сол -- бұл үш мағыналық байланыстың табиғатын, ішкі заңдылықтарын ашып беру біздің жұмысымыздың мақсатына енбейді, тек тіл элементтерінің ішкі -- лингвистикалық мағынасын ашу мақсатымен байланысты сөз етеміз '.
Синонимдер тіл-тілдердің барлығында да кездесетін кең таралған және ең көп қолданылатын тілдік категория. Көпшілік ғылыми еңбектерде синонимдер туралы сөз болғанда олардың мағыналары өзара жуық болатындығын, бірінің орнына екіншісі қолданыла беретіндігін бірінші белгісі етіп көрсетеді. Мысалы, қазақ тіліндегі синонимдер туралы арнайы зерттеу жасад, күрделі еңбек жазған Ә. Болғанбаев Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады. Яғни бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен олар синоним болып табылады, -- деп анықтама берсе, одан сәл ғана бұрынырақ жарық керген М. Белбаеваның оқулығында: Мағынасы жуық, өзара мәндес сөздер синоним деп аталынады, -- деп анықтама берген (Болғанбаев 79, 49; Белбаева 76, 30) *. Бұл екі оқулықтан да бұрынырақ жарық көрген жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықта да осыған жуық анықтама берілген. Салыстырыңыз: Әр түрлі айтылса да, жалпы мағыналас болатын, бірақ сәл ғана ерекшелігі бар сөздер синоним деп аталынады. (Қазіргі 54, 27) *. Синоним дегеніміз мағыналары жақын болғандықтан белгілі контексте бірін-бірі алмастыруға жарайтын сөздер (Ке-ңесбаев 75, 66) *. Нақ осыған жуық анықтамалар басқа түркі тілдерінің материалдары негізінде жазылған оқулықтарда да кездеседі, олар орыс тіліне арналған оқулықтарда да бар. Салыстырыңыз: қарақалпақ тілшілері Дыбысталуы әр түрлі, мағынасы жағынан бір-біріне жақын сөздер синоним делінеді, -- десе (Бердимуратов 79, 202) *, өзбек тілшілері Синоним денотаттық мағынасы бар, конататтық (қосымша мағыналық реңк, стильдік бояу) және басқа қасиеттерімен ажыратып жататын сөздер, -- деп анықтама берген (Хожиев 85, 75) *. Әр кездерде жарық көрген оқулықтардағы анықтамаларда айырмашылықтардың болатындығы анық. Сондықтан да оларды талдап, авторларының бағытын анықтау арнайы зерттеуді талап ететін, жұмыстың көлемін кебейтетін нәрсе. Синоним сөздердің денотаттық мағыналары тең түсіп жатады, не бір ұғымның атауы, не мағыналары жақын деген сияқты анықтамалардың (тіпті бірінің орнына бірі қолданылады деген де) негізінде шындық бар. Салыстырыңыз: Ә. Болғанбаев жауын, жаңбыр, нөсер сөздерін синоним деп берген. Егер талдап қарайтын болсақ, жауын сөзінің білдіретін мағынасына тек жаңбыр ғана емес, қар да, бұршақ та енеді. Ал нөсер тек жаңбыр ғана емес, қатты, шелектеп кұйған жаңбыр. Бірак бұлар мағынасы жақын, синонимдік парадигмаға (ұштас мағынасымен) енетін сөздер. Сондай-ақ үй мен там сөздерінің денотаттық мағыналары бір. Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде үй сөзіне адам тұратын, мекендейтін баспана деп анықтама берсе (КТТС 9, 526), там сөзіне шатырлы және тоқал үй деп анықтама берген (КТТС 8, 574) *. Бірақ Ә. Болғанбаев бұларды синоним деп көрсетпеген. Өзбек тілінің лексикологиясын жазған авторлар синонимді ұғым бірлігі арқылы да анықтау барлық кезде дұрыс бола бермейді деген пікір айтады. Сондықтан да синонимнің басын біріктіріп тұрған қолданылудағы мағына жақындығы. Сөйлеуші не жазушы адам сөз қолданғанда өзінің мақсатына қарай парадигмалық топтағы (темадағы) сөздердің біреуін алып қолданады. Мысалы, сөйледі, сайрады, айтты, жеткізді, сыпсыңдады дегендердің барлығы да бір ортақ семаға ие сөздер. Айтушы тек баяндау мақсатын, хабарлау мағынасын білдіруді ойласа, онда айтты не сөйледі етістіктерінің біреуін қолдағаны; егер эмоциялық мән беріп, жақтырмауды қоса білдіргісі келсе сайрады, сыпсыңдады , жеткізді сөздерінің біреуін қолданады. Әрине бұл қолданудағы мағыналық реңктер, стилистикалық бояулар, тілдік нормаларды да есепке алады (Болғанбаев 70, 33 -- 39)*. А. А. Брагина синоним сөздердің лексикалық мәнін негіз етіп алу керек дей отырып, нәзік мағына айырушылық қызметін бірінші орынға шығарады (Брагина 85, 8) *. Шындығында да мұндай салыстыру негізінде анықталынған мағына сөйлеу процесінде адам ойының нақтылы болуын, сөздердің тіркесу қабілетінің есуіне, сөздердің көп мағыналы қолданылуына жол салады. Жоғарыда мысалға келтірген сөйлеу етістіктерінің барлығы да бірінің орнына екіншісінің қолданылу мүмкіндігіне ие, бір дистрибуциялық позицияда (шенде) қолданыла алады.
Компонентті анализ қағидасы бойынша сөз мағыналарын кіші семаларға беліп, талдап көрсетуге болады. Көпшілік сөздердін мағыналарын семалар арқылы көрсетуге болатындығын мойындаған жөн, бірақ барлық сөздердің мағына бөлшектері семаларға сәйкес келе бермейді. Сөз мағынасының құрамындағы семаларды жалпылаушы (архисема), айырушы (дифференциалды) семалардың (кей ғалымдар үшінші семалардың түрінің -- потенциалды семалардың барлығын да көрсетеді) жиындысына не қосындысына тең деген түсінікке келмеуіміз керек. Пікірімізге бар, кел сөздерінің мағына айырмашылығын көрсету үшін берген мысалдарымыз дәлел бола алады. Жалпы синонимдік қатарға (топқа) енген сөздер өзара, кемінде екі түрлі байланысқа түсуі керек. Бірінші байланыс -- денотаттық, сигнификаттық мағыналарының арасында болса, екінші байланыс -- тіркес аралығында болады. Бұл оның екі түрлі қызметіне (біріншісі -- гнесиологиялық, екіншісі -- коммуникативтік) байланысты.
Тілдердегі семантикалық парадигманың бір көрінісі -- антонимдік қатарлар. Оқулықтарда болсын, күрделі монографиялық зерттеулерде болсын, шағын мақалаларда болсын антонимді синонимге қарама-қарсы қойып, қайшы мәндес сөздер деп анықтама береміз. Қарама-қарсы қою тек тілдік категория болып саналмайды, бұл гнесиологиялық категория да болып саналады. Дүниені танып-білуде, оның қасиеттерін анықтауда заттардың түрлі қасиеттерін салыстыру, қарама-қарсы қоюдың қызметі мол. Сондықтан да В. И. Ленин Ойлаушы парасат (ақыл) әр түрлі нәрсенің мұқалған айырмашылығын, түсініктердің қарапайым айырмашылығын, түсініктердің қарапайым әр түрлілігін мәнді айырмашылыққа дейін, карама-қарсылыққа дейін анықтайды, -- деп, дүниені танып-білудің бір сатысы ретінде қарама-қарсы қоюды көрсеткен (Ленин 29, 133) *. Әрине дүниедегі заттардың түрлі белгісі, түсі мен қасиеттері арасындағы айырмашылықтар анық көрініп жатпайды, оны адамзат ойлау нәтижесінде, сол қасиеттерді ойша салыстыру нәтижесінде анықтайды. Семантикаалық элемент ретінде қарама-қарсылық сөз мағынасының бір компоненті болып оның құрамына енбейді. Мысалы, жас, қарт. Бұл екі сөздің антоним екендігінде дау жоқ. Егер қарама-қарсы қою олардың мағына компонентіне енген болса, онда олар барлық мағыналарында да өзара антоним болған болар еді. Шындығында, жағдай басқа-шалау. Салыстырыңыз: Жас баланың жаудыраған көздері қандай әдемі (Қаз. әдебиеті газ.). Желк-желк еткен жас шалғын, Суық желмен майысып (I. Жансүгіров). Жақсылап пісірілген жас балыққа аңсары ауып кетті (Ә. Нұрпейісов). Келтірілген мысалдарымыздың үшеуінде де жас сөзі қолданылып тұр, бірақ мағынасы бірдей емес. Бірінші мысалымыздағы жас (жас бала) жаңа туған, сәби мағынасында, екінші мысалымыздағы жас (жас шалғын) жаңа шыққан, буыны қатпаған, қурамаған сөздерімен мағыналас болса, үшінші мысалымызда жаңа, қатпаған сөздерімен мағыналас болып тұр. Осы үш мағынаның екеуінде ол кәрі сөзімен антонимдес болмастан, тек бірінші мысалымызда ғана антонимдік қатар жасай алады.
Семантикалық парадигма мүшелерінің мағынасы ретінде антонимдік мағынаны мойындағанымызда, біріншіден, антонимдер сөздердің системадағы орнын белгілеуде, екіншіден, экстролингвистикалық мағынаның семантикалық категория ретінде қалыптасуына, үшіншіден, тілдің негізгі қызметі -- коммуникацияның тиімді болуына жағдай жасайды. Сондықтан да антоним болатын сөздер бірін -- екіншісі мүлде жокқа (мағына жағынан) шығармауы керек, немесе антонимдік қатынас бірі болымды, екінші сыңарының болымсыз мағынада болуымен тынады деу дұрыс емес. Тіпті тілшілер арасында бар -- барма, кел -- келме сияқты түбірлес сөздер (болымсыз қосымшалар арқылы) арқылы берілгеи қарама-қарсы мағынаны антоним деп атау, атамау мәселесі де даулы екендігін ескерту керек.
А. Н. Новиков К Маркстің Север и юг -- противоположное определение той же сущности, различия одной сущности на высшей ступени ее развития... Истинными, действительными крайностямн были бы плюс и не -- плюс, человечной и не -- человеческий род. данном случае различие есть различие существования, в другом -- различие между сущностями, различие двух сущности, -- деген (Маркс 1, 321) * пікіріне сүйене отырып қарама-қарсы қоюдың екі түрі барлығын (1) бір құбылыстың ішінде болатын, 2) екі не бірнеше құбылыстардың арасында болатын) көрсетеді. Автор антонимді бірінші топтағы қарама-қарсылықтардың қатарына жатқызады (Новиков 82, 234) *. Сондықтан да қарама-қарсы қою бір заттың не құбылыстың түрлі қасиеттері аралығында болатын құбылыс. Осы қасиеттер өмірде жеке-жеке бой көрсетсе де оны ойлау негізінде адамдар теңестіріп бірін екіншісіне қарсы қояды. Антонимдер осы қарама-қарсы қоюдың тілдегі көрінісі ретінде қальштасады да тілдік система ғана анықталады.
Тіл материалдарын салыстырып қарайтын болсақ, сөздердің антонимдік мағынада қолданылуында бір ізділіктің болмайтындығына көз жеткізуге болады. Мысалы, жақсы мен жаман, өлі мен тірі сөздерінің арасындағы антонимдік қатынастар тең емес. Жақсы мен жаман бір қасиеттің екі шеті, оның орталық (центральный) өлшемі де бар. Бұл сын есімдерді қарама-қарсы қойып тұрған, антоним етіп тұрған салыстыру процесі емес, бағалау. Ал өлі мен тірі бір заттың екі түрлі қалпы ғана. Онда орталық шек те, бағалау да жоқ, тек салыстыру ғана бар. Осы біздің қазақтың өлген кісісінде жаманы жоқ, тірі кісісінің жамандаудан аманы жоқ болатындығы қалай (Абай)? Мен -- өлі жан, ешкімді талғамаймын, Рахымсыз билеріңді қорғамаймын (Абай). Ал, от пен мұз сөздерінің арасындағы антонимдік қатынас мүлде басқа қатынасқа негізделген. Бұл екі зат есім тура мағынада қолданылып өзара антоним бола алмайды, бірақ ауыспалы мағынада қолданылып от -- ыстық, жалын; мұз -- салқын, суықтық мағынасын білдіріп, бірі екіншісіне антоним бола алады. Салыстырыңыз: Мұз жүрегім май секілді, Еріп от боп күйді жан (Абай).
Қазіргі кезде антонимдерді мағыналық байланыстарына қарай топтастыруға әрекет етушілер де бар. Мысалы, А. А. Новиков сөздердің мағынасының антонимдік байланыстарының түрлеріне қарай оларды үшке бөледі. 1. Контрарлық (лат: сопігагіиз противоположный, противный) қарама-қарсылық. Бұл топқа қосылатын антонимдердің бірі -- екіншісіне мүлде қарама-қарсы болса да, олардың орталық деңгейін белгілейтін сөздер болады. Мысалы, жасқарт емес, жас емес, орта жасар қарт; суық .жылы, салқын, ыстық т. б. Бұл типтегі антонимдер қазақ тілінде де бар, бірақ олар сындық мағынаны білдіретін сөздер (сын есімдер) мен үстеулерден болған антонимдер арасында ғана байқалады. 2. Комплементарлық (лат.complementum -- средство пополнение) қарама-қарсылық. Бұл топтағы антонимдердің бірінші топтағы антонимдерден айырмашылығы -- орталық мағыналық өлшемнің болмауында. Мысалы, тірі мен өлі, шын мен өтірік, бірге мен бөлек, т. б. 3. Векторлық қарама-қарсылық (лат. vector везущий, несущий). Бұл топтағы антонимдер белгілі бір бағытқа байланысты бірі екіншісімен антонимдік парадигмалық қатынасқа түседі. Мысалы, төмен мен жоғары, кіру мен шығу, т. б. (Новиков 82, 245 -- 246). Бұл типте антонимдерді топтастыру барлық кезде де сәтті
шыға бермесі анық. Сондықтан да біздіңше, антонимдерді семантикалық топтармен байланыстыра қараған жөн сияқты. Егер тіл материалдарын салыстырып қарайтын болсақ, антонимдік қатынаста қолданылатын сөздердің ең кебі -- сын есімдер де, басқа сөз таптары сирегірек қолданылады. Сондай-ақ антонимдес сын есімдер мен антонимдес етістіктердің өзара байланыстары тақ емес. Тіпті бір сөз табынан жасалған антонимдердің қатынастары да бір өлшемге сыймайды. Мысалы, батыр мен қорқақ, өтірік пен шын -- антонимдес сын есімдер. Бұлардың мағыналарында орта меже жоқ. Ал жақсы -- орта -- жаман, алыс -- орта -- жақын деп жақсы мен жаманның, алыс пен жақынның аралығына орта меже қойып айтуға болады. Кейбір сөздер бір ғана сөзбен антонимдік қатар жасап қана қоймастан, екі не үш, төрт, т. б. сөздермен де антонимдік қатынаста бола алады. Салыстырыңыз: оң -- сол, оң -- теріс; ұзын -- қысқа, ұзын -- шолақ; ұзақ -- жақын, ұзақ -- тез, ұзақ -- қысқа, т. б. Бір ағашқа қонды да, Асықпай жемек болды да, Мазатсып қарады, Оңына, солына (Абай). Ақыл жоқ, қайғы жоқ онда, Ісі жоқ теріс пе, оң ба (Абай). Роза үстіне алабажақ, әлеміш, шолақ ақ көйлек киген (Т. Ахтанов). ұзын қара бешпетті, ұзын шашты, Жамағатты итеріп бір жол ашты (Абай). Тақтайдай жауырыны бар, иығы тік. Екі алма кеудесінде қисаймайды. Сорақы ұзын да емес, қысқа да емес, Нәзік бел тал шыбықтай бұраңдайды (Абай), т. б.
Сөздерді антонимдік қатарына қарай тек белгілі бір семантикалық топтың аясында бөліп, сол топпен байланыстыра қараған жөн. А. А. Новиков көрсеткен үш түрлі парадигмалық байланыс осы топ элементтерінің арасында ғана анықталады. Оның көрсеткен антонимдерінің түрлері бір өлшемге негізделінбегендіктен (бірінші мен екінші топ қатарға байланысты элемент санымен байланысты болса, үшіншісі семаларының қатынасына қарай) көпшілік лексикологтар оны қабылдамай да жүр. Түн мен күн, бәрі мен ешкім, бас пен аяқ, айқайла мен сыбырла, күлкі мен қайғы сияқты антонимдердегі мағыналық байланысты семантикалық топтың баска мүшелерімен байланыстырып қана анықтауға болады. Егер семантикалық топтағы басқа мүшелермен байланысын үзсе, онда олар басқа мағынада қолданылып, басқа бір лексико-семантикалық топтың мүшесі болып саналады. Салыстырыңыз: түсі суық, түсі жылы, тілі жүйрік, көзі өткір, қоңыр күз, қоңыр салқын, ащы дауыс, қып-қызыл жанжал, қара дауыл сияқты тіркестердің құрамында қолданылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz