Экономика саласынан дәрістер курсы
Дәріс кешені (дәріс тезистері, иллюстративтік және көрнекілік материалдары, ұсынылатын әдебиеттер тізімі)
1.тақырып. Экономикалық теорияның пәні мен әдісі.
1. Экономикалық теорияның пәні
2. Экономикалық теория курсының қисыны мен құрылымы
3. Экономикалық теорияның әдістері
4. Экономикалық теорияның қызметтері
2.тақырып. Қоғамдық өндірістің негізі
1.Адам және экономика
2.Қоғамдық өндірістің құрылымы
3.Өндіріс және ұдайы өндіріс
3 тақырып Меншік қатынастары және олардың экономикадағы ролі
1.Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.
2.Меншік объектілері және субъектілері.
3. Меншік формалары.
4.ҚР.да меншік қатынастарын қайта құру.
4 тақырып. Қоғамдық шаруашылық формалары. Қоғамдық өндірістің тауарлы ұйымдастыру.
1. Қоғамдық шаруашылықтың негізгі формалары: натуралды және тауарлы.
2.Тауарлы шаруашылықтың пайда болу жағдайлары.
3.Тауар және оның қасиеттері.
4.Айырбас қатынастарының дамуы және ақшаның пайда болуы.
Тақырып 5. Капитал теориясы. Капитал айналымы мен ауыспалы айналымы
1.Кәсіпорын капиталының ауыспалы айналымы мен айналымы.
2.Кәсіпорынның негізгі және айналмалы капиталы.
3.Капиталдың физикалық және моралдық тозуы. Инвестициялар және оның түрлері.
6 тақырып. Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы
1.Нарықтың мәні. Нарық қатынастар жүйесі ретінде. Нарықтық қатынастардың субъектілері.
2.Нарықтың қызметтері
3.Нарықтық жүйе және оның элементтері (түрлері, инфрақұрылымы).
7.тақырып. Нарық субъектілерінің өзарабайланысу түрлері: бәсеке және монополия
1.Бәсеке: мәні мен экономикалық ролі.
2.Бәсекенің формалары мен қызметтері.
3.Монопольды баға. Монополиялық бірлестіктер.
4.Монопольды баға жағдайындағы нарықтық тепе.теңдік механизмі. Қазақстан монополиядан бәсекелік нарыққа өту жолында.
8.тақырып. Кәсіпкерлік қызмет, оның негізгі түрлері мен нысандары.
1.Кәсіпкерліктің әлеуметтік.экономикалық мәні, негізгі белгілері. 2.Кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрлері.
3.Кәсіпкерліктің негізгі ұйымдық формалары: артықшылықтары мен кемшіліктері.
Кәсіпкерлік . бұл пайда табу мақсатында өнім өндіру үшін жаңа әдістерді қолдануға, шикізаттардың жаңа көздерін, өнімді өткізу нарықтарын ашуға, әртүрлі мүмкіндіктерді пайдалануға негізделген өзіндік ұйымдастыру.шаруашылық новаторлық (жаңашыл) қызмет.
9.тақырып.Шығындар теориясы. Өндіріс және шығын.
1.Өндірістік функция.
2.Өндіріс шығындарының тұжырымдамасы. Шығындар түрлері.
10. тақырып. Пайда теориясы. Өндіріс нәтижесін бөлу, кәсіпкерлік табыс, еңбекақы.
1.Пайда және оны анықтайтын факторлар.
2. Рентабельділіктің экономикалық мазмұны.
3.Кәсіпкерлік табыс. Еңбекақының экономикалық негізі.
11 тақырып Ұлттық экономика жүйе ретінде
1.Ұлттық экономика жүйе ретінде. Табыстар және шығындар айналымының жалпы экономикалық үлгісі.
2.Жалпы экономикалық саясаттың мақсаттары.
3.Қоғамдық өндірістің нәтижелері және олардың ЖҰӨ көрсеткішіндегі көрінісі.
4.Нақты және номиналды ЖҰӨ.
12 тақырып. Экономикалық өсім қоғамдық ұдайы өндірістің мақсаты
ретінде
1.Экономикалық өсу және оның өлшемдері.
2.Экономикалық өсудің түрлері және факторлары.
3.Экономикалық өсудің үлгілері. ҚР.ның экономикалық өсу үлгісі. ҚР.да экономикалық өсудің жағдайлары және факторлары.
13 тақырып.Экономиканы мемлекеттік реттеу
1.Экономикадағы мемлекеттің ролі мен қызметтерін, ақша.несие саясаты мен оның құралдарын қарастыру.
2.ҚР.ның монетарлы, фискалды саясатының маңызын білу.
14 тақырып. Дүниежүзілік шаруашылық
1.Дүниежүзілік шаруашылық: мәні, қалыптасуының объективті негіздері.
2. Халықаралық еңбек бөлінісі. Капитал мен жұмысшы күшінің халықаралық миграциясы. Дүниежүзілік сауда. Халықаралық валюта қаржы жүйесі.
3.ҚР дүниежүзілік байланыстар жүйесіне енуі.
1.тақырып. Экономикалық теорияның пәні мен әдісі.
1. Экономикалық теорияның пәні
2. Экономикалық теория курсының қисыны мен құрылымы
3. Экономикалық теорияның әдістері
4. Экономикалық теорияның қызметтері
2.тақырып. Қоғамдық өндірістің негізі
1.Адам және экономика
2.Қоғамдық өндірістің құрылымы
3.Өндіріс және ұдайы өндіріс
3 тақырып Меншік қатынастары және олардың экономикадағы ролі
1.Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.
2.Меншік объектілері және субъектілері.
3. Меншік формалары.
4.ҚР.да меншік қатынастарын қайта құру.
4 тақырып. Қоғамдық шаруашылық формалары. Қоғамдық өндірістің тауарлы ұйымдастыру.
1. Қоғамдық шаруашылықтың негізгі формалары: натуралды және тауарлы.
2.Тауарлы шаруашылықтың пайда болу жағдайлары.
3.Тауар және оның қасиеттері.
4.Айырбас қатынастарының дамуы және ақшаның пайда болуы.
Тақырып 5. Капитал теориясы. Капитал айналымы мен ауыспалы айналымы
1.Кәсіпорын капиталының ауыспалы айналымы мен айналымы.
2.Кәсіпорынның негізгі және айналмалы капиталы.
3.Капиталдың физикалық және моралдық тозуы. Инвестициялар және оның түрлері.
6 тақырып. Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы
1.Нарықтың мәні. Нарық қатынастар жүйесі ретінде. Нарықтық қатынастардың субъектілері.
2.Нарықтың қызметтері
3.Нарықтық жүйе және оның элементтері (түрлері, инфрақұрылымы).
7.тақырып. Нарық субъектілерінің өзарабайланысу түрлері: бәсеке және монополия
1.Бәсеке: мәні мен экономикалық ролі.
2.Бәсекенің формалары мен қызметтері.
3.Монопольды баға. Монополиялық бірлестіктер.
4.Монопольды баға жағдайындағы нарықтық тепе.теңдік механизмі. Қазақстан монополиядан бәсекелік нарыққа өту жолында.
8.тақырып. Кәсіпкерлік қызмет, оның негізгі түрлері мен нысандары.
1.Кәсіпкерліктің әлеуметтік.экономикалық мәні, негізгі белгілері. 2.Кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрлері.
3.Кәсіпкерліктің негізгі ұйымдық формалары: артықшылықтары мен кемшіліктері.
Кәсіпкерлік . бұл пайда табу мақсатында өнім өндіру үшін жаңа әдістерді қолдануға, шикізаттардың жаңа көздерін, өнімді өткізу нарықтарын ашуға, әртүрлі мүмкіндіктерді пайдалануға негізделген өзіндік ұйымдастыру.шаруашылық новаторлық (жаңашыл) қызмет.
9.тақырып.Шығындар теориясы. Өндіріс және шығын.
1.Өндірістік функция.
2.Өндіріс шығындарының тұжырымдамасы. Шығындар түрлері.
10. тақырып. Пайда теориясы. Өндіріс нәтижесін бөлу, кәсіпкерлік табыс, еңбекақы.
1.Пайда және оны анықтайтын факторлар.
2. Рентабельділіктің экономикалық мазмұны.
3.Кәсіпкерлік табыс. Еңбекақының экономикалық негізі.
11 тақырып Ұлттық экономика жүйе ретінде
1.Ұлттық экономика жүйе ретінде. Табыстар және шығындар айналымының жалпы экономикалық үлгісі.
2.Жалпы экономикалық саясаттың мақсаттары.
3.Қоғамдық өндірістің нәтижелері және олардың ЖҰӨ көрсеткішіндегі көрінісі.
4.Нақты және номиналды ЖҰӨ.
12 тақырып. Экономикалық өсім қоғамдық ұдайы өндірістің мақсаты
ретінде
1.Экономикалық өсу және оның өлшемдері.
2.Экономикалық өсудің түрлері және факторлары.
3.Экономикалық өсудің үлгілері. ҚР.ның экономикалық өсу үлгісі. ҚР.да экономикалық өсудің жағдайлары және факторлары.
13 тақырып.Экономиканы мемлекеттік реттеу
1.Экономикадағы мемлекеттің ролі мен қызметтерін, ақша.несие саясаты мен оның құралдарын қарастыру.
2.ҚР.ның монетарлы, фискалды саясатының маңызын білу.
14 тақырып. Дүниежүзілік шаруашылық
1.Дүниежүзілік шаруашылық: мәні, қалыптасуының объективті негіздері.
2. Халықаралық еңбек бөлінісі. Капитал мен жұмысшы күшінің халықаралық миграциясы. Дүниежүзілік сауда. Халықаралық валюта қаржы жүйесі.
3.ҚР дүниежүзілік байланыстар жүйесіне енуі.
Экономикалық теория қоғамдық ғылымдардың қатарына жатады, сондықтан басқа қоғамдық ғылымдар тәрізді жаратылыстану ғылымдарымен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, экономикалық теория адамның шаруашылық қызметімен байланысты, сонымен қатар жаратылыстану ғылымдары тәрізді адам санасы мен еркіне тәуелсіз құбылыстарды, процестерді және заңдарды зерттейді. Екіншіден, экономикалық теория экономикалық мүддемен, саясатпен және идеологиямен байланысты. Үшіншіден, экономикалық теория адамдардың экономикалық мүдделерімен тығыз байланысты болғандықтан, экономикалық теорияны тек рационалды экономикалық шешімдерді ғана емес, сонымен қатар қоғам танитын өнімдер мен игіліктерді әлеуметтік әділ бөлу арқылы осы қабылданған шешімдерді жүзеге асыру қажеттілігін зерттейді.
Экономикалық теорияның пәні шектеулі ресурстар жағдайында адамдардың шексіз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестерінде адамдар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Өндірістік ресурстар шектеулі болғандықтан, шаруашылық қызметтегі адамдардың іс-әрекеті тиімді болуы қажет. Тиімді экономикалық қызметтің мәні шығындарды азайту мен өндіріс нәтижесін ұлғайту, яғни ресурстарды пайдалану тиімділігін көтеру болып табылады. Сондықтан шаруашылық қызметті зерттеуде қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеру мәселесі орталық орынды алады.
Экономикалық ғылым – ең көне ғылымдардың бірі. Оның негізі сонау ежелгі дүниеде пайда болды.
Экономика жөніндегі ең алғашқы көзқарастар ұлы грек ойшылдары Ксенофонт, Аристотель, Платон еңбектерінен көрінеді. Ксенофонт ең алғаш рет “экономия” терминін ұсынады. Ол грек сөзінен аударғанда “ойкос”-үй, шаруашылық, “номос”- заң деген мағынаны білдіреді.
Экономикалық теория ғылым ретінде капитализмнің қалыптасу кезеңінде XVII-XVIII ғасырларда қалыптасады. Бұл кезеңдегі оның негізгі мақсаты мемлекет байлығының негізгі көзін анықтау болып табылады.
Француз экономисті А. Монкретьен 1615 жылы өзінің “Трактаты политической экономии” еңбегінде ең алғаш рет “саяси экономия” терминін ғылыми айналымға енгізеді. Саяси экономия – адам қоғамының әртүрлі даму сатыларында материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестеріндегі адамдар арасындағы өндірістік қатынастардың қызмет ету және даму заңдарын зерттейтін ғылым.
Экономикалық теорияның зерттеу объектісі ұлтттық шаруашылық және экономика болып табылады. Ұлттық шаруашылық екі деңгейде зерттеледі:
1) макродеңгей - экономиканың даму тенденциялары мен заңдылықтарын мемлекет деңгейінде;
2) микродеңгей – экономиканы жекеленген кәсіпорын, фирма, отбасы деңгейінде;
Экономиканың осы деңгейлеріне сәйкес экономикалық теория екі бөлімнен: макроэкономика және микроэкономикадан тұрады.
Экономикалық теорияның пәні шектеулі ресурстар жағдайында адамдардың шексіз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестерінде адамдар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Өндірістік ресурстар шектеулі болғандықтан, шаруашылық қызметтегі адамдардың іс-әрекеті тиімді болуы қажет. Тиімді экономикалық қызметтің мәні шығындарды азайту мен өндіріс нәтижесін ұлғайту, яғни ресурстарды пайдалану тиімділігін көтеру болып табылады. Сондықтан шаруашылық қызметті зерттеуде қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеру мәселесі орталық орынды алады.
Экономикалық ғылым – ең көне ғылымдардың бірі. Оның негізі сонау ежелгі дүниеде пайда болды.
Экономика жөніндегі ең алғашқы көзқарастар ұлы грек ойшылдары Ксенофонт, Аристотель, Платон еңбектерінен көрінеді. Ксенофонт ең алғаш рет “экономия” терминін ұсынады. Ол грек сөзінен аударғанда “ойкос”-үй, шаруашылық, “номос”- заң деген мағынаны білдіреді.
Экономикалық теория ғылым ретінде капитализмнің қалыптасу кезеңінде XVII-XVIII ғасырларда қалыптасады. Бұл кезеңдегі оның негізгі мақсаты мемлекет байлығының негізгі көзін анықтау болып табылады.
Француз экономисті А. Монкретьен 1615 жылы өзінің “Трактаты политической экономии” еңбегінде ең алғаш рет “саяси экономия” терминін ғылыми айналымға енгізеді. Саяси экономия – адам қоғамының әртүрлі даму сатыларында материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестеріндегі адамдар арасындағы өндірістік қатынастардың қызмет ету және даму заңдарын зерттейтін ғылым.
Экономикалық теорияның зерттеу объектісі ұлтттық шаруашылық және экономика болып табылады. Ұлттық шаруашылық екі деңгейде зерттеледі:
1) макродеңгей - экономиканың даму тенденциялары мен заңдылықтарын мемлекет деңгейінде;
2) микродеңгей – экономиканы жекеленген кәсіпорын, фирма, отбасы деңгейінде;
Экономиканың осы деңгейлеріне сәйкес экономикалық теория екі бөлімнен: макроэкономика және микроэкономикадан тұрады.
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
Дәріс кешені (дәріс тезистері, иллюстративтік және көрнекілік материалдары,
ұсынылатын әдебиеттер тізімі)
1-тақырып. Экономикалық теорияның пәні мен әдісі.
Мақсаты -Экономикалық теорияның пәнін толық ашу.
Жоспары:
1. Экономикалық теорияның пәні
2. Экономикалық теория курсының қисыны мен құрылымы
3. Экономикалық теорияның әдістері
4. Экономикалық теорияның қызметтері
Экономикалық теория қоғамдық ғылымдардың қатарына жатады, сондықтан
басқа қоғамдық ғылымдар тәрізді жаратылыстану ғылымдарымен салыстырғанда
бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, экономикалық теория адамның
шаруашылық қызметімен байланысты, сонымен қатар жаратылыстану ғылымдары
тәрізді адам санасы мен еркіне тәуелсіз құбылыстарды, процестерді және
заңдарды зерттейді. Екіншіден, экономикалық теория экономикалық мүддемен,
саясатпен және идеологиямен байланысты. Үшіншіден, экономикалық теория
адамдардың экономикалық мүдделерімен тығыз байланысты болғандықтан,
экономикалық теорияны тек рационалды экономикалық шешімдерді ғана емес,
сонымен қатар қоғам танитын өнімдер мен игіліктерді әлеуметтік әділ бөлу
арқылы осы қабылданған шешімдерді жүзеге асыру қажеттілігін зерттейді.
Экономикалық теорияның пәні шектеулі ресурстар жағдайында адамдардың
шексіз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында материалдық игіліктер мен
қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестерінде адамдар
арасында қалыптасатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Өндірістік ресурстар шектеулі болғандықтан, шаруашылық қызметтегі
адамдардың іс-әрекеті тиімді болуы қажет. Тиімді экономикалық қызметтің
мәні шығындарды азайту мен өндіріс нәтижесін ұлғайту, яғни ресурстарды
пайдалану тиімділігін көтеру болып табылады. Сондықтан шаруашылық қызметті
зерттеуде қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеру мәселесі орталық орынды
алады.
Экономикалық ғылым – ең көне ғылымдардың бірі. Оның негізі сонау
ежелгі дүниеде пайда болды.
Экономика жөніндегі ең алғашқы көзқарастар ұлы грек ойшылдары
Ксенофонт, Аристотель, Платон еңбектерінен көрінеді. Ксенофонт ең алғаш рет
“экономия” терминін ұсынады. Ол грек сөзінен аударғанда “ойкос”-үй,
шаруашылық, “номос”- заң деген мағынаны білдіреді.
Экономикалық теория ғылым ретінде капитализмнің қалыптасу кезеңінде
XVII-XVIII ғасырларда қалыптасады. Бұл кезеңдегі оның негізгі мақсаты
мемлекет байлығының негізгі көзін анықтау болып табылады.
Француз экономисті А. Монкретьен 1615 жылы өзінің “Трактаты
политической экономии” еңбегінде ең алғаш рет “саяси экономия” терминін
ғылыми айналымға енгізеді. Саяси экономия – адам қоғамының әртүрлі даму
сатыларында материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
процестеріндегі адамдар арасындағы өндірістік қатынастардың қызмет ету және
даму заңдарын зерттейтін ғылым.
Экономикалық теорияның зерттеу объектісі ұлтттық шаруашылық және
экономика болып табылады. Ұлттық шаруашылық екі деңгейде зерттеледі:
1) макродеңгей - экономиканың даму тенденциялары мен заңдылықтарын
мемлекет деңгейінде;
2) микродеңгей – экономиканы жекеленген кәсіпорын, фирма, отбасы
деңгейінде;
Экономиканың осы деңгейлеріне сәйкес экономикалық теория екі бөлімнен:
макроэкономика және микроэкономикадан тұрады.
Экономикалық теорияның қызметтері
1. Танымдық қызметі – қоғамдық өндірісті, экономикалық құбылыстар мен
процестерді және экономикалық қатынастарды терең және жан-жақты
зерттейді, экономикалық даму бағыттары мен заңдарын анықтайды.
2. Методологиялық қызметі – барлық экономикалық ғылымдар жүйесі үшін
теориялық және методологиялық негіз болады, себебі экономикалық теория
қоғамның шаруашылық негіздерін және экономиканың жалпы қағидаларын
зерттесе, ал басқа экономикалық ғылымдар осы негіздер мен қағидалардың
нақты салаларда қолданады.
3. Практикалық-прагматикалық қызметі – мемлекетің экономикалық саясатына
ғылыми негіздерін жасайды, тиімді шаруашылық жүргізу қағидалары мен
әдістерін айқындайды, мемлекеттің экономикалық саясатын тиімді жүргізуі
үшін әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар жасайды.
4. Болжамдық қызметі – ғылыми болжамдарды жасау және негіздеу, қоғамның
экономикалық және әлеуметтік даму бағыттарын айқындау.
5. Сындық қызметі – экономикалық даму жетістіктерін ғана емес, оның
кемшіліктерін анықтады, экономикалық қайшылықтарды және оларды шешу
жолдарын зерттейді.
Әдебиет:
1. Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2. Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3. Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4. Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория:
оку кұралы. Алматы, 2004
5. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7. Жалпы экономикалық теория. - Ақтөбе, 2004.
Бақылау сұрақтары
1. Экономикалық теорияның”, “саяси экономияның” және “экономикстің” өзара
байланысы неде?
2. Экономикалық теорияның пәні
3. Экономикалық теория неше бөлімге бөлінеді?
4. Экономикалық теорияның жеке әдістеріне қандай әдістер жатады?
2-тақырып. Қоғамдық өндірістің негізі
Мақсаты- қоғам өміріндегі өндірістің маңызын көрсету.
Жоспары:
1.Адам және экономика
2.Қоғамдық өндірістің құрылымы
3.Өндіріс және ұдайы өндіріс
Экономикалық ғылым ең алдымен экономикалық қажеттіліктерді және
оларды қанағаттандыру әдістерін зерттейді.
Экономикалық қажеттіліктер адамның өмір сүруі үшін қажетті заттарға
мұқтаждықтар деп түсіндіріледі. Екінші жағынан, экономикалық қажеттіліктер
экономикалық қызметке ынталандыратын ішкі себеп ретінде көрінеді.
Қажеттілікті келесі түрлерге бөлуге болады:
1) физиологиялық қажеттіліктер (тамақ, су, киім-кешек,баспана);
2) қауіпсіздік қажеттілігі (сыртқы жаулардан және қылмыскерлерден қорғану,
ауырған жағдайда көмек көрсету, кедейліктен қорғану);
3) әлеуметтік қатынастар қажеттіліг (адамдармен тіл табысу, достық,
махаббат);
4) өзін-өзі құрметтеу қажеттілігі (басқа адамдардың құрметтеуі, өзін-өзі
құрметтеу, )
5) өзін-өзі дамыту қажеттілігі (адамның барлық мүмкіндіктері мен
қабілеттерін жетілдіру).
Экономикалық ғылым қажеттіліктердің өсу заңын қалыптастырды – бұл
өндіріс пен мәдениеттің дамуына сәйкес адам қажеттіліктерінің өсуі мен
жетілдірудің объктивті қажеттілігін көрсететін жалпы әлеуметтік-
экономикалық заң.
Адамдардың белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыратын және олардың
мүддесіне, мақсатына жауап беретін заттар игіліктер деп аталады. Шектеулі
көлемде болатын игіліктер экономикалық игіліктер деп аталады. Экономикалық
игіліктер материалды формада және қызметтер түрінде көрінеді. Экономикалық
игіліктер өндіріс процесінде жасалады.
Өндіріс – бұл қоғамның өмір сүруі және дамуы үшін қажетті материалдық
және рухани игіліктерді жасау процессі. Экономика екі негізгі фундаменталды
аксиомаға негізделеді: шексіз қажеттіліктер және шектеулі ресурстар.
Экономикалық игіліктерді өндіру үшін ресурстар қолданылады. Өндіріс
процесінде ресурстар өндіріс факторларына айналады.
Маркстік теория бойынша өндіріс процессі жүзеге асу үшін үш фактор
қажет:
1. Жұмысшы күші – бұл материалдық игіліктер мен қызметтер өндіру
процесінде қолданылатын адамның дене және ой қабілеттерінің жиынтығы.
Өндірістің жеке факторы
2. Еңбек құралы – бұл материалдық заттар, олардың көмегімен адам пайдалы
өнімдерді жасайды: машиналар, ғимараттар, станоктар т.б. Өндірістің
заттай факторы.
3. Еңбек заты – адам өнім өндіру өзінің мұқтаждығына бейімдейтін заттардың
жиынтығы: шикізаттар, материалдар, пайдалы қазба байлықтары т.б.
Өндірістің заттай факторы. Еңбек құралы мен еңбек затының бірлігі
өндіріс құрал-жабдықтарын көрсетеді. Өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмсшы
күшінің бірлігі өндіргіш күштер деп аталады. Өндіргіш күштер өндірісті
техникалық жағынан сипаттайды. Өндіргіш күштер адамның табиғатқа
қатынасын көрсетеді, брақ, табиғатпен өзара қарым-қатынас жасай отырып,
адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түседі.
Өндірістік қатынастар – бұл материалдық игіліктерді өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну процестерінде адамдар арасындағы қалыптасатын
қатынастар. Өндірістік қатынастардың үш түрі бар:
▪ ұйымдастыру-экономикалық қатынастар – бұл өндірісті ұйымдастыру
процесіндегі адамдар арасындағы қатынастар (еңбек бөлінісі, өндіріс
кооперациясы, өндірісті шоғырландыру, басқару).
▪ әлеуметтік-экономикалық қатынастар – бұл материалдық игіліктерді
өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну жөніндегі адамдар арасындағы
қатынастар (меншік қатынастары және табыстарды бөлу).
▪ технико-экономикалық қатынастар өндіріс техникасы мен технологиясына
негізделеді.
Өндіріс процесінде өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар өзара
байланысады. Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі өндіріс
тәсілін құрайды.
Өндіріс технологиясы – бұл өндірістік процестерді жүзеге асыру әдістері
мен жолдары туралы білімдердің жиынтығы, жұмысшы күші мен өндіріс құрал-
жабдықтары арасындағы өзарабайланыс.
Маржиналистік теория бойынша өндіріс факторларына: жер, еңбек,
капитал, кәсіпкерлік қабілет жатады.
Еңбек өндіріс процесінде қолданылатын адам қызметінің барлық түрлерін
қамтиды.
Жер ұғымына барлық табиғат ресурстары: жер қойнауы, пайдалы қазба
байлықтары, минералды шикізаттар, орман, су ресурстары кіреді.
Капитал – адам еңбегімен жасалған, өндіріс процесінде қолданылатын
өндіріс құрал-жабдықтары, ғимараттар, еңбек құралдары, қаржы және т.б.
Кәсіпкерлік қабілет өндірістің экономикалық нәтижелеріне жауапты және
тәуекелді шешімдер қабылдаумен байланысты өндіріс процесін ұйымдастыру,
басқару қызметі.
Адамзат қоғамының дму негізінде материалдық өндіріс жатыр. Адам өмір
сүру, оқу және жұмыс істеу үшін барлық керекті игіліктерге ие болу керек.
Қоғамдық өндіріс материалдық және материалдық емес сферадан тұрады.
Материалдық өндіріс сферасы материалдық игіліктерді өндіру бойынша келесі
салаларды қамтиды: ауыл шаруашылық, өнеркәсәп, құрылыс, сонымен қатар
материалдық қызметтерді жасау бойынша: көлік, сауда, коммуналды шаруашылық,
тұрмыстық қызмет көрсету.
Материалдық емес сфераға материалдық емес игіліктерді (рухани
құндылықтарды) жасайтын материалдық емес өндіріс сферасы және материалдық
емес қызметтерді жасайтын қызмет сферасы (денсаулық сақтау, мәдениет, дене
шынықтыру және т.б) кіреді.
Қоғамдық өндірістің құрылымын 3-кестеден көруге болады.
Өндіріс процесінің үздіксіз қайталану және жаңару процесін ұдайы
өндіріс деп атайды. Ұдайы өндіріс процесі төрт фазадан тұрады: өндіріс,
бөліс, айырбас және тұтыныс.
Өндіріс – материалдық игіліктер мен қызметтерді жасау процессі, ұдайы
өндірістің бірінші фазасы. Сондықтан өндіріс қоғам өмірінде маңызды роль
атқарады.
Бөліс – бұл біріншіден, қоғамдық өндіріс нәтижелері, екіншіден,
өндіріс ресурстары мен факторлары бөлінетін ұдайы өндіріс фазасы.
Айырбас адамдар арасындағы тәжірибемен және еңбек өнімдерімен алмасуын
білдіреді.
Тұтыныс – бұл өнімдерді қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін пайдалану,
ұдайы өндірістің соңғы фазасы. Ол жеке және өндірістік тұтынуға бөлінеді.
Біріншісінде пайдалылық азаяды немесе бұзылады, өнімдер тұтынылады.
Екіншісінде өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күші тұтынылады,
нәтижесінде еңбек өнімі жасалады.
Ұдайы өндірістің екі түрі бар: жай және ұлғаймалы.
Жай ұдайы өндірісте өндірілген өнімнің көлемі, сонымен қатар оның
сапасы жыл сайын өзгеріссіз қалады. Өндіріс факторлары да өзгермейді.
Ұлғаймалы ұдайы өндірісте өндіріс көлемі мен оның сапасы жыл сайын
ұлғаяды. Өндіріс факторлары да өзгереді.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің екі типі бар: экстенсивті және интенсивті.
Біріншісі өндіріске бұрыңғы техника негізінде қосымша еңбек және табиғат
ресурстарын, негізгі және айналмалы қорларды тарту арқылы жүзеге асады.
Екіншісі өндіріс құрал-жабдықтарын жетілдіру және еңбек өнімділігін көтеру
негізінде жүргізіледі.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
Бақылау сұрақтары
1.Материалдық өндіріс сферасындағы адам іс-әрекетінің моделін қарастырыңыз.
2.“Өндіріс факторлары” ұғымының мазмұнын, маркстік және маржиналистік
теорияларда көрсетілген негізгі өндіріс факторлары қандай?
3.Ұдайы өндірісті сипаттаңыз.
3 тақырып Меншік қатынастары және олардың экономикадағы ролі
Мақсаты- меншіктің экономикалық жүйе негізі және нарықтық экономиканың
негізгі белгісі екендігін зерттеу.
Жоспары:
1.Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.
2.Меншік объектілері және субъектілері.
3. Меншік формалары.
4.ҚР-да меншік қатынастарын қайта құру.
Меншік кез-келген экономикалық жүйенің негізгі элементі болып табылады.
Меншік ұғымын екі мағынада қарастыруға болады:
1. экономикалық мағынада;
2. құқықтық мағынада.
Меншік экономикалық категория ретінде өндіріс факторлары мен өндіріс
нәтижелерін иелену жөнінде адамдар арасында қалыптасатын экономикалық
қатынастарды көрсетеді.
Кез-келген меншік қатынастарының екі жағы бар: субъект (меншік иесі)
және объект (мүлік). Бұл қатынасты келесі формула түрінде көрсетуге болады:
“субъект (меншік иесі) – мүлік –басқа да субъектілер”.
Меншік қатынастарын жапн-жақты зерттеу мынадай үш негізгі мәселелерді
шешуге мүмкіндік береді:
1. Экономикалық билікке кім ие болады - өндіріс факторлары мен нәтижелерін
кім иеленеді ?
2. Мүлікті тиімді пайдалануға қандай экономикалық байланыстар әсер етеді ?
3. Шаруашылықтан түсетін табысты кім иеленеді ?
Осыған сәйкес меншік экономикалық қатынастар жүйесі келесі
элементтерден тұрады.
Меншіктің құқықтық мазмұны құқық сипатталады. Меншік құқығы – бұл
материалдық және матеиалдық емес игіліктердің белгілі бір тұлғаға қатысты
екенін бекітетін және осы құқықтарды қорғайтын заң нормаларының жиынтығы.
Ол қоғамда белгіленеді және оны мемлекет бекітеді. Меншік құқығына меншік
субъектілерінің заң жүзінде танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті
өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқықтары енеді.
Меншікті құқықтық мағынада анықтау кезінде меншік құқығының
субъектілері мен объектілері бөліп көрсетіледі.
Меншік құқығының субъектілері:
1. азаматтар (жеке тұлғалар);
2. заңды тұлғалар – ұйымдар, фирмалар, кәсіпорындар;
3. мемлекет және жергілікті басқару органдары
Меншік құқығының объектілері:
- қозғалмайтын мүлік (жер учаскілері, ғимараттар, тұрғын үйлер
және т.б.);
- қозғалатын мүлік (ақша, бағалы қағаздар және қазғалмайтын мүлікке
жатпайтын заттар);
- интеллектуалдық мүлік (интеллектуалдық қызмет нәтижелері, фирма атауы,
тауар белгісі және т.б.).
Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастарында елеулі өзгерістер
жүзеге асады. Бұл өзгерістер мемлекетсіздендіру және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекетсіздендіру – бұл шаруашылық басқару құқығы мен сәйкес
өкілеттікті шаруашылық жүргізуші субъектілерге беру арқылы мемлекеттік
кәсіпорынды қайта құру шараларының жиынтығы.
Жекешелендіру – бұл жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік меншік
объектілерін, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды қайта құру арқылы
пайда болған акционерлік қоғам акцияларының үлесін жеке меншікке иеленуі.
Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру мен мелекетсіздендіру
процесі төрт кезеңнен өтті.
1 кезең 1991-1992 жылдарды қамтиды. Бұл жекешелендіру процесінің
негізгі бағыттары жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту
жағдайларын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік меншікті кең масштабта
реформалау болып табылады.
2 кезең 1993 жылдан 1995 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезең
1993 жылдың 5 наурызында ҚР Президентінің Жарлығымен бекітілген “1993-1995
жылдарда Қазақстан Республикасындағы мемлекетсіздендіру мен
жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасына” сәйкес жүзеге асты. Бұл кезеңннің
негізгі мақсаты орталықтанған-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өту үшін қажетті жағдайларды жасау болып табылады.
3-кезең 1996 жыдан 1998 жылға дейінгі кезеңді қамтиды және 1996
жылдың 27 ақпанында ҚР Үкіметінің № 246 қаулысымен бекітілген “1996-1998
жылдары Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті жекешелендіру және
қайта құру бағдарламасына” сәйкес жүзеге асады. Бұл кезеңнің негізгі
мақсаты Қазақстан Республикасы экономикасындағы жекешелендіру процесін
аяқтау арқылы жеке сектордың басым болуына қол жеткізу және оны бекіту.
4-кезең 1999-2000 жылдарды қамтиды.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7.Аманұлы К. Шағын кәсiп – елге нәсiп: [Қазақстандағы шағын кәсiпкерлiк
мәселесi] Қазақ әдебиетi.-2003.-14 наурыз.
8.Гельманова И.Ш. Отношения собственности и проблемы эффективности
функционирования предприятии с иностранным участием: Автореферат И.Ш.
Гельманова ,-Караганда, 2003.
9..Есенжолова Ш. Становление малого предпринимательства в РК Транзитная
экономика.-2003.-№4.
10.Жакупова Б.А. ҚР жекедара кәсiпкерлiктi қалыптастыру және даму жолдары.-
Алматы,2003.
11.Қалмырзаев С. Тиiмдi экономиканың негiзi – жеке меншiк
институттары.Егемендi Қазақстан.-2001.- 4 шiлде.
12.Махметов С. Эффективность приватизации и постприватизационная политика
Казахстана. Саясат №7, 2003год.
13.Мұқан Ш. Жаппай жекешелендiрудiң жемiсi не. Түркiстан.-2003.-13
наурыз.
Бақылау сұрақтары
1.Меншіктің экономикалық және құқықтық қатынастарындағы айырмашылықтары
неде?
2.Қандай меншік формалары бар.
3.ҚР-ғы меншік қатынастарын қайта құру қалай өтті?
4 тақырып. Қоғамдық шаруашылық формалары. Қоғамдық өндірістің тауарлы
ұйымдастыру.
Мақсаты-Тауарлы өндірістің маңыздылығын көрсету.
Жоспары:
1. Қоғамдық шаруашылықтың негізгі формалары: натуралды және тауарлы.
2.Тауарлы шаруашылықтың пайда болу жағдайлары.
3.Тауар және оның қасиеттері.
4.Айырбас қатынастарының дамуы және ақшаның пайда болуы.
Натуралды шаруашылық –адамдар өнімді тікелей өз қажеттілігін
қанағаттандыру үшін жасайтын шаруашылық нысаны. Бұл өндірістің тарихи
алғашқы нысаны болып табылады.
Натуралды өндіріске келесі белгілер тән:
- Натуралды шаруашылық - әлеуметтік-экономикалық қатынастардың тұйық
жүйесі.
- Натуралды шаруашылық үщін жеке қол еңбегі тән. Еңбек бөлінісі дамымаған.
Әрбір адам барлық негізгі жұмыстарды өзі орындайды. Бұл шаруашылықта
қарапайым техника қолданылады. Бұл жағдайда еңбек өнімділігі аз, өнім
көлемі ұлғаймайды.
- Натуралды шаруашылықта өндіріс пен тұтыныс арасында тікелей экономикалық
байланыстар орнатылады. Бұл байланыстар келесі формула түрінде өндіріс
– бөліс - тұтыныс дамиды, яғни жаңадан жасалған өнім өндіріске
қатысушылар арасында бөлінеді және жеке және өндірістік тұтынуға
жұмсалады. Бұндай тікелей байланыстар натуралды шаруашылықта тұрақтылықты
қамтамасыз етеді.
Тауарлы өндіріс – пайдалы өнімдер нарықта сату үшін жасалатын
шаруашылықты ұйымдастыру типі. Тауарлы шаруашылыққа келесі белгілер тән:
- Бұл шаруашылық ұйымдастыру –экономикалық қатынастарының ашық жүйесі.
Жұмысшылар пайдалы өнімді өз қажеттілігі үшін емес, сату үшін өндіреді.
- Тауарлар өндірісі еңбек бөлінісіне негізделген. Еңбек бөлінісінің дамуы
жұмысшылардың, кәсіпорынның жекеленген өнім түрлерін және күрделі
бұйымдар шығаруға қаншалықты маманданғанына байланысты. Бұндай құбылыс
техникалық прогресс деп аталады.
- Тауарлы шаруашылықта өндіріс пен тұтыныс арасында жанама байланыстар
орнатылады. Бұл байланыстар келесі формула түрінде өндіріс – айырбас -
тұтыныс дамиды. Дайын өнім ең алдымен нарыққа басқа бұйымдарға
айырбасталу үшін түседі және содан соң тұтыну сферасына түседі.
Тауарлы өндірістің пайда болу шарттары:
- Жеке меншіктің пайда болуы;
- Қоғамдық еңбек бөлінісісінің дамуы. Ірі қоғамдық еңбек бөлінісі:
біріншісі (ауыл шаруашылығының геін шаруашылығы мен мал шаруашылығына
бөлінуі ) және екінші (ауыл шаруашылығынан қолөнердің бөлінуі);
- Адамдардың қандай-да бір өнім өндіруге мамандануы, шаруашылық
оқшаулануы. Адам қандай-да бір қызмет түрін таңдайды. Бұл оның басқа
тауарөндірушілерге тәуелділігін күшейтеді және әртүрлі өнімдермен айырбас
жасау, нарық арқылы байланыс орнату қажеттілігін туғызады. Меншік
формалары мен ұйымдастыру қатынастарына байланысты тауарлы өндіріс екі
түрге бөлінеді: жай және дамыған тауарлы өндіріс.
Тауарлы өндіріс жағдайында еңбек өнімі тауар түрінде көрінеді.
Тауар – бұл қандай-да бір адам қажеттілігін қанағаттандыратын және
айырбас үшін жасалған еңбек өнімі. Кез-келген тауар екі қасиетге ие болады:
1) тұтыну құны;
2) айырбас құны немесе құны.
Тұтыну құны дегеніміз тауардың адамдардың қандай-да бір қажеттілігн
қанағаттандыру қасиеті. Тұтыну құны берілген өнім өндірісіне жұмсалған
еңбек көлеміне байланысты емес.
Айырбас құны – бұл тауардың белгілі бір пропорцияда басқа тауарларға
айырбасталу қасиеті.
Еңбек құн теориясы
Еңбек құн теориясының (У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс) негізгі
мазмұны келесі алғышарттарға негізделген:
1. Айырбасталатын әртекті тауарлардың ортақ ішкі қасиеті – құн. Сондықтан
олар бір-біріне белгілі бір айырбас пропорциясына теңестіріледі.
2. Барлық тауарлардың құны тауарөндірушілердің қоғамдық еңбегімен жасалады.
Құн – тауарға сіңген қоғамдық еңбек.
3. Құн жасайтын еңбек күрделілігі мен сапасы бойынша бөлінеді: жай және
күрделі.
4. Еңбекті ішкі өлшемі – жұмыс уақыты.
5. Жеке жұмыс уақыты (жұмысшының, кәсіпорынның) мен қоғамдық қажетті жұмыс
уақытын (нарықтық) бөліп көрсетеді. Тауар құны қоғамдық қажетті жұмыс
уақытымен анықталады.
6. Қоғамдық қажетті жұмыс уақыты – бұл қалыпты өндіріс, жұмысшылардың
орташа біліктілігі мен орташа еңбек интенсивтілігі жағдайында өнім
өндіруге жұмсалатын уақыт.
Құн заңына сәйкес пайдалы өнімдердің нарықтық құны қоғамдық қажетті
жұмыс уақытымен анықталады. Құн заңы – тауарлы өндірістің негізгі заңы. Құн
заңының атқаратын қызметтері төмендегі кестеде көрсетілген
Шекті пайдалылық теориясы. Бұл теорияның өкілдері (К. Менгер, Е.Бем-
Баверк) тауар құны мен бағаны пайдалы өнімді тұтынушылардың экономикалық
психологиясы тұрғысынан түсіндіреді. Бұл теорияның негізгі алғышарттары:
1. Пайдалылықты тауар қасеттерімен салыстыруға болмайды. Пайдалылық – бұл
әрбір тұтынушының өзінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандырудағы
игіліктің ролін субъективті бағалауы. Құндылық – бұл адамның тұтынатын
заттың өзінің өмірі мен әл-ауқаты үшін маңыздылығын түсінуі.
2. Пайдалы игіліктер екіге бөлінеді:
- шексіз көлемде болатын игіліктер;
- шектеулі көлемде болатын игіліктер.
3. Адам өз қажеттілігін олардың маңыздылық деңгейінің кему тәртібі бойынша
орналастырады
4. Жеке тұтыну процесінде пайдалылықтың кему заңы қызмет етеді.
5. Тауардың құндылығын шекті пайдалылық, яғни қандай-да бір өнімнің жаңа
бірлігін қосымша тұтынудан алынатын субъективті пайдалылық анықтайды.
Еңбек құн теориясының өкілдері баға белгілеуде тауарөндірушілер (тауар
ұсыныс) басты роль атқаратыны көрсетеді. Шекті пайдалылық теориясының
өкілдері тұтынушы сұранысына үлкен мән береді.
Ақша – бұл жалпылама эквивалент ролін атқаратын ерекше тауар. Ақшаның
пайда болуымен Т1-Т2 формуласы бойынша жүзеге асатын жай тауар айырбасы Т1-
А - Т2 айналысымен алмасады.
Ақшаның экономикалық ролі оның атқаратын қызметтері арқылы көрінеді.
Ең алдымен ақша құн өлшеуші қызметін атқарады – барлық тауарлар мен
қызметтердің құнын көрсетеді. Тауар құнының ақшалай көрінісі баға деп
аталады.
Айналыс құралы қызметінде ақша Т (тауар) – А (ақша) - Т (тауар)
формуласы бойынша жүзеге асатын айналыста делдал ретінде көрінеді. Берілген
жағдайда ақша сатып алушылар мен сатушылар қолында ұзақ сақталмайды және
берілген қызметті өте жылдам атқара отырып, бір қолдан екінші қолға
ауысады.
Егер сатушы өз тауары үшін ақша алса, бірақ оны бірден өзіне қажетті
заттарды сатып алуға жұмсамаса, онда айналыс процесі үзіледі. Бұл жағдайда
ақша қор жинау құралы қызметін атқарады.
Тауарды несиеге сату кезінде ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Бұл қызметінде ақша тауар айналысынан тыс сфераларда да, еңбекақы төлеген,
әртүрлі қаржы міндеттемелері орындалған (заемдар, салықтар бойынша, жер мен
ғимараттың арендалық төлемі және т.б.) жағдайда қолданылады.
Халықаралық саудада дүниежүзілік ақша қызметі жүзеге асады: олар
барлық елдер шаруашылық байланыстарында жалпы эквивалент ролін атқара
бастады. Дүниежүзілік ақша қызметін ұзақ уақыт бойы алтын атқарды. Алтын
тиындардың орнына XX ғасырда ақша бірліктері шығады.
Алтын стандарттан бас тарту нәтижесінде алтынсыз жүзеге аспайтын
ақшаның екі қызметі жойылады: қор жинау құралы, дүниежүзілік ақша.
Қазіргі таңда көбіне ақшаның үш қызметі орындалады: құн өлшеуші,
айналыс құралы, төлем құралы.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7.Сидорович А.В. Курс экономической теории– М., Учебник ТЦ. – М., 1997
Бақылау сұрақтары
1.Қоғамдық шаруашылық негізгі формаларын, айырбас қатынастарының дамуы мен
ақшаның пайда болу себептері.
2. Тауар экономикалық категориясының маңызын және берілген категорияға
тән қасиеттері .
3.Тауар, тұтыну құны, пайдалылық ұғымдарының мазмұнын ашыңыз.
Тақырып 5. Капитал теориясы. Капитал айналымы мен ауыспалы айналымы
Мақсаты-капитал теориясыың мазмұнын ашу.
Жоспары:
1.Кәсіпорын капиталының ауыспалы айналымы мен айналымы.
2.Кәсіпорынның негізгі және айналмалы капиталы.
3.Капиталдың физикалық және моралдық тозуы. Инвестициялар және оның
түрлері.
Капитал ұғымы (латын сөзі capitalis - басты) үш мағынада қаралады.
Біріншіден, Маркстің пікірінше, капитал ерекше, өздігінен өсетін құн
немесе жалдамалы еңбекті пайдалану нәтижесінде қосымша құн әкелетін құн.
Бұнда таптық, идеологиялық мағына басым: капитал – жұмысшы табын қанау
құралы.
Екіншіден, капитал – бұл иесіне табыс әкелетін кез-келген мүлік
(ақша, акция, облигация, станоктар, қозғалмайтын мүлік).
Үшіншіден, капитал – бұл адамдар жасаған өндіріс-құрал жабдықтары.
Негізгі капитал Айнымалы капитал
Құрамына не кіреді Еңбек құралдары Еңбек заты
(станоктар, машиналар, (шикізаттар,
өндірістік ғимараттар) материалдар, жартылай
фабрикаттар)
Өндіріс процесіне қалай Бірнеше рет Бір рет
қатысады
Қалай жұмсалады Бірте-бірте тозады Толығымен тұтынылады
Өндірілген өнім құнына Бірте-бірте, бөлшектеп, Бірден
қалай енеді тозуына байланысты
Капиталдың ауыспалы айналымы – бұл тауар өндіру процесі мен
айналысын қамтитын және капиталдың бастапқы ақша формасына қайтып оралуымен
аяқталатын капитал қозғалысының бір циклі.
Капиталдың жалпылама формуласы:
ӨҚЖ
А Т ... .Ө ... .Т' А'
ЖК
Капитал үш кезеңнен өтеді және үш функционалды форманың алмасуын
көрсетеді.
ӨҚЖ
Бірінші кезең А Т айналыс сферасында жүзеге
асады.
ЖК
Бұл кезеңде ақша капиталы өндірістік капиталға айналады. Кәсіпкер
авансталған ақшаға өндіріс процесін жүзеге асыру үшін қажетті өндіріс
құрал-жабдықтары мен жұмысшы күшін сатып алады.
ӨҚЖ
Екінші кезең Т ... .Ө ... .Т' өндіріс сферасында
жүзеге асады.
ЖК
Бұл қозғалысында өндірістік капитал тауарлы формаға айналады. Өндіріс құрал-
жабдықтары мен жұмысшы күшін біріктіре отырып, өндіріс процесі жүзеге
асады. Оның нәтижесінде жаңа құны бар тауар жасалады.
Үшінші кезең Т' А' айналыс сферасында жүзеге асады.
Тауар капиталы пайда көлеміне ұлғайған ақша капиталына айналады.
Капиталдың ауыспалы айналымының үздіксіз жүзеге асуы оның айналымын
көрсетеді. Капитал толығымен айналым жасау үшін айналым уақыты қажет. Ол
авансталған капитал қозғалысынан бастап, оның пайда көлеміне ұлғайған ақша
формасына толық қайта оралуына дейін қамтиды. Әр кәсіпорынынң капиталының
айналым уақыты әртүрлі, ол өндіріс пен айналыс жағдайларына байланысты.
Айналым уақыты өндіріс және айналыс уақытынан тұрады. Өндіріс уақытына
жұмыс уақыты (мысалы, ағашты өңдеу), технологиялық үзілістер, яғни адамның
қатысуынсыз жүзеге асатын өндірістік процестер (мысалы, ағаштың кебуі),
ұйымдастыру кезеңі (демалыс күндер, түскі үзіліс, жабдықтарды жөңдеу),
өндіріс құралдарының өндірістік қор түрінде сақталу уақыты кіреді. Айналыс
уақытына өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға кеткен уақыт пен дайын
өнімді өткізу уақыты кіреді.
Өнімге тозған құнның бір бөлігін бірте-бірте ауыстыру процессі
амортизация деп аталады. Амортизациялық аударымдар өнім өндірісіне кеткен
шығындарға кіреді және оны өткізгеннен кейін кәсіпорын шотында ақшалай қор
түрінде жиналып, амортизациялық қорды құрайды. Амортизациялық қор негізгі
капиталды толық қалпына келтіруге, немесе оны жөңдеу процесінде жартылай
қалпына келтіруге қолданылады.
Тозудың екі түрі бар: моральдық және физикалық. Физикалық тозу тек
өндіріс процесінің әсерінен ғана емес, табиғат күштері әсерінен де пайда
болады: станоктарды тот басады, ғимараттар бірте-бірте құлайды.
Моральдық тозу екі жағдайда пайда болады:
1. конструкциясы дәл сондай, бірақ арзанырақ машинаның пайда болуы;
2. конструкциясы дәл сондай, бірақ өнімділігі жоғары және үнемді
машинаның пайда болуы.
Күрделі қаржы (инвестициялар) – бұл жаңа құрылысқа, қызмет ететін
кәсіпорынды қайта құруға, кеңейтуге және техникалық қайта жабдықтауға,
тұрғын үй, коммуналдық және мәдени-тұрмыстық объектілерді салуға жұмсалатын
шығындар. “Инвестиция” сөзі немістің investiton сөзінен аударғанда пайда
табу мақсатында қандай-да бір кәсіпорынға (фирмаға) ұзақ мерзімді капитал
салуды білдіреді.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7.Маркс К., Капитал (Маркс К., Энгельс Ф. Собр.соч. т.23, 24, 25. Часть
11).
8.Рамазанов А. Собственность: разделение на капитал и его функцию Саясат.-
2003.-№3.
Бақылау сұрақтары
1.Негізгі және айналмалы капитал құндарын, капитал айналымының
жылдамдығының көрсеткіштерін, негізгі капиталдың қызмет ету мерзімін,
амортизация нормасын және моралдық тозу шығындарын есептеңіз
2.Капиталдың мәнін және оның негізгі түсініктерін білу.
3.Негізгі және айналмалы капиталдардың айырмашылығы неде?
4. Капиталдың физикалық және моралдық тозуының мәні, амортизация ұғымы
қандай?
6 тақырып. Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы
Мақсаты-Нарықтық қатынастардың мәнін ашу.
Жоспары:
1.Нарықтың мәні. Нарық қатынастар жүйесі ретінде. Нарықтық қатынастардың
субъектілері.
2.Нарықтың қызметтері
3.Нарықтық жүйе және оның элементтері (түрлері, инфрақұрылымы).
Нарық – тауарлы өндірістің құрамдас бөлігі. Тауарлы өндіріссіз
нарық қызмет етпейді, ал нарықсыз тауарлы өндіріс болмайды. Нарықтың
объективті қажеттілігі мен пайда болу себептері: қоғамдық еңбек бөлінісінің
дамуы, нарық субъектілерінің экономикалық оқшаулануы болып табылады.
Нарық – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шаруашылық
байланыстар түрі, бұл экономиканың қызмет етуінің қоғамдық формасы.
Нарық – бұл қоғамдық тауарлар мен қызметтердің қозғалу формасы. Тар
мағынада нарық – бұл тауарлар мен қазметтерді сатып алу-сату, сауда
келісімдерін жасау орны. Экономикалық көзқарас тұрғысынан нарық – бұл
тауарлы өндіріс пен айналыс заңдары бойынша ұйымдастырылған айырбас
процессі.
Кең мағынада нарық – бұл өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
процестерін қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Ол
әртүрлі меншік формаларын, тауар-ақша қатынастары мен қаржы-несие жүйесін
пайдалануға негізделген экономиканың күрделі қызмет ету механизмі ретінде
көрінеді.
Нарық бірқатар экономикалық қызметтер атқарады.
Реттеу қызметі. Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді,
ұсыныс көлемі мен құрылымын оперативті өзгертеді, оны төлем қабілетті
сұранысқа бейімдейді .
Ақпараттық қызметі. Тұрақты өзгеретін бағалар, пайыз мөлшері арқылы
нарық өндіріс қатысушыларына нарыққа шығарылатын тауарлар мен қызметтердің
көлемі, түрлері және сапасы жөнінде объективті ақпараттар береді.
Ынталандыру қызметі. Бағалар арқылы нарық тауарөндірушілерді өндіріске
ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін енгізуге, өнім өндірісіне кететін
шығындарды азайтуға және оның сапасын көтеруге, тауарлар мен қызметтер
түрлерін кеңейтуге ынталандырады.
Сауықтыру қызметі. Нарық бәсекені дамыта отырып, қоғамдық өндірісті
экономикалық әлсіз, тиімсіз шаруашылықтардан тазартады.Баға белгілеу
қызметі. Бұл қызметі арқылы тауарлар мен қызметтер бағаларының қалыптасу,
белгілену процесі жүзеге асады. Баға белгілеудің екі негізгі жүйесін
көрсетуге болады:
1. нарықтық баға белгілеу, сұраныс пен ұсыныстың өзара байланысы
нәтижесінде жүзеге асады.
2. орталықтанған баға белгілеу, бағаны мемлекеттік органдар белгілейді.
Делдалдық қызметі. Нарық экономикалық оқшауланған тауарөндірушілер мен
тұтынушыларды тікелей байланыстырады.
Нарық инфрақұрылымы – бұл нарықтың қызмет етуі мен дамуы үшін қалыпты
жағдайларды қамтамасыз ететін және қызмет көрсететін институттардың
(ұйымдардың, фирмалар мен мекемелердің) жиынтығы. Нарық инфрақұрылымының
элементтері қор, еңбек биржалары, делдалдық және маркетингтік қызметтер,
ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары,
аукциондар, жәрмеңкелер және т.б. болып табылады.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7..Андарова Р.К. Теория и стратегия экономического роста в условиях рынка.
Алматы:2002год.
8.Антимонопольная политика с развитой рыночной экономикой. Ж.: Вопросы
экономики. 1992. №11.
9.Бабенов Б. Развитие казахстанского биржевого рынка ценных бумаг Рынок
ценных бумаг.-2002.-№8.
10.Жиентаев С.М. Проблемы формирования рыночных отношений в сельском
хозяйстве Казахстана. – М., 1996.
11.Кубаев К. Функциональный анализ взаимодействия государства и рынка в
условиях рынка Саясат .- 2003
12.Пазылхаирова Г. Фондовый рынок КазахстанаМысль.-2003.-№5
13.Райзберг Б.Г. Рыночная экономика. Деловая жизнь. 1993. №1, 2.
Бақылау сұрақтары
1.Нарықтың қалыптасуы мен дамуының экономикалық және әлеуметтік жағдайлары
қандай?
2. Қоғамдық өндірістегі нарықтың ролі, элементтері мен қызметтері қандай?
3.Нарықтың құрылым, инфрақұрылым ұғымдарының мазмұнын ашыңыз.
7-тақырып. Нарық субъектілерінің өзарабайланысу түрлері: бәсеке және
монополия
Мақсаты-Нарықтық экономикадағы бәсекенің мәні мен ролін ашу.
Жоспары:
1.Бәсеке: мәні мен экономикалық ролі.
2.Бәсекенің формалары мен қызметтері.
3.Монопольды баға. Монополиялық бірлестіктер.
4.Монопольды баға жағдайындағы нарықтық тепе-теңдік механизмі. Қазақстан
монополиядан бәсекелік нарыққа өту жолында.
Бәсеке латын concurrere сөзінен аударғанда – түйістіру деген мағынаны
білдіреді. Ол экономикада нарықтық қатынас субъектілері арасындағы тауарлар
мен қызметтер өндіру, сату мен сатып алудың ең тиімді жағдайлары мен
нәтижелері үшін бақталастығы, күресі. Бәсекелестік күрестің екі нысанын
көрсетуге болады:
Баға бәсекесі – сатушылар өз тауарын бәсекелесіне қарағанда төмен
бағамен ұсынуға тырысады. Олар тауарға әртүрлі жеңілдіктер, сыйақылар
белгілеу арқылы сатып алушыларды тартады.
Бағадан тыс бәсеке - өнімнің жоғары сапалылығын, сенімділігін және
техникалық мүмкіндіктерін қамтамасыз ету, тауарды сату кезіндегі қызмет
көрсету (несиеге сату, үйге жеткізу, қосымша кепілдіктер беру), жарнама
және тауарды безендіру арқылы жүзеге асады т.б.
Бәсекенің экономикадағы ролі:
❖ өндірісті кеңейтеді
❖ прогрессивті жаңалықтарды енгізеді
❖ ресурс шығындарын азайтады
❖ экономиканың жалпы тиімділігі өседі
❖ сұранысты оптималды қанағаттандырады
❖ бағаны теңестіреді және төмендетеді
Монополия – грек сөзінен аударғанда monos – жалғыз, + poleo – сатамын
деген мағынаны білдіреді. Тар мағынада монополия – бір сатушының нарықтағы
үстемдігін көрсетеді. Ал кең мағынада қандай-да бір қызмет сферасындағы бір
немесе бірнеше топтың үстемдігін білдіреді.
Монополизмнің негізгі белгісі:
❖ шаруашылық қызметтің бір немесе бірнеше біріккен фирмалар қолында
шоғырлануы
❖ осы фирмалардың белгілі тауарлар нарығында басты, негізгі орын алуы
❖ бағаға бақылау жасауы
Монополияның екі негізгі түрін көрсетуге болады:
1. Табиғи монополия обективті негізде, заңды түрде пайда болады және
қызмет етеді. Мысалы, ірі масштабтағы өндіріс экономикалық дәлелденген,
жоғары тиімділікті, аз шығынды, өнімді өте төмен баға бойынша сатып алуды
қамтамасыз ететін салалар (автомобиль, газ, алюминий ), бір шаруашылық
кешеннің болуы орынды салалар (сумен жабдықтау, байланыс) кіреді, себебі
бұл кешеннің жекеленген бәсекелес кәсіпорындарға бөлінуі шығындардың
өсуіне алып келуі мүмкін.
1. Жасанды монополия шаруашылық қызметті біреудің қолында арнайы
шоғырландыру арқылы құрылады.
Монополиялық бірлестіктердің негізгі нысандары:
Картель қатысушылары біртекті өнім өндірушілер нарықты бөлу, сауда
квоталары және баға деңгейі жөнінде келіседі. Олар толығымен өздерінің
шаруашылық әрі өндірістік, әрі коммерциялық еркіндігін сақтайды.
Синдикат картель тәрізді біртекті өнім өндірушілерді біріктіреді.
Бірақ картельдік келісімдермен (квоталар мен бағалар туралы) қатар, олар
өнім өткізу мен шикізаттарды сатып алуды ортақ сауда тораптары арқылы
ұйымдастырады (қатысушылары коммерциялық еркіндіктен айырылады).
Трест құрамына кіретін кәсіпорындар толығымен бір басқаруға бірігеді.
Шаруашылық еркіндіктерінен айырылады.
Концерн – бұл шаруашылық бірлестіктерінің ең негізгі әрі тиімді
нысаны. Бұл әртүрлі елдерде қызмет ететін өнерәсіптік, сауда,банктік және
басқа да кәсіпорындар енетін ірі көп салалы экономикалық кешен. Олардың
бірігуі холдинг деп аталатын ерекше институттың пайда болуын қамтамасыз
етеді. Холдинг – концерн қатысушылары акцияларын иеленетін және олардың
қызметін басқаратын басты компания.
Консорциум – бұл ортақ ірі кәсіпкерлік жобаларды жүзеге асыру үшін
өнеркәсіптік, банктік және басқа да компаниялардың уақытша бірігуі.
Әдебиет:
1. Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7.Жалпы экономикалық теория. - Ақтөбе, 2004.
8.ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы Бәсекеге қабілетті экономика
үшін, бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті ел үшін!
Егеменді Қазақстан, 20 наурыз 2004 жыл
9.Джумагельдиева Т.А. Экономический механизм конкуренции в РК. Автореферат.
Алматы: 2002 год.
10.Имандосов М. С. Қазақстанда бәсекелік ортаны қалыптастырудағы кіші және
орта бизнестің ролі Аль-Пари.-2003.-№2.-161-163 бет.
11.Никитин С и др. Монополия, олигополия и конкуренция. МЭМО, 1989, №3, 5.
12.Саханов А. Конкуренция и монополия: антагонизм и синтез (на примере
казахстанских компании) Экономика и статистика.- 2003.- №1
13.Толмачев С. Несовершенная конкуренция. (РЭЖ. 1993. №5).
Бақылау сұрақтары
1.Бәсекенің мәні мен ролі қандай?
2. Бәсекелік күрестің формалары мен әдістері қандай?
3. Монопольды баға жағдайындағы нарықтың тепе-теңдік механизмін зертеу.
8-тақырып. Кәсіпкерлік қызмет, оның негізгі түрлері мен нысандары.
Мақсаты: Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні мен оның негізгі
белгілерін қарастыру.
Жоспары:
1.Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні, негізгі белгілері.
2.Кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрлері.
3.Кәсіпкерліктің негізгі ұйымдық формалары: артықшылықтары мен
кемшіліктері.
Кәсіпкерлік – бұл пайда табу мақсатында өнім өндіру үшін жаңа
әдістерді қолдануға, шикізаттардың жаңа көздерін, өнімді өткізу нарықтарын
ашуға, әртүрлі мүмкіндіктерді пайдалануға негізделген өзіндік ұйымдастыру-
шаруашылық новаторлық (жаңашыл) қызмет.
“Кәсіпкерлік” ұғымын экономикалық теорияға ең алғаш енгізген ағылшын
экономисті Р. Кантильон.
Кәсіпкерліктің негізгі қызметтері:
Новаторлық қызметтің мәні өндіріс процесіне жаңа идеяларды енгізу,
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды жүзеге асыру, жаңа тауарларды өндіру
мен жаңа қызметтерді көрсету болып табылады.
Ұйымдастыру қызметі өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістері мен
нысандарын, еңбекақының жаңа нысандарын енгізу және оларды дәстүрлі
нысандырмен тиімді үйлестіру, өндіргіш күштер жүйесінің негізгі
элементтерін рационалды біріктіру және олардың орындалуын бақылаудан
тұрады.
Кәсіпкердің шаруашылық қызметі еңбек, материалдық, қаржы,
интеллектуалдық және ақпараттық ресурстарды тиімді пайдалану болып
табылады.
Әлеуметтік қызметі негізгі мақсатқа, экономикалық заңдардың қызмет
ету талаптарына сәйкес, қоғамға қажетті тауарлар мен қызметтерді өндіруден
тұрады.
Жеке қызмет кәсіпкердің жеке мақсаттарының жүзеге асуын, өз жұмысынан
қанағат алуын білдіреді.
Кәсіпкерлік субъектілері: жеке тұлғалар, адамдар тобы және мемлекет
болып табылады. Осыған сәйкес нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметтің үш
нысаны бар: мемлекеттік, ұжымдық және жеке.
Кәсіпкерлік объектісі пайданы максималдау мақсатында өндіріс
факторларының ең тиімді үйлесімін жүзеге асыру болып табылады.
Кәсіпкерліктің негізгі түрлері:
Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл әртүрлі бағыттағы тауарлар мен
қызметтерді сатумен байланысты қызмет түрі.
Қаржылық кәсіпкерлік – бұл сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы
қағаздар мен шетелдік валюта болып табылатын кәсіпкерлік түрі.
Өндірістік кәсіпкерлік негізін кез-келген бағыттағы өндіріс құрал-
жабдықтары құрайды. Бұл көп қаржылық, материалдық, шығармашылық және
интеллектуалдық күшті талап ететін кәсіпкерлік қызметтің ең күрделі бағыты.
Өндірістік кәсіпкерлік түпкі өнімі шығарылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ұсынылатын әдебиеттер тізімі)
1-тақырып. Экономикалық теорияның пәні мен әдісі.
Мақсаты -Экономикалық теорияның пәнін толық ашу.
Жоспары:
1. Экономикалық теорияның пәні
2. Экономикалық теория курсының қисыны мен құрылымы
3. Экономикалық теорияның әдістері
4. Экономикалық теорияның қызметтері
Экономикалық теория қоғамдық ғылымдардың қатарына жатады, сондықтан
басқа қоғамдық ғылымдар тәрізді жаратылыстану ғылымдарымен салыстырғанда
бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, экономикалық теория адамның
шаруашылық қызметімен байланысты, сонымен қатар жаратылыстану ғылымдары
тәрізді адам санасы мен еркіне тәуелсіз құбылыстарды, процестерді және
заңдарды зерттейді. Екіншіден, экономикалық теория экономикалық мүддемен,
саясатпен және идеологиямен байланысты. Үшіншіден, экономикалық теория
адамдардың экономикалық мүдделерімен тығыз байланысты болғандықтан,
экономикалық теорияны тек рационалды экономикалық шешімдерді ғана емес,
сонымен қатар қоғам танитын өнімдер мен игіліктерді әлеуметтік әділ бөлу
арқылы осы қабылданған шешімдерді жүзеге асыру қажеттілігін зерттейді.
Экономикалық теорияның пәні шектеулі ресурстар жағдайында адамдардың
шексіз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында материалдық игіліктер мен
қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестерінде адамдар
арасында қалыптасатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Өндірістік ресурстар шектеулі болғандықтан, шаруашылық қызметтегі
адамдардың іс-әрекеті тиімді болуы қажет. Тиімді экономикалық қызметтің
мәні шығындарды азайту мен өндіріс нәтижесін ұлғайту, яғни ресурстарды
пайдалану тиімділігін көтеру болып табылады. Сондықтан шаруашылық қызметті
зерттеуде қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеру мәселесі орталық орынды
алады.
Экономикалық ғылым – ең көне ғылымдардың бірі. Оның негізі сонау
ежелгі дүниеде пайда болды.
Экономика жөніндегі ең алғашқы көзқарастар ұлы грек ойшылдары
Ксенофонт, Аристотель, Платон еңбектерінен көрінеді. Ксенофонт ең алғаш рет
“экономия” терминін ұсынады. Ол грек сөзінен аударғанда “ойкос”-үй,
шаруашылық, “номос”- заң деген мағынаны білдіреді.
Экономикалық теория ғылым ретінде капитализмнің қалыптасу кезеңінде
XVII-XVIII ғасырларда қалыптасады. Бұл кезеңдегі оның негізгі мақсаты
мемлекет байлығының негізгі көзін анықтау болып табылады.
Француз экономисті А. Монкретьен 1615 жылы өзінің “Трактаты
политической экономии” еңбегінде ең алғаш рет “саяси экономия” терминін
ғылыми айналымға енгізеді. Саяси экономия – адам қоғамының әртүрлі даму
сатыларында материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
процестеріндегі адамдар арасындағы өндірістік қатынастардың қызмет ету және
даму заңдарын зерттейтін ғылым.
Экономикалық теорияның зерттеу объектісі ұлтттық шаруашылық және
экономика болып табылады. Ұлттық шаруашылық екі деңгейде зерттеледі:
1) макродеңгей - экономиканың даму тенденциялары мен заңдылықтарын
мемлекет деңгейінде;
2) микродеңгей – экономиканы жекеленген кәсіпорын, фирма, отбасы
деңгейінде;
Экономиканың осы деңгейлеріне сәйкес экономикалық теория екі бөлімнен:
макроэкономика және микроэкономикадан тұрады.
Экономикалық теорияның қызметтері
1. Танымдық қызметі – қоғамдық өндірісті, экономикалық құбылыстар мен
процестерді және экономикалық қатынастарды терең және жан-жақты
зерттейді, экономикалық даму бағыттары мен заңдарын анықтайды.
2. Методологиялық қызметі – барлық экономикалық ғылымдар жүйесі үшін
теориялық және методологиялық негіз болады, себебі экономикалық теория
қоғамның шаруашылық негіздерін және экономиканың жалпы қағидаларын
зерттесе, ал басқа экономикалық ғылымдар осы негіздер мен қағидалардың
нақты салаларда қолданады.
3. Практикалық-прагматикалық қызметі – мемлекетің экономикалық саясатына
ғылыми негіздерін жасайды, тиімді шаруашылық жүргізу қағидалары мен
әдістерін айқындайды, мемлекеттің экономикалық саясатын тиімді жүргізуі
үшін әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар жасайды.
4. Болжамдық қызметі – ғылыми болжамдарды жасау және негіздеу, қоғамның
экономикалық және әлеуметтік даму бағыттарын айқындау.
5. Сындық қызметі – экономикалық даму жетістіктерін ғана емес, оның
кемшіліктерін анықтады, экономикалық қайшылықтарды және оларды шешу
жолдарын зерттейді.
Әдебиет:
1. Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2. Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3. Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4. Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория:
оку кұралы. Алматы, 2004
5. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7. Жалпы экономикалық теория. - Ақтөбе, 2004.
Бақылау сұрақтары
1. Экономикалық теорияның”, “саяси экономияның” және “экономикстің” өзара
байланысы неде?
2. Экономикалық теорияның пәні
3. Экономикалық теория неше бөлімге бөлінеді?
4. Экономикалық теорияның жеке әдістеріне қандай әдістер жатады?
2-тақырып. Қоғамдық өндірістің негізі
Мақсаты- қоғам өміріндегі өндірістің маңызын көрсету.
Жоспары:
1.Адам және экономика
2.Қоғамдық өндірістің құрылымы
3.Өндіріс және ұдайы өндіріс
Экономикалық ғылым ең алдымен экономикалық қажеттіліктерді және
оларды қанағаттандыру әдістерін зерттейді.
Экономикалық қажеттіліктер адамның өмір сүруі үшін қажетті заттарға
мұқтаждықтар деп түсіндіріледі. Екінші жағынан, экономикалық қажеттіліктер
экономикалық қызметке ынталандыратын ішкі себеп ретінде көрінеді.
Қажеттілікті келесі түрлерге бөлуге болады:
1) физиологиялық қажеттіліктер (тамақ, су, киім-кешек,баспана);
2) қауіпсіздік қажеттілігі (сыртқы жаулардан және қылмыскерлерден қорғану,
ауырған жағдайда көмек көрсету, кедейліктен қорғану);
3) әлеуметтік қатынастар қажеттіліг (адамдармен тіл табысу, достық,
махаббат);
4) өзін-өзі құрметтеу қажеттілігі (басқа адамдардың құрметтеуі, өзін-өзі
құрметтеу, )
5) өзін-өзі дамыту қажеттілігі (адамның барлық мүмкіндіктері мен
қабілеттерін жетілдіру).
Экономикалық ғылым қажеттіліктердің өсу заңын қалыптастырды – бұл
өндіріс пен мәдениеттің дамуына сәйкес адам қажеттіліктерінің өсуі мен
жетілдірудің объктивті қажеттілігін көрсететін жалпы әлеуметтік-
экономикалық заң.
Адамдардың белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыратын және олардың
мүддесіне, мақсатына жауап беретін заттар игіліктер деп аталады. Шектеулі
көлемде болатын игіліктер экономикалық игіліктер деп аталады. Экономикалық
игіліктер материалды формада және қызметтер түрінде көрінеді. Экономикалық
игіліктер өндіріс процесінде жасалады.
Өндіріс – бұл қоғамның өмір сүруі және дамуы үшін қажетті материалдық
және рухани игіліктерді жасау процессі. Экономика екі негізгі фундаменталды
аксиомаға негізделеді: шексіз қажеттіліктер және шектеулі ресурстар.
Экономикалық игіліктерді өндіру үшін ресурстар қолданылады. Өндіріс
процесінде ресурстар өндіріс факторларына айналады.
Маркстік теория бойынша өндіріс процессі жүзеге асу үшін үш фактор
қажет:
1. Жұмысшы күші – бұл материалдық игіліктер мен қызметтер өндіру
процесінде қолданылатын адамның дене және ой қабілеттерінің жиынтығы.
Өндірістің жеке факторы
2. Еңбек құралы – бұл материалдық заттар, олардың көмегімен адам пайдалы
өнімдерді жасайды: машиналар, ғимараттар, станоктар т.б. Өндірістің
заттай факторы.
3. Еңбек заты – адам өнім өндіру өзінің мұқтаждығына бейімдейтін заттардың
жиынтығы: шикізаттар, материалдар, пайдалы қазба байлықтары т.б.
Өндірістің заттай факторы. Еңбек құралы мен еңбек затының бірлігі
өндіріс құрал-жабдықтарын көрсетеді. Өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмсшы
күшінің бірлігі өндіргіш күштер деп аталады. Өндіргіш күштер өндірісті
техникалық жағынан сипаттайды. Өндіргіш күштер адамның табиғатқа
қатынасын көрсетеді, брақ, табиғатпен өзара қарым-қатынас жасай отырып,
адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түседі.
Өндірістік қатынастар – бұл материалдық игіліктерді өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну процестерінде адамдар арасындағы қалыптасатын
қатынастар. Өндірістік қатынастардың үш түрі бар:
▪ ұйымдастыру-экономикалық қатынастар – бұл өндірісті ұйымдастыру
процесіндегі адамдар арасындағы қатынастар (еңбек бөлінісі, өндіріс
кооперациясы, өндірісті шоғырландыру, басқару).
▪ әлеуметтік-экономикалық қатынастар – бұл материалдық игіліктерді
өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну жөніндегі адамдар арасындағы
қатынастар (меншік қатынастары және табыстарды бөлу).
▪ технико-экономикалық қатынастар өндіріс техникасы мен технологиясына
негізделеді.
Өндіріс процесінде өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар өзара
байланысады. Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі өндіріс
тәсілін құрайды.
Өндіріс технологиясы – бұл өндірістік процестерді жүзеге асыру әдістері
мен жолдары туралы білімдердің жиынтығы, жұмысшы күші мен өндіріс құрал-
жабдықтары арасындағы өзарабайланыс.
Маржиналистік теория бойынша өндіріс факторларына: жер, еңбек,
капитал, кәсіпкерлік қабілет жатады.
Еңбек өндіріс процесінде қолданылатын адам қызметінің барлық түрлерін
қамтиды.
Жер ұғымына барлық табиғат ресурстары: жер қойнауы, пайдалы қазба
байлықтары, минералды шикізаттар, орман, су ресурстары кіреді.
Капитал – адам еңбегімен жасалған, өндіріс процесінде қолданылатын
өндіріс құрал-жабдықтары, ғимараттар, еңбек құралдары, қаржы және т.б.
Кәсіпкерлік қабілет өндірістің экономикалық нәтижелеріне жауапты және
тәуекелді шешімдер қабылдаумен байланысты өндіріс процесін ұйымдастыру,
басқару қызметі.
Адамзат қоғамының дму негізінде материалдық өндіріс жатыр. Адам өмір
сүру, оқу және жұмыс істеу үшін барлық керекті игіліктерге ие болу керек.
Қоғамдық өндіріс материалдық және материалдық емес сферадан тұрады.
Материалдық өндіріс сферасы материалдық игіліктерді өндіру бойынша келесі
салаларды қамтиды: ауыл шаруашылық, өнеркәсәп, құрылыс, сонымен қатар
материалдық қызметтерді жасау бойынша: көлік, сауда, коммуналды шаруашылық,
тұрмыстық қызмет көрсету.
Материалдық емес сфераға материалдық емес игіліктерді (рухани
құндылықтарды) жасайтын материалдық емес өндіріс сферасы және материалдық
емес қызметтерді жасайтын қызмет сферасы (денсаулық сақтау, мәдениет, дене
шынықтыру және т.б) кіреді.
Қоғамдық өндірістің құрылымын 3-кестеден көруге болады.
Өндіріс процесінің үздіксіз қайталану және жаңару процесін ұдайы
өндіріс деп атайды. Ұдайы өндіріс процесі төрт фазадан тұрады: өндіріс,
бөліс, айырбас және тұтыныс.
Өндіріс – материалдық игіліктер мен қызметтерді жасау процессі, ұдайы
өндірістің бірінші фазасы. Сондықтан өндіріс қоғам өмірінде маңызды роль
атқарады.
Бөліс – бұл біріншіден, қоғамдық өндіріс нәтижелері, екіншіден,
өндіріс ресурстары мен факторлары бөлінетін ұдайы өндіріс фазасы.
Айырбас адамдар арасындағы тәжірибемен және еңбек өнімдерімен алмасуын
білдіреді.
Тұтыныс – бұл өнімдерді қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін пайдалану,
ұдайы өндірістің соңғы фазасы. Ол жеке және өндірістік тұтынуға бөлінеді.
Біріншісінде пайдалылық азаяды немесе бұзылады, өнімдер тұтынылады.
Екіншісінде өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күші тұтынылады,
нәтижесінде еңбек өнімі жасалады.
Ұдайы өндірістің екі түрі бар: жай және ұлғаймалы.
Жай ұдайы өндірісте өндірілген өнімнің көлемі, сонымен қатар оның
сапасы жыл сайын өзгеріссіз қалады. Өндіріс факторлары да өзгермейді.
Ұлғаймалы ұдайы өндірісте өндіріс көлемі мен оның сапасы жыл сайын
ұлғаяды. Өндіріс факторлары да өзгереді.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің екі типі бар: экстенсивті және интенсивті.
Біріншісі өндіріске бұрыңғы техника негізінде қосымша еңбек және табиғат
ресурстарын, негізгі және айналмалы қорларды тарту арқылы жүзеге асады.
Екіншісі өндіріс құрал-жабдықтарын жетілдіру және еңбек өнімділігін көтеру
негізінде жүргізіледі.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
Бақылау сұрақтары
1.Материалдық өндіріс сферасындағы адам іс-әрекетінің моделін қарастырыңыз.
2.“Өндіріс факторлары” ұғымының мазмұнын, маркстік және маржиналистік
теорияларда көрсетілген негізгі өндіріс факторлары қандай?
3.Ұдайы өндірісті сипаттаңыз.
3 тақырып Меншік қатынастары және олардың экономикадағы ролі
Мақсаты- меншіктің экономикалық жүйе негізі және нарықтық экономиканың
негізгі белгісі екендігін зерттеу.
Жоспары:
1.Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.
2.Меншік объектілері және субъектілері.
3. Меншік формалары.
4.ҚР-да меншік қатынастарын қайта құру.
Меншік кез-келген экономикалық жүйенің негізгі элементі болып табылады.
Меншік ұғымын екі мағынада қарастыруға болады:
1. экономикалық мағынада;
2. құқықтық мағынада.
Меншік экономикалық категория ретінде өндіріс факторлары мен өндіріс
нәтижелерін иелену жөнінде адамдар арасында қалыптасатын экономикалық
қатынастарды көрсетеді.
Кез-келген меншік қатынастарының екі жағы бар: субъект (меншік иесі)
және объект (мүлік). Бұл қатынасты келесі формула түрінде көрсетуге болады:
“субъект (меншік иесі) – мүлік –басқа да субъектілер”.
Меншік қатынастарын жапн-жақты зерттеу мынадай үш негізгі мәселелерді
шешуге мүмкіндік береді:
1. Экономикалық билікке кім ие болады - өндіріс факторлары мен нәтижелерін
кім иеленеді ?
2. Мүлікті тиімді пайдалануға қандай экономикалық байланыстар әсер етеді ?
3. Шаруашылықтан түсетін табысты кім иеленеді ?
Осыған сәйкес меншік экономикалық қатынастар жүйесі келесі
элементтерден тұрады.
Меншіктің құқықтық мазмұны құқық сипатталады. Меншік құқығы – бұл
материалдық және матеиалдық емес игіліктердің белгілі бір тұлғаға қатысты
екенін бекітетін және осы құқықтарды қорғайтын заң нормаларының жиынтығы.
Ол қоғамда белгіленеді және оны мемлекет бекітеді. Меншік құқығына меншік
субъектілерінің заң жүзінде танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті
өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқықтары енеді.
Меншікті құқықтық мағынада анықтау кезінде меншік құқығының
субъектілері мен объектілері бөліп көрсетіледі.
Меншік құқығының субъектілері:
1. азаматтар (жеке тұлғалар);
2. заңды тұлғалар – ұйымдар, фирмалар, кәсіпорындар;
3. мемлекет және жергілікті басқару органдары
Меншік құқығының объектілері:
- қозғалмайтын мүлік (жер учаскілері, ғимараттар, тұрғын үйлер
және т.б.);
- қозғалатын мүлік (ақша, бағалы қағаздар және қазғалмайтын мүлікке
жатпайтын заттар);
- интеллектуалдық мүлік (интеллектуалдық қызмет нәтижелері, фирма атауы,
тауар белгісі және т.б.).
Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастарында елеулі өзгерістер
жүзеге асады. Бұл өзгерістер мемлекетсіздендіру және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекетсіздендіру – бұл шаруашылық басқару құқығы мен сәйкес
өкілеттікті шаруашылық жүргізуші субъектілерге беру арқылы мемлекеттік
кәсіпорынды қайта құру шараларының жиынтығы.
Жекешелендіру – бұл жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік меншік
объектілерін, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды қайта құру арқылы
пайда болған акционерлік қоғам акцияларының үлесін жеке меншікке иеленуі.
Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру мен мелекетсіздендіру
процесі төрт кезеңнен өтті.
1 кезең 1991-1992 жылдарды қамтиды. Бұл жекешелендіру процесінің
негізгі бағыттары жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту
жағдайларын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік меншікті кең масштабта
реформалау болып табылады.
2 кезең 1993 жылдан 1995 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезең
1993 жылдың 5 наурызында ҚР Президентінің Жарлығымен бекітілген “1993-1995
жылдарда Қазақстан Республикасындағы мемлекетсіздендіру мен
жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасына” сәйкес жүзеге асты. Бұл кезеңннің
негізгі мақсаты орталықтанған-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өту үшін қажетті жағдайларды жасау болып табылады.
3-кезең 1996 жыдан 1998 жылға дейінгі кезеңді қамтиды және 1996
жылдың 27 ақпанында ҚР Үкіметінің № 246 қаулысымен бекітілген “1996-1998
жылдары Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті жекешелендіру және
қайта құру бағдарламасына” сәйкес жүзеге асады. Бұл кезеңнің негізгі
мақсаты Қазақстан Республикасы экономикасындағы жекешелендіру процесін
аяқтау арқылы жеке сектордың басым болуына қол жеткізу және оны бекіту.
4-кезең 1999-2000 жылдарды қамтиды.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7.Аманұлы К. Шағын кәсiп – елге нәсiп: [Қазақстандағы шағын кәсiпкерлiк
мәселесi] Қазақ әдебиетi.-2003.-14 наурыз.
8.Гельманова И.Ш. Отношения собственности и проблемы эффективности
функционирования предприятии с иностранным участием: Автореферат И.Ш.
Гельманова ,-Караганда, 2003.
9..Есенжолова Ш. Становление малого предпринимательства в РК Транзитная
экономика.-2003.-№4.
10.Жакупова Б.А. ҚР жекедара кәсiпкерлiктi қалыптастыру және даму жолдары.-
Алматы,2003.
11.Қалмырзаев С. Тиiмдi экономиканың негiзi – жеке меншiк
институттары.Егемендi Қазақстан.-2001.- 4 шiлде.
12.Махметов С. Эффективность приватизации и постприватизационная политика
Казахстана. Саясат №7, 2003год.
13.Мұқан Ш. Жаппай жекешелендiрудiң жемiсi не. Түркiстан.-2003.-13
наурыз.
Бақылау сұрақтары
1.Меншіктің экономикалық және құқықтық қатынастарындағы айырмашылықтары
неде?
2.Қандай меншік формалары бар.
3.ҚР-ғы меншік қатынастарын қайта құру қалай өтті?
4 тақырып. Қоғамдық шаруашылық формалары. Қоғамдық өндірістің тауарлы
ұйымдастыру.
Мақсаты-Тауарлы өндірістің маңыздылығын көрсету.
Жоспары:
1. Қоғамдық шаруашылықтың негізгі формалары: натуралды және тауарлы.
2.Тауарлы шаруашылықтың пайда болу жағдайлары.
3.Тауар және оның қасиеттері.
4.Айырбас қатынастарының дамуы және ақшаның пайда болуы.
Натуралды шаруашылық –адамдар өнімді тікелей өз қажеттілігін
қанағаттандыру үшін жасайтын шаруашылық нысаны. Бұл өндірістің тарихи
алғашқы нысаны болып табылады.
Натуралды өндіріске келесі белгілер тән:
- Натуралды шаруашылық - әлеуметтік-экономикалық қатынастардың тұйық
жүйесі.
- Натуралды шаруашылық үщін жеке қол еңбегі тән. Еңбек бөлінісі дамымаған.
Әрбір адам барлық негізгі жұмыстарды өзі орындайды. Бұл шаруашылықта
қарапайым техника қолданылады. Бұл жағдайда еңбек өнімділігі аз, өнім
көлемі ұлғаймайды.
- Натуралды шаруашылықта өндіріс пен тұтыныс арасында тікелей экономикалық
байланыстар орнатылады. Бұл байланыстар келесі формула түрінде өндіріс
– бөліс - тұтыныс дамиды, яғни жаңадан жасалған өнім өндіріске
қатысушылар арасында бөлінеді және жеке және өндірістік тұтынуға
жұмсалады. Бұндай тікелей байланыстар натуралды шаруашылықта тұрақтылықты
қамтамасыз етеді.
Тауарлы өндіріс – пайдалы өнімдер нарықта сату үшін жасалатын
шаруашылықты ұйымдастыру типі. Тауарлы шаруашылыққа келесі белгілер тән:
- Бұл шаруашылық ұйымдастыру –экономикалық қатынастарының ашық жүйесі.
Жұмысшылар пайдалы өнімді өз қажеттілігі үшін емес, сату үшін өндіреді.
- Тауарлар өндірісі еңбек бөлінісіне негізделген. Еңбек бөлінісінің дамуы
жұмысшылардың, кәсіпорынның жекеленген өнім түрлерін және күрделі
бұйымдар шығаруға қаншалықты маманданғанына байланысты. Бұндай құбылыс
техникалық прогресс деп аталады.
- Тауарлы шаруашылықта өндіріс пен тұтыныс арасында жанама байланыстар
орнатылады. Бұл байланыстар келесі формула түрінде өндіріс – айырбас -
тұтыныс дамиды. Дайын өнім ең алдымен нарыққа басқа бұйымдарға
айырбасталу үшін түседі және содан соң тұтыну сферасына түседі.
Тауарлы өндірістің пайда болу шарттары:
- Жеке меншіктің пайда болуы;
- Қоғамдық еңбек бөлінісісінің дамуы. Ірі қоғамдық еңбек бөлінісі:
біріншісі (ауыл шаруашылығының геін шаруашылығы мен мал шаруашылығына
бөлінуі ) және екінші (ауыл шаруашылығынан қолөнердің бөлінуі);
- Адамдардың қандай-да бір өнім өндіруге мамандануы, шаруашылық
оқшаулануы. Адам қандай-да бір қызмет түрін таңдайды. Бұл оның басқа
тауарөндірушілерге тәуелділігін күшейтеді және әртүрлі өнімдермен айырбас
жасау, нарық арқылы байланыс орнату қажеттілігін туғызады. Меншік
формалары мен ұйымдастыру қатынастарына байланысты тауарлы өндіріс екі
түрге бөлінеді: жай және дамыған тауарлы өндіріс.
Тауарлы өндіріс жағдайында еңбек өнімі тауар түрінде көрінеді.
Тауар – бұл қандай-да бір адам қажеттілігін қанағаттандыратын және
айырбас үшін жасалған еңбек өнімі. Кез-келген тауар екі қасиетге ие болады:
1) тұтыну құны;
2) айырбас құны немесе құны.
Тұтыну құны дегеніміз тауардың адамдардың қандай-да бір қажеттілігн
қанағаттандыру қасиеті. Тұтыну құны берілген өнім өндірісіне жұмсалған
еңбек көлеміне байланысты емес.
Айырбас құны – бұл тауардың белгілі бір пропорцияда басқа тауарларға
айырбасталу қасиеті.
Еңбек құн теориясы
Еңбек құн теориясының (У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс) негізгі
мазмұны келесі алғышарттарға негізделген:
1. Айырбасталатын әртекті тауарлардың ортақ ішкі қасиеті – құн. Сондықтан
олар бір-біріне белгілі бір айырбас пропорциясына теңестіріледі.
2. Барлық тауарлардың құны тауарөндірушілердің қоғамдық еңбегімен жасалады.
Құн – тауарға сіңген қоғамдық еңбек.
3. Құн жасайтын еңбек күрделілігі мен сапасы бойынша бөлінеді: жай және
күрделі.
4. Еңбекті ішкі өлшемі – жұмыс уақыты.
5. Жеке жұмыс уақыты (жұмысшының, кәсіпорынның) мен қоғамдық қажетті жұмыс
уақытын (нарықтық) бөліп көрсетеді. Тауар құны қоғамдық қажетті жұмыс
уақытымен анықталады.
6. Қоғамдық қажетті жұмыс уақыты – бұл қалыпты өндіріс, жұмысшылардың
орташа біліктілігі мен орташа еңбек интенсивтілігі жағдайында өнім
өндіруге жұмсалатын уақыт.
Құн заңына сәйкес пайдалы өнімдердің нарықтық құны қоғамдық қажетті
жұмыс уақытымен анықталады. Құн заңы – тауарлы өндірістің негізгі заңы. Құн
заңының атқаратын қызметтері төмендегі кестеде көрсетілген
Шекті пайдалылық теориясы. Бұл теорияның өкілдері (К. Менгер, Е.Бем-
Баверк) тауар құны мен бағаны пайдалы өнімді тұтынушылардың экономикалық
психологиясы тұрғысынан түсіндіреді. Бұл теорияның негізгі алғышарттары:
1. Пайдалылықты тауар қасеттерімен салыстыруға болмайды. Пайдалылық – бұл
әрбір тұтынушының өзінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандырудағы
игіліктің ролін субъективті бағалауы. Құндылық – бұл адамның тұтынатын
заттың өзінің өмірі мен әл-ауқаты үшін маңыздылығын түсінуі.
2. Пайдалы игіліктер екіге бөлінеді:
- шексіз көлемде болатын игіліктер;
- шектеулі көлемде болатын игіліктер.
3. Адам өз қажеттілігін олардың маңыздылық деңгейінің кему тәртібі бойынша
орналастырады
4. Жеке тұтыну процесінде пайдалылықтың кему заңы қызмет етеді.
5. Тауардың құндылығын шекті пайдалылық, яғни қандай-да бір өнімнің жаңа
бірлігін қосымша тұтынудан алынатын субъективті пайдалылық анықтайды.
Еңбек құн теориясының өкілдері баға белгілеуде тауарөндірушілер (тауар
ұсыныс) басты роль атқаратыны көрсетеді. Шекті пайдалылық теориясының
өкілдері тұтынушы сұранысына үлкен мән береді.
Ақша – бұл жалпылама эквивалент ролін атқаратын ерекше тауар. Ақшаның
пайда болуымен Т1-Т2 формуласы бойынша жүзеге асатын жай тауар айырбасы Т1-
А - Т2 айналысымен алмасады.
Ақшаның экономикалық ролі оның атқаратын қызметтері арқылы көрінеді.
Ең алдымен ақша құн өлшеуші қызметін атқарады – барлық тауарлар мен
қызметтердің құнын көрсетеді. Тауар құнының ақшалай көрінісі баға деп
аталады.
Айналыс құралы қызметінде ақша Т (тауар) – А (ақша) - Т (тауар)
формуласы бойынша жүзеге асатын айналыста делдал ретінде көрінеді. Берілген
жағдайда ақша сатып алушылар мен сатушылар қолында ұзақ сақталмайды және
берілген қызметті өте жылдам атқара отырып, бір қолдан екінші қолға
ауысады.
Егер сатушы өз тауары үшін ақша алса, бірақ оны бірден өзіне қажетті
заттарды сатып алуға жұмсамаса, онда айналыс процесі үзіледі. Бұл жағдайда
ақша қор жинау құралы қызметін атқарады.
Тауарды несиеге сату кезінде ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Бұл қызметінде ақша тауар айналысынан тыс сфераларда да, еңбекақы төлеген,
әртүрлі қаржы міндеттемелері орындалған (заемдар, салықтар бойынша, жер мен
ғимараттың арендалық төлемі және т.б.) жағдайда қолданылады.
Халықаралық саудада дүниежүзілік ақша қызметі жүзеге асады: олар
барлық елдер шаруашылық байланыстарында жалпы эквивалент ролін атқара
бастады. Дүниежүзілік ақша қызметін ұзақ уақыт бойы алтын атқарды. Алтын
тиындардың орнына XX ғасырда ақша бірліктері шығады.
Алтын стандарттан бас тарту нәтижесінде алтынсыз жүзеге аспайтын
ақшаның екі қызметі жойылады: қор жинау құралы, дүниежүзілік ақша.
Қазіргі таңда көбіне ақшаның үш қызметі орындалады: құн өлшеуші,
айналыс құралы, төлем құралы.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7.Сидорович А.В. Курс экономической теории– М., Учебник ТЦ. – М., 1997
Бақылау сұрақтары
1.Қоғамдық шаруашылық негізгі формаларын, айырбас қатынастарының дамуы мен
ақшаның пайда болу себептері.
2. Тауар экономикалық категориясының маңызын және берілген категорияға
тән қасиеттері .
3.Тауар, тұтыну құны, пайдалылық ұғымдарының мазмұнын ашыңыз.
Тақырып 5. Капитал теориясы. Капитал айналымы мен ауыспалы айналымы
Мақсаты-капитал теориясыың мазмұнын ашу.
Жоспары:
1.Кәсіпорын капиталының ауыспалы айналымы мен айналымы.
2.Кәсіпорынның негізгі және айналмалы капиталы.
3.Капиталдың физикалық және моралдық тозуы. Инвестициялар және оның
түрлері.
Капитал ұғымы (латын сөзі capitalis - басты) үш мағынада қаралады.
Біріншіден, Маркстің пікірінше, капитал ерекше, өздігінен өсетін құн
немесе жалдамалы еңбекті пайдалану нәтижесінде қосымша құн әкелетін құн.
Бұнда таптық, идеологиялық мағына басым: капитал – жұмысшы табын қанау
құралы.
Екіншіден, капитал – бұл иесіне табыс әкелетін кез-келген мүлік
(ақша, акция, облигация, станоктар, қозғалмайтын мүлік).
Үшіншіден, капитал – бұл адамдар жасаған өндіріс-құрал жабдықтары.
Негізгі капитал Айнымалы капитал
Құрамына не кіреді Еңбек құралдары Еңбек заты
(станоктар, машиналар, (шикізаттар,
өндірістік ғимараттар) материалдар, жартылай
фабрикаттар)
Өндіріс процесіне қалай Бірнеше рет Бір рет
қатысады
Қалай жұмсалады Бірте-бірте тозады Толығымен тұтынылады
Өндірілген өнім құнына Бірте-бірте, бөлшектеп, Бірден
қалай енеді тозуына байланысты
Капиталдың ауыспалы айналымы – бұл тауар өндіру процесі мен
айналысын қамтитын және капиталдың бастапқы ақша формасына қайтып оралуымен
аяқталатын капитал қозғалысының бір циклі.
Капиталдың жалпылама формуласы:
ӨҚЖ
А Т ... .Ө ... .Т' А'
ЖК
Капитал үш кезеңнен өтеді және үш функционалды форманың алмасуын
көрсетеді.
ӨҚЖ
Бірінші кезең А Т айналыс сферасында жүзеге
асады.
ЖК
Бұл кезеңде ақша капиталы өндірістік капиталға айналады. Кәсіпкер
авансталған ақшаға өндіріс процесін жүзеге асыру үшін қажетті өндіріс
құрал-жабдықтары мен жұмысшы күшін сатып алады.
ӨҚЖ
Екінші кезең Т ... .Ө ... .Т' өндіріс сферасында
жүзеге асады.
ЖК
Бұл қозғалысында өндірістік капитал тауарлы формаға айналады. Өндіріс құрал-
жабдықтары мен жұмысшы күшін біріктіре отырып, өндіріс процесі жүзеге
асады. Оның нәтижесінде жаңа құны бар тауар жасалады.
Үшінші кезең Т' А' айналыс сферасында жүзеге асады.
Тауар капиталы пайда көлеміне ұлғайған ақша капиталына айналады.
Капиталдың ауыспалы айналымының үздіксіз жүзеге асуы оның айналымын
көрсетеді. Капитал толығымен айналым жасау үшін айналым уақыты қажет. Ол
авансталған капитал қозғалысынан бастап, оның пайда көлеміне ұлғайған ақша
формасына толық қайта оралуына дейін қамтиды. Әр кәсіпорынынң капиталының
айналым уақыты әртүрлі, ол өндіріс пен айналыс жағдайларына байланысты.
Айналым уақыты өндіріс және айналыс уақытынан тұрады. Өндіріс уақытына
жұмыс уақыты (мысалы, ағашты өңдеу), технологиялық үзілістер, яғни адамның
қатысуынсыз жүзеге асатын өндірістік процестер (мысалы, ағаштың кебуі),
ұйымдастыру кезеңі (демалыс күндер, түскі үзіліс, жабдықтарды жөңдеу),
өндіріс құралдарының өндірістік қор түрінде сақталу уақыты кіреді. Айналыс
уақытына өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға кеткен уақыт пен дайын
өнімді өткізу уақыты кіреді.
Өнімге тозған құнның бір бөлігін бірте-бірте ауыстыру процессі
амортизация деп аталады. Амортизациялық аударымдар өнім өндірісіне кеткен
шығындарға кіреді және оны өткізгеннен кейін кәсіпорын шотында ақшалай қор
түрінде жиналып, амортизациялық қорды құрайды. Амортизациялық қор негізгі
капиталды толық қалпына келтіруге, немесе оны жөңдеу процесінде жартылай
қалпына келтіруге қолданылады.
Тозудың екі түрі бар: моральдық және физикалық. Физикалық тозу тек
өндіріс процесінің әсерінен ғана емес, табиғат күштері әсерінен де пайда
болады: станоктарды тот басады, ғимараттар бірте-бірте құлайды.
Моральдық тозу екі жағдайда пайда болады:
1. конструкциясы дәл сондай, бірақ арзанырақ машинаның пайда болуы;
2. конструкциясы дәл сондай, бірақ өнімділігі жоғары және үнемді
машинаның пайда болуы.
Күрделі қаржы (инвестициялар) – бұл жаңа құрылысқа, қызмет ететін
кәсіпорынды қайта құруға, кеңейтуге және техникалық қайта жабдықтауға,
тұрғын үй, коммуналдық және мәдени-тұрмыстық объектілерді салуға жұмсалатын
шығындар. “Инвестиция” сөзі немістің investiton сөзінен аударғанда пайда
табу мақсатында қандай-да бір кәсіпорынға (фирмаға) ұзақ мерзімді капитал
салуды білдіреді.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7.Маркс К., Капитал (Маркс К., Энгельс Ф. Собр.соч. т.23, 24, 25. Часть
11).
8.Рамазанов А. Собственность: разделение на капитал и его функцию Саясат.-
2003.-№3.
Бақылау сұрақтары
1.Негізгі және айналмалы капитал құндарын, капитал айналымының
жылдамдығының көрсеткіштерін, негізгі капиталдың қызмет ету мерзімін,
амортизация нормасын және моралдық тозу шығындарын есептеңіз
2.Капиталдың мәнін және оның негізгі түсініктерін білу.
3.Негізгі және айналмалы капиталдардың айырмашылығы неде?
4. Капиталдың физикалық және моралдық тозуының мәні, амортизация ұғымы
қандай?
6 тақырып. Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы
Мақсаты-Нарықтық қатынастардың мәнін ашу.
Жоспары:
1.Нарықтың мәні. Нарық қатынастар жүйесі ретінде. Нарықтық қатынастардың
субъектілері.
2.Нарықтың қызметтері
3.Нарықтық жүйе және оның элементтері (түрлері, инфрақұрылымы).
Нарық – тауарлы өндірістің құрамдас бөлігі. Тауарлы өндіріссіз
нарық қызмет етпейді, ал нарықсыз тауарлы өндіріс болмайды. Нарықтың
объективті қажеттілігі мен пайда болу себептері: қоғамдық еңбек бөлінісінің
дамуы, нарық субъектілерінің экономикалық оқшаулануы болып табылады.
Нарық – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шаруашылық
байланыстар түрі, бұл экономиканың қызмет етуінің қоғамдық формасы.
Нарық – бұл қоғамдық тауарлар мен қызметтердің қозғалу формасы. Тар
мағынада нарық – бұл тауарлар мен қазметтерді сатып алу-сату, сауда
келісімдерін жасау орны. Экономикалық көзқарас тұрғысынан нарық – бұл
тауарлы өндіріс пен айналыс заңдары бойынша ұйымдастырылған айырбас
процессі.
Кең мағынада нарық – бұл өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
процестерін қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Ол
әртүрлі меншік формаларын, тауар-ақша қатынастары мен қаржы-несие жүйесін
пайдалануға негізделген экономиканың күрделі қызмет ету механизмі ретінде
көрінеді.
Нарық бірқатар экономикалық қызметтер атқарады.
Реттеу қызметі. Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді,
ұсыныс көлемі мен құрылымын оперативті өзгертеді, оны төлем қабілетті
сұранысқа бейімдейді .
Ақпараттық қызметі. Тұрақты өзгеретін бағалар, пайыз мөлшері арқылы
нарық өндіріс қатысушыларына нарыққа шығарылатын тауарлар мен қызметтердің
көлемі, түрлері және сапасы жөнінде объективті ақпараттар береді.
Ынталандыру қызметі. Бағалар арқылы нарық тауарөндірушілерді өндіріске
ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін енгізуге, өнім өндірісіне кететін
шығындарды азайтуға және оның сапасын көтеруге, тауарлар мен қызметтер
түрлерін кеңейтуге ынталандырады.
Сауықтыру қызметі. Нарық бәсекені дамыта отырып, қоғамдық өндірісті
экономикалық әлсіз, тиімсіз шаруашылықтардан тазартады.Баға белгілеу
қызметі. Бұл қызметі арқылы тауарлар мен қызметтер бағаларының қалыптасу,
белгілену процесі жүзеге асады. Баға белгілеудің екі негізгі жүйесін
көрсетуге болады:
1. нарықтық баға белгілеу, сұраныс пен ұсыныстың өзара байланысы
нәтижесінде жүзеге асады.
2. орталықтанған баға белгілеу, бағаны мемлекеттік органдар белгілейді.
Делдалдық қызметі. Нарық экономикалық оқшауланған тауарөндірушілер мен
тұтынушыларды тікелей байланыстырады.
Нарық инфрақұрылымы – бұл нарықтың қызмет етуі мен дамуы үшін қалыпты
жағдайларды қамтамасыз ететін және қызмет көрсететін институттардың
(ұйымдардың, фирмалар мен мекемелердің) жиынтығы. Нарық инфрақұрылымының
элементтері қор, еңбек биржалары, делдалдық және маркетингтік қызметтер,
ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары,
аукциондар, жәрмеңкелер және т.б. болып табылады.
Әдебиет:
1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7..Андарова Р.К. Теория и стратегия экономического роста в условиях рынка.
Алматы:2002год.
8.Антимонопольная политика с развитой рыночной экономикой. Ж.: Вопросы
экономики. 1992. №11.
9.Бабенов Б. Развитие казахстанского биржевого рынка ценных бумаг Рынок
ценных бумаг.-2002.-№8.
10.Жиентаев С.М. Проблемы формирования рыночных отношений в сельском
хозяйстве Казахстана. – М., 1996.
11.Кубаев К. Функциональный анализ взаимодействия государства и рынка в
условиях рынка Саясат .- 2003
12.Пазылхаирова Г. Фондовый рынок КазахстанаМысль.-2003.-№5
13.Райзберг Б.Г. Рыночная экономика. Деловая жизнь. 1993. №1, 2.
Бақылау сұрақтары
1.Нарықтың қалыптасуы мен дамуының экономикалық және әлеуметтік жағдайлары
қандай?
2. Қоғамдық өндірістегі нарықтың ролі, элементтері мен қызметтері қандай?
3.Нарықтың құрылым, инфрақұрылым ұғымдарының мазмұнын ашыңыз.
7-тақырып. Нарық субъектілерінің өзарабайланысу түрлері: бәсеке және
монополия
Мақсаты-Нарықтық экономикадағы бәсекенің мәні мен ролін ашу.
Жоспары:
1.Бәсеке: мәні мен экономикалық ролі.
2.Бәсекенің формалары мен қызметтері.
3.Монопольды баға. Монополиялық бірлестіктер.
4.Монопольды баға жағдайындағы нарықтық тепе-теңдік механизмі. Қазақстан
монополиядан бәсекелік нарыққа өту жолында.
Бәсеке латын concurrere сөзінен аударғанда – түйістіру деген мағынаны
білдіреді. Ол экономикада нарықтық қатынас субъектілері арасындағы тауарлар
мен қызметтер өндіру, сату мен сатып алудың ең тиімді жағдайлары мен
нәтижелері үшін бақталастығы, күресі. Бәсекелестік күрестің екі нысанын
көрсетуге болады:
Баға бәсекесі – сатушылар өз тауарын бәсекелесіне қарағанда төмен
бағамен ұсынуға тырысады. Олар тауарға әртүрлі жеңілдіктер, сыйақылар
белгілеу арқылы сатып алушыларды тартады.
Бағадан тыс бәсеке - өнімнің жоғары сапалылығын, сенімділігін және
техникалық мүмкіндіктерін қамтамасыз ету, тауарды сату кезіндегі қызмет
көрсету (несиеге сату, үйге жеткізу, қосымша кепілдіктер беру), жарнама
және тауарды безендіру арқылы жүзеге асады т.б.
Бәсекенің экономикадағы ролі:
❖ өндірісті кеңейтеді
❖ прогрессивті жаңалықтарды енгізеді
❖ ресурс шығындарын азайтады
❖ экономиканың жалпы тиімділігі өседі
❖ сұранысты оптималды қанағаттандырады
❖ бағаны теңестіреді және төмендетеді
Монополия – грек сөзінен аударғанда monos – жалғыз, + poleo – сатамын
деген мағынаны білдіреді. Тар мағынада монополия – бір сатушының нарықтағы
үстемдігін көрсетеді. Ал кең мағынада қандай-да бір қызмет сферасындағы бір
немесе бірнеше топтың үстемдігін білдіреді.
Монополизмнің негізгі белгісі:
❖ шаруашылық қызметтің бір немесе бірнеше біріккен фирмалар қолында
шоғырлануы
❖ осы фирмалардың белгілі тауарлар нарығында басты, негізгі орын алуы
❖ бағаға бақылау жасауы
Монополияның екі негізгі түрін көрсетуге болады:
1. Табиғи монополия обективті негізде, заңды түрде пайда болады және
қызмет етеді. Мысалы, ірі масштабтағы өндіріс экономикалық дәлелденген,
жоғары тиімділікті, аз шығынды, өнімді өте төмен баға бойынша сатып алуды
қамтамасыз ететін салалар (автомобиль, газ, алюминий ), бір шаруашылық
кешеннің болуы орынды салалар (сумен жабдықтау, байланыс) кіреді, себебі
бұл кешеннің жекеленген бәсекелес кәсіпорындарға бөлінуі шығындардың
өсуіне алып келуі мүмкін.
1. Жасанды монополия шаруашылық қызметті біреудің қолында арнайы
шоғырландыру арқылы құрылады.
Монополиялық бірлестіктердің негізгі нысандары:
Картель қатысушылары біртекті өнім өндірушілер нарықты бөлу, сауда
квоталары және баға деңгейі жөнінде келіседі. Олар толығымен өздерінің
шаруашылық әрі өндірістік, әрі коммерциялық еркіндігін сақтайды.
Синдикат картель тәрізді біртекті өнім өндірушілерді біріктіреді.
Бірақ картельдік келісімдермен (квоталар мен бағалар туралы) қатар, олар
өнім өткізу мен шикізаттарды сатып алуды ортақ сауда тораптары арқылы
ұйымдастырады (қатысушылары коммерциялық еркіндіктен айырылады).
Трест құрамына кіретін кәсіпорындар толығымен бір басқаруға бірігеді.
Шаруашылық еркіндіктерінен айырылады.
Концерн – бұл шаруашылық бірлестіктерінің ең негізгі әрі тиімді
нысаны. Бұл әртүрлі елдерде қызмет ететін өнерәсіптік, сауда,банктік және
басқа да кәсіпорындар енетін ірі көп салалы экономикалық кешен. Олардың
бірігуі холдинг деп аталатын ерекше институттың пайда болуын қамтамасыз
етеді. Холдинг – концерн қатысушылары акцияларын иеленетін және олардың
қызметін басқаратын басты компания.
Консорциум – бұл ортақ ірі кәсіпкерлік жобаларды жүзеге асыру үшін
өнеркәсіптік, банктік және басқа да компаниялардың уақытша бірігуі.
Әдебиет:
1. Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.
2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000
3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.
4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку
кұралы. Алматы, 2004
5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы
экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.
6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин
7.Жалпы экономикалық теория. - Ақтөбе, 2004.
8.ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы Бәсекеге қабілетті экономика
үшін, бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті ел үшін!
Егеменді Қазақстан, 20 наурыз 2004 жыл
9.Джумагельдиева Т.А. Экономический механизм конкуренции в РК. Автореферат.
Алматы: 2002 год.
10.Имандосов М. С. Қазақстанда бәсекелік ортаны қалыптастырудағы кіші және
орта бизнестің ролі Аль-Пари.-2003.-№2.-161-163 бет.
11.Никитин С и др. Монополия, олигополия и конкуренция. МЭМО, 1989, №3, 5.
12.Саханов А. Конкуренция и монополия: антагонизм и синтез (на примере
казахстанских компании) Экономика и статистика.- 2003.- №1
13.Толмачев С. Несовершенная конкуренция. (РЭЖ. 1993. №5).
Бақылау сұрақтары
1.Бәсекенің мәні мен ролі қандай?
2. Бәсекелік күрестің формалары мен әдістері қандай?
3. Монопольды баға жағдайындағы нарықтың тепе-теңдік механизмін зертеу.
8-тақырып. Кәсіпкерлік қызмет, оның негізгі түрлері мен нысандары.
Мақсаты: Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні мен оның негізгі
белгілерін қарастыру.
Жоспары:
1.Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні, негізгі белгілері.
2.Кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрлері.
3.Кәсіпкерліктің негізгі ұйымдық формалары: артықшылықтары мен
кемшіліктері.
Кәсіпкерлік – бұл пайда табу мақсатында өнім өндіру үшін жаңа
әдістерді қолдануға, шикізаттардың жаңа көздерін, өнімді өткізу нарықтарын
ашуға, әртүрлі мүмкіндіктерді пайдалануға негізделген өзіндік ұйымдастыру-
шаруашылық новаторлық (жаңашыл) қызмет.
“Кәсіпкерлік” ұғымын экономикалық теорияға ең алғаш енгізген ағылшын
экономисті Р. Кантильон.
Кәсіпкерліктің негізгі қызметтері:
Новаторлық қызметтің мәні өндіріс процесіне жаңа идеяларды енгізу,
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды жүзеге асыру, жаңа тауарларды өндіру
мен жаңа қызметтерді көрсету болып табылады.
Ұйымдастыру қызметі өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістері мен
нысандарын, еңбекақының жаңа нысандарын енгізу және оларды дәстүрлі
нысандырмен тиімді үйлестіру, өндіргіш күштер жүйесінің негізгі
элементтерін рационалды біріктіру және олардың орындалуын бақылаудан
тұрады.
Кәсіпкердің шаруашылық қызметі еңбек, материалдық, қаржы,
интеллектуалдық және ақпараттық ресурстарды тиімді пайдалану болып
табылады.
Әлеуметтік қызметі негізгі мақсатқа, экономикалық заңдардың қызмет
ету талаптарына сәйкес, қоғамға қажетті тауарлар мен қызметтерді өндіруден
тұрады.
Жеке қызмет кәсіпкердің жеке мақсаттарының жүзеге асуын, өз жұмысынан
қанағат алуын білдіреді.
Кәсіпкерлік субъектілері: жеке тұлғалар, адамдар тобы және мемлекет
болып табылады. Осыған сәйкес нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметтің үш
нысаны бар: мемлекеттік, ұжымдық және жеке.
Кәсіпкерлік объектісі пайданы максималдау мақсатында өндіріс
факторларының ең тиімді үйлесімін жүзеге асыру болып табылады.
Кәсіпкерліктің негізгі түрлері:
Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл әртүрлі бағыттағы тауарлар мен
қызметтерді сатумен байланысты қызмет түрі.
Қаржылық кәсіпкерлік – бұл сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы
қағаздар мен шетелдік валюта болып табылатын кәсіпкерлік түрі.
Өндірістік кәсіпкерлік негізін кез-келген бағыттағы өндіріс құрал-
жабдықтары құрайды. Бұл көп қаржылық, материалдық, шығармашылық және
интеллектуалдық күшті талап ететін кәсіпкерлік қызметтің ең күрделі бағыты.
Өндірістік кәсіпкерлік түпкі өнімі шығарылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz