“Өндіріс экономикасы” пәнінен дәрістер
1 тақырып
“Өндіріс экономикасы” пәні және оның мазмұны
1.Пәннің түсінігі
2.Өндіріс экономикасы және басқа да экономикалық ғылымдарымен байланысы
3.Пәннің мазмұны
2 тақырып
Өндірістік қызметін басқару
1.Өндірістік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері
2.Өндіріс қызметінің түрлері, олардың өзара қатынастары
3 тақырып
Өндіріс қызметінің негіздері
1.Кәсіпорын . басқарудың жүйелік объектісі
2.Нарықтық жағдайда кәсіпорындар шаруашылық қызметінің ерекшеліктері
4 тақырып
Кәсіпорынның ұйымдастыру нысандарының түрлері
1.Ұйымдастыру түрлері
2.Кәсіпорынның стратегиясы және оның қалыптасуы
5 тақырып
Өндіріс құрылымы және оны жетілдірудің жолдары
1.Өндірістік құрылым және оның түрлері
2.Өндірістік құрылымына ықпал ететін факторлар
6 тақырып
Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері
1.Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері
2.Көрсеткіштерді жетілдірудің жолдары
7 тақырып
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері
1.Ұйымдастыру принциптерінің мағынасы
2.Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері
8 тақырып
Өндірістік қуатты қарқынды пайдалану
1.Өндірістік қуатты пайдаланатын факторлар
2.Өндірістік қуаттың экономикалық тиімділігі
9 тақырып
Экономиканы мемлекет иелігінен алу және өндірісті жекешелендіру
1.Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру ұғымы, принциптері мен міндеттері
2.Жекешелендірудің ұйымдастыру.құқықтық және әдістемелік негізі
10 тақырып
Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендірудің барысы
1.ҚР жекешелендіру мәселесінің мәні
2.Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жолдары
11 тақырып
Өндіріс ресурс құрылымының қамтамасыз етілуі
1.Кәсіпорынның экономикалық ресурстары
2.Ресурстардың шектелуі және бірін.бірі алмастырушылығы
3.Ресурстарды сақтау саясаты
12 тақырып
Негізгі қор және кәсіпорынның онымен қамтамасыз етілуі
1.Негізгі капиталдың мәні, оның құрамы
2.Амортизациялық аударым жарнасы
3.Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі
13 тақырып
Кәсіпорынның айналым капиталымен қамтамасыз етілуі
1.Айналым капиталының мәні және құрылымы
2.Қаражаттың ауыспалы айналымы
14 тақырып
Қажетті айналым қаражаттарын анықтау
1.Қажетті айналым
2.Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
15 тақырып
Кәсіпорынның жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі
1.Жұмыс күші факторының маңызы мен мәні
2.ҚР еңбек нарығы және оның жұмыс істеуі
3.Жұмыс атқаруының бағалылығы
“Өндіріс экономикасы” пәні және оның мазмұны
1.Пәннің түсінігі
2.Өндіріс экономикасы және басқа да экономикалық ғылымдарымен байланысы
3.Пәннің мазмұны
2 тақырып
Өндірістік қызметін басқару
1.Өндірістік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері
2.Өндіріс қызметінің түрлері, олардың өзара қатынастары
3 тақырып
Өндіріс қызметінің негіздері
1.Кәсіпорын . басқарудың жүйелік объектісі
2.Нарықтық жағдайда кәсіпорындар шаруашылық қызметінің ерекшеліктері
4 тақырып
Кәсіпорынның ұйымдастыру нысандарының түрлері
1.Ұйымдастыру түрлері
2.Кәсіпорынның стратегиясы және оның қалыптасуы
5 тақырып
Өндіріс құрылымы және оны жетілдірудің жолдары
1.Өндірістік құрылым және оның түрлері
2.Өндірістік құрылымына ықпал ететін факторлар
6 тақырып
Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері
1.Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері
2.Көрсеткіштерді жетілдірудің жолдары
7 тақырып
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері
1.Ұйымдастыру принциптерінің мағынасы
2.Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері
8 тақырып
Өндірістік қуатты қарқынды пайдалану
1.Өндірістік қуатты пайдаланатын факторлар
2.Өндірістік қуаттың экономикалық тиімділігі
9 тақырып
Экономиканы мемлекет иелігінен алу және өндірісті жекешелендіру
1.Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру ұғымы, принциптері мен міндеттері
2.Жекешелендірудің ұйымдастыру.құқықтық және әдістемелік негізі
10 тақырып
Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендірудің барысы
1.ҚР жекешелендіру мәселесінің мәні
2.Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жолдары
11 тақырып
Өндіріс ресурс құрылымының қамтамасыз етілуі
1.Кәсіпорынның экономикалық ресурстары
2.Ресурстардың шектелуі және бірін.бірі алмастырушылығы
3.Ресурстарды сақтау саясаты
12 тақырып
Негізгі қор және кәсіпорынның онымен қамтамасыз етілуі
1.Негізгі капиталдың мәні, оның құрамы
2.Амортизациялық аударым жарнасы
3.Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі
13 тақырып
Кәсіпорынның айналым капиталымен қамтамасыз етілуі
1.Айналым капиталының мәні және құрылымы
2.Қаражаттың ауыспалы айналымы
14 тақырып
Қажетті айналым қаражаттарын анықтау
1.Қажетті айналым
2.Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
15 тақырып
Кәсіпорынның жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі
1.Жұмыс күші факторының маңызы мен мәні
2.ҚР еңбек нарығы және оның жұмыс істеуі
3.Жұмыс атқаруының бағалылығы
Өндіріс экономикасы пәнін түсіндіру үшін ең алдымен негізгі экономикалық проблемаларды шешуде өндірістің алатын орны мен роліне сүйенуіміз қажет.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі объективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты еске ала отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б. жұмыстарды іске асырған жөн.
Өндіріс, кәсіпорынның барлық жұмыс қызметін сипаттау және түсіндіру – “Өндіріс экономикасы” пәнін зерделеу болып табылады. Өндірістік қызметтердің заңдылығын түсіну негізінде нақтылы өндірістік мақсаттарды іске асыруда шаруашылық әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.
Өндіріс экономикасының даму негізінде қоғамдық өндірістің дамуына объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық днңгейде экономиканы басқару – бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістің қызмет етуі.
Қайбір өндіріс болмасын өзінен - өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан - өндіріс факторы рыногы, екінші жағынан - өткізу рыногы арқылы. Сондықтан да өндіріс экономикасы басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс.
Өндіріс экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика – бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы салалардағы тауарлар және қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды, тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, т.б. зерделейді.
Макроэкономика – бұл экономиканы бірыңғай тұтас ретінде қарайды және сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді. Мұнды сұраныс – белгілі баға бойынша тұтынушылар сатып алудағы дайын тауар саны, ал ұсыныс – бұл тауарды және қызмет көрсетуді жеткізу.
Макроэкономика, сол сияқты ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді, үкіметтің бюджет саясатының, ұлттық банкінің ақша саясатының экономиканы дамытуға ықпалын, инфляцияны, жұмыссыздық деңгейін және т.б. талдайды.
Сонымен, өндіріс экономикасы дербес экономикалық пән болып табылады, пәннің мән-мағынасын зерделеу кәсіпорынның іс-әрекетін, әзірлеу процесін және шаруашылық шешімдерін қабылдау.
Өндіріс экономикасын зерделеудің негізгі объектісіне жататындар:
- кәсіпорынның өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі, өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
- өндірісті басқару процесін ұйымдастыру;
- шаруашылық стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді сатуды әзірлеу;
- өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және кәсіпорынның табысын қорландыру;
- өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз етілуі, шикізаттар, материалдар жеткізілуі;
- өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік инфрақұрылымды құру;
- өндірістік шығындарды қалыптастыру;
- өндірістің қаржы ресурстары;
- кадрларды іріктеу, еңбекті ұйымдастыру және т.б.
Сонымен,өндіріс экономикасы - өндіріс факторларының жиынтығы, өндіріс емес факторлар, айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорындардың есепшоттарындағы ақша қаражаттары, құнды қағаздар, материалдық емес меншікті қор, өнімді сату нәтижесіндегі табыстар немесе зияндар және түрлі қызмет көрсетулер.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі объективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты еске ала отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б. жұмыстарды іске асырған жөн.
Өндіріс, кәсіпорынның барлық жұмыс қызметін сипаттау және түсіндіру – “Өндіріс экономикасы” пәнін зерделеу болып табылады. Өндірістік қызметтердің заңдылығын түсіну негізінде нақтылы өндірістік мақсаттарды іске асыруда шаруашылық әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.
Өндіріс экономикасының даму негізінде қоғамдық өндірістің дамуына объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық днңгейде экономиканы басқару – бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістің қызмет етуі.
Қайбір өндіріс болмасын өзінен - өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан - өндіріс факторы рыногы, екінші жағынан - өткізу рыногы арқылы. Сондықтан да өндіріс экономикасы басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс.
Өндіріс экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика – бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы салалардағы тауарлар және қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды, тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, т.б. зерделейді.
Макроэкономика – бұл экономиканы бірыңғай тұтас ретінде қарайды және сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді. Мұнды сұраныс – белгілі баға бойынша тұтынушылар сатып алудағы дайын тауар саны, ал ұсыныс – бұл тауарды және қызмет көрсетуді жеткізу.
Макроэкономика, сол сияқты ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді, үкіметтің бюджет саясатының, ұлттық банкінің ақша саясатының экономиканы дамытуға ықпалын, инфляцияны, жұмыссыздық деңгейін және т.б. талдайды.
Сонымен, өндіріс экономикасы дербес экономикалық пән болып табылады, пәннің мән-мағынасын зерделеу кәсіпорынның іс-әрекетін, әзірлеу процесін және шаруашылық шешімдерін қабылдау.
Өндіріс экономикасын зерделеудің негізгі объектісіне жататындар:
- кәсіпорынның өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі, өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
- өндірісті басқару процесін ұйымдастыру;
- шаруашылық стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді сатуды әзірлеу;
- өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және кәсіпорынның табысын қорландыру;
- өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз етілуі, шикізаттар, материалдар жеткізілуі;
- өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік инфрақұрылымды құру;
- өндірістік шығындарды қалыптастыру;
- өндірістің қаржы ресурстары;
- кадрларды іріктеу, еңбекті ұйымдастыру және т.б.
Сонымен,өндіріс экономикасы - өндіріс факторларының жиынтығы, өндіріс емес факторлар, айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорындардың есепшоттарындағы ақша қаражаттары, құнды қағаздар, материалдық емес меншікті қор, өнімді сату нәтижесіндегі табыстар немесе зияндар және түрлі қызмет көрсетулер.
ІІ. Пәннің мақсаты мен міндеті.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл өндіріс. Бұл деңгейде қоғамға қажетті
өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау,
жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде
шешіледі. Кәсіпорындарда өндірісті және өнімдерді сатуға кететін шығындарды
мейлінше азайтуға қол жетеді.
Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін
өндірістің экономикалық негізін терең білгендері қажет.
1 тақырып
“Өндіріс экономикасы” пәні және оның мазмұны
1.Пәннің түсінігі
2.Өндіріс экономикасы және басқа да экономикалық ғылымдарымен байланысы
3.Пәннің мазмұны
Өндіріс экономикасы пәнін түсіндіру үшін ең алдымен негізгі
экономикалық проблемаларды шешуде өндірістің алатын орны мен роліне
сүйенуіміз қажет.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі
объективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты еске ала
отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты
жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б.
жұмыстарды іске асырған жөн.
Өндіріс, кәсіпорынның барлық жұмыс қызметін сипаттау және түсіндіру –
“Өндіріс экономикасы” пәнін зерделеу болып табылады. Өндірістік
қызметтердің заңдылығын түсіну негізінде нақтылы өндірістік мақсаттарды
іске асыруда шаруашылық әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.
Өндіріс экономикасының даму негізінде қоғамдық өндірістің дамуына
объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық днңгейде
экономиканы басқару – бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістің
қызмет етуі.
Қайбір өндіріс болмасын өзінен - өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы
экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан - өндіріс факторы рыногы,
екінші жағынан - өткізу рыногы арқылы. Сондықтан да өндіріс экономикасы
басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс.
Өндіріс экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты.
Микроэкономика – бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген
экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы
салалардағы тауарлар және қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен
кәсіпорындарды, тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты
жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың
бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, т.б.
зерделейді.
Макроэкономика – бұл экономиканы бірыңғай тұтас ретінде қарайды және
сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді. Мұнды
сұраныс – белгілі баға бойынша тұтынушылар сатып алудағы дайын тауар саны,
ал ұсыныс – бұл тауарды және қызмет көрсетуді жеткізу.
Макроэкономика, сол сияқты ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді,
үкіметтің бюджет саясатының, ұлттық банкінің ақша саясатының экономиканы
дамытуға ықпалын, инфляцияны, жұмыссыздық деңгейін және т.б. талдайды.
Сонымен, өндіріс экономикасы дербес экономикалық пән болып табылады,
пәннің мән-мағынасын зерделеу кәсіпорынның іс-әрекетін, әзірлеу процесін
және шаруашылық шешімдерін қабылдау.
Өндіріс экономикасын зерделеудің негізгі объектісіне жататындар:
- кәсіпорынның өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі,
өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
- өндірісті басқару процесін ұйымдастыру;
- шаруашылық стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді
сатуды әзірлеу;
- өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және кәсіпорынның табысын
қорландыру;
- өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз етілуі,
шикізаттар, материалдар жеткізілуі;
- өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік инфрақұрылымды
құру;
- өндірістік шығындарды қалыптастыру;
- өндірістің қаржы ресурстары;
- кадрларды іріктеу, еңбекті ұйымдастыру және т.б.
Сонымен,өндіріс экономикасы - өндіріс факторларының жиынтығы, өндіріс
емес факторлар, айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорындардың есепшоттарындағы
ақша қаражаттары, құнды қағаздар, материалдық емес меншікті қор, өнімді
сату нәтижесіндегі табыстар немесе зияндар және түрлі қызмет көрсетулер.
2 тақырып
Өндірістік қызметін басқару
1.Өндірістік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері
2.Өндіріс қызметінің түрлері, олардың өзара қатынастары
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың “өз ісіне” деген табиғи
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл
қызметтің ерекше түрі- кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп
соғады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - адамдар мен олар құрған бірлестіктердің
белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел
буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын
көздейді.Кәсіпкерлікті шығармашылық күш-жігерді жүзеге асыруға,
экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да болмасын
түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме сату,
жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т.б.
коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялары.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар
бола алады:
- Қазақстанның азаматтары;
- шетел мемлекеттің азаматтары;
- адамдардың бірігуі.
Кәсіпкердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден
өткеннен кейін күшіне енеді.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру өзгешелігі,
кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынушы оған бүгіннен бастап
ақша төлеуге дайын.
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содаң соң оларды сатады. Осыған орай,
кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық және қаржылық болып бөлінеді.
Осылардың әрбір формасы өзіндік ерекшелігі, өзгешелігі, демек өзіндік
технологиясы болады.
Өндірістік кәсіпкерлікке – тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті
өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және
ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы тағыларға бағытталған қызметтер
жатады.
Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделілік өрісі едәуір түрліше және оны іске
асыру үшін қаржылық және материалдық ресурстар, ал кейде көп мөлшерде қажет
болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім өндіру және оны
сату мүмкіндігі болып табылады.
3 тақырып
Өндіріс қызметінің негіздері
1.Кәсіпорын – басқарудың жүйелік объектісі
2.Нарықтық жағдайда кәсіпорындар шаруашылық қызметінің ерекшеліктері
Экономиканың қайсысы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан
құрылады. Өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою
болады. Атап айтқанда, кәсіпорын өнім шығарады, жұмыстар және қызмет
көрсетеді, яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.
Адамдар Өндіріс
(қызметкерлер) қаржысы
Өндіріс
Өнім
Ақша Ақпарат
Өндіріс жоспарлы немесе әкімшіл - әміршілдік экономика жағдайында мына
тәсілмен жұмыс істейді:
Ресурстар Өндіру Өткізім
Бұл тәсілде ең негізгісі – ресурстар, атап айтқанда, олар шектеулі өнім
шығарылымының көлемі болып саналады. Сонымен, жоспарлы экономика жағдайында
кәсіпорындарда өнім шығараламының көлемі мемлекеттің оларды қажетті
ресурстармен қамтамасыз ету мүмкіншілігіне байланысты болады.
Өтпелі кезкң біздің республика үшін тек жағымсыз салдармен ғана емес,
сонымен қатар кейбір оңды мезеттермен сипатталады. Атап айтқанда:
- кәсіпорындар бірте – бірте рынокқа бейімделіп, шынында сатып
алушылардың мұқтажын қанағаттандыра алатын өнімдерді өндіре бастады;
- көптеген кәсіпорындар инфляцияның құлдырауы жағдайында өндіріс
шығындарын азайту, өнімдерді өткізу, оның сапасын жақсарту – қаржылық
сәттілікті дұрыс шешудің бірден – бір жолы екенін түсіне бастады;
- рыноктар тауарлармен толықтырылып, кейбір экономикалық салаларда
кінәратсыз бәсеке пайда болды.
Кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең маңызды мақсаты - өз
жұмысындағы қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетудің
күрделі жолы, бұған қосылатын, тек пайда тауып қана қоймай, сонымен қатар,
пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай мәселе емес.
Кәсіпорын, егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе және
қажетті бернесін орындаса, алдына қойған мақсатына жетеді. Осыған орай
кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататында:
- жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау және қолда
бар өндірістік мүмкіншіліктеріне, сұранысына сай қызмет көрсету;
- өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты
пайдалану,
- кәсіпорынның бет аласының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу және
жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
- ғлыми-техникалық жетістіктер мен озық тәжірибені, еңбекті ұйымдастыру
және бақаларды өндірістке кеңінен енгізу;
- өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін
және еңбектерінің үлкен маңыздылығы, олардың тіршілік деңгейлерін
арттыру, еңбек ұжымдарында қолайлы саяси-психологиялық ахуалды
жақсарту;
- кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ету,
кәсіпорынның жақсы атағын қолдау;
- баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды іске асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңыздысы, кәсіпорындардың барлық функциялары
межеленген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына
жетуге бағытталғаны жөн.
4 тақырып
Кәсіпорынның ұйымдастыру нысандарының түрлері
1.Ұйымдастыру түрлері
2.Кәсіпорынның стратегиясы және оның қалыптасуы
Кәсіпкерлік қызметтің орны ең алдымен –кәсіпорын. Экономикалық
категория ретінде ол өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастырды
ұйымдастырудың негізгі буыны.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі және қолданылып жүрген
заңдар мен заңдылықтарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық- құықтық
нысандары бар:
• Мемлекеттік кәсіпорындар ;
• Серіктестіктер;
Акционерлік қоғам.
Кәсіпкерлік қызметке қатысушылар мен олардың әріптестерінің бірігуін
серіктестік деп аталады.Серіктестік шаруашылықтарға әріптестердің қатысуы
жазбаша келісімдер мен шарттар түрінде бекітіледі.Серіктестерді олардың
құрылтайшылары құрайды.
Серіктестік шаруашылықтарын мүшелері:
- басқару ісіне қатысуға;
- серіктестік қызметі жөнінде мағлұматтар алуға;
- оның құжаттары мен танысуға;
- несие берушілер мен есеп-айрысқаннан кейін қалған пайданы бөлісуге;
- тиісті мүлік құнының ақшалай баламасын алуға құқығы бар.
Серіктестік шаруашылық иелегіндегі мүліктердің құрамына жататындар:
-негізгі өндірістік құрал- жабдықтары;
- айналым құралдары;
- ақша қаражаттары;
- басқа да құндылықтар кіреді.
Серіктестіктің мүшелері:
- құрылтайшылар атынан талап етілген құжаттарды дайындап беруге;
- алдын-ала белгіленген жарналар мен салымдарды толық және өз
уақытында төлеулеріне ;
- коммерциялық құпияларды сақтауға;
- құпия ақпараттарды жария етпеуге міндетті.
Аралас серіктестікте бір немесе қатысушылар несие берушілер алдында
бүкіл мүліктерімен жауап береді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік алдын-ала белгіленген пайызшылар
үлестерінің негізінде құрылған бірлестік .Оның мүшелерінің қоғамның
міндеттемелерін орындауда жауапкершіліктері жоқ,олар тек өз үлестерінің
мөлшерінде ғана тәуекелдік жасай алады.
Толық серіктестікте өз мүшелерінің үлестік меншігі негізінде
құрылған,алайда серіктестіктің барлық мүшелері іс-әрекеттердің
нәтижелеріне өзінің жеке мүлкімен толық жауап береді
Кооператив – б±л пайда табу маќсатында емес м‰шелеріне кµмек кµрсету
ќызметтеріне тиісті ыќпал жасау ‰шін ќ±рылатын ќоѓамдастыќ. Алайда біздегі
кооперативтер ењ алдымен µндірістік ќызмет кµрсету жєне сауда делдалдыќ
салада дамып отыр. Кµпшілік жаѓдайда кооперативтік жаѓдайда табысты
капиталѓа айналдырмау аѓымы байќалады. М±ндай жаѓдай µндірістіњ тиімділігін
арттыруѓа тиесінше ыќпал жасамайды инновациялыќ процесті тежейді ќ±рылымдыќ
ќайта ќ±ру ж±мыстарын ќиындатады.
Бюджет тік кєсіпорындар б±л топќа зањды шаруашылыќ дербестігі жоќ ±йымдар
кіреді. Олар мемлекеттік єкімшілік ж‰йе шењберінде тікелеу немесе
ќ±рылымдыќ т±рѓыда министрліктерге ведомстволарѓа немесе жергілікті басќару
органдарына баѓынады. Б±лардыњ кірісімен шыѓысы мемлекеттік бюджет есебіне
µтеледі пайдадан салыќ тµлеугеде тиісті емес. Олар сыртќы ќаржы кµздерін
пайдаландайды. Кєсіпорындар басшыларын мемлкеттік басшы органдар
таѓайындайды м±ндаѓы ж±мыс істейтіндерді мемлекеттік ќызметкерлер деп
атайды.
Мемлекеттік корпорациялар кєсіптік немесе ортаќ м‰дделер принципінде
біріккен ќоѓам адамдар тобы; капиталистер кењінен ќолданылатын акционерлік
ќоѓам нысаны, ќазіргі жаѓдайда м±ндай корпорациялар монополиялыќ
бірлестіктердіњ негізгі т‰рі.
Ассоциациялар – шаруашылыќ есеп µзін-µзі ќаржылындыру жєне µзін-µзі
басќару негізінде ж±мыс істейтін кєсіпорындардыњ ,мекемелердіњ біріњѓай
экономикалыќ – єлеуметтік мєдени м‰дделер негізінде ерікті т‰рде зањды ±йым
ретінде бірігуі.
Ассоциацияѓа кіретін кєіпорындар шаруашылыќ дербестігін зањды т±лѓа
ќ±ќыѓын саќтайды, меншік нысаны µзгертпейді, µз ќызметін кєсіпорындар
(бірлестіктер) туралы зањыныњ ережелеріне сєйкес ж‰ргізіледі ассоциация
ќ±рамын мемлекеттік жалгерлік бірлескен акционерлік ќоѓам сондай-аќ
ќоѓамдыќ ±йымдардыќ кєсіпорындары µз ќ±рылтайшылармен келіспей-аќ кіре
берулеріне ќ±ќылы. Ассоциациялар µндірістік шаруашылыќ жєне сыртќы
экономикалыќ ќызметін ел аумаѓанда тіпті шетелдерде де халыќ шаруашлыѓыныњ
кез келген саларында ж‰зеге асырылуына болады. Т‰рлі µндірітік шаруашылыќ
басќару ж±мыстарын бір орталыќтан ж‰зеге асару маќсатында б±л міндеттер
ассоциацияѓа ќатысушыныњ біреуіне немесе бірнешеуіне ж‰ктеледі ассоциацияѓа
ќатысушылар бірлескен ќызметтен т‰скен пайдадан (кірістен) µз ‰лестерін
алуѓа ќ±лы.
Ассоциацияардыњ негізгі т‰рлері мыналар:
• Концерн;
• Салааралыќ;
• Мемлекеттік бірлестік;
• Шаруашылыќ ассоциациясы;
• Консорциум.
1. Концерн – ќатысу ж‰йесі, м‰дде орталыѓы туралы шарттар, ќатысу ‰лесі,
патенттік-лицензиялыќ келісімдер, ќаржыландыруѓа, µндірістік
ынтымаќтастыќ негізінде µзара тыѓыз байланысќан дербес кєсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кєсіпорындарда акционерлік ќоѓам немесе басќадай
сауда серіктестіктері т‰рінде зањды ±йымдар ќ±ќыѓы саќталады.
2. Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарыныњ бірі, ќарыздарды
бірлестіре орналастыру, ‰лкен кµлемде ќаржы немесе к‰рделі
коммерциялыќ операциялар ж‰ргізу, іріленген µнеркєсіп ќ±рылысын ж‰зеге
асыру, белгілі бір µнім түрін µндіруді мейлінше ±лѓайту маќсатында
бірнеше банк немесе µнеркєсіп субъектілері арасында жасалып,
ќабылданатын уаќытша келісім.
Холдинг – басќа компанияларѓа баќылау жасау маќсатында µзініњ капиталын
олардыњ акцияларыныњ баќылау пакеттерін сатып алу ‰шін пайдаланылатын
акционерлік компания.
Картель – біртектес µнім µндіретін тєуелсіз µнеркєсіп орындарын белгілі бір
нарыќќа ‰стемдік орнату маќатында ±йымдастырѓан бірлестік, ассоциация.
Картельге мүше болу ерікті.
Мына белгілер бойынша жітеледі:
• Сату шарттарын ќадаѓалау жµніндегі ассоциация.
• Баѓа белгілеу жµніндегі ассоциация
• µз м‰шелері арасында µндірістік ќызметті, µнімдерді сату аумаѓы мен
т±тынушылар бойынша бµлу маќсатында ќ±рылѓан ассоциация.
• бизнестіњ белгілі бір саласында наќты ‰лесті айќындауды кµздейтін
ассоциация.
Синдикат - µндірушілердіњ µнімді бірт±тас сауда кењесесі арќылы бірігіп
сату жолымен бєсекені болдырмау жєне монополиялыќ пайда алу маќсатымен
монополиялыќ бірігу нысаны. Синдикатќа ќатысушылар коммерциялыќ
дербестігін саќтамаса да, µндірістік дербестігін жоѓалтпайды.
Трест – кєсіпкерлер бірлестігі, ол µзіне кіретін кєсіпорындардыњ
µндірістік, коммерциялыќ жєне зањдыќ дербестігін жойып, біріњѓай басќару
ж‰йесіне баѓынуымен ерекшеленеді.
5 тақырып
Өндіріс құрылымы және оны жетілдірудің жолдары
1.Өндірістік құрылым және оның түрлері
2.Өндірістік құрылымына ықпал ететін факторлар
Өндірістік процестің жекелеген тобы:
• негізгі өндірістік;
• көмекші өндірісік;
• қызмет көрсету шаруашылықтары;
• кәсіпорындарды басқару органдары;
• жұмысшылардың қызметтері бойынша бірігуді ұйымдастыру болып бөлінеді.
Кәсіпорынның жалпы құрылымы :
• өндірістік (ғимарат, құрылыс)
• Өндірістік емес ( қойма, асхана , мәдениет сарайлары, стадион,
балабақша) болып бөлінеді.
Кәсіпорын құрылымына әер ететін факторлар:
• өнім өндірудің күрделілігі;
• кәсіпорын өлшемі;
• өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
• өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
• орналасқан жері.
Кез-келген кәсіпорынның қалыптасуы өндірістік процестен басталады.
Кәсіпорындағы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өңдеп , тұтынуға
дайын өнім өндіруге бағытталған іс- қимылдар.
Өндірістік процесс өнім шығарудың сипаты мен ауқымына қарай :
• жай;
• күрделі болып бөлінеді.
Өндірістік процестер екіге бөлінеді:
• еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді
технологиялық процес деп атайды.
• еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес
процестер деп атайды.
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың тиімділігі мынандай принциптерді
басшылыққа алады:
• жекелеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру;
• үйлесімділік; Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің қабілет
деңгейлерінің бірдей екенін білдіреді.
• қатар- даму - өндірістік процестердің кәсіпорынның жекелеген
құрылымдарында қосарласа орындалуы.
• араласдаму принципі – бұйымның өндірістік процестен өту кезеңдері ,
яғни шикізатты өңдеуден бастап ,дайын өнім шығаруға дейінгі іс-
әрекеттерді қамтиды.
• Үздіксіздік принципі .
• Автоматтандыру принципі - өндіріс процесін әлемдік деңгейде
автоматтандыру.
6 тақырып
Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері
1.Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері
2.Көрсеткіштерді жетілдірудің жолдары
Кәсіпорын қөұрылымын толық сипаттау үшін түрлі көрсеткіштер қолданылады.
Олардың ішіндегі негізгілері :
1. Оның құрамына кіретін бөлімшелердің жалпы тізімі;
2. Бөлімшелер қызметкерлерінің саны;
3. Жабдықтардың қуаты;
4. Өндірістік қорлардың құны;
5. Өнім шығару көлемі;
6. мамандандыру және механикаландыру;
7. Күрделі қаржының құрылымы;
Келтірілген бірқатар көрсеткіщтерлді пайдалану цехқа қатысты кәсіпорынның
үдемелі құрылымын анықтайтын кейбір өндірістік бөлімшелердің арақатынасын
анықтайды. Кәсіпорын құрылымындағы негізгі цехтар, дайын өнімді шығарумен
байланысты, негізгі операцияларды орындауды қамтамасыз ететін құрылымның
тиімділігін көрсетеді. Сонымен нақытылы көрсеткіштерді салыстыру арқылы
басқару құрылымын сипаттайтын нормативтік немесе алдыңы қатарлы
кәсіпорындардың қол жеткен табыстардың өндіріске енгізуін қажет етеді.
Мұндай салыстырмалы тәсілдерінен олардың одан әрі жетілдіру жолдарын
анықтайды. Салалық құрылымдарды жетілдіру көзінің бірі – бұл өндірістік
бірлестіктерді құру. Оның түрлі үлгілері әр түрлі құрылымдарды алдын ала
анықтайды. Дегенмен, қағида бойынша, өндірістік бірлестіктерде ғылыми
зерттеу лабораториялары, жобалау-конструкторлық бюролар, жабдықтар , өткізу
қызметтері, көмекші шаруашылықтар орталықтандырылады.
Өндіріспен қатар ғылыми-өндірістік бірлестіктер құрылады. Олардың
құрылудың басты мақсаты – машиналардың , жабдықтардың, приборлардың,
материалдардың және тағы да басқа өндірістік бұйымдардың үдемелі
технологиялық процестердің жаңа үлгілері таңдамаларының техникалық
деңгейлерін арттыру. Сөйтіп, олардың негізгі саладағы ғылыми-техникалық
прогресті жеделдету болып табылады.
Ғылыми-өндірістік бірлестіктер біріңғай ылыми өндірістік және
шаруашылық кешені болып саналады.Оны құрамына тәжрибелі үлгілер шығару,
жұмыспен қамту және жаңа өнімнің бірінші тобын немесе тәжрибе өнеркәсіп
үлгілерін жаңа техникамен шығаруды қамтамасыз ететін ғылыми зерттеу,
конструкторлық, жобалау конструкторлық және технологиялық ұйымдар,
эксперименттік зауыттар (фабрикалар), іске қосуды реттеушілер және тағы
басқа қосылады.
Ғылыми-өндірістік бірлестіктердің құрылуы ғылыммен өндірістің
қосылуы нысаны ретінде ең алдымен ондай кәсіпорын салаларда жүргізілетін,
сөйтіп, олардың дамуы көпшілігінде халық шаруашылығында ғылыми-техникалық
прогресті жеделдету қарқынына байланысты болады.
7 тақырып
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері
1.Ұйымдастыру принциптерінің мағынасы
2.Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері
Өндіріс процесінің бірқалыпты жұмыс істеуі үшін ең тиімді еңбек
процесінің үйлесуін және өндірістің материалдық элементтерін белгілі бір
жүйеге келтіруін қамтамасыз ету қажет: технологияға сәйкес тиімді
жабдықтарды қатыстыру, олардың үздіксіз, жоғары өнімді жұмыс істеуін
қамтамасыз ету және өндірістің тапсырыс ырғағын түпкілікті қорғау. Сонымен,
өндіріс процесі уақыт пен кеңістік жағдайында үйлестілігі болу керек.
Өндірістік прцесті былай ұйымдастыру қажет, егер де бірлестіктер,
кәсіпорындар, фирмалар, өндірістік бөлімшелердің үжымдарының бірлескен
жұмыстары жоғары сапалы және шығындарды аз жұмсай отырып, өнімдерді ең көп
шығаруды қамтамасыз ететін болса.
Өндірістік процестерді ұтымды ұйымдастыру мыналарды қамту қажет:
- өнімдерді дайындау немесе шығарудағы үздіксіздігі;
- кейбір бөлісулердің өндіріс учаскелері қуаттылығының үйлесімділігі
және олардың өзара үйлесуі;
- өндірістің барлық бөлісу қызметінің ең жоғарғы қосарластығы;
- өңделетін материалдар мен бұйымдар қозғалысының түзу дәлдігі, яғни
өндіріс процесінің барлық сатысынан өткен ең қысқа жол;
- өндірістің ырғақтылығы, яғни тең аралық уақытта тең жұмыс көлемін
орындау.
Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері: жеке дара сериялық және
жаппай өндіріс болып табылады.
Жеке дара өндіріс – шығарылатын өнімнің кең номенклатурасын, сол сияқты
көмекші операцияларға уақыт шығындарының көп жұмсалуы, еңбек өнімділігінің
төмен және өнімнің өзіндік құнының жоғары болуын сипаттайды.
Сериялы өндіріс – жеткілікті көп мөлшерде шығарылатын өнімдердің
түпкілікті және көп емес бұйымдардың номенклатурасын айғақтайды. Өнімді
шығарудың көлеміне және номенклатуралық айырымына байланысты сериялы, орта
сериялы және ірі сериялы өндіріс болып бөлінеді.
Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт ішінде үздіксіз шығарылатын шектеулі
номенклатуралық бұйымдар немесе материалдардың әрбір әрбір жұмыс орнында
елеулі мөлшерде қатаң қайталанатын процестерді сипаттайды.
Жаппай өндірістің экономикалық артықшылығы мына төмендегілерден
байқалады:
- мамандандырылған жоғары өнімді жабдықтарды және өндірістік
процестерді кешенді түрде механикаландыру және автоматтандыруды
қолдану;
- жабдықтарды қайта құру және оларды жетілдіруге байланысты уақыт
ысырабының жоқтығы;
- өндіріс процестерінің ұзақтылығын қысқарту, еңбек өнімділігін және
оның сапасын арттыру;
- өндірістік қуаттарды едәуір тиімді пайдалану және өнімнің өзіндік
құнын елеулі кеміту.
8 тақырып
Өндірістік қуатты қарқынды пайдалану
1.Өндірістік қуатты пайдаланатын факторлар
2.Өндірістік қуаттың экономикалық тиімділігі
Кәсіпорынның өнім шығарудағы әлуетті мүмкіндіктері олардың өндірістік
қуаттарын тұлғалайды. Кәсіпорындардың қабілеттілігі және олардың
бөлімшелерінің өнімді ең көп мөлшерде дайындауды, олардың жарақтандырылуы
тікелей сапасына, жетілдіру және еңбек құралдарының іс-әрекетке
қабілеттілігінен тұрады. Еңбек құралдары ең алдымен актив бөлігі еңбек
құралын кәсіпорынның өндірістік қуатын қалыптастырудың негізгі факторы деп
есептеуге болады. Алайда, бұдан өндірістік қуатты еңбек құраладрының
өндірістік- техникалық параметрлер негізінде кәсіпорынның осы уақыт
арлаығындағы нақтылы жағдайын есепке алмай ақ анықтауға болдаы деге
қортынды келісуге болмайды.
Сонымен өндірістік қуат экономикалық санты ретінде ең көп өнімді шығару
мақсатында еңбек құралдарының активті түрлері машиналар және жабдықтардың
ұйымдасқан жиындықтарын пайдаланудағы өндірістік қатынсатарын қамтиды.
Өндірісітік қуаттың мәні толық ашылады, егер де оны еңбек құралдарының
ұйымдасқан жиынтығының бернесі ретінде қаралатын болса.
Барлық жағдайлары бірдей кәсіпорындарда өндірістік қуатты
пайдаланудыңэкономикалық тиімлділігін арттырудың негізгі жолдары мыналар:
- нақты жағдайларда ең жоғарғы экономикалық тиімділікті қамтамасыз
ететін машиналар техникалар және жабдықтарды таңдап алу;
- қажетті құралдардың қолайлы құрамын табу.
Кәзіргі кезде қандай болмасын жұмыстарды өнміділігі жоғары техниканың жаңа
түрлерін қолданбайынша сапалы орындауға болмайды. Сондықтан белгіленген
жұмыс бағдарламасын әрі сапалы әрі өз уақытысында орындалуын қамтамасыз
еткен жөн.
Кәсіпоырның өндірістік қуаттарын пайдалануды ұйымдастыру және
қалыптастыру процестері көптеген факторларға тәуелді өндірістің өсу ауқымы
және оның тиімділігін арттыру қолданыстағы кәсіпоырнының өндірістік
қуаттатарын пайдалануды жақсару іздестіру міндетін қояды. Сондықтанда
қолданыстағы кәсіпорынның өндірістік қуатын және оны пайдаланудың мөлшері
деңгейін анықтауға негіз болатын факторлар шеңберін анықтауды қажет етеді.
Бұл шарттасқан екі фактор ықпал ететін бірыңғай обьект кәсіпорынынң қуаты.
Бұлардың арасындағы айырмашылық факторларлдың бір бөлігі оны пайдалануды
жақсарту резервін анықтайды.
9 тақырып
Экономиканы мемлекет иелігінен алу және өндірісті жекешелендіру
1.Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру ұғымы, принциптері мен
міндеттері
2.Жекешелендірудің ұйымдастыру-құқықтық және әдістемелік негізі
Мемлекет иелігінен алу дегеніміз- шаруашылық қызметңне тікелей басшылық
жасау билігін алу кәіспоырн деңгейіндегі тиісті өкілеттіліктерлді беру
тікелей байланыстарды көлбеу байланыстарымен ауыстыру. Жалпы алғанда
мемлекеттің экономикаға соның ішінде мемлекеттік кәсіпоырнар қызметне
аралсуын тоқтату. Мемлкет қарамағынан алудың басты мәні мемлекеттік басқару
араласуы болмайды, иесінің құқығы негізінен басшыны тағайындау арқылы
жүзеге асырылады.
Мемлекет қарамағынан алудың басты мақсаты кәіспоырндар қызметіне
төрешілідк басшылықты эжою арқылы экономиканың тиімділігене жету оған
тәуелсіз басшылық орнату, қарджы жағфынан бағынышты болмау, шұғыл дербестік
беру. Өнім өндірушілердің бәсекелестеріне жол бермейтін мемлекттік
үстемдітк сақтауға жағдай жасайтын шектеулерді жоятын экономиканы қайта
реттте шаралары мемлекеттің қарамағынан экономиканы қайта реттеу шаралары
мемлекетт ің қарамағынан алуды құрамы бөлігі болып табылады.
Жекешелендіру дегеніміз – кең мағынасында ылынған, мемлекеттің
экономикаға араласу процесін тұқырту, тікелей өнім өндірушілердің
шаруашылық және технологиялық бастамасына кең өріс ашу, жеке (мемлекет
емес) секторларды дамыту саясатын жүргізу.
Жекешелендірулдің негізгі мақсаты – бір орталықтан жоспарланатын
экономикадан нарықтық экономикаға көшуіне қажетті жағдайлар жасау болып
табылады.
Түрлі салалардың ерекшеліктеріне сәйкес мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіруді жүргізудің республикалық бадарламасы ұстанымпаздық
тәсілдеме негізінде жасалған болатын.
Осы бағдарламаға байланысты мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
объектілерінің тізбелерін жылма-жыл үкімет бекітіп отырады. Мемлекет
меншігіндегі барлық объектілер екі сыныптау топтарына бөлінеді:
- мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жататын объектілер;
- жекешелендіруге жатпайтын объектілер;
Республикалық бағдарлама мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
процесін өрістетуді қарастырды. Бұл бағыттар төмендегіше болады:
- ірі және бірегей мүліктік кешендерді жеке жоба арқылы
жекешелендіру;
- орта кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;
- шағын кәсіпорындар – сауда, комуналдық шаруашылық тұрмыстық қызмет
көрсетуді аукциондар эжәне конкурстар арқылы шағын жекешелендіру;
Жеке жобалар арқылы жекешелендіру – экономика түрін анықтайтын және
Қазақстанның ішкі рыногындағы монополия жайғасымын қорғайтын ірі
кәсіпорындарын жекешелендірудің ерекше тетігін қамтиды.
Жалпы жекешелендіру – мемлекеттің бекіткен тізіміне сәйкес өндіріс
орындарын алдын ала акционерлеуді қарастыру.
Шағын жекешелендіру – меншіктелушілердің кең көлемдегі топтарының пайда
болуының негізін қалыптастырып, тұтыну рыногындағы тауарлар және қызмет
көрсетуді қамтамасыз етуге жол ашыты.
10 тақырып
Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендірудің барысы
1.ҚР жекешелендіру мәселесінің мәні
2.Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жолдары
Қазақстанда жекешелендіру мәселесі жалпы құқықтық актілер жүйесі
арқылы реттеледі. Соның айғағы “Мемлекет иелігінен алу және жекешклкндіру
туралы” Заң қабылданады, оның артынша Қазақстан Республикасы Қаулысымен
бекітілген бірінші бағдарлама- Қазақстанда мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірулдің 1991-1992 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданады.
Кәсіпорынды мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру аукцион,
конкурстар өткізу жолымен сондай ақ акционерлер және жекешелендіріп отырған
кәсіпоырндардың балансында болған өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымды еңбек ұжымдарына беру арқылы жүзеге асырылады.
1993 жылдың наурызында қабылданған “Қазақстан республикасында мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ұлттық
бағдарламасы” мемлекеттік меншіктің қайта құрылуының тәртібін анықтайды.
Нысаннаң ел экономикасынлдағы маңыздылығына салалық тиістілігіне
қызметкерлердің санына негізгі қорлардың құнына сәйкес олар шағын орта және
ірі кәсіпоырндар топтарына бөлінетін болды.
Осы кездерде энергетика, металлургия, көлік, телекоммуникация, ірі
сауда орталықтары салаларындағы обьектілер мен кәіспоырндарды жеке жобалар
бойынша жекешелендіру басталады. Осындай жекешелендіру шеңберінде 3
кәсіпоырның Шымкент кондитерлік фабрикасының Алматы темекі комбинатының
Қарағанды металлургия комбинатының пакеттері мен активтері сатылды.
Агроөнеркәсіптік мемелкет иелігінен алу мен жекешелендіру оның әр
түрлі салаларымен кәіспоырндардлыдң өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып
жүргізілді. Бірінше кең шаралар мен басқа да мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпоырндары фермерлік немесе шаруа қожалықтарына ауыл шаруашылық
кооперативтеріне шағын кәсіпорындарға және шаруашылық етудің басқа да
мемлекеттік емес нысандарына қайта құрылып жатты.
Ауыл шарушылық құрамдарының санатар бойынша қолда бар 2000 жылдың 1
қаңтарындағы жағдайы бойынша
Қазақсатан бойынша Оның ішінде Оңтүстік
Қазақстан бойынша
Барлығы 91741 23150
Оның ішінде мемелкеттік 64 14
шарушылықтың баарлық түрлері
серіктестік 2885 207
Акционерлік қоғам 331 10
өндірістік коператив 1640 735
Шаруа қожалығы 85557 22072
Республикада 1993-1995 жылдары агралық өнекәсіптік саладағы мемлекеттік
кәсіпоырндар жалпы санының 70,2 пайызымен жекешелендіреді. Осымен қатар
аграрлық өнеркәсіптік жүйеде холдингтік түрдегі 16 мемлекеттік акционерлік
компания құрылды.
1996 жылдың ақпанында 196-1998 жылдарға раналған Қазақстан Республикасында
мемелкеттік мүлікті қайта құрылымдау мен жекешелендірудің үшінші
бағдарламасы бекітілді, ал 1997 жылдың басында секторлық бағдарламалар
қаьылданды, олардың басты мақсаты мұнай және газ көлік коммуникация
кешенінің өндіріс, денсаулық сақтау, білім ,ғылым, мәдениет және спорт
кәсіпоырн дарын жекешелендіру процестерін жандарндырудың негізінде
қазақстан экономикасында және секторлық басым орын алуына қолжеткізу және
оны тереңдету болды.
Мемлекеттік мүлікті басқарудың және жекешелендірудің тиімділігіін
артырудяың 1999-2000 жылдарға раналған төртінші мемелекеттік пакеттерін
иелену және пайдалану құқығы салалаық министарліктермен ведмостваларда
берілген акционерлік қоғамдарды басқару саласындағы басқару тәсілдерді
көздейді.
19 жылғы 1 маусымда Қазақстан Республикасы Үкіметінің “мемлекеттік
меншікті басқарудың тиімділігін және жекешелендірудің 1999-2000 жылдарға
арналған ” бекітілді. Ол мемлекетті кмүлікті есепке алуды жақсартуға
мемлекеттік менішкті эжақсарту мен жекшелнедірудің құқытық негіздерін
жетілдіруге, алдағы жылджарға жекешелендіру барысында туындайтын
проблемаларды реттеуге бағыталады.
11 тақырып
Өндіріс ресурс құрылымының қамтамасыз етілуі
1.Кәсіпорынның экономикалық ресурстары
2.Ресурстардың шектелуі және бірін-бірі алмастырушылығы
3.Ресурстарды сақтау саясаты
Жер ауыл шаруашылығында материвалдық негіз болып қалыптасқан. Жер
ресурстары өндіріс потенциялының ең негізгі және маңызды түрлерінің бірі .
Ауыл шаруашылығында жер ресурстары бірнеше ерекшеліктерден тұрады.
- Жер өндіріс құрал ретінде маңызды;
- Жер табиғаттың өнімі;
- Жер территориялық жағынан шектеулі оның көлемі ұлғаймайды
қайта жасалмайды;
- Жерді басқа өндірістік құралдармен ауыстыру мүмкін емес;
- Жерді бір жерден екінші жерге ауыстыру мүмкін емес;
- Жер өндірістік мәңгілік құралы.
Жерді тиімді пайдалану және оны тұрақты арттыру жалпы сапалық және
сандық есебін жүргізу жер кадастрының негізін жасайды. Жер кадастры
дегеніміз- жердің құқықтық ережелері туралы құжаттар мен мәләметтер ,
сонымен қатар жерді категориялары бойынша жвртылған жердің құны мен
сапасына сәйкес жерді иеленушілерге бөліп беру.
Материалдық ресурстар – еңбек құралы мен еңбек пәнінің қатынасы.
Материалдық – техникалық ресурстар – бұл өндіріс процесінің нәтижесінде
қалыптасады. Қазіргі уақытта материалдық- техникалық ресурстар мынадай
түрлерге жіктеледі.
1. Қалыптасуына байланысты .
2. Өндіріске қатынасына байланысты.
3. Пайдалану сипатына байланысты.
4. Қайта қалыптастыруға байланысты.
Қалыптасуына байланысты ресурстарекіге бөлінеді.
1. табиғи ресурстар.
2. экономикалық ресурстар.
Өндіріске қатынасына байланысты ресурстарекіге бөлінеді.
1. потенциалдық ресурстар.
2. қалыптасушы ресурстар.
Пайдалану сипатына байланысты ресурстар екіге бөлінеді.
1. өндірістік ресурстар.
2. өндірістік емес ресурстар.
Қайта қалыптасуына байланысты ресурстарекіге бөлінеді .
1. қалыптастырылатын ресеурстар.
2. қалыптастырылмайтын ресурстар.
Өнім көлемін ұлғайту мен кеңейтуге әсер ететін негізгі фактор адам еңбегі
болып табылады. Еңбек процесіне мынадай элементтер жатады.
- Адамның белгілі мақсаттағы өзінің еңбегі;
- Еңбектің пәні;
- Еңбек құралдары;
- Еңбектің нәтижесі.
Ауыл шаруашылық өндірісінде еңбек ресурстарының құрамына жұмысшы күші
жатады. Ол адамның физикалық және табиғи қабілеттілігі.
Еңбек ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын арттыру үшін мынадай
жағдайлар жасалу қажет.
1. ауыл шаруашылық өндірісінің құрылымын тұрақтандыру және белгілі
кәсіпорындар өндірістің түрін көбейту;
2. мамандарды дайындау мен қайта мамандандыру жүйесін дамыту;
3. ауыл шаруашылық кәсіпорындарының көмегімен кәсіпкерлік қызметті
дамыту;
4. жұмысшылардың жұмыс шарты мен тұрмыс жағдайын жақсарту.
12 тақырып
Негізгі қор және кәсіпорынның онымен қамтамасыз етілуі
1.Негізгі капиталдың мәні, оның құрамы
2.Амортизациялық аударым жарнасы
3.Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі
Негізгі капитал – бұл негізгі қорды ұзақ уақыт атқарылатын материалдық
құндылық бар ретінде бағалау.
Негізгі қордың құрамын жіктегенде екі бөлікке бөлінеді:
• өндірістік;
• өндірістік емес.
Өдірістік негізгі қорға.
• өнеркәсіп;
• құрылыс;
• ауыл шаруашылығы;
• көлік құралдары;
• байланыс, сауда;
• басқа да материалдық салалар жатады.
Өндірістік емес негізгі қорға:
• тұрмыстық – коммуналдік шаруашылық;
• денсаулық сақтау;
• білім беру;
• мәдениет және т.б.
Негізгі қор натуралды заттық белгілеріне қарай:
• ғимарат;
• құрылыс;
• құрал – жабдықтар;
• аспап;
• өндіріс;
• шаруашылық мүлкі;
• көп жылдық көшеттер деп бөлінеді.
Кез-келген негізгі қордың обьектілері табиғи және сапалық жағынан
тозады.
Негізгі қордың табиғи тозуы – олардың өндірістік тұтыну барысында
және табиғат көшінін әсерінен тұтыну құнын бірте-бірте жоюы. Табиғи тозған
негізгі қорларды біртіндеп жөндеу, қайта құру немесе жаңалау жұмыстары
арқылы бұрынғы қалпына келтіруге болады.
Негізгі қордың сапалық тозуы – қор түрлерінің конструкциясы,
өнімділігі, үнемділігі, сапалы өнімдер шығаруы жағынан жаңа үлгіден кейін
қалуы. Демек, экономикасы дамыған елдерде негізгі қорды ауыстыруда сапалық
тозу қажеттілік ретінде басты айқындаушы фактор болып табылады.
Негізгі қорды құндық бағалаудың мынадай түрлері бар:
1. Қолда бар құрал – жабдықтарды бастапқы толық құны бойынша бағалау,
оларды тасымалдаудағы көлік шығындары және пайдалану кезіндегі құрастыру
жұмыстарының құны. Негізгі қор бастапқы құны бойынша кәсіпорынның
балансында есепке алынады, сондықтан оны “баланстық құн” деп атайды.
2. Қорды толық қалпына келтіру құны және оны дамыған жағдайға келтіру
құны бойынша бағалау. Бұл ұқсас материалдарды дамыған жағдайға сәйкес,
пайдаланудың тиісті параметрлерін сақтауды көздейді.
3. Қордың тозуын есепке ала отырып бастапқы және қалпына келтіру құны
бойынша бағалау (қалдық құн). Бұл процестің нәтижесінде техника тетіктері
мен құрал – жабдықтардың жоғары үнімділігін және оларды үнемді пайдалану
жолдарын қарастыру көзделеді.
Негізгі қордың көрсеткіштері екі түрге бөлінеді:
1.неігізгі қорды пайдалану дәрежесі жөніндегі көрсеткіштер:
а) Қайтарым қорының көрсеткіштері – негізгі өндірістік қордың мың теңге
құнына қанша өнім келетінін сипаттайды. Ол мына формула бойынша анықталады:
Тө
Ққ = ------;
Қо
Мұндағы:
Ққ – қайтарым қоры;
Тө - таза өнімнің тауарлы немесе нормативтік құны;
Қо – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
ә) Қайтарым қорының кері шамасынан өнімнің қор сиымдылық
көрсеткіштерін есептеп шығаруға болады. Ол негізгі қордың бір өнім өлшеміне
шаққандағы құнымен сипатталады (теңге есебімен).
Қо
Қс = -------;
Тө
Мұндағы:
Қс - қор сиымдылығы.
б) негізгі қордың топтық немесе тозу коеффиценті:
Тқ
Тқ = ------;
Қа
Мұндағы:
Тқ – тозу коеффицентің есептеу арқылы негізгі қордың тозу құны;
Қа – негізгі қор тобының барлық және жеке түрінің бастапқы түрі.
2. Негізгі қордың құрамы мен құрылымын бағалайтын көрсеткіштер:
а) Негізгі қорды жаңарту коеффиценті:
Ққ.е.
К жаңарту = --------;
Қс.қ
Мұндағы:
Ққ.е. – белгілі бір кезеңдегі негізгі қордың қайта енгізілген
құны;
Қс.қ – сол кездегі негізгі қордың соңғы құны.
ә) Негізгі қордың қирату коеффиценті:
Ққирату
Қ қирату = -------------;
Қ бастапқы
Ққирату – белгілі бір кезеңдегі негізгі қордың қираған құны;
Қ бастапқы – сол уақыттағы негізгі қордың бастапқы құны.
б)Негізгі қордың арту коеффиценті:
Қенгізу - Қирату
Карту= ---------------------- ;
Қбастапқы
в)Табиғи тозу коэффиценті:
Тнақты
Кт= -------------- ;
Татаулы
Тнақты-нақтылы қызмет мерзімі жылмен есептеледі;
Татаулы-атаулы қызмет мерзімі жылмен есептеледі.
г)Сапалық тозу коэффиценті:
(Қбал-Ққ.қ.)х100
Тм1=----------------------- ;
Қб
WехТе
Тм2=К1е-К1жх
------------------- ;
WжхТж
К1е-К1жх-ескі және жаңа құрал-жабдықтардың сапалық жағынан толық
бастапқы құны (теңге).
Wе - ескі және жаңа жылдағы құрал-
Wж
жабдықтардың сапалық жағынан жылдық
өнімділігі;
Те
Тж - ескі және жаңа құрал-жабдықтардың сапалық және қызмет мерзімі
(жыл).
д)Амортизациялық аударым:
Қб – Қөтімділік
Аа = ;
Тқ.м.
Қб–Қөтімділік-негізгі қордың баланстық және өтімділікқұны;
Тқ.м.-негізгі қордың қызметінің мерзімі.
е)Амортизация мөлшері:
А
М= х 100.
Қб
13 тақырып
Кәсіпорынның айналым капиталымен қамтамасыз етілуі
1.Айналым капиталының мәні және құрылымы
2.Қаражаттың ауыспалы айналымы
¤ндірістік айналым ќоры – б±л ењбек заттары мен ењбек ќ±ралдарыныњ
арзан баѓалы жєне тез тозатын заттарды есепке алѓандаѓы заттыќ мазм±ны.
М±ныњ экономикалыќ мєні - µздерініњ толыќ ќ±нын дайын µнімге т‰гелдей
кµшірілуімен сипатталады.
Айналыс ќоры - µндіріс процесі не тікелей ќатынаспайды, алайда µндіріс
жєне айналыс бірлестіктерін ќамтамасыз ету ‰шін ќажет.
¤ндірістік айналым ќоры мен айналыс ќоры ауыспалы айналым ќаражаттарын
‰здіксіз ќамтамасыз етуде т±раќты ќозѓалыста болуы тиіс. Осыдан авансты
ќ±нныњ т±раќты жєне зањды ауысым нысаны пайда болады:
• аќшалайдан тауарларѓа;
• одан кейін µндірісте;
• ќайтадан тауарлы жєне аќшалай.
Ќорытындысында айналым ќаражатын береді.
Айналым ќаражаты - µнім µндіру мен оны атудыњ ‰здіксіз процесін
ќамтамасыз ету маќсатында µндірістік айналым ќорлары мен айналыс ќорларын
ќ±ру ‰шін бірлестіктерге, кєсіпорындарѓа, ±йымдарѓа алдын-ала берілетін
аќшалай ќаражаттыњ жиынтыѓы.
Айналым ќаражаты ауыспалы айналым процесі не ќарай:
• µндірістік айналым ќоры;
• айналыс ќоры;
ќалыптастыру кµздеріне ќарай:
• меншіктік;
• ќарыз;
жоспарлау ерекшеліктеріне ќарай:
• мµлшерлеу;
• мµлшерлемеу болып бµлінеді.
14 тақырып
Қажетті айналым қаражаттарын анықтау
1.Қажетті айналым
2.Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
Айналым ќаражатында т±тынылатындар жєне оларды ќалыптастыру кµздері.
Айналым ќаражатында т±тынылатындарды аныќтаѓан негізінен ‰ш єдіс
ќолданылады:
1. Талдамалы єдіс бойынша µндіріс кµлемініњ µсуіне байланысты айналым
ќаражатында т±тынылатындардыњ орташа наќты ќалдыќтарыныњ мµлшері
аныќталады. Б±л єдіс – айналым ќаражатыныњ жалпы сомасында ‰лес салмаѓы
жоѓары кєсіпорында ќолданылады.
2. Коэффициентті єдісі ќолданѓанда запас тар мен шыѓындар, µндіріс
кµлемініњ µзгеруіне тікелей єсер ететін (шикізат, материал, аяќталмаѓан
µндіріс, ќоймадаѓы дайын µнім) жєне оѓан єсер етпейтін (ќосалќы бµлшектер,
арзан баѓалы жєне тез тозатын заттар, болашаќтаѓы шыѓындар) болып екіге
бµлінетінін ескеру ќажет.
Бірінші топ бойынша айналым ќаражатында т±тынылатындардыњ алдаѓы
жылдаѓы мµлшері мен µткен жылѓы µнім шыѓындарыныњ µсу ќарќыны аыќталады.
Екінші топ бойынша т±ќтынылатындар орташа наќты ќалдыќтар дењгейіне
ќарай ќарастырылады.
3. Тікелей есептеу єдісі кєсіпорындаѓы ±йымдыќ – техникалыќ даму
дењгейіндегі єрбір айналым ќаражаты элементтерініњ барлыќ µзгерістерін
есепке ала отырып, тауарлы-материалдыќ ќ±ндылыќтарды тасымалдау жєне
кєсіпорындар арасындаѓы тєжірибелі есеп айырысу ж±мыстарын атќаруѓа
ќолданылады. Б±л єдіс кєсіпорында µндірілетін µнімніњ болашаќта ењбек
сыйымдылыѓын неѓ±рлым азайтуѓа баѓытталѓан. Ол кєсіпорынныњ жабдыќтау, зањ,
µнім µткізу, µндірістік бµлімдерінде, сондай-аќ есепеу жєне басќа да ішкі
ќ±ралдарында ж±мыс істейтін кадрлардыњ аса біліктілігін талап етеді.
15 тақырып
Кәсіпорынның жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі
1.Жұмыс күші факторының маңызы мен мәні
2.ҚР еңбек нарығы және оның жұмыс істеуі
3.Жұмыс атқаруының бағалылығы
Еңбек нарығында жұмыс күші бір жағынан сатылады, ал екінші жағы оны сатып
алады. Жұмыс күші дегеніміз адамның физикалық және ой қабілеті, осы
қабілетін ол материалдық және рухани игіліктерді өңдіруде пайдаланады.
Еңбек нарығы дегеніміз “жұмыс істеп жүрген” жұмыс күші нарығы. Ол
қоғамда туған жұмыс күшіне деген сұраныспен, кәсіптік қабілет пен оны
бағалаумен, жұмыс күшті белгілі уақыт ішінде пайдалану қатынастармен
байланысты.Еңбек рыногы пайда болуы және іске кірісуі үшін оның құрылымы
мына бөліктер болу қажет:
* еңбек нарығының субьектілері (жалданған еңбеккерлер және олардың
кәсіподағы, жұмыс берушілер және олардың одақтары, мемлекет және оның
органдары) ;
* субьектілер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешімдер мен заң
нормалары;
* нарық механизмі (жұмыс күшінде деген сұраныс пен ұсыныс, оның
бағасы, бәсекелестік);
* жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтік төлемдер;
* нарық инфрақұрылымы.
Еңбек нарығының екі түрін көрсетуге болады:
➢ жұмыс күшінің территория жүзінде жылжуға бейімделген, яғни
жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен
толтырылады. Мұндай рынокты сыртқы рынок деп атады.
➢ Еңбеккерлердің фирма ішінде жылжуына бейімделген. Бұл нарықты
кейде ішкі рынок деп атайды.
Еңбек нарығының үш моделін атайды: американдық, жапондық және шведтік.
Американдық моделіне экономиканың бәсекелестік жағдайын қолдау
саясаты, оның аса орталықтануына жол бермеу, кәсіпкерлерді белсінділікке
және қызметкерлерді жеке табысқа, ақшы табуды мақсат етуге итеру тән.
Штаттық және федеральдық жұмыссыздықты сақтандыру қорларына кәсіпорындар
мен қызметкерлер әрқайсысына бөліп жарнама төлейді. Қордың негізгі сомасын
кәсіпкерлерден түсетін салық құрайды. Бұл елде сырт нарығы басым екенін
көрсетеді.
Жапондық модельдің ерекше бір сипаты – “өмір бойында жалдану
жүйесінің” орын тебуі, яғни қызметкерлер осы жүйе бойынша еңбекпен
қамтамасыз етілуіне кепілдеме алады. Жапонияда кәсіподақтар компания ішінде
құрылады және қызмет істейді. Байланысты дәстүрлі “өмір бойы жұмысқа
жалдану жүйесі” өзгертіліп жатыр, тұрақты жұмыспен қамтылатын адамдар саны
азаюда.
Шведтік модельдің ерекшелігі мемлекеттің белсенді түрде жұмыспен
қамтамасыз ету саясатын жүргізуі. Мемлекет органдары қызметкерлерді
кәсіптік дайындау мен қайта дайындау, жұмыс орнын жасау, жұмыс іздеп
жүргендерді бос жұмыс орнын табу үшін кәсіптік бейімдеу және мәлімет беру,
жаңа жұмыс орнына жету үшін жәрдем ақша беру арқылы жұмыс күшінің
бәсекелестік қабілетін арттыруға көп көңіл бөледі.
Қазақстанда пәтер-үй мен коммуналдық шаруашылық саласында реформа
жасалғанына біраз жыл болып қалды, зейнет жүйесіндегі реформа, жалпы
экономикалық реформа нәтижелер беріп отыр.Рыноктың даму дәрежесіне қарай,
талдау мақсаты және де басқа қолданылатын критерийлер бойынша рынокты әр
түрлі сегменттерге бөлуге болады.Мемлекеттің еңбек рыногында ықпал жасау
дәрежесіне қарай үш сегментті айыруға болады:
1. мемлекеттің жұмыспен қамту жөніндегі қызмет орындары реттейтін
рынок, ол ресми тіркелген жұмыссыздар, жұмыс іздеп жүргендер
және кәсіптік бейімделуге, дайындауға және қайта дайындауға
құштар жұмыссыздар жатады.
2. бақылаудан тыс қалған жұмыс кұші рыногы. Бұған жұмысқа
орналасумен айналысатын ресми органдарының бақылауынан тыс
қалған жұмыс күшінің ұсынысының бір бөлігі және бос жұмыс пен
оқу орындары жатады.
3. еңбек нарығының өзгеше сегменті ретінде жасырын еңбек нарығын
атауға болады. Бұл нарыққа ресми секторда жұмыс істеп жатқан
адамдар жатады, бірақ олар толық жұмыс уақытын әр себеппен
пайдаланбайды.
Ғылыми-техникалық прогрестің кезеңінде экономикада және еңбек
нарығында маңызды өзгерістер болып жатыр. Қызметкерлердің кәсіптік білімі
дамуы, компьютерлік, информациялық технология материалдық өндірісте және
қызмет істеу саласында жұмыс орнын қысқартып, жұмыссыздықты көбейттіріп
отыр. Осы жағдайда еңбеккерлер өз құқын қорғауды күшейте түсті, үкімет пен
жұмыс берушілерді өз талаптарына көндіруге мәжбүр етті: жұмысты икемді
графикпен істеу, әлеуметтік қорғау жүйесін күшейту, ж±мыстан босату
тәртібін қатањдату және т.б.
Қоғамдық өндірістің басты факторларының бірі- жұмыс күші .
Нарықты экономикаға негізделген тауарлы өндірісте жұмыс күші-тауар. Бірақ
оның басқа тауарлардын ерекшелігі :
• біріншіден ,ол өзінің құнынан анағұрлым артық тұрытын құн құрайды;
• екіншіден , онсыз кез келген кәсіпорынның әлеуетті мүмкіндіктері ешбір
жүзеге аспайды;
• үшіншіден, барлық өндірістік және айналым қорларын пайданалудың
тиәмділігі де осы жұмыс күшіне тікелей байланысты.
Кәсіпорын ќызметкерлері:
• тізімдік;
• өнеркәсіптік- өндітістік қызметкерлер;
• өнеркәсіптен тыс қызметкерлер болып бөлінеді.
Кадр дайындаудағы негізгі міндеттер:
• әрбір қызметкердің өзінің кәсіпорыны жөнінде кең түрде білуі;
• жұмысшылардың жаңа жетілген және техника түрімен таныс болуы;
• ұжымның қанағат сезімін күшейту, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл өндіріс. Бұл деңгейде қоғамға қажетті
өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау,
жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде
шешіледі. Кәсіпорындарда өндірісті және өнімдерді сатуға кететін шығындарды
мейлінше азайтуға қол жетеді.
Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін
өндірістің экономикалық негізін терең білгендері қажет.
1 тақырып
“Өндіріс экономикасы” пәні және оның мазмұны
1.Пәннің түсінігі
2.Өндіріс экономикасы және басқа да экономикалық ғылымдарымен байланысы
3.Пәннің мазмұны
Өндіріс экономикасы пәнін түсіндіру үшін ең алдымен негізгі
экономикалық проблемаларды шешуде өндірістің алатын орны мен роліне
сүйенуіміз қажет.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі
объективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты еске ала
отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты
жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б.
жұмыстарды іске асырған жөн.
Өндіріс, кәсіпорынның барлық жұмыс қызметін сипаттау және түсіндіру –
“Өндіріс экономикасы” пәнін зерделеу болып табылады. Өндірістік
қызметтердің заңдылығын түсіну негізінде нақтылы өндірістік мақсаттарды
іске асыруда шаруашылық әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.
Өндіріс экономикасының даму негізінде қоғамдық өндірістің дамуына
объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық днңгейде
экономиканы басқару – бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістің
қызмет етуі.
Қайбір өндіріс болмасын өзінен - өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы
экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан - өндіріс факторы рыногы,
екінші жағынан - өткізу рыногы арқылы. Сондықтан да өндіріс экономикасы
басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс.
Өндіріс экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты.
Микроэкономика – бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген
экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы
салалардағы тауарлар және қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен
кәсіпорындарды, тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты
жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың
бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, т.б.
зерделейді.
Макроэкономика – бұл экономиканы бірыңғай тұтас ретінде қарайды және
сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді. Мұнды
сұраныс – белгілі баға бойынша тұтынушылар сатып алудағы дайын тауар саны,
ал ұсыныс – бұл тауарды және қызмет көрсетуді жеткізу.
Макроэкономика, сол сияқты ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді,
үкіметтің бюджет саясатының, ұлттық банкінің ақша саясатының экономиканы
дамытуға ықпалын, инфляцияны, жұмыссыздық деңгейін және т.б. талдайды.
Сонымен, өндіріс экономикасы дербес экономикалық пән болып табылады,
пәннің мән-мағынасын зерделеу кәсіпорынның іс-әрекетін, әзірлеу процесін
және шаруашылық шешімдерін қабылдау.
Өндіріс экономикасын зерделеудің негізгі объектісіне жататындар:
- кәсіпорынның өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі,
өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
- өндірісті басқару процесін ұйымдастыру;
- шаруашылық стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді
сатуды әзірлеу;
- өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және кәсіпорынның табысын
қорландыру;
- өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз етілуі,
шикізаттар, материалдар жеткізілуі;
- өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік инфрақұрылымды
құру;
- өндірістік шығындарды қалыптастыру;
- өндірістің қаржы ресурстары;
- кадрларды іріктеу, еңбекті ұйымдастыру және т.б.
Сонымен,өндіріс экономикасы - өндіріс факторларының жиынтығы, өндіріс
емес факторлар, айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорындардың есепшоттарындағы
ақша қаражаттары, құнды қағаздар, материалдық емес меншікті қор, өнімді
сату нәтижесіндегі табыстар немесе зияндар және түрлі қызмет көрсетулер.
2 тақырып
Өндірістік қызметін басқару
1.Өндірістік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері
2.Өндіріс қызметінің түрлері, олардың өзара қатынастары
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың “өз ісіне” деген табиғи
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл
қызметтің ерекше түрі- кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп
соғады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - адамдар мен олар құрған бірлестіктердің
белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел
буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын
көздейді.Кәсіпкерлікті шығармашылық күш-жігерді жүзеге асыруға,
экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да болмасын
түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме сату,
жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т.б.
коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялары.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар
бола алады:
- Қазақстанның азаматтары;
- шетел мемлекеттің азаматтары;
- адамдардың бірігуі.
Кәсіпкердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден
өткеннен кейін күшіне енеді.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру өзгешелігі,
кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынушы оған бүгіннен бастап
ақша төлеуге дайын.
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содаң соң оларды сатады. Осыған орай,
кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық және қаржылық болып бөлінеді.
Осылардың әрбір формасы өзіндік ерекшелігі, өзгешелігі, демек өзіндік
технологиясы болады.
Өндірістік кәсіпкерлікке – тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті
өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және
ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы тағыларға бағытталған қызметтер
жатады.
Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделілік өрісі едәуір түрліше және оны іске
асыру үшін қаржылық және материалдық ресурстар, ал кейде көп мөлшерде қажет
болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім өндіру және оны
сату мүмкіндігі болып табылады.
3 тақырып
Өндіріс қызметінің негіздері
1.Кәсіпорын – басқарудың жүйелік объектісі
2.Нарықтық жағдайда кәсіпорындар шаруашылық қызметінің ерекшеліктері
Экономиканың қайсысы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан
құрылады. Өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою
болады. Атап айтқанда, кәсіпорын өнім шығарады, жұмыстар және қызмет
көрсетеді, яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.
Адамдар Өндіріс
(қызметкерлер) қаржысы
Өндіріс
Өнім
Ақша Ақпарат
Өндіріс жоспарлы немесе әкімшіл - әміршілдік экономика жағдайында мына
тәсілмен жұмыс істейді:
Ресурстар Өндіру Өткізім
Бұл тәсілде ең негізгісі – ресурстар, атап айтқанда, олар шектеулі өнім
шығарылымының көлемі болып саналады. Сонымен, жоспарлы экономика жағдайында
кәсіпорындарда өнім шығараламының көлемі мемлекеттің оларды қажетті
ресурстармен қамтамасыз ету мүмкіншілігіне байланысты болады.
Өтпелі кезкң біздің республика үшін тек жағымсыз салдармен ғана емес,
сонымен қатар кейбір оңды мезеттермен сипатталады. Атап айтқанда:
- кәсіпорындар бірте – бірте рынокқа бейімделіп, шынында сатып
алушылардың мұқтажын қанағаттандыра алатын өнімдерді өндіре бастады;
- көптеген кәсіпорындар инфляцияның құлдырауы жағдайында өндіріс
шығындарын азайту, өнімдерді өткізу, оның сапасын жақсарту – қаржылық
сәттілікті дұрыс шешудің бірден – бір жолы екенін түсіне бастады;
- рыноктар тауарлармен толықтырылып, кейбір экономикалық салаларда
кінәратсыз бәсеке пайда болды.
Кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең маңызды мақсаты - өз
жұмысындағы қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетудің
күрделі жолы, бұған қосылатын, тек пайда тауып қана қоймай, сонымен қатар,
пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай мәселе емес.
Кәсіпорын, егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе және
қажетті бернесін орындаса, алдына қойған мақсатына жетеді. Осыған орай
кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататында:
- жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау және қолда
бар өндірістік мүмкіншіліктеріне, сұранысына сай қызмет көрсету;
- өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты
пайдалану,
- кәсіпорынның бет аласының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу және
жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
- ғлыми-техникалық жетістіктер мен озық тәжірибені, еңбекті ұйымдастыру
және бақаларды өндірістке кеңінен енгізу;
- өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін
және еңбектерінің үлкен маңыздылығы, олардың тіршілік деңгейлерін
арттыру, еңбек ұжымдарында қолайлы саяси-психологиялық ахуалды
жақсарту;
- кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ету,
кәсіпорынның жақсы атағын қолдау;
- баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды іске асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңыздысы, кәсіпорындардың барлық функциялары
межеленген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына
жетуге бағытталғаны жөн.
4 тақырып
Кәсіпорынның ұйымдастыру нысандарының түрлері
1.Ұйымдастыру түрлері
2.Кәсіпорынның стратегиясы және оның қалыптасуы
Кәсіпкерлік қызметтің орны ең алдымен –кәсіпорын. Экономикалық
категория ретінде ол өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастырды
ұйымдастырудың негізгі буыны.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі және қолданылып жүрген
заңдар мен заңдылықтарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық- құықтық
нысандары бар:
• Мемлекеттік кәсіпорындар ;
• Серіктестіктер;
Акционерлік қоғам.
Кәсіпкерлік қызметке қатысушылар мен олардың әріптестерінің бірігуін
серіктестік деп аталады.Серіктестік шаруашылықтарға әріптестердің қатысуы
жазбаша келісімдер мен шарттар түрінде бекітіледі.Серіктестерді олардың
құрылтайшылары құрайды.
Серіктестік шаруашылықтарын мүшелері:
- басқару ісіне қатысуға;
- серіктестік қызметі жөнінде мағлұматтар алуға;
- оның құжаттары мен танысуға;
- несие берушілер мен есеп-айрысқаннан кейін қалған пайданы бөлісуге;
- тиісті мүлік құнының ақшалай баламасын алуға құқығы бар.
Серіктестік шаруашылық иелегіндегі мүліктердің құрамына жататындар:
-негізгі өндірістік құрал- жабдықтары;
- айналым құралдары;
- ақша қаражаттары;
- басқа да құндылықтар кіреді.
Серіктестіктің мүшелері:
- құрылтайшылар атынан талап етілген құжаттарды дайындап беруге;
- алдын-ала белгіленген жарналар мен салымдарды толық және өз
уақытында төлеулеріне ;
- коммерциялық құпияларды сақтауға;
- құпия ақпараттарды жария етпеуге міндетті.
Аралас серіктестікте бір немесе қатысушылар несие берушілер алдында
бүкіл мүліктерімен жауап береді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік алдын-ала белгіленген пайызшылар
үлестерінің негізінде құрылған бірлестік .Оның мүшелерінің қоғамның
міндеттемелерін орындауда жауапкершіліктері жоқ,олар тек өз үлестерінің
мөлшерінде ғана тәуекелдік жасай алады.
Толық серіктестікте өз мүшелерінің үлестік меншігі негізінде
құрылған,алайда серіктестіктің барлық мүшелері іс-әрекеттердің
нәтижелеріне өзінің жеке мүлкімен толық жауап береді
Кооператив – б±л пайда табу маќсатында емес м‰шелеріне кµмек кµрсету
ќызметтеріне тиісті ыќпал жасау ‰шін ќ±рылатын ќоѓамдастыќ. Алайда біздегі
кооперативтер ењ алдымен µндірістік ќызмет кµрсету жєне сауда делдалдыќ
салада дамып отыр. Кµпшілік жаѓдайда кооперативтік жаѓдайда табысты
капиталѓа айналдырмау аѓымы байќалады. М±ндай жаѓдай µндірістіњ тиімділігін
арттыруѓа тиесінше ыќпал жасамайды инновациялыќ процесті тежейді ќ±рылымдыќ
ќайта ќ±ру ж±мыстарын ќиындатады.
Бюджет тік кєсіпорындар б±л топќа зањды шаруашылыќ дербестігі жоќ ±йымдар
кіреді. Олар мемлекеттік єкімшілік ж‰йе шењберінде тікелеу немесе
ќ±рылымдыќ т±рѓыда министрліктерге ведомстволарѓа немесе жергілікті басќару
органдарына баѓынады. Б±лардыњ кірісімен шыѓысы мемлекеттік бюджет есебіне
µтеледі пайдадан салыќ тµлеугеде тиісті емес. Олар сыртќы ќаржы кµздерін
пайдаландайды. Кєсіпорындар басшыларын мемлкеттік басшы органдар
таѓайындайды м±ндаѓы ж±мыс істейтіндерді мемлекеттік ќызметкерлер деп
атайды.
Мемлекеттік корпорациялар кєсіптік немесе ортаќ м‰дделер принципінде
біріккен ќоѓам адамдар тобы; капиталистер кењінен ќолданылатын акционерлік
ќоѓам нысаны, ќазіргі жаѓдайда м±ндай корпорациялар монополиялыќ
бірлестіктердіњ негізгі т‰рі.
Ассоциациялар – шаруашылыќ есеп µзін-µзі ќаржылындыру жєне µзін-µзі
басќару негізінде ж±мыс істейтін кєсіпорындардыњ ,мекемелердіњ біріњѓай
экономикалыќ – єлеуметтік мєдени м‰дделер негізінде ерікті т‰рде зањды ±йым
ретінде бірігуі.
Ассоциацияѓа кіретін кєіпорындар шаруашылыќ дербестігін зањды т±лѓа
ќ±ќыѓын саќтайды, меншік нысаны µзгертпейді, µз ќызметін кєсіпорындар
(бірлестіктер) туралы зањыныњ ережелеріне сєйкес ж‰ргізіледі ассоциация
ќ±рамын мемлекеттік жалгерлік бірлескен акционерлік ќоѓам сондай-аќ
ќоѓамдыќ ±йымдардыќ кєсіпорындары µз ќ±рылтайшылармен келіспей-аќ кіре
берулеріне ќ±ќылы. Ассоциациялар µндірістік шаруашылыќ жєне сыртќы
экономикалыќ ќызметін ел аумаѓанда тіпті шетелдерде де халыќ шаруашлыѓыныњ
кез келген саларында ж‰зеге асырылуына болады. Т‰рлі µндірітік шаруашылыќ
басќару ж±мыстарын бір орталыќтан ж‰зеге асару маќсатында б±л міндеттер
ассоциацияѓа ќатысушыныњ біреуіне немесе бірнешеуіне ж‰ктеледі ассоциацияѓа
ќатысушылар бірлескен ќызметтен т‰скен пайдадан (кірістен) µз ‰лестерін
алуѓа ќ±лы.
Ассоциацияардыњ негізгі т‰рлері мыналар:
• Концерн;
• Салааралыќ;
• Мемлекеттік бірлестік;
• Шаруашылыќ ассоциациясы;
• Консорциум.
1. Концерн – ќатысу ж‰йесі, м‰дде орталыѓы туралы шарттар, ќатысу ‰лесі,
патенттік-лицензиялыќ келісімдер, ќаржыландыруѓа, µндірістік
ынтымаќтастыќ негізінде µзара тыѓыз байланысќан дербес кєсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кєсіпорындарда акционерлік ќоѓам немесе басќадай
сауда серіктестіктері т‰рінде зањды ±йымдар ќ±ќыѓы саќталады.
2. Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарыныњ бірі, ќарыздарды
бірлестіре орналастыру, ‰лкен кµлемде ќаржы немесе к‰рделі
коммерциялыќ операциялар ж‰ргізу, іріленген µнеркєсіп ќ±рылысын ж‰зеге
асыру, белгілі бір µнім түрін µндіруді мейлінше ±лѓайту маќсатында
бірнеше банк немесе µнеркєсіп субъектілері арасында жасалып,
ќабылданатын уаќытша келісім.
Холдинг – басќа компанияларѓа баќылау жасау маќсатында µзініњ капиталын
олардыњ акцияларыныњ баќылау пакеттерін сатып алу ‰шін пайдаланылатын
акционерлік компания.
Картель – біртектес µнім µндіретін тєуелсіз µнеркєсіп орындарын белгілі бір
нарыќќа ‰стемдік орнату маќатында ±йымдастырѓан бірлестік, ассоциация.
Картельге мүше болу ерікті.
Мына белгілер бойынша жітеледі:
• Сату шарттарын ќадаѓалау жµніндегі ассоциация.
• Баѓа белгілеу жµніндегі ассоциация
• µз м‰шелері арасында µндірістік ќызметті, µнімдерді сату аумаѓы мен
т±тынушылар бойынша бµлу маќсатында ќ±рылѓан ассоциация.
• бизнестіњ белгілі бір саласында наќты ‰лесті айќындауды кµздейтін
ассоциация.
Синдикат - µндірушілердіњ µнімді бірт±тас сауда кењесесі арќылы бірігіп
сату жолымен бєсекені болдырмау жєне монополиялыќ пайда алу маќсатымен
монополиялыќ бірігу нысаны. Синдикатќа ќатысушылар коммерциялыќ
дербестігін саќтамаса да, µндірістік дербестігін жоѓалтпайды.
Трест – кєсіпкерлер бірлестігі, ол µзіне кіретін кєсіпорындардыњ
µндірістік, коммерциялыќ жєне зањдыќ дербестігін жойып, біріњѓай басќару
ж‰йесіне баѓынуымен ерекшеленеді.
5 тақырып
Өндіріс құрылымы және оны жетілдірудің жолдары
1.Өндірістік құрылым және оның түрлері
2.Өндірістік құрылымына ықпал ететін факторлар
Өндірістік процестің жекелеген тобы:
• негізгі өндірістік;
• көмекші өндірісік;
• қызмет көрсету шаруашылықтары;
• кәсіпорындарды басқару органдары;
• жұмысшылардың қызметтері бойынша бірігуді ұйымдастыру болып бөлінеді.
Кәсіпорынның жалпы құрылымы :
• өндірістік (ғимарат, құрылыс)
• Өндірістік емес ( қойма, асхана , мәдениет сарайлары, стадион,
балабақша) болып бөлінеді.
Кәсіпорын құрылымына әер ететін факторлар:
• өнім өндірудің күрделілігі;
• кәсіпорын өлшемі;
• өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
• өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
• орналасқан жері.
Кез-келген кәсіпорынның қалыптасуы өндірістік процестен басталады.
Кәсіпорындағы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өңдеп , тұтынуға
дайын өнім өндіруге бағытталған іс- қимылдар.
Өндірістік процесс өнім шығарудың сипаты мен ауқымына қарай :
• жай;
• күрделі болып бөлінеді.
Өндірістік процестер екіге бөлінеді:
• еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді
технологиялық процес деп атайды.
• еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес
процестер деп атайды.
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың тиімділігі мынандай принциптерді
басшылыққа алады:
• жекелеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру;
• үйлесімділік; Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің қабілет
деңгейлерінің бірдей екенін білдіреді.
• қатар- даму - өндірістік процестердің кәсіпорынның жекелеген
құрылымдарында қосарласа орындалуы.
• араласдаму принципі – бұйымның өндірістік процестен өту кезеңдері ,
яғни шикізатты өңдеуден бастап ,дайын өнім шығаруға дейінгі іс-
әрекеттерді қамтиды.
• Үздіксіздік принципі .
• Автоматтандыру принципі - өндіріс процесін әлемдік деңгейде
автоматтандыру.
6 тақырып
Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері
1.Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері
2.Көрсеткіштерді жетілдірудің жолдары
Кәсіпорын қөұрылымын толық сипаттау үшін түрлі көрсеткіштер қолданылады.
Олардың ішіндегі негізгілері :
1. Оның құрамына кіретін бөлімшелердің жалпы тізімі;
2. Бөлімшелер қызметкерлерінің саны;
3. Жабдықтардың қуаты;
4. Өндірістік қорлардың құны;
5. Өнім шығару көлемі;
6. мамандандыру және механикаландыру;
7. Күрделі қаржының құрылымы;
Келтірілген бірқатар көрсеткіщтерлді пайдалану цехқа қатысты кәсіпорынның
үдемелі құрылымын анықтайтын кейбір өндірістік бөлімшелердің арақатынасын
анықтайды. Кәсіпорын құрылымындағы негізгі цехтар, дайын өнімді шығарумен
байланысты, негізгі операцияларды орындауды қамтамасыз ететін құрылымның
тиімділігін көрсетеді. Сонымен нақытылы көрсеткіштерді салыстыру арқылы
басқару құрылымын сипаттайтын нормативтік немесе алдыңы қатарлы
кәсіпорындардың қол жеткен табыстардың өндіріске енгізуін қажет етеді.
Мұндай салыстырмалы тәсілдерінен олардың одан әрі жетілдіру жолдарын
анықтайды. Салалық құрылымдарды жетілдіру көзінің бірі – бұл өндірістік
бірлестіктерді құру. Оның түрлі үлгілері әр түрлі құрылымдарды алдын ала
анықтайды. Дегенмен, қағида бойынша, өндірістік бірлестіктерде ғылыми
зерттеу лабораториялары, жобалау-конструкторлық бюролар, жабдықтар , өткізу
қызметтері, көмекші шаруашылықтар орталықтандырылады.
Өндіріспен қатар ғылыми-өндірістік бірлестіктер құрылады. Олардың
құрылудың басты мақсаты – машиналардың , жабдықтардың, приборлардың,
материалдардың және тағы да басқа өндірістік бұйымдардың үдемелі
технологиялық процестердің жаңа үлгілері таңдамаларының техникалық
деңгейлерін арттыру. Сөйтіп, олардың негізгі саладағы ғылыми-техникалық
прогресті жеделдету болып табылады.
Ғылыми-өндірістік бірлестіктер біріңғай ылыми өндірістік және
шаруашылық кешені болып саналады.Оны құрамына тәжрибелі үлгілер шығару,
жұмыспен қамту және жаңа өнімнің бірінші тобын немесе тәжрибе өнеркәсіп
үлгілерін жаңа техникамен шығаруды қамтамасыз ететін ғылыми зерттеу,
конструкторлық, жобалау конструкторлық және технологиялық ұйымдар,
эксперименттік зауыттар (фабрикалар), іске қосуды реттеушілер және тағы
басқа қосылады.
Ғылыми-өндірістік бірлестіктердің құрылуы ғылыммен өндірістің
қосылуы нысаны ретінде ең алдымен ондай кәсіпорын салаларда жүргізілетін,
сөйтіп, олардың дамуы көпшілігінде халық шаруашылығында ғылыми-техникалық
прогресті жеделдету қарқынына байланысты болады.
7 тақырып
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері
1.Ұйымдастыру принциптерінің мағынасы
2.Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері
Өндіріс процесінің бірқалыпты жұмыс істеуі үшін ең тиімді еңбек
процесінің үйлесуін және өндірістің материалдық элементтерін белгілі бір
жүйеге келтіруін қамтамасыз ету қажет: технологияға сәйкес тиімді
жабдықтарды қатыстыру, олардың үздіксіз, жоғары өнімді жұмыс істеуін
қамтамасыз ету және өндірістің тапсырыс ырғағын түпкілікті қорғау. Сонымен,
өндіріс процесі уақыт пен кеңістік жағдайында үйлестілігі болу керек.
Өндірістік прцесті былай ұйымдастыру қажет, егер де бірлестіктер,
кәсіпорындар, фирмалар, өндірістік бөлімшелердің үжымдарының бірлескен
жұмыстары жоғары сапалы және шығындарды аз жұмсай отырып, өнімдерді ең көп
шығаруды қамтамасыз ететін болса.
Өндірістік процестерді ұтымды ұйымдастыру мыналарды қамту қажет:
- өнімдерді дайындау немесе шығарудағы үздіксіздігі;
- кейбір бөлісулердің өндіріс учаскелері қуаттылығының үйлесімділігі
және олардың өзара үйлесуі;
- өндірістің барлық бөлісу қызметінің ең жоғарғы қосарластығы;
- өңделетін материалдар мен бұйымдар қозғалысының түзу дәлдігі, яғни
өндіріс процесінің барлық сатысынан өткен ең қысқа жол;
- өндірістің ырғақтылығы, яғни тең аралық уақытта тең жұмыс көлемін
орындау.
Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері: жеке дара сериялық және
жаппай өндіріс болып табылады.
Жеке дара өндіріс – шығарылатын өнімнің кең номенклатурасын, сол сияқты
көмекші операцияларға уақыт шығындарының көп жұмсалуы, еңбек өнімділігінің
төмен және өнімнің өзіндік құнының жоғары болуын сипаттайды.
Сериялы өндіріс – жеткілікті көп мөлшерде шығарылатын өнімдердің
түпкілікті және көп емес бұйымдардың номенклатурасын айғақтайды. Өнімді
шығарудың көлеміне және номенклатуралық айырымына байланысты сериялы, орта
сериялы және ірі сериялы өндіріс болып бөлінеді.
Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт ішінде үздіксіз шығарылатын шектеулі
номенклатуралық бұйымдар немесе материалдардың әрбір әрбір жұмыс орнында
елеулі мөлшерде қатаң қайталанатын процестерді сипаттайды.
Жаппай өндірістің экономикалық артықшылығы мына төмендегілерден
байқалады:
- мамандандырылған жоғары өнімді жабдықтарды және өндірістік
процестерді кешенді түрде механикаландыру және автоматтандыруды
қолдану;
- жабдықтарды қайта құру және оларды жетілдіруге байланысты уақыт
ысырабының жоқтығы;
- өндіріс процестерінің ұзақтылығын қысқарту, еңбек өнімділігін және
оның сапасын арттыру;
- өндірістік қуаттарды едәуір тиімді пайдалану және өнімнің өзіндік
құнын елеулі кеміту.
8 тақырып
Өндірістік қуатты қарқынды пайдалану
1.Өндірістік қуатты пайдаланатын факторлар
2.Өндірістік қуаттың экономикалық тиімділігі
Кәсіпорынның өнім шығарудағы әлуетті мүмкіндіктері олардың өндірістік
қуаттарын тұлғалайды. Кәсіпорындардың қабілеттілігі және олардың
бөлімшелерінің өнімді ең көп мөлшерде дайындауды, олардың жарақтандырылуы
тікелей сапасына, жетілдіру және еңбек құралдарының іс-әрекетке
қабілеттілігінен тұрады. Еңбек құралдары ең алдымен актив бөлігі еңбек
құралын кәсіпорынның өндірістік қуатын қалыптастырудың негізгі факторы деп
есептеуге болады. Алайда, бұдан өндірістік қуатты еңбек құраладрының
өндірістік- техникалық параметрлер негізінде кәсіпорынның осы уақыт
арлаығындағы нақтылы жағдайын есепке алмай ақ анықтауға болдаы деге
қортынды келісуге болмайды.
Сонымен өндірістік қуат экономикалық санты ретінде ең көп өнімді шығару
мақсатында еңбек құралдарының активті түрлері машиналар және жабдықтардың
ұйымдасқан жиындықтарын пайдаланудағы өндірістік қатынсатарын қамтиды.
Өндірісітік қуаттың мәні толық ашылады, егер де оны еңбек құралдарының
ұйымдасқан жиынтығының бернесі ретінде қаралатын болса.
Барлық жағдайлары бірдей кәсіпорындарда өндірістік қуатты
пайдаланудыңэкономикалық тиімлділігін арттырудың негізгі жолдары мыналар:
- нақты жағдайларда ең жоғарғы экономикалық тиімділікті қамтамасыз
ететін машиналар техникалар және жабдықтарды таңдап алу;
- қажетті құралдардың қолайлы құрамын табу.
Кәзіргі кезде қандай болмасын жұмыстарды өнміділігі жоғары техниканың жаңа
түрлерін қолданбайынша сапалы орындауға болмайды. Сондықтан белгіленген
жұмыс бағдарламасын әрі сапалы әрі өз уақытысында орындалуын қамтамасыз
еткен жөн.
Кәсіпоырның өндірістік қуаттарын пайдалануды ұйымдастыру және
қалыптастыру процестері көптеген факторларға тәуелді өндірістің өсу ауқымы
және оның тиімділігін арттыру қолданыстағы кәсіпоырнының өндірістік
қуаттатарын пайдалануды жақсару іздестіру міндетін қояды. Сондықтанда
қолданыстағы кәсіпорынның өндірістік қуатын және оны пайдаланудың мөлшері
деңгейін анықтауға негіз болатын факторлар шеңберін анықтауды қажет етеді.
Бұл шарттасқан екі фактор ықпал ететін бірыңғай обьект кәсіпорынынң қуаты.
Бұлардың арасындағы айырмашылық факторларлдың бір бөлігі оны пайдалануды
жақсарту резервін анықтайды.
9 тақырып
Экономиканы мемлекет иелігінен алу және өндірісті жекешелендіру
1.Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру ұғымы, принциптері мен
міндеттері
2.Жекешелендірудің ұйымдастыру-құқықтық және әдістемелік негізі
Мемлекет иелігінен алу дегеніміз- шаруашылық қызметңне тікелей басшылық
жасау билігін алу кәіспоырн деңгейіндегі тиісті өкілеттіліктерлді беру
тікелей байланыстарды көлбеу байланыстарымен ауыстыру. Жалпы алғанда
мемлекеттің экономикаға соның ішінде мемлекеттік кәсіпоырнар қызметне
аралсуын тоқтату. Мемлкет қарамағынан алудың басты мәні мемлекеттік басқару
араласуы болмайды, иесінің құқығы негізінен басшыны тағайындау арқылы
жүзеге асырылады.
Мемлекет қарамағынан алудың басты мақсаты кәіспоырндар қызметіне
төрешілідк басшылықты эжою арқылы экономиканың тиімділігене жету оған
тәуелсіз басшылық орнату, қарджы жағфынан бағынышты болмау, шұғыл дербестік
беру. Өнім өндірушілердің бәсекелестеріне жол бермейтін мемлекттік
үстемдітк сақтауға жағдай жасайтын шектеулерді жоятын экономиканы қайта
реттте шаралары мемлекеттің қарамағынан экономиканы қайта реттеу шаралары
мемлекетт ің қарамағынан алуды құрамы бөлігі болып табылады.
Жекешелендіру дегеніміз – кең мағынасында ылынған, мемлекеттің
экономикаға араласу процесін тұқырту, тікелей өнім өндірушілердің
шаруашылық және технологиялық бастамасына кең өріс ашу, жеке (мемлекет
емес) секторларды дамыту саясатын жүргізу.
Жекешелендірулдің негізгі мақсаты – бір орталықтан жоспарланатын
экономикадан нарықтық экономикаға көшуіне қажетті жағдайлар жасау болып
табылады.
Түрлі салалардың ерекшеліктеріне сәйкес мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіруді жүргізудің республикалық бадарламасы ұстанымпаздық
тәсілдеме негізінде жасалған болатын.
Осы бағдарламаға байланысты мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
объектілерінің тізбелерін жылма-жыл үкімет бекітіп отырады. Мемлекет
меншігіндегі барлық объектілер екі сыныптау топтарына бөлінеді:
- мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жататын объектілер;
- жекешелендіруге жатпайтын объектілер;
Республикалық бағдарлама мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
процесін өрістетуді қарастырды. Бұл бағыттар төмендегіше болады:
- ірі және бірегей мүліктік кешендерді жеке жоба арқылы
жекешелендіру;
- орта кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;
- шағын кәсіпорындар – сауда, комуналдық шаруашылық тұрмыстық қызмет
көрсетуді аукциондар эжәне конкурстар арқылы шағын жекешелендіру;
Жеке жобалар арқылы жекешелендіру – экономика түрін анықтайтын және
Қазақстанның ішкі рыногындағы монополия жайғасымын қорғайтын ірі
кәсіпорындарын жекешелендірудің ерекше тетігін қамтиды.
Жалпы жекешелендіру – мемлекеттің бекіткен тізіміне сәйкес өндіріс
орындарын алдын ала акционерлеуді қарастыру.
Шағын жекешелендіру – меншіктелушілердің кең көлемдегі топтарының пайда
болуының негізін қалыптастырып, тұтыну рыногындағы тауарлар және қызмет
көрсетуді қамтамасыз етуге жол ашыты.
10 тақырып
Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендірудің барысы
1.ҚР жекешелендіру мәселесінің мәні
2.Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жолдары
Қазақстанда жекешелендіру мәселесі жалпы құқықтық актілер жүйесі
арқылы реттеледі. Соның айғағы “Мемлекет иелігінен алу және жекешклкндіру
туралы” Заң қабылданады, оның артынша Қазақстан Республикасы Қаулысымен
бекітілген бірінші бағдарлама- Қазақстанда мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірулдің 1991-1992 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданады.
Кәсіпорынды мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру аукцион,
конкурстар өткізу жолымен сондай ақ акционерлер және жекешелендіріп отырған
кәсіпоырндардың балансында болған өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымды еңбек ұжымдарына беру арқылы жүзеге асырылады.
1993 жылдың наурызында қабылданған “Қазақстан республикасында мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ұлттық
бағдарламасы” мемлекеттік меншіктің қайта құрылуының тәртібін анықтайды.
Нысаннаң ел экономикасынлдағы маңыздылығына салалық тиістілігіне
қызметкерлердің санына негізгі қорлардың құнына сәйкес олар шағын орта және
ірі кәсіпоырндар топтарына бөлінетін болды.
Осы кездерде энергетика, металлургия, көлік, телекоммуникация, ірі
сауда орталықтары салаларындағы обьектілер мен кәіспоырндарды жеке жобалар
бойынша жекешелендіру басталады. Осындай жекешелендіру шеңберінде 3
кәсіпоырның Шымкент кондитерлік фабрикасының Алматы темекі комбинатының
Қарағанды металлургия комбинатының пакеттері мен активтері сатылды.
Агроөнеркәсіптік мемелкет иелігінен алу мен жекешелендіру оның әр
түрлі салаларымен кәіспоырндардлыдң өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып
жүргізілді. Бірінше кең шаралар мен басқа да мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпоырндары фермерлік немесе шаруа қожалықтарына ауыл шаруашылық
кооперативтеріне шағын кәсіпорындарға және шаруашылық етудің басқа да
мемлекеттік емес нысандарына қайта құрылып жатты.
Ауыл шарушылық құрамдарының санатар бойынша қолда бар 2000 жылдың 1
қаңтарындағы жағдайы бойынша
Қазақсатан бойынша Оның ішінде Оңтүстік
Қазақстан бойынша
Барлығы 91741 23150
Оның ішінде мемелкеттік 64 14
шарушылықтың баарлық түрлері
серіктестік 2885 207
Акционерлік қоғам 331 10
өндірістік коператив 1640 735
Шаруа қожалығы 85557 22072
Республикада 1993-1995 жылдары агралық өнекәсіптік саладағы мемлекеттік
кәсіпоырндар жалпы санының 70,2 пайызымен жекешелендіреді. Осымен қатар
аграрлық өнеркәсіптік жүйеде холдингтік түрдегі 16 мемлекеттік акционерлік
компания құрылды.
1996 жылдың ақпанында 196-1998 жылдарға раналған Қазақстан Республикасында
мемелкеттік мүлікті қайта құрылымдау мен жекешелендірудің үшінші
бағдарламасы бекітілді, ал 1997 жылдың басында секторлық бағдарламалар
қаьылданды, олардың басты мақсаты мұнай және газ көлік коммуникация
кешенінің өндіріс, денсаулық сақтау, білім ,ғылым, мәдениет және спорт
кәсіпоырн дарын жекешелендіру процестерін жандарндырудың негізінде
қазақстан экономикасында және секторлық басым орын алуына қолжеткізу және
оны тереңдету болды.
Мемлекеттік мүлікті басқарудың және жекешелендірудің тиімділігіін
артырудяың 1999-2000 жылдарға раналған төртінші мемелекеттік пакеттерін
иелену және пайдалану құқығы салалаық министарліктермен ведмостваларда
берілген акционерлік қоғамдарды басқару саласындағы басқару тәсілдерді
көздейді.
19 жылғы 1 маусымда Қазақстан Республикасы Үкіметінің “мемлекеттік
меншікті басқарудың тиімділігін және жекешелендірудің 1999-2000 жылдарға
арналған ” бекітілді. Ол мемлекетті кмүлікті есепке алуды жақсартуға
мемлекеттік менішкті эжақсарту мен жекшелнедірудің құқытық негіздерін
жетілдіруге, алдағы жылджарға жекешелендіру барысында туындайтын
проблемаларды реттеуге бағыталады.
11 тақырып
Өндіріс ресурс құрылымының қамтамасыз етілуі
1.Кәсіпорынның экономикалық ресурстары
2.Ресурстардың шектелуі және бірін-бірі алмастырушылығы
3.Ресурстарды сақтау саясаты
Жер ауыл шаруашылығында материвалдық негіз болып қалыптасқан. Жер
ресурстары өндіріс потенциялының ең негізгі және маңызды түрлерінің бірі .
Ауыл шаруашылығында жер ресурстары бірнеше ерекшеліктерден тұрады.
- Жер өндіріс құрал ретінде маңызды;
- Жер табиғаттың өнімі;
- Жер территориялық жағынан шектеулі оның көлемі ұлғаймайды
қайта жасалмайды;
- Жерді басқа өндірістік құралдармен ауыстыру мүмкін емес;
- Жерді бір жерден екінші жерге ауыстыру мүмкін емес;
- Жер өндірістік мәңгілік құралы.
Жерді тиімді пайдалану және оны тұрақты арттыру жалпы сапалық және
сандық есебін жүргізу жер кадастрының негізін жасайды. Жер кадастры
дегеніміз- жердің құқықтық ережелері туралы құжаттар мен мәләметтер ,
сонымен қатар жерді категориялары бойынша жвртылған жердің құны мен
сапасына сәйкес жерді иеленушілерге бөліп беру.
Материалдық ресурстар – еңбек құралы мен еңбек пәнінің қатынасы.
Материалдық – техникалық ресурстар – бұл өндіріс процесінің нәтижесінде
қалыптасады. Қазіргі уақытта материалдық- техникалық ресурстар мынадай
түрлерге жіктеледі.
1. Қалыптасуына байланысты .
2. Өндіріске қатынасына байланысты.
3. Пайдалану сипатына байланысты.
4. Қайта қалыптастыруға байланысты.
Қалыптасуына байланысты ресурстарекіге бөлінеді.
1. табиғи ресурстар.
2. экономикалық ресурстар.
Өндіріске қатынасына байланысты ресурстарекіге бөлінеді.
1. потенциалдық ресурстар.
2. қалыптасушы ресурстар.
Пайдалану сипатына байланысты ресурстар екіге бөлінеді.
1. өндірістік ресурстар.
2. өндірістік емес ресурстар.
Қайта қалыптасуына байланысты ресурстарекіге бөлінеді .
1. қалыптастырылатын ресеурстар.
2. қалыптастырылмайтын ресурстар.
Өнім көлемін ұлғайту мен кеңейтуге әсер ететін негізгі фактор адам еңбегі
болып табылады. Еңбек процесіне мынадай элементтер жатады.
- Адамның белгілі мақсаттағы өзінің еңбегі;
- Еңбектің пәні;
- Еңбек құралдары;
- Еңбектің нәтижесі.
Ауыл шаруашылық өндірісінде еңбек ресурстарының құрамына жұмысшы күші
жатады. Ол адамның физикалық және табиғи қабілеттілігі.
Еңбек ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын арттыру үшін мынадай
жағдайлар жасалу қажет.
1. ауыл шаруашылық өндірісінің құрылымын тұрақтандыру және белгілі
кәсіпорындар өндірістің түрін көбейту;
2. мамандарды дайындау мен қайта мамандандыру жүйесін дамыту;
3. ауыл шаруашылық кәсіпорындарының көмегімен кәсіпкерлік қызметті
дамыту;
4. жұмысшылардың жұмыс шарты мен тұрмыс жағдайын жақсарту.
12 тақырып
Негізгі қор және кәсіпорынның онымен қамтамасыз етілуі
1.Негізгі капиталдың мәні, оның құрамы
2.Амортизациялық аударым жарнасы
3.Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі
Негізгі капитал – бұл негізгі қорды ұзақ уақыт атқарылатын материалдық
құндылық бар ретінде бағалау.
Негізгі қордың құрамын жіктегенде екі бөлікке бөлінеді:
• өндірістік;
• өндірістік емес.
Өдірістік негізгі қорға.
• өнеркәсіп;
• құрылыс;
• ауыл шаруашылығы;
• көлік құралдары;
• байланыс, сауда;
• басқа да материалдық салалар жатады.
Өндірістік емес негізгі қорға:
• тұрмыстық – коммуналдік шаруашылық;
• денсаулық сақтау;
• білім беру;
• мәдениет және т.б.
Негізгі қор натуралды заттық белгілеріне қарай:
• ғимарат;
• құрылыс;
• құрал – жабдықтар;
• аспап;
• өндіріс;
• шаруашылық мүлкі;
• көп жылдық көшеттер деп бөлінеді.
Кез-келген негізгі қордың обьектілері табиғи және сапалық жағынан
тозады.
Негізгі қордың табиғи тозуы – олардың өндірістік тұтыну барысында
және табиғат көшінін әсерінен тұтыну құнын бірте-бірте жоюы. Табиғи тозған
негізгі қорларды біртіндеп жөндеу, қайта құру немесе жаңалау жұмыстары
арқылы бұрынғы қалпына келтіруге болады.
Негізгі қордың сапалық тозуы – қор түрлерінің конструкциясы,
өнімділігі, үнемділігі, сапалы өнімдер шығаруы жағынан жаңа үлгіден кейін
қалуы. Демек, экономикасы дамыған елдерде негізгі қорды ауыстыруда сапалық
тозу қажеттілік ретінде басты айқындаушы фактор болып табылады.
Негізгі қорды құндық бағалаудың мынадай түрлері бар:
1. Қолда бар құрал – жабдықтарды бастапқы толық құны бойынша бағалау,
оларды тасымалдаудағы көлік шығындары және пайдалану кезіндегі құрастыру
жұмыстарының құны. Негізгі қор бастапқы құны бойынша кәсіпорынның
балансында есепке алынады, сондықтан оны “баланстық құн” деп атайды.
2. Қорды толық қалпына келтіру құны және оны дамыған жағдайға келтіру
құны бойынша бағалау. Бұл ұқсас материалдарды дамыған жағдайға сәйкес,
пайдаланудың тиісті параметрлерін сақтауды көздейді.
3. Қордың тозуын есепке ала отырып бастапқы және қалпына келтіру құны
бойынша бағалау (қалдық құн). Бұл процестің нәтижесінде техника тетіктері
мен құрал – жабдықтардың жоғары үнімділігін және оларды үнемді пайдалану
жолдарын қарастыру көзделеді.
Негізгі қордың көрсеткіштері екі түрге бөлінеді:
1.неігізгі қорды пайдалану дәрежесі жөніндегі көрсеткіштер:
а) Қайтарым қорының көрсеткіштері – негізгі өндірістік қордың мың теңге
құнына қанша өнім келетінін сипаттайды. Ол мына формула бойынша анықталады:
Тө
Ққ = ------;
Қо
Мұндағы:
Ққ – қайтарым қоры;
Тө - таза өнімнің тауарлы немесе нормативтік құны;
Қо – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
ә) Қайтарым қорының кері шамасынан өнімнің қор сиымдылық
көрсеткіштерін есептеп шығаруға болады. Ол негізгі қордың бір өнім өлшеміне
шаққандағы құнымен сипатталады (теңге есебімен).
Қо
Қс = -------;
Тө
Мұндағы:
Қс - қор сиымдылығы.
б) негізгі қордың топтық немесе тозу коеффиценті:
Тқ
Тқ = ------;
Қа
Мұндағы:
Тқ – тозу коеффицентің есептеу арқылы негізгі қордың тозу құны;
Қа – негізгі қор тобының барлық және жеке түрінің бастапқы түрі.
2. Негізгі қордың құрамы мен құрылымын бағалайтын көрсеткіштер:
а) Негізгі қорды жаңарту коеффиценті:
Ққ.е.
К жаңарту = --------;
Қс.қ
Мұндағы:
Ққ.е. – белгілі бір кезеңдегі негізгі қордың қайта енгізілген
құны;
Қс.қ – сол кездегі негізгі қордың соңғы құны.
ә) Негізгі қордың қирату коеффиценті:
Ққирату
Қ қирату = -------------;
Қ бастапқы
Ққирату – белгілі бір кезеңдегі негізгі қордың қираған құны;
Қ бастапқы – сол уақыттағы негізгі қордың бастапқы құны.
б)Негізгі қордың арту коеффиценті:
Қенгізу - Қирату
Карту= ---------------------- ;
Қбастапқы
в)Табиғи тозу коэффиценті:
Тнақты
Кт= -------------- ;
Татаулы
Тнақты-нақтылы қызмет мерзімі жылмен есептеледі;
Татаулы-атаулы қызмет мерзімі жылмен есептеледі.
г)Сапалық тозу коэффиценті:
(Қбал-Ққ.қ.)х100
Тм1=----------------------- ;
Қб
WехТе
Тм2=К1е-К1жх
------------------- ;
WжхТж
К1е-К1жх-ескі және жаңа құрал-жабдықтардың сапалық жағынан толық
бастапқы құны (теңге).
Wе - ескі және жаңа жылдағы құрал-
Wж
жабдықтардың сапалық жағынан жылдық
өнімділігі;
Те
Тж - ескі және жаңа құрал-жабдықтардың сапалық және қызмет мерзімі
(жыл).
д)Амортизациялық аударым:
Қб – Қөтімділік
Аа = ;
Тқ.м.
Қб–Қөтімділік-негізгі қордың баланстық және өтімділікқұны;
Тқ.м.-негізгі қордың қызметінің мерзімі.
е)Амортизация мөлшері:
А
М= х 100.
Қб
13 тақырып
Кәсіпорынның айналым капиталымен қамтамасыз етілуі
1.Айналым капиталының мәні және құрылымы
2.Қаражаттың ауыспалы айналымы
¤ндірістік айналым ќоры – б±л ењбек заттары мен ењбек ќ±ралдарыныњ
арзан баѓалы жєне тез тозатын заттарды есепке алѓандаѓы заттыќ мазм±ны.
М±ныњ экономикалыќ мєні - µздерініњ толыќ ќ±нын дайын µнімге т‰гелдей
кµшірілуімен сипатталады.
Айналыс ќоры - µндіріс процесі не тікелей ќатынаспайды, алайда µндіріс
жєне айналыс бірлестіктерін ќамтамасыз ету ‰шін ќажет.
¤ндірістік айналым ќоры мен айналыс ќоры ауыспалы айналым ќаражаттарын
‰здіксіз ќамтамасыз етуде т±раќты ќозѓалыста болуы тиіс. Осыдан авансты
ќ±нныњ т±раќты жєне зањды ауысым нысаны пайда болады:
• аќшалайдан тауарларѓа;
• одан кейін µндірісте;
• ќайтадан тауарлы жєне аќшалай.
Ќорытындысында айналым ќаражатын береді.
Айналым ќаражаты - µнім µндіру мен оны атудыњ ‰здіксіз процесін
ќамтамасыз ету маќсатында µндірістік айналым ќорлары мен айналыс ќорларын
ќ±ру ‰шін бірлестіктерге, кєсіпорындарѓа, ±йымдарѓа алдын-ала берілетін
аќшалай ќаражаттыњ жиынтыѓы.
Айналым ќаражаты ауыспалы айналым процесі не ќарай:
• µндірістік айналым ќоры;
• айналыс ќоры;
ќалыптастыру кµздеріне ќарай:
• меншіктік;
• ќарыз;
жоспарлау ерекшеліктеріне ќарай:
• мµлшерлеу;
• мµлшерлемеу болып бµлінеді.
14 тақырып
Қажетті айналым қаражаттарын анықтау
1.Қажетті айналым
2.Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
Айналым ќаражатында т±тынылатындар жєне оларды ќалыптастыру кµздері.
Айналым ќаражатында т±тынылатындарды аныќтаѓан негізінен ‰ш єдіс
ќолданылады:
1. Талдамалы єдіс бойынша µндіріс кµлемініњ µсуіне байланысты айналым
ќаражатында т±тынылатындардыњ орташа наќты ќалдыќтарыныњ мµлшері
аныќталады. Б±л єдіс – айналым ќаражатыныњ жалпы сомасында ‰лес салмаѓы
жоѓары кєсіпорында ќолданылады.
2. Коэффициентті єдісі ќолданѓанда запас тар мен шыѓындар, µндіріс
кµлемініњ µзгеруіне тікелей єсер ететін (шикізат, материал, аяќталмаѓан
µндіріс, ќоймадаѓы дайын µнім) жєне оѓан єсер етпейтін (ќосалќы бµлшектер,
арзан баѓалы жєне тез тозатын заттар, болашаќтаѓы шыѓындар) болып екіге
бµлінетінін ескеру ќажет.
Бірінші топ бойынша айналым ќаражатында т±тынылатындардыњ алдаѓы
жылдаѓы мµлшері мен µткен жылѓы µнім шыѓындарыныњ µсу ќарќыны аыќталады.
Екінші топ бойынша т±ќтынылатындар орташа наќты ќалдыќтар дењгейіне
ќарай ќарастырылады.
3. Тікелей есептеу єдісі кєсіпорындаѓы ±йымдыќ – техникалыќ даму
дењгейіндегі єрбір айналым ќаражаты элементтерініњ барлыќ µзгерістерін
есепке ала отырып, тауарлы-материалдыќ ќ±ндылыќтарды тасымалдау жєне
кєсіпорындар арасындаѓы тєжірибелі есеп айырысу ж±мыстарын атќаруѓа
ќолданылады. Б±л єдіс кєсіпорында µндірілетін µнімніњ болашаќта ењбек
сыйымдылыѓын неѓ±рлым азайтуѓа баѓытталѓан. Ол кєсіпорынныњ жабдыќтау, зањ,
µнім µткізу, µндірістік бµлімдерінде, сондай-аќ есепеу жєне басќа да ішкі
ќ±ралдарында ж±мыс істейтін кадрлардыњ аса біліктілігін талап етеді.
15 тақырып
Кәсіпорынның жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі
1.Жұмыс күші факторының маңызы мен мәні
2.ҚР еңбек нарығы және оның жұмыс істеуі
3.Жұмыс атқаруының бағалылығы
Еңбек нарығында жұмыс күші бір жағынан сатылады, ал екінші жағы оны сатып
алады. Жұмыс күші дегеніміз адамның физикалық және ой қабілеті, осы
қабілетін ол материалдық және рухани игіліктерді өңдіруде пайдаланады.
Еңбек нарығы дегеніміз “жұмыс істеп жүрген” жұмыс күші нарығы. Ол
қоғамда туған жұмыс күшіне деген сұраныспен, кәсіптік қабілет пен оны
бағалаумен, жұмыс күшті белгілі уақыт ішінде пайдалану қатынастармен
байланысты.Еңбек рыногы пайда болуы және іске кірісуі үшін оның құрылымы
мына бөліктер болу қажет:
* еңбек нарығының субьектілері (жалданған еңбеккерлер және олардың
кәсіподағы, жұмыс берушілер және олардың одақтары, мемлекет және оның
органдары) ;
* субьектілер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешімдер мен заң
нормалары;
* нарық механизмі (жұмыс күшінде деген сұраныс пен ұсыныс, оның
бағасы, бәсекелестік);
* жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтік төлемдер;
* нарық инфрақұрылымы.
Еңбек нарығының екі түрін көрсетуге болады:
➢ жұмыс күшінің территория жүзінде жылжуға бейімделген, яғни
жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен
толтырылады. Мұндай рынокты сыртқы рынок деп атады.
➢ Еңбеккерлердің фирма ішінде жылжуына бейімделген. Бұл нарықты
кейде ішкі рынок деп атайды.
Еңбек нарығының үш моделін атайды: американдық, жапондық және шведтік.
Американдық моделіне экономиканың бәсекелестік жағдайын қолдау
саясаты, оның аса орталықтануына жол бермеу, кәсіпкерлерді белсінділікке
және қызметкерлерді жеке табысқа, ақшы табуды мақсат етуге итеру тән.
Штаттық және федеральдық жұмыссыздықты сақтандыру қорларына кәсіпорындар
мен қызметкерлер әрқайсысына бөліп жарнама төлейді. Қордың негізгі сомасын
кәсіпкерлерден түсетін салық құрайды. Бұл елде сырт нарығы басым екенін
көрсетеді.
Жапондық модельдің ерекше бір сипаты – “өмір бойында жалдану
жүйесінің” орын тебуі, яғни қызметкерлер осы жүйе бойынша еңбекпен
қамтамасыз етілуіне кепілдеме алады. Жапонияда кәсіподақтар компания ішінде
құрылады және қызмет істейді. Байланысты дәстүрлі “өмір бойы жұмысқа
жалдану жүйесі” өзгертіліп жатыр, тұрақты жұмыспен қамтылатын адамдар саны
азаюда.
Шведтік модельдің ерекшелігі мемлекеттің белсенді түрде жұмыспен
қамтамасыз ету саясатын жүргізуі. Мемлекет органдары қызметкерлерді
кәсіптік дайындау мен қайта дайындау, жұмыс орнын жасау, жұмыс іздеп
жүргендерді бос жұмыс орнын табу үшін кәсіптік бейімдеу және мәлімет беру,
жаңа жұмыс орнына жету үшін жәрдем ақша беру арқылы жұмыс күшінің
бәсекелестік қабілетін арттыруға көп көңіл бөледі.
Қазақстанда пәтер-үй мен коммуналдық шаруашылық саласында реформа
жасалғанына біраз жыл болып қалды, зейнет жүйесіндегі реформа, жалпы
экономикалық реформа нәтижелер беріп отыр.Рыноктың даму дәрежесіне қарай,
талдау мақсаты және де басқа қолданылатын критерийлер бойынша рынокты әр
түрлі сегменттерге бөлуге болады.Мемлекеттің еңбек рыногында ықпал жасау
дәрежесіне қарай үш сегментті айыруға болады:
1. мемлекеттің жұмыспен қамту жөніндегі қызмет орындары реттейтін
рынок, ол ресми тіркелген жұмыссыздар, жұмыс іздеп жүргендер
және кәсіптік бейімделуге, дайындауға және қайта дайындауға
құштар жұмыссыздар жатады.
2. бақылаудан тыс қалған жұмыс кұші рыногы. Бұған жұмысқа
орналасумен айналысатын ресми органдарының бақылауынан тыс
қалған жұмыс күшінің ұсынысының бір бөлігі және бос жұмыс пен
оқу орындары жатады.
3. еңбек нарығының өзгеше сегменті ретінде жасырын еңбек нарығын
атауға болады. Бұл нарыққа ресми секторда жұмыс істеп жатқан
адамдар жатады, бірақ олар толық жұмыс уақытын әр себеппен
пайдаланбайды.
Ғылыми-техникалық прогрестің кезеңінде экономикада және еңбек
нарығында маңызды өзгерістер болып жатыр. Қызметкерлердің кәсіптік білімі
дамуы, компьютерлік, информациялық технология материалдық өндірісте және
қызмет істеу саласында жұмыс орнын қысқартып, жұмыссыздықты көбейттіріп
отыр. Осы жағдайда еңбеккерлер өз құқын қорғауды күшейте түсті, үкімет пен
жұмыс берушілерді өз талаптарына көндіруге мәжбүр етті: жұмысты икемді
графикпен істеу, әлеуметтік қорғау жүйесін күшейту, ж±мыстан босату
тәртібін қатањдату және т.б.
Қоғамдық өндірістің басты факторларының бірі- жұмыс күші .
Нарықты экономикаға негізделген тауарлы өндірісте жұмыс күші-тауар. Бірақ
оның басқа тауарлардын ерекшелігі :
• біріншіден ,ол өзінің құнынан анағұрлым артық тұрытын құн құрайды;
• екіншіден , онсыз кез келген кәсіпорынның әлеуетті мүмкіндіктері ешбір
жүзеге аспайды;
• үшіншіден, барлық өндірістік және айналым қорларын пайданалудың
тиәмділігі де осы жұмыс күшіне тікелей байланысты.
Кәсіпорын ќызметкерлері:
• тізімдік;
• өнеркәсіптік- өндітістік қызметкерлер;
• өнеркәсіптен тыс қызметкерлер болып бөлінеді.
Кадр дайындаудағы негізгі міндеттер:
• әрбір қызметкердің өзінің кәсіпорыны жөнінде кең түрде білуі;
• жұмысшылардың жаңа жетілген және техника түрімен таныс болуы;
• ұжымның қанағат сезімін күшейту, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz