Жүйке жүйесінің гистологиясы - оқу құралы
Кіріспе 3
Жүйке жүйесінің қызметтері 4
Жүйке жүйесінің филогенездегі дамуы 4
Жүйке жүйесінің онтогенездегі дамуы 6
Сомалық және вегетативтік жүйке жүйелері 8
Вегетативті жүйке жүйесінің рефлекторлық доғалары 12
Симпатикалық жүйке жүйесінің рефлекторлық доғалары 13
Парасимпатикалық жүйке жүйесінің рефлекторлық доғалары 15
Жүйке жүйесінің құрылымдық түзілуі 16
Жүйке түйіндері (жүйкелік ганглийлер) 18
Сезімтал ганглийлер 18
Симпатикалық түйіндер 21
Интрамуральды түйіндер және жергілікті вегетативті рефлекторлық доғалар 22
Шеткері нерв (жүйке) 23
Бас миы мен жұлынның қабықшалары 25
Жұлын 26
Бас миы 34
Бас миының сабауы 34
Үлкен ми жарты шарларының құрылысы 37
Қыртыстың колонналық (модульдік) құрылысы 43
Гематоэнцефалдық тосқауыл 44
Мишық 45
Жүйке жүйесінің адамның жасына байланысты өзгерістері 52
Білім деңгейін тексеруге арналған тестілер 55
Клиникалық есептер 62
«Жүйке жүйесінің гистологиясы» тақырыбы бойынша тапсырмалар картасы және орындау негіздері 65
Бақылау сұрақтарының үлгісі 68
Тестілердің жауабы 69
Клиникалық есептердің қысқа жауабы 69
Ұсынылған әдебиеттер 70
Жүйке жүйесінің қызметтері 4
Жүйке жүйесінің филогенездегі дамуы 4
Жүйке жүйесінің онтогенездегі дамуы 6
Сомалық және вегетативтік жүйке жүйелері 8
Вегетативті жүйке жүйесінің рефлекторлық доғалары 12
Симпатикалық жүйке жүйесінің рефлекторлық доғалары 13
Парасимпатикалық жүйке жүйесінің рефлекторлық доғалары 15
Жүйке жүйесінің құрылымдық түзілуі 16
Жүйке түйіндері (жүйкелік ганглийлер) 18
Сезімтал ганглийлер 18
Симпатикалық түйіндер 21
Интрамуральды түйіндер және жергілікті вегетативті рефлекторлық доғалар 22
Шеткері нерв (жүйке) 23
Бас миы мен жұлынның қабықшалары 25
Жұлын 26
Бас миы 34
Бас миының сабауы 34
Үлкен ми жарты шарларының құрылысы 37
Қыртыстың колонналық (модульдік) құрылысы 43
Гематоэнцефалдық тосқауыл 44
Мишық 45
Жүйке жүйесінің адамның жасына байланысты өзгерістері 52
Білім деңгейін тексеруге арналған тестілер 55
Клиникалық есептер 62
«Жүйке жүйесінің гистологиясы» тақырыбы бойынша тапсырмалар картасы және орындау негіздері 65
Бақылау сұрақтарының үлгісі 68
Тестілердің жауабы 69
Клиникалық есептердің қысқа жауабы 69
Ұсынылған әдебиеттер 70
Жүйке жүйесі денедегі барлық мүшелердің, жүйелердің қызметтерін қадағалап, реттеп отырады. Адамның сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз ете отырып, оның өзгерген орта құбылыстарына бейімделуіне, тіршіліктің қалыпты жүруіне жауап береді. Бас миының атқаратын ерекше қызметтері: ойлау, дүниетану, талдау, пікір қалыптастыру арқылы адам сыртқы ортаның өзгерістеріне бейімделумен қатар, өзін қоршаған ортаға да ықпал жасай алады. Осындай күрделі қызметтерді мүмкін ететін жүйке жүйесінің құрылысын, жасушалық құрамын, олардың ерекшеліктерін, қалыптасатын ауытқуларын түсінудің медицина саласында оқып жүрген студенттер үшін маңызы зор. «Гистология» пәнінен қазақ тілінде дайындалып шығарылған оқулықтар әлі де болса жеткіліксіз. Сондықтан студенттерге, әсіресе Қазақстан Республикасының 2006 жылы қабылданған бағдарламасына сәйкес оқытылатын студенттерге «гистология 2» жаңа пәні бойынша оқу құралы ретінде ұсынылады.
Төменде осы аттас модуль бойынша дәрістер мен тәжірибелік сабақтардың тақырыптарының үлгісі берілген. Оқу құралында бұл тақырыптарға қажетті материалды табуға болады.
Дәрістер тақырыбы
Шеткері жүйке жүйесі. Жұлын. 1 сағат
Бас миы сабауының гистологиясы. Мишық. 1 сағат
Үлкен мидың жарты шарларының қыртысының жасушалық және модульдік құрылымы..1 сағат
Тәжірибелік сабақтар тақырыбы
Жұлын. Жұлын түйіні, шеткері нерв 3 сағат
Орталық жүйке жүйесі. Мишық. Бас миының қыртысы.. 3сағат
Студенттің өзіндік жұмысы
Балалардың жүйке жүйесінің морфофункциональдық сипаттамасы.
Төменде осы аттас модуль бойынша дәрістер мен тәжірибелік сабақтардың тақырыптарының үлгісі берілген. Оқу құралында бұл тақырыптарға қажетті материалды табуға болады.
Дәрістер тақырыбы
Шеткері жүйке жүйесі. Жұлын. 1 сағат
Бас миы сабауының гистологиясы. Мишық. 1 сағат
Үлкен мидың жарты шарларының қыртысының жасушалық және модульдік құрылымы..1 сағат
Тәжірибелік сабақтар тақырыбы
Жұлын. Жұлын түйіні, шеткері нерв 3 сағат
Орталық жүйке жүйесі. Мишық. Бас миының қыртысы.. 3сағат
Студенттің өзіндік жұмысы
Балалардың жүйке жүйесінің морфофункциональдық сипаттамасы.
1.Абильдинов Р.Б., Аяпова Ж.О., Юй Р.И.. Гистология, цитология и эмбриология: атлас для студентов медицинских ВУЗов.-Алматы, 2006.- 416 с.
2. Ажаев С.А. Гистология. Оқу құралы. Төрт бөлімді. Кентау. Еркін и К –ХХI, 2004.
3. Афанасьев Ю.И., Кузнецова С.Л., Юрина Н.А. Гистология, учебник. М.. – Медицина, 1999. – 744 с.
4. Афанасьев Ю.И., Кузнецова С.Л., Юрина Н.А. Гистология. Учебник. М.: - Медицина, 2004. - 768 с.
5. Афанасьев Ю.И. Лабораторные занятия по курсу гистологии, цитологии и эмбриологии. -М. - «Высшая школа», 2004. – 410 с.
6. Аяпова Ж.О. Гистология, цитология және эмбриология. Оқу құралы. –Алматы, 2007. -288 б.
7. Быков В.Л. Частная гистология. СПб., - СОТИС, 2000.- 300 с.
8. Данилов Р.К., Быков В.Л., Одинцов И.А. Руководство по гистологии, т.1 и 2, СПб., - СпецЛит, 2001.
9. Данилов Р.К., Клишев А.А., Боровая Т.Г. Гистология человека в мультимедиа. Учебник для студентов медицинских вузов. СПб., -ЭЛБИ-СПб, 2004.- 362 с.
10. Қазымбет П., Рысұлы М., Ахметов Ж.Б. Гистология, цитология және эмбриология атласы. Медицина жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы. -Астана, 2005. - 400б.
11. Кузнецов С.Л., Мушкамбаров Н.Н. Гистология, цитология и эмбриология: уч.для мед.вузов. Мед.информативное агенство, 2007. – 600с.
12. Пуликов А.С. Возрастная гистология: уч.пособие. Ростов на Дону, Красноярск. Феникс, изд.проекты, 2006. – 173с.
13. Рысұлы М., Омаров К. Цитология, жалпы эмбриология және гистология негіздері. ҚР БМ Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік унив.- Алматы, Ғылым, 1996. – 224 б.
14. Улумбеков Э.Г., Челышев Ю.А. Гистология, учебник. ГЭОТАР-М. 3-е изд. – М., 2007. – 480 с.-
2. Ажаев С.А. Гистология. Оқу құралы. Төрт бөлімді. Кентау. Еркін и К –ХХI, 2004.
3. Афанасьев Ю.И., Кузнецова С.Л., Юрина Н.А. Гистология, учебник. М.. – Медицина, 1999. – 744 с.
4. Афанасьев Ю.И., Кузнецова С.Л., Юрина Н.А. Гистология. Учебник. М.: - Медицина, 2004. - 768 с.
5. Афанасьев Ю.И. Лабораторные занятия по курсу гистологии, цитологии и эмбриологии. -М. - «Высшая школа», 2004. – 410 с.
6. Аяпова Ж.О. Гистология, цитология және эмбриология. Оқу құралы. –Алматы, 2007. -288 б.
7. Быков В.Л. Частная гистология. СПб., - СОТИС, 2000.- 300 с.
8. Данилов Р.К., Быков В.Л., Одинцов И.А. Руководство по гистологии, т.1 и 2, СПб., - СпецЛит, 2001.
9. Данилов Р.К., Клишев А.А., Боровая Т.Г. Гистология человека в мультимедиа. Учебник для студентов медицинских вузов. СПб., -ЭЛБИ-СПб, 2004.- 362 с.
10. Қазымбет П., Рысұлы М., Ахметов Ж.Б. Гистология, цитология және эмбриология атласы. Медицина жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы. -Астана, 2005. - 400б.
11. Кузнецов С.Л., Мушкамбаров Н.Н. Гистология, цитология и эмбриология: уч.для мед.вузов. Мед.информативное агенство, 2007. – 600с.
12. Пуликов А.С. Возрастная гистология: уч.пособие. Ростов на Дону, Красноярск. Феникс, изд.проекты, 2006. – 173с.
13. Рысұлы М., Омаров К. Цитология, жалпы эмбриология және гистология негіздері. ҚР БМ Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік унив.- Алматы, Ғылым, 1996. – 224 б.
14. Улумбеков Э.Г., Челышев Ю.А. Гистология, учебник. ГЭОТАР-М. 3-е изд. – М., 2007. – 480 с.-
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТІРЛІГІ
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ
Р.Ж ЕСИМОВА
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ГИСТОЛОГИЯСЫ
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
ҚАРАҒАНДЫ – 2009
ӘОЖ 611.018.8
КБЖ 56.12 я 7
Е 86
ПІКІРСАРАПШЫЛАР:
А.А.Кикимбаева, Астана медициналық университет АҚ биология және
гистология кафедрасының доценті, биология ғылымдарының кандидаты
С.К.Джумабаева, Қарағанды мемлекеттік медицина академиясының гистология
курсының доценті, медицина ғылымдарының кандидаты
Ф.С.Абикенова, Қарағанды мемлекеттік медицина академиясының валеология
курсымен патологиялық физиология кафедрасының доценті, медицина
ғылымдарының кандидаты
Е86 Есимова Р.Ж. Жүйке жүйесінің гистологиясы. Оқу құралы. –Қарағанды.
-2009 -73 бет.
КБЖ 56.12 я 7
Оқу құралы жүйке жүйесінің дамуы, гистологиялық құрылысы жайында мәліметтер
беріп, медицина саласының студенттеріне арналған
ҚММА Әдістемелік кеңесінде бекітілді (2009, 08.04. № 8 хаттама)
ҚММА Ғылыми Кеңесінде (2009, 30.04. № 8 хаттама) бекітілді
© Р.Ж.Есимова, 2009ж.
КІРІСПЕ
Жүйке жүйесі денедегі барлық мүшелердің, жүйелердің қызметтерін
қадағалап, реттеп отырады. Адамның сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз ете
отырып, оның өзгерген орта құбылыстарына бейімделуіне, тіршіліктің қалыпты
жүруіне жауап береді. Бас миының атқаратын ерекше қызметтері: ойлау,
дүниетану, талдау, пікір қалыптастыру арқылы адам сыртқы ортаның
өзгерістеріне бейімделумен қатар, өзін қоршаған ортаға да ықпал жасай
алады. Осындай күрделі қызметтерді мүмкін ететін жүйке жүйесінің құрылысын,
жасушалық құрамын, олардың ерекшеліктерін, қалыптасатын ауытқуларын
түсінудің медицина саласында оқып жүрген студенттер үшін маңызы зор.
Гистология пәнінен қазақ тілінде дайындалып шығарылған оқулықтар әлі де
болса жеткіліксіз. Сондықтан студенттерге, әсіресе Қазақстан
Республикасының 2006 жылы қабылданған бағдарламасына сәйкес оқытылатын
студенттерге гистология 2 жаңа пәні бойынша оқу құралы ретінде ұсынылады.
Төменде осы аттас модуль бойынша дәрістер мен тәжірибелік сабақтардың
тақырыптарының үлгісі берілген. Оқу құралында бұл тақырыптарға қажетті
материалды табуға болады.
Дәрістер тақырыбы
Шеткері жүйке жүйесі. Жұлын. 1 сағат
Бас миы сабауының гистологиясы. Мишық. 1 сағат
Үлкен мидың жарты шарларының қыртысының жасушалық және модульдік
құрылымы..1 сағат
Тәжірибелік сабақтар тақырыбы
Жұлын. Жұлын түйіні, шеткері нерв 3 сағат
Орталық жүйке жүйесі. Мишық. Бас миының қыртысы.. 3сағат
Студенттің өзіндік жұмысы
Балалардың жүйке жүйесінің морфофункциональдық сипаттамасы.
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
Жүйке жүйесі келесі қызметтерді атқарады:
➢ ағзаны ішкі және сыртқы ортамен байланыстыруды қамтамасыз етіп,
сыртқы әлемді немесе мүшелердің жағдайын бейнелеу
➢ ағзадағы барлық ерекше үрдістерді реттеу және басқару
➢ маманданған мүшелердің қызмет атқаруы барысында арақатынасын
қамтамасыз ету, мүшелерді жүйеге біріктіру
➢ мүшелер жүйесін тұтас ағзаға біріктіру
➢ жоғары жүйке қызметін атқару, яғни түйсіну, болжау, жаңалық ашу
сияқты мүмкіндіктерді қамтамасыз ету
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЛОГЕНЕЗДЕГІ ДАМУЫ
Эволюция барысында жүйке жүйесінің күрделенуі жүрді. Жүйке жүйесінің
филогенетикалық дамуында негізгі үш сатыны ажыратуға болады. Дамудың бұл
сатылары қазір өмір сүріп жатқан омыртқалылардың жүйке жүйесінің
құрылысында өз көрінісін тапқан.
1 саты — диффузды жүйке жүйесімен анықталады. Жүйенің бұл құрылысын
ішекқуыстыларда көруге болады. Жасушалар бір-бірімен тұтас тор құрай
байланысқандықтан жүйке жүйесінің бұл құралуын торлы жүйке жүйесі деп
атайды. Жоғары омыртқалыларда аталған жүйенің элементтерін жүйке
өрімдерінде байқауға болады.
2 саты — ганглионарлық немесе түйінді жүйке жүйесінің түзелуі. Жүйке
жүйесінің бұл түрі жазық құрттарда анықталады. Жүйке жасушаларының бір
жерге жиналуының нәтижесінде жүйке орталықтарының – ганглийлердің пайда
болуымен сипатталады. Кейбір құрттарда түйіндердің жұп құрауы бұл жүйенің
күрделі түрі болып табылады, оны жүйке жүйесінің сатылық (баспалдақтық)
түріне жатқызады.
3 саты — хордалыларда анықталатын түтікшелі жүйке жүйесінің пайда
болуы. Жүйкелік түтікшенің қалыптасуымен сипатталады. Омыртқалыларда
түтікшенің алдыңғы бөлігі қарқынды өсіп бас миына айналады. Балықтарда
жоғарғы біріктіруші орталық сопақша ми, ал қосмекенділерде жақсы дамыған
қыртысы бар аралық ми болып табылады. Балықтар мен қосмекенділерде үлкен
жарты шарларда тек йіс сезу ғана іске асырылады.
Құстар мен сүтқоректілерде мидың жарты шарлары жақсы дамыған, бірақ
құстарда ми қыртысы аз жетілген. Ол үлкен жарты шарлардың жоғарғы бетінің
жуандаған аймағы болып анықталады, үстінде жүлгелер болмайды, оның көп
бөлігін жолақты дене құрайды. Бірақ құстардың орталық миының қыртысы өте
жақсы жетілген, ол негізгі көру орталығы болып табылады. Сүтқоректілерде
көру орталығы үлкен жарты шарлардың қыртысында орналасқан, ол аймақта
қыртыс өте жақсы дамып жетілген. Жолақты денеден қыртыстың мөлшері көбірек
болады, қыртыс екінші реттік немесе жаңа жамылғыны құрайды.
Жүйке жүйесі эволюциясының принциптеріне жатады:
1. Жүйке жүйесінің өзгеруі оның ежелгі құрамының тұтасынан қайта
құралуының есебінен көрі, жаңа элементтердің бұрыннан бар құрылымдардың
үстінен түзілуі және жаңадан пайда болған бөлігіне ежелден бар бөліктің
бағынышты болып қалыптасуы арқылы жүреді.
2. Екінші жол жүйке жасушаларының, оның ішінде рефлекторлық доғалардың
ендірме жасушалардың санының және олардың байланыстарының артуы арқылы
жүзеге асыру. Бұл принципті интенсивті деп атайды, ол омыртқалылардың жүйке
жүйесінің дамуында орын алған, ең оңтайлы болып табылады.
3. Үшінші - экстенсивті принцип жасушалардың жалпы саны өзгермей,
олардың көлемі мен өсінділерінің тармақталуының өсуіне негізделген. Жүйке
жүйесі дамуының төменгі сатыларында кездеседі, оңтайлылығы төмен болады.
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ОНТОГЕНЕЗДЕГІ ДАМУЫ
Жүйке жүйесінің даму негізі нейроэктодерма болып табылады. Ол 1)
жүйкелік түтікшеге және 2) жүйкелік айдаршаға дифференцияланады. Жүйкелік
айдарша екі ганглиоздық табақшаға бөлінеді. Жүйке жүйесінің морфогенезінің
негізгі компоненттеріне жатады: 1).эмбрионалдық индукция; 2).радиалды
глияның және хемотропизмге негізделе бағытталған аксондардың нақты орын
ауыстыруы; 3).байланысушы жасушалардың фенотипін тұрақтандыру мақсатындағы
нейрондардың арасындағы нейро-трофикалық арақатынас; 4).жасушалардың
бағдарланған физиологиялық өлімі (апоптоз).
Жүйкелік түтікше бес қабаттан тұрады: ішкі шекаралық мембрана,
эпендималық, мантиялық (плащтық) қабаттардан, шеткі пердеден және сыртқы
шекаралық мембранадан. Эпендималық қабат қарқынды түрде митозбен бөлінетін
вентрикулярлық жасушалардан құралған. Пролиферациясын аяқтаған жасушалар
мантиялық қабатқа орын ауыстырады, бірақ олардың біраз бөлігі орнында қалып
эпендималық глияға негіз болады. Мантиялық қабатқа орын ауыстырған
жасушалардан детерминацияның нәтижесінде екі түрлі жасушалық дифферон
түзеледі: нейрогендік және глиогендік (спонгиогендік). Нейрогенді негізден
нейроциттер, ал глиогендіктен, эпиндималықтан басқа, бүкіл макроглия
жасушалары туындайды. Шеткі перде алғашқы екі қабаттың жасушаларының
өсінділерінен тұрады.
Орталық жүйке жүйесінің барлық жасушаларының пайда болу көзі митозбен
бөліну қабілеті бар вентрикулярлық жасушалар болып табылады. Эпендималық
қабаттың ішінде орын ауыстыру барысында олар пішіндерін өзгертеді. Бөлінуін
аяқтаған нейробластылар, және бөлінуге қабілетті глиобластылар мантиялық
қабатқа ауысады.
Вентрикулярлық жасушалардың біразы эпиндималық қабатта қалып,
эпендималық глияға және оның бір түрі радиалды глияға айналады. Бұл глияның
өсінділерінің бойыменен нейробластылар эпендималық қабаттан жүйкелік
түтікшенің сыртқы қабаттарына ауысады. Бас миының үлкен жарты жарларының
және мишықтың қыртысының түзелуі кезінде нейробластылар мантиялық қабатқа
ғана емес, шеткі пердеге де орын ауыстырғандықтан сұр зат бұл мүшелерде
шеттеп орнығады. Мишықта нейробластылар алмұрт тәрізді жасушалардан тұратын
ганлионарлық қабатты түзейді. Біраздан кейін олардың бір бөлігі кері қайтып
түйіршікті қабатты береді.
Нейробластылардың эмбриогенезде орын ауыстыруының бұзылуы агирияға -
жарты жарлардың қатпарларының аз дамуына әкеледі.
Жұлынның дамуы кезінде нейробластылардың шеткі пердеге ауысуы жүрмейді,
сондықтан сұр зат мантиялық қабаттан түзеліп, шеткі пердеден ақ зат пайда
болады. Жұлын жүйкелік түтікшенің кеуделік бөлігінен дамиды. Жүйкелік
түтікшенің ішінде ликвор ерте пайда болады. Ликвордың кұрамында ақуыз
ересек адамдардікінен көрі 20 есе көп. Ликвор дамып келе жатқан
медуллобластылардың қоректенуін қамтамасыз етеді, әрі оның құрамында
мүшенің дамуында керекті реттеуші факторлар болады. Көбейген
медуллобластылар эпендималық қабаттан мантиялық қабатқа орын ауыстырады.
Мантиялық қабаттан кейін сұр зат, ал шеткі пердеден ақ зат пайда болады.
Сұр заттың алдыңғы бағанында орналасқан нейробластылар қимылдатқыш
нейрондарға айналып моторлық ядроларды түзейді. Олардың аксондары тез өсіп
жұлыннан алдыңғы түбіршік түрінде шығады. Осымен қатар жұлын ганглиінің
нейробластылары сезімтал нейроциттерге айналады, олардың аксондары жұлынның
артқы түбіршігін құрай мантиялық қабатқа кіреді де мотонейрондармен немесе
артқы бағанның интернейрондарымен синапс құрайды.
Бас миының дамуында бірнеше сатыны ажыратады.
1. Үш ми көпіршігінің сатысы. Бұл сатыда бас түтікшесінің алдыңғы бөлігі үш
кеңейме түзейді (эмбриогенездің 4 аптасы) алдыңғы ми (прозенцефалон),
ортаңғы ми (мезенцефалон) және ромб тәрізді ми (ромбэнцефалон).
2. Бес ми көпіршігінің сатысы. Эмбриогенездің 5 аптасында алдыңғы ми 2
бөлікке бөлінеді: ақырғы (телэнцефалон) және көз көпіршіктерімен аралық ми
(диэнцефалон). Ромб тәрізді ми артқы миға және миелэнцефалонға бөлінеді.
Ақырғы мидан көпір және мишық пайда болады. Миелэнцефалоннан сопақша ми
түзеледі.
3. Орын ауыстыру сатысы. Эмбриогенездің 5-10 апталарында өтеді. Бұл
мезгілде ақырғы мидың тез өсуі және дифференциялануы басталады, қыртыстық
және қыртыс асты орталықтар түзеледі.
4. Ми құрылымдарының ішкі дифференцировка сатысы. Эмбриогенездің 10-20
апталарында жүреді. Бас миында жартышарлар оның ең үлкен бөлігіне айналады,
негізгі бөлімдердің; йірімдер мен жалдардың түзелуі жүреді. Мишықтың
құрылысы дефинитивті сипатқа енеді. Бас миының қарқынды миелинденуі,
тікенекті аппараттың қалыптасуы өтеді. Олардың құрылысының қалыптасуы
нәресте туғаннан кейін аяқталады. Бір пирамидалық нейронның үстінде 6000-ға
дейін тікенектер пайда болады.
СОМАЛЫҚ ЖӘНЕ ВЕГЕТАТИВТІК ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕЛЕРІ
Анатомиялық тұрғыдан жүйке жүйесінің екі бөлігін ажыратады:
➢ орталық (ОЖЖ): бас миы және жұлын
➢ шеткері (ШЖЖ): жүйке түйіндері, жүйке бағандары (жүйкелер немесе
жүйкетер) және жүйкелік аяқтамалар
Қызметтік тұрғыдан жүйке жүйесінің екі бөлігін анықтайды.
➢ сомалық (соматикалық)
➢ вегетативтік (автономды)
Сомалық және вегетативтік жүйке жүйелерінің айырмашылығы қызметтік
көрсеткіштерімен ғана шектелмейді. Олардың құрылысы, құрамына кіретін
құрылымдық элементтері де, атап айтсақ жүйкелік ядролары, түйіндері,
бағандары, әрқилы болып келеді. Осыған сәйкес бұл жүйенің құрамындағы
рефлекторлық доғалар да өзгеше болады.
Сомалық жүйке жүйесі сомиттерден дамыған мүшелерді – теріні, қаңқалық
бұлшық еттерді, байламдар мен сіңірлерді жүйкелендіруге қатысады. Бұл
мүшелердің қызметін адам өз қалауынша өзгерте алады.
Вегетативті (немесе автономды) жүйке жүйесі келесі мүшелерді
жүйкелендіре отырып, ағзаның вегетативті қызметтерін қадағалайды: 1)
тамырлардың тонусын және жүректің жұмысын; 2) бронхтардың тонусын; 3)
жылуды өндіру мен сыртқа шығаруды (мысалы тер арқылы); 4) ас қорыту
мүшелерінің моторикасын және сөл бөлуін, сонымен бірге зәр шығару
жолдарының моторикасын; 5) көздің жазық бұлшық еттерінің тонусын. Бұл
қызметтерді адам өз қалауынша өзгерте алмайды, сондықтан да оны автономды
дейді.
Вегетативті жүйке жүйесі, өз кезегінде, екіге бөлінеді: симпатикалық
және парасимпатикалық.
Әдетте мүшеге бұл екі жүйенің де эффекторлық талшықтары келіп,
тітіркену кезінде бір - біріне қарама - қарсы ықпал көрсетеді.
Симпатикалық жүйке жүйесі ағзаны шұғыл өзгеріске бейімдеуге қатысады.
Мысалы, терінің және ішкі мүшелердің тамырларының қысылуының, жүрек
соғуының артуының әсерінен қанның қысымы көтеріледі; бронхтардың кеңеюіне
байланысты тыныс алу белсенділігі жоғарылайды; энергия өндіру, онымен қатар
дене қызуы және жылу бөлу артады; ас қорыту мүшелерінің моторикасы мен өнім
өндіру қабілеті төмендейді, зәр шығару азаяды; көз қарашығы кеңейеді.
Парасимпатикалық жүйке жүйесі қалпына келу үрдістерін қамтамасыз етеді:
тамырлардың тонусы мен жүректің жұмысы төмендейді; бронхтардың кішіреюіне
байланысты тыныс алу әлсірейді; энергияны өндіру баяулайды (тер бөлуге
парасимпатикалық жүйке жүйесі ықпал жасамайды); ас қорыту жүйесі
мүшелерінің қызметі артады, зәр бөлу белсенді түрде жүреді; көз қарашығы
кішірейіп, цилиарлық бұлшық еттер жиырылады.
Орталық және шеткері жүйке жүйелерінің морфологиялық құрылымының
негізінде нейрондардың өздерінің қызметін атқару үшін ансамбльдерге бірігуі
немесе интеграциясы жатады. Нейрондардың интеграциясы нәтижесінде
рефлекторлық доғалар түзеледі.
Рефлекторлық доға дегеніміз ағзаның белгілі сыртқы немесе ішкі
тітіркендіруге жауап беруін қамтамасыз ететін сезімтал, ассоциативті
(ендірме) және қимылдатқыш нейрондардың тізбегі. Сомалық жүйеге тән
рефлекторлық доға (1сурет) келесі нейрондардан құралады.
Сезімтал нейрондардың денесі үнемі жүйке түйіндерінде, яғни жүйке
жүйесінің шеткері бөлігінде орналасады. Мысалы, жұлынның артқы
түбіршектерінің бойында орналасқан жұлын түйіндері, немесе бассүйек-ми
жүйкелерінің бойында орналасқан бастың сезімтал түйіндері (жұлын
түйіндерінің аналогтары). Ганглийлердің екеуінде де анықталатын нейрондар
жалған униполярлы, өйткені олардың денесінен шығатын дендрит және аксон бір-
біріне өте жақын орналасқан.
Рецепторлық нейрондардың сезімтал аяқтамалары сомалық мүшелерде
орналасады. Ал дендриттері аяқтамалардан аралас жүйкелерінің құрамында
шығып, жұлынның артқы түбіршектерімен бірге нейронның денесіне барады.
Сезімтал нейрондардың аксоны жұлынға кіреді. Кейбір жағдайда олар жұлынның
сол аймағында ассоциативті нейрондарда аяқталады, кейде сезімтал нейронның
аксоны жұлынның артқы бағандарының құрамында сопақша мидың ядроларына дейін
көтеріледі.
Ассоциативті жасушалардың денелері сомалық рефлекторлық доғаларда
орталық жүйке жүйесінің сұр затында анықталады. Бірінші ассоциативті
нейронның денесі жұлынның алдыңғы немесе артқы мүйіздерінің бірінде немесе
сопақша мидың ядроларында орналасады. Доғаның құрамына кіретін келесі
ассоциативті нейрондардың денелері орталық жүйке жүйесінің басқа
бөлімдерінде болуы мүмкін. Оның ішінде бас миының қыртыс асты ядроларында
және мидың үлкен жартышарларының
1. сурет. Қарапайым рефлекторлық доға
1. терідегі рецептор
2. дендрит
3. сезімтал нейронның денесі
4. сезімтал нейронның аксоны
5. ендірме нейрон
6. қимылдатқыш нейронның денесі
7. қимылдатқыш нейронның аксоны
8. бұлшық еттегі қимылдатқыш жүйкелік аяқтама
қыртысында да кездеседі. Ассоциативті нейрондардың дендриттері әдетте қысқа
болып келеді, сондықтан нейронның денесі орналасқан орталық жүйке жүйесінің
сұр затының аймағында жатады. Ассоциативті жүйке жасушасының аксоны
көбінесе алдыңғы мүйіздің эффекторлық нейрондарына тура барады немесе көрші
аймаққа дейін созылады, кейде басқа ассоциативті нейрондарға жалғасады.
Кейінгі жағдайда бас миына дейін баруы мүмкін.
Эффекторлық нейрондар сомалық жүйке жүйесінде қимылдатқыш немесе
моторлық (мотонейрондар) деп аталады. Олар қаңқалық бұлшық еттерді
жүйкелендіруге қатысып, қозғалысты қамтамасыз етеді. Бұл нейрондардың
дендриттері ассоциативті жасушалардың дендриттеріне ұқсас қысқа болады.
Ассоциативті нейрондардан келетін жүйкелік импульс мотонейрондардың
денесіне көбінесе аксосомалық синапстар арқылы жеткізіледі, ал дендриттер
арқылы импульстің аз бөлігі ғана жетеді. Мотонейрондардың денелері жұлынның
алдыңғы мүйіздерінде және бас миы бағанының бассүйек-ми жүйкелерінің
ядроларында орналасады.
Бірінші жағдайда аксондар жұлыннан оның алдыңғы түбіршегінің құрамында
шығады, сосын аралас жүйкемен бірге жүріп, қаңқалық бұлшық етте моторлық
табақшаны (түйіншекті) түзеуге қатысады.
Осының нәтижесінде жұлынның немесе бас миы бағанының деңгейінде
үшнейронды рефлекторлық доғаның көмегімен шартты емес қимыл рефлексі іске
асырылады. Орталық жүйке жүйесінің төменгі бөлімдерінің төмен және жоғары
өрлейтін байланыстарының арқасында қабылданған тітіркенуді талдап, оған
саналы қозғалу түрінде жауап береді.
ВЕГЕТАТИВТІ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАРЫ
Вегетативті жүйке жүйесінің құрылымының ерекшеліктері болады:
Ассоциативті нейрондар вегетативті рефлекторлық доғалардың ассоциативті
(орталық) бөлімдерін түзейді, олар жұлынның және бас миы бағанының белгілі
аймақтарында ғана орналасады.
Эффекторлық нейрондар орталық жүйке жүйесінен тыс орналасқан, олар
вегетативті жүйке ганглийлерінің құрамында болады.
Аталған түйіндерде вегетативті жүйке талшықтарының екі түрін ажыратады:
I. Ганглийге келетін преганглионарлық талшықтар ассоциативті
нейрондардың аксондарынан құралады, құрылысы бойынша миелинді болып келеді.
II. Ганглийден шығатын постганглинарлық талшықтар эффекторлық
нейрондардың аксондарынан тұрады, құрылысы жағынан көбінесе миелинсіз
болады.
Вегетативті ганглийлерде (симпатикалық және парасимпатикалық)
медиаторлық қызметті ацетилхолин атқарады. Медиатордың көмегімен қозу
преганглионарлық талшықтан эффекторлық нейронға жеткізіледі.
Постганглионарлық талшықтардың аяқтамаларында медиаторлар әртүрлі болады:
парасимпатикалық жүйеде ацетилхолин, ал симпатикалық жүйеде — норадреналин
бөлінеді.
СИМПАТИКАЛЫҚ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАРЫ
Симпатикалық жүйке жүйесінің рефлекторлық доғаларының ерекшеліктеріне
тоқталсақ:
Рецепторлық нейрондардың сезімтал аяқтамалары ішкі мүшелерде және
тамырлардың қабырғасында орналасады (2сурет). Бұл нейрондардың қалған
бөлімдерінің орналасуы әдеттегідей болады: дендриттері аралас жүйкелердің
құрамында жүреді, ал нейрондардың денесі жұлын түйіндерінде немесе бас-ми
жүйкетерінің ганглийлерінде орнығады.
2 сурет. Симпатикалық рефлекторлық доға [В. Г. Елисеев., Ю.И. Афанасьев,
Е.Ф. Котовский бойынша]
1А – жүйкеленетін мүшедегі сезімтал нейронның ұштары
1 – аралас жүйке құрамындағы сезімтал нейронның дендриттері
2 – сезімтал нейронның денесі
3- сезімтал нейронның дендриті
4 – жұлынның бүйірлік мүйізі
4А – симпатикалық жүйке жүйесінің ассоциативтік нейронының денесі
5 – ассоциативтік нейрондардың аксондары
6 – жұлынның алдыңғы түбіршігі
7 – жұп симпатикалық бағандар түйіні
8 – симпатикалық өрімдер түйіні
9 – мүшеішілік немесе интрамуральды түйін
10 – постганглионарлық талшықтар (симпатикалық жүйке)
11 – жүйкеленетін мүше
Ассоциативті (орталық) нейрондардың денесі жұлынның бүйірлік
мүйіздерінде – барлық кеуделік (ТI -ТХ11) және жоғарғы үш белдік (LI –
LIII) сегменттер деңгейінде орналасады. Осы жерден олар барлық қызметтердің
атқарылуын басқарады. Ассоциативті нейрондардың аксондары преганглионарлық
миелинді талшықтарды түзейді де, басында жұлынның алдыңғы түбіршегінің
құрамында болады, біраздан кейін оның құрамынан ақ байланыстырушы
бұтақтармен бірге шығып симпатикалық бағанның түйіндеріне барып аяқталады,
кейде олардан өтіп басқа симпатикалық ганглийлерге жетеді.
Эффекторлық нейрондардың денесі келесі симпатикалық түйіндерде: жұп
симпатикалық бағанның, симпатикалық өрімнің түйіндерінде, кейде мүшеішілік
(интрамуральды) түйіндерде орналасады. Аталған түйіндерден шығатын
эффекторлық нейрондардың аксондары постганглионарлық миелинсіз талшықтардың
құрамында болады. Олардың көп бөлігі ішкі мүшелерге барып мүшелерде
симпатикалық жүйкелерді түзейді. Сонымен қатар симпатикалық сабаудың
постганглионарлық талшықтарының біраз бөлігі сұр байланыстырушы бұтақтардың
құрамында сомалық жүйкелерге қайта оралады да, тамырларға, бездерге және
жазық бұлшық еттерге барады.
ПАРАСИМПАТИКАЛЫҚ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАРЫ
Парасимпатикалық жүйеде рецепторлық нейрондардың денесі жұлын
түйіндерінде немесе бас-ми жүйкелерімен байланысты ганглийлерде орналасады.
Ассоциативті (орталық) нейрондардың денелері бас миы бағанының бірнеше
ядроларында және жұлынның сегізкөз бен құйымшақтық сегменттерінің
кейбіреулерінің (SІІ - СоІІІ). аралық аймағында ғана орналасады. Бұл
нейрондардың аксондары преганглионарлық миелинді талшықтарды құрайды. Ми
сабауынан бұл талшықтар бассүйек-ми жүйкелерінің құрамында шығып, ішкі
мүшелер мен тамырлардың көп бөлігін жүйкелендіруге қатысады. Жұлынның
төменгі сегменттерінен парасимпатикалық талшықтар сегізкөз өрімі арқылы
өтіп кіші жамбас қуысында орналасқан мүшелерді жүйкелендіруге қатысады.
Эффекторлық парасимпатикалық нейрондардың денесі мүшеішілік
(интрамуральды) түйіндерде орналасады немесе мүше қасында түйін түзейді
(сәйкес өрімдердің құрамында). Жасушалардың аксондары мен дендриттері басқа
нейрондарға қарағанда қысқарақ болып келеді. Ассоциативті нейрондардың
аксондары осы жерде аяқталады.
Аталған рефлекторлық доғалар орталық жүйке жүйесі арқылы тұйықталады,
сондықтан орталық доғалар деп аталады. Вегетативті жүйке жүйесінің
құрамында шеткері (жергілікті) рефлекторлық доғалар ажыратылады. Олар тек
интрамуральды түйіндер арқылы тұйықталады.
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮЗІЛУІ
Нейрон тізбектерінің қызмет атқару ерекшелігіне орай үш түрін
ажыратады:
1) Иерархиялық - оларда бағынышты, төмен орналасқан нейрондар жоғарыда
орналасқан - бағындырушылармен байланысады
2) Локальді - белгілі бір мүшенің шегінде түзелетін нейрондық
байланыстар
3) Дивергентті-конвергентті - немесе жүйкелік орталықтар.
Жүйкелік орталықтарда нейроциттер бір-бірімен синапстар түзей отырып
байланысады, ол жерде мәліметтің талдануы, синтезі өтіп, оған жауап
қалыптастырылады. Жүйкелік орталықтарда келесі бөліктерді ажыратады:
1) афферентті кіріс
2) эфферентті шығыс
3) мәліметті өңдеу аймағы.
Жүйке орталықтары нейроциттердің, нейроглияның, тамырлардың, әсіресе
микроайналым арнасының тұрақты комплексімен сипатталады.
Құрылымдық- қызметтік құрылымына орай жүйке орталықтарының үш түрін
ажыратады:
1. Ядролық типті жүйке орталықтары. Нейрондар мен олардың арасындағы
синапстардың тығыз орналасуымен сипатталады. Бұл жерде конвергентті және
дивергентті синапстар болады.
Қозу конвергенциясы - бір нейронда көптеген нейроциттер синапстар
құрайды. Конвергентті синапстар афферентті нейронға қозудың түйісуін және
алынған мәліметтің өнделуін қамтамасыз етеді. Қозу дивергенциясы - бір
нейронның қозуының көптеген нейрондарға таралуы. Ядролық типті жүйке
орталығының мысалы ретінде бас миы мен жұлын ядроларын атауға болады.
2. Торлы немесе ретикулярлы типті орталықтар. Оған, мысалы, ретикулярлық
түзіліс (формация) жатады. Бұл орталықтарда жүйкелік талшықтар әртүрлі
бағытта орналасып, үшөлшемді торды құрайды. Тордың арасында ядроларды
түзейтін кіші, орташа, үлкен көлемді нейрондар орналасады. Ретикулярлық
түзілістің нейрондары сезімтал құрылымдардан келетін көптеген афферентті
кірістері және кең эфферентті проекциялары бар. Кейбір авторлар бұл
құрылымды ядролық типті жүйке орталығына жатқызады.
3. Экрандық немесе қыртыстық жүйке орталықтары. Олар нейрондарының
геометриалық дұрыс қабаттар құрай орналасуымен және бір жазықтықтық
синаптикалық аймағымен сипатталады.
Бұл орталықтар қызметі жағынан бірдей көптеген нейрондарға түскен
қозудың күшті дивергенциясын қамтамасыз етеді де айқын талдау жүргізуге
көмектеседі. Экрандық жүйкелік орталықтарға үлкен жарты шарлардың қыртысы,
мишықтың қыртысы, көздің торлы қабықшасы жатады.
Жүйкелік ансамбльдердің жұмысында кері байланыстың болуы маңызды фактор
болып табылады. Ол ассоциативті нейрондармен байланыс құратын аксондардың
коллатералдерімен қамтамасыз етіледі. Орталық жүйке жүйесін үш қабатқа
(этажға) бөлуге болады. Бірінші деңгей жұлыннан тұрады. Онда рефлекторлық
қимыл орталықтары орналасады. Екінші және үшінші деңгейлер бас миында
болады. Екінші қабатқа бас миының сабауы, қыртыс асты құрылымдары жатады.
Ол күрделі кимыл-қозғалысты реттейді, мысалы жүруді. Бұл жерде қимылдың
мағыналы болуы реттеледі, вегетативті қызметтермен сәйкестендіріледі.
Үшінші қабатты үлкен жарты шарлардың қыртысы құрайды.
ЖҮЙКЕ ТҮЙІНДЕРІ (ЖҮЙКЕЛІК ГАНГЛИЙЛЕР)
Жүйкелік түйіндердің (ганглийлердің) үш түрін ажыратуға болады: сезімтал,
симпатикалық және парасимпатикалық (интрамуральдық).
СЕЗІМТАЛ ГАНГЛИЙЛЕР
Сезімтал ганглийдің екі түрін ажыратады: жұлынның және бассүйек-ми
жүйкелерінің (V, VII, VIII, IX, X) ганглийлері.
Дамуы. Сезімтал түйіндер ганглиозды табақшаның жасушаларынан дамиды.
Олардан нейробластылар және глиобластылар түзеледі. Басында жұлын
ганглиінің нейроциттері биполярлы болады. Кейінірек өсінділердің
проксималды бөліктері тез өсе келіп бірігіп кетеді де жалған униполярлы
нейроцит пайда болады.
Орналасуы. Жұлынның екі жағынан әрбір сегменттен алдыңғы және артқы
түбіршектер шығады. Алдыңғы түбіршікті қимылдатқыш және вегетативтік жүйке
жүйесінің орталық (ассоциативтік) нейрондарының аксондары құрайды. Бұл
өсінділер арқылы жұлыннан эфферентті импульстарды шеткері мүшелерге
жеткізеді. Артқы түбіршікті түзейтін сезімтал нейрондардың өсінділері
(3сурет) афферентті импульстерді шеткері рецепторлардан жұлынға немесе
сопақша миға әкеледі. Біраздан кейін екі түбіршік бірігіп жұлынның аралас
жүйкесін береді. Екі түбіршіктің қосылған аймағын жұлын жүйкесінің
бифуркациясы деп те атайды. Жұлын ганглиі осы аталған бифуркацияға жақын
орналасқан артқы түбіршіктің бойындағы сопақша пішінді жуандау түйін
түрінде анықталады. Жұлын жүйкесінің құрамына сезімтал нейроциттер тобы
келіп орнығады.
Құрылысы. Сыртынан ганглийлер дәнекер тіндік капсуламен қапталған. Одан
түйіннің ішіне қарай жұқа қабаттар кіреді. Қабаттардың бойымен мүшеге қан
тамырлары өтеді. Жұлын ганглиінің нейрондары мүшенің шетіне қарай топтаса
орналасады, ал өсінділері жүйкелік талшық түрінде түйіннің ортасымен өтеді.
Түйіннің нейрондары қызметі бойынша сезімтал болып келеді. Олардың екі
түрін ажыратуға болады: күңгірт түсті ұсақ және ашық түсті ірі көлемді
жасушалар.
Күңгірт ұсақ нейрондар вегетативті ганглийде, ал ірі ашық жасушалар
соматикалық түйіндерде орналасады деп есептеледі. Жалған униполярлық
нейронның денесінен бір өсінді шығып екіге бөлінеді. Шетте орналасқан
өсіндісі - дендрит, ол рецептормен аяқталады. Орталық өсіндісі – аксон. Ол
артқы мүйіз арқылы жұлынға кіреді де Лиссауэрдің шеткері аймағына барып екі
тармаққа бөлінеді: қысқа төмен кететін және ұзын жоғары өрлейтін. Бұл
тармақтардан жіңішкерек бұтақшалар шығып жұлынның әр деңгейінде желатин
тәрізді субстанцияның (заттың) ассоциативті нейрондарымен байланысады.
Кейбір жалған униполярлы нейрондар бірден мотонейрондармен түйіседі. Жалған
униполярлы нейрондарды сыртынан мантиялық олигодендроциттер немесе
сателлиттер қоршап жатады. Мантиялық жасушалардың көлемі кіші, ядролары
ұсақ дөңгелек пішінді болып келеді. Олардың кейде базальдық мембраналары
анықталады. Кейбір түйіндерде, мысалы йірімді және кіреберістік
ганглийлерде, сезімтал нейрондар құрылысы бойынша биполярлы.
Нейромедиаторлық қызметті сезімтал гаглийлерде ацетилхолин, глутамат, Р-
заты, соматостатин, холецистокинин атқарады. Ол жерде гастрин және
вазоинтестинальды полипептид де табылды. Р затының көмегімен сезімтал
нейронның аксонынан спиноталамикалық жолдың аксондарына ауырсыну
жеткізіледі. Ал осы ауырсынуды өткізбейтін ендірме жасушалардың өндіретін
екінші нейропептиді энкефалин. Жасушалардың, жүйке талшықтарының араларында
қалыңдығы әртүрлі дәнекер тіннің қабаттары болады.
Бассүйек-ми жүйкелерінің бойында орналасқан сезімтал түйіндердің
құрылысы да жоғарыдай.
3 сурет. Жұлын түйіні (ганглиі)
1. жалған униполярлы нейрондар
2. жұлынның артқы түбіршігі
3. жұлынның алдыңғы түбіршігі
4. аралас жүйке
СИМПАТИКАЛЫҚ ТҮЙІНДЕР
Симпатикалық түйіндер жұп симпатикалық бағанда және құрсақ қуы-сындағы
симпатикалық өрімдерде болады. Түйіннің сыртынан дәнекер тін-нен тұратын
капсула қаптап тұрады. Капсуладан түйіннің ішіне кірген дәне-кер тін
қабаттары мүшенің стромасын түзейді. Строманың ішінде нейрон-дардың денесі
әр түрлі орналасады, бұл жерде жұлын түйініндегідей белгілі бір тәртіппен
орнығу байқалмайды. Ганглийдің құрамында нейрондардың екі түрі ажыратылады.
Негізгі түрі симпатикалық жүйке жүйесінің эффекторлық нейроны, қосымша
нейрон кіші белсенді флуорестенуші (КБФ) жасушалар. Эффекторлық нейрондар
құрылысы бойынша мультиполярлы, олардың аксоны ұзын, ал дендриттері қысқа
болып келеді.
Түйінге жұлынның симпатикалық түйіндерінен шығатын преганглионарлық
(миелинді) талшықтар келіп эффекторлық нейрондардың денелерімен немесе
дендриттерімен холинергиялық синапстар құрайды. Әдетте бір нейронға бірнеше
преганглионарлық талшықтар келіп түйіседі. Эффекторлық нейрондардың
аксондары түйіннен шығып мүшеге келеді де адренергиялық синапстар түзейді.
Әрбір нейронның денесін сателлит жасушалар, базальды мембрана, жұқа дәнекер
тін қабаттары қошап жатады.
Кіші белсенді флуорестенуші жасушалар преганглионарлық талшықтардан
эффекторлық нейрондарға келген импульсты тежеу арқылы симпатикалық
реакцияны шектейді деп есептеледі.
ИНТРАМУРАЛЬДЫ ТҮЙІНДЕР ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ ВЕГЕТАТИВТІ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАР
Интрамуральды ганглий мүшенің ортасында жүйкелік жасушалардың жиынтығы
түрінде анықталады. Түйінде орналасқан нейрондардың көлем-дері үлкен,
цитоплазмасы базофильді, ядролары ашық түсті болады. Оларды сыртынан
әдеттегідей глиальдық сателлит жасушалар және дәнекер тін қа-баты қоршап
жатады. Атқаратын қызметтеріне байланысты бұл жасу-шалардың үш түрі
жіктеледі: эффекторлық, аффекторлық, ассоциативтік.
Эффекторлық жасушаларға бірінші типті немесе ұзын аксонды нейрондар
жатқызылады. Олар преганглионарлық талшықтардан холинергиялық синапста
импульсті қабылдап алып, орналасқан мүшесінің құрамындағы жұмыскер
құрылымдарға (мысалы бұлшық ет жасушасына) жеткізеді. Бұл нейрондардың
аксондарының ұзындығы симпатикалық және сомалық жүйке жүйелерінің
эффекторлық жасушаларының аксондарынан көп қысқа болып келеді. Ұзын аксонды
деп аталуы интрамуральды түйіннің өзінің ішіндегі басқа жасушалармен
салыстырғанда ғана мүмкін. Түйіннің эффекторлық жасушаларының көбі
парасимпатикалық жүйке жүйесіне жатады. Оларда медиаторлық қызметті
ацетилхолин атқарады. Кейбір мүшелердің интрамуральды ганглийлерінде
симпатикалық жүйке жүйесінің эффекторлық жасушалары да болады. Бұл жерде
түзелетін синапстарда норадреналин бөлінеді.
Түйіннің құрамында басқадай да нейрондар кездеседі: сезімтал,
ассоциативті.
Сезімтал нейрондар немесе екінші типті (өсінділері біркелкі) жасуша.
Құрылысы бойынша бұл жасушалар мультиполярлы болып келеді. Дендриттерінен
мүшеде сезімтал жүйкелік аяқтамалар түзеледі. Олардан алынған мәлімет
тікелей осы түйіннің эффекторлық жасушасына жеткізіледі. Сипатталған доға
екі нейронды шеткері (жергілікті) доға, оның бүкіл нейрондары орталық жүйке
жүйесінен тыс орналасқан.
Ассоциативті нейрондар немесе үшінші типті жасушалар. Олар түйіннің
сезімтал жасушаларынан мәлімет алып, алынған импульсті көрші интрамуральды
түйіндерге апарады. Осының нәтижесінде күрделі, құрамында үш немесе одан
көп нейрондары бар рефлекторлық доғалар қалыптасады, бірақ олар да
жергілікті болып қалады.
ШЕТКЕРІ НЕРВ (ЖҮЙКЕ)
Шеткері нервтер миелинді және миелінсіз талшықтардан, дәнекер тіннен
тұрады. Қызметтік жағынан сезімтал, қимылдатқыш, және аралас болып
бөлінеді. Нервтің құрамында эндоневрий, периневрий, эпиневрий
ажыратылады (4сурет). Эндоневрий борпылдақ дәнекер тінінің жұқа
қабатшасынан тұрады. Ол оксифильді болып келеді, құрамында аздаған
фибробластылар кездеседі. Периневрий жүйке талшықтарының шоғырларын қоршай
орналасқан дәнекер тіннен түзелген. Оның құрамында бес-алты қабат
фибробластылар, коллаген жіпшелері, қан тамырлары, май жасушалары болады.
Периневрийде тіндік сұйықтықпен толтырылған әрі екі қатарлы бірқабатты
жазық эпителиймен қапталған периневралды қеңістік болады. Бұл кеңістік
арқылы инфекцияның, токсиннің жайылуы мүмкін. Эпиневрий жүйкені сыртынан
қаптап тұратын дәнекер тіндік қабықша. Оның құрамында қан тамырлары және
май жасушаларының жиынтығы болады.
Нервтің қалпына келуі оның құрамына кіретін жүйкелік талшықтардың,
строманың қалпына келу қабілетімен және олардың арақатынасымен анықталады.
Жүйкенің құрамына кіретін жүйкелік талшықтар миелинді және миелинсіз
болуы мүмкін. Миелинді жүйке талшығының ортасында осьтік цилиндр, оның
сыртында миелин қабықшасы ажыратылады. Аралас жүйкенің құрамындағы осьтік
цилиндр келесі құрылымдардан тұруы мүмкін:
➢ сезімтал нейронның дендриті
➢ сомалық жүйке жүйесінің эффекторлық нейронының аксоны
➢ вегетативті жүйке жүйесінің ассоциативті нейронының аксоны
➢ симпатикалық жүйке жүйесінің эффекторлық нейронының аксоны.
Алғашқы үшеуінде жүйке талшығы миелинді болады. Ал ақырғысы миелин-сіз
талшыққа жатады, сондықтан ол жерде осьтік цилиндрдің бірнеше болуы мүмкін.
4 сурет. Шеткері нервтің (жүйкенің) көлденең кесіндісі
1. периневрий
2. эпиневрий
3. эндоневрий
4. қан тамырлары
БАС МИЫ МЕН ЖҰЛЫННЫҢ ҚАБЫҚШАЛАРЫ
Бас миы мен жұлынды сыртынан үш қабықша жауып тұрады: жұмсақ, торлы
және қатты. Жұмсақ қабықша мидың затын жауып жатады, екеуінің арасында тек
шеткері глиальды мембрана ғана бар. Қабықшаның құрамында миға қоректік
заттарды жеткізіп отыратын қан тамырлары, сонымен қатар жүйкелік талшықтар,
жүйкелік аяқтамалар және жеке орналасқан жүйкелік жасушалар анықталады.
Торлы қабықша борпылдақ дәнекер тіннің өте нәзік қабаты болып табылады.
Торлы қабықша мен мидың жұмсақ қабықшаларының арасында торлы қабықасты
(субарахноидальдық) кеңістігі орналасқан. Кеңістік ми қарыншаларымен
байланысады, ішінде цереброспинальдық сұйықтық болады. Қатты ми қабықшасы
тығыз талшықты дәнекер тіннен құралған, оның құрамында эластикалық
талшықтар мол болады. Бассүйек ішінде ол сүйек үсті қабығымен тығыз
бірігеді. Жұлын каналында қатты қабықша омыртқалардың периостілерінен қуысы
борпылдақ талшықты пішінделмеген дәнекер тінмен толтырылған эпидуральдық
кеңістікпен бөлінген. Бұл қатты қабықшаға аздап қозғалуға мүмкіндік береді.
Субдуральды кеңістікте аз мөлшерде сұйықтық болады.
ЖҰЛЫН
Жұлын омыртқа бағанының ішіндегі каналда орналасқан жуан арқан тәрізді
болып келеді. Ұзындығы ер адамдарда шамамен 45 сантиметрге, әйелдерде 41 -
42 сантиметрге жетеді. Жуандығы ұзына бойына әртүрлі. Мойын және бел
аймақтарында қол мен аяқтарға қарай шығатын жүйкелерге байланысты оның
жуандаған аймақтары болады. Жұлынның алдыңғы, артқы және бүйірлік
бөліктерін ажыратады. Әрбір омыртқа деңгейінде жұлын сегменттерге бөлінеді.
Жұлын барлығы 31 сегменттерден тұрады. Сегмент жұлынның құрылымдық -
қызметтік бірлігі болып есептеледі. Бір сегмент деңгейінде кейбір
рефлекторлық доғалар іске асырылады.
Жұлынның көлденең кесіндісінде оның ақ және сұр заттарын ажыратады. Сұр
зат ақ заттың ортасында орнасып, Н әрпіне немесе қанатын жайған көбелекке
ұқсас болып келеді. Олар көлденең кесіндіде алдыңғы, артқы және бүйірлік
мүйіздерді құрайды (5сурет).
Ақ затта үш жұп бағандарды ажыратады: артқы – артқы тосқауылмен артқы
мүйіздердің арасында; бүйірлік – алдыңғы және артқы мүйіздердің арасында;
алдыңғы – алдыңғы мүйіздермен алдыңғы саңылау арасында орналасады. Артқы
тосқауыл мен алдыңғы саңылау жұлынды екі симметриялық бөлікке бөліп тұрады.
Олар алдыңғы және артқы біріккен ақ зат арқылы қосылады.
Жұлынның ақ заты көбінесе миелінді және миелінсіз жүйке
5сурет. Жұлынның құрылысы
А. сұр зат
1. артқы мүйіз 3. алдыңғы мүйіз
2. бүйірлік мүйіз Б. ақ зат
талшықтарынан және тіректік нейроглиялдық аппараттан құралады.
Жүйкелік талшықтар ақ заттың құрамында өткізу жолдарын түзейді. Бұл
жолдар белгілі рефлекторлық доғалардың бөлігі болып табылады:
1. Жұлынның меншікті рефлекторлық аппаратының жолдары
(проприоспинальды). Олар жұлынның интернейрондарының аксондарынан тұрып,
қысқа және ұзын болып бөлінеді.
Проприоспинальды нейрондардың аксондары жұлынның ақ затына кіріп,
жоғары өрлейтін және төмен кететін тармақтарға бөлініп, сұр заттың қасымен
өтеді. Сұр затқа кіргеннен соң олар ендірме және моторлық нейрондарда
синапстар құрайды.
2. Супраспинальдық өткізу жолдары жұлыннан шығып оны бас миының
құрылымдарымен байланыстырады. Ол екіге бөлінеді: жоғары өрлейтін
спиноцеребралдық және төмен кететін цереброспинальдық жолдар.
Спиноцеребральдық өткізу жолдары сезімтал мәліметтерді денеден және ішкі
мүшелерден бас миына әкеледі.
Цереброспиналды төмен кететін жолдар бас миын жұлынмен байланыстырады
және орталық жүйке жүйесінің жоғары бөліктерінің жұлынның сегментарлық
аппаратының жұмысын реттейді.
Цереброспинальды жолдар жұлынды бас миымен байланыстырып, орталық жүйке
жүйесінің жоғарғы бөлімдерінің жұлынның сегментарлық аппаратын қадағалауын
қамтамасыз етеді. Микроскопиялық тұрғыдан көршілес талшықтардың құрылысының
бір-бірінен айырмашылықтары жоқ. Оларды анықтау және зерттеу
экспериментальды кесу арқылы ғана іске асырылады. Жоғары өрлеуші (сезгіш)
өткізу жолдарына нәзік буда (Голля жолы) және сына тәрізді жіпше (Бурдах
жолы), дорзальдық латеральды жол, жұлын-мишықтық дорзальды жол (Флексиг
жолы), жұлын-мишықтық вентральды жол (Говерс жолы), жұлын-таламустық
дорзальды жол, жұлын-жамылғылық жол, жұлын-таламустық вентральды жол
жатады. Төмен кететін (қимылдатқыш) өткізу жолдарына қыртыс-жұлындық
латеральды (пирамидалық) жол, қызыл ядро-жұлындық (Манаков жолы) жол,
кіреберіс-жұлындық дорзальды жол, оливо-жұлындық (Гельвег жолы) жол, тор-
жұлындық жол, кіреберіс-жұлындық вентральдық жол, жамылғы-жұлындық жол,
қыртыс-жұлындық (пирамидалық) жол жатқызылады. Төмен кететін
цереброспинальдық жолдарды пирамидалық және экстрапирамидалық деп бөледі.
Пирамидалық жүйені бас миының үлкен жарты шарларының пирамидалық
жасушаларының аксондары түзейді. Пирамидалық жүйенің жүйкелік талшықтарының
біраз бөлігі сопақша мидың, біраз бөлігі жұлынның деңгейінде қиылыстар
құрайды, осының нәтижесінде латеральды және вентральды кортикоспинальды
жолдар қалыптасады. Олардың терминальдары алдыңғы мүйіздің
мотонейрондарында немесе артқы мүйіздің интернейрондарында синапстар
түзейді. Пирамидалық жүйе қаңқалық бұлшық еттің қимыл-қозғалысының дәлдігін
қадағалайды.
Экстрапирамидалық жүйе қаңқалық бұлшық еттің тонусын сақтауға, дененің
тепе-теңдігін және кеңістіктегі жағдайын тұрақтандыруға қатысатын бұлшық
еттердің жұмысын реттеуге жауапты. Оны денелері сопақша мидың және көпірдің
ядроларында орналасқан нейрондардың аксондары құрайды. Аксондар алдыңғы
мүйіздердің мотонейрондарында және артқы мүйіздердің ендірме нейрондарында
аяқталады.
Жұлынның ақ затының вентральды бөлігінде филогенез барысында ертерек
пайда болған талшықтар болады (ескі жұлын), ал жұлынның дорзальды
бөлігінде филогенетикалық тұрғыдан жасырақ талшықтар (жас жұлын)
анықталады. Біріншілер үлкен сезімтал аймақтардан алынған мәліметтерді жас
жұлын аймағымен салыстырғанда сәл баяулау жылдамдықпен бас миының сабау
бөлігіне жеткізеді, ал екіншілері аз ғана сезім аймағынан (тактильді,
бұлшық еттерден, буындардан келетін импульстер) шыққан мәліметтерді өте
жоғары жылдамдықпен бас миының қыртысына апарады.
Жұлынның сұр заты мультиполярлық нейрондардан, миелінсіз, миелінді
жүйкелік талшықтардан және нейроглиядан (эпендимоглиоциттер,
олигодендроглиоциттер, плазмалық астроциттер, глиалдық макрофагтар) тұрады.
Жұлынның нейрондарының арасы жүйкелік талшықтардан және глиоциттердің
өсінділерінен түзеліп, нейропил деп аталады. Сұр заттың ортасында жұлынның
орталық каналы орналасқан.
Адамның жұлынында орналасқан нейрондардың жалпы саны 13-14 миллиондай
болады. Олардың үш пайызы қимылдатқыш, қалған тоқсан жеті пайызы сезімтал
нейрондар болып табылады. Жұлынның барлық нейрондары жұлынның ішіндегі
орналасуы мен құрылысына орай үшке бөлінеді:
1. Түбіршікті жасушаларға мотонейрондар және латералды аралық ядроның
вегетативті нейрондары жатады. Олардың аксоны жұлыннан шығып оның алдыңғы
түбіршіктерін құрайды.
2. Ішкі жасушалардың аксондары жұлынның сұр затының нейрондарында синапстар
түзейді. Бұлар ассоциативті нейрондарға жатады.
3. Шоғырлы нейрондардың аксондары жұлынның ақ затына шығып, сол жерде
шоғырлар түзейді.
Жұлын жасушаларын қызметтік тұрғыдан да үшке бөледі. Олар сезімтал,
қимылдатқыш және ассоциативтік нейрондар.
Сезімтал нейрондар көбінесе жұлын түйіндерінде орныққан. Құрылысы
жағынан олар жалған униполярлы болып келеді. Қимылдатқыш немесе
мотонейрондар жұлынның көлемі жағынан ең үлкен жасушалары. Мотонейрондардың
өзі альфа-мотонейрон және гамма-мотонейрон болып жіктеледі. Альфа-
мотонейрон беттің бұлшық еттерінен басқа қаңқалық бұлшық еттермен
байланыстар түзейді. Гамма-мотонейрон бірінші аталған қимылдатқыш жасушаның
қызметін реттеуге қатысады. Ассоциативтік немесе ендірме нейрондар басқа
жүйкелік жасушалармен синапстар құрап қозу мен тежелу үрдістерінің пайда
болуын және көршілес жатқан сегменттердің байланыстарын қамтамасыз етеді.
Жұлынның сұр затының кейбір аймақтарының нейрондық, талшықтық және
нейроглиялық құрамдары әртүрлі болады. Артқы мүйізде Лиссауэрдің шеткі
аймағы, кеуекті қабаты, желатинозды субстанция, артқы мүйіздің меншікті
ядросы, Кларктың дорзальды ядросы ажыратылады.
Лиссауэрдің шеткі аймағында жұлын ганглиінің жалған униполярлы
нейрондарының аксондары артқы бағандар арқылы артқы мүйізге кіреді. Кеуекті
заттың құрамында ұсақ шоғырлы жасушалар анықталады. Желатинозды
субстанцияның ішінде жасушалар аз, ол негізінен нейроглиядан тұрып, тек
аздаған шоғырлы жасушалары болады.
Жұлынның меншікті ядросы аксоны қарама-қарсы жаққа өтетін шоғырлы
жасушалардан тұрады. Кларктың дорзальды ядросын аксондары сол орналасқан
жағының бүйірлік бағанының ақ затына шығатын ірі нейрондар құрайды.
Бүйірлік мүйіздің жүйкелік жасушалары екі ядро құрайды: аралық медиалды
және латералды. Аралық медиалдық ядрода аксондары вентралды өзі орналасқан
жақтың жұлын-мишық жолының құрамына кіретін нейрондар анықталады. Латералды
аралық ядро вегетативті жүйке жүйесінің орталығы болып табылады. Бұл
жасушалардың аксондары жұлыннан соматикалық қимылдатқыш талшықтардың
құрамында жұлынның алдыңғы түбіршігінен шығады да, кейінірек бөлектеніп,
вегетативті ганглийлерге барады.
Жұлынның алдыңғы мүйізінің ядросы жұлынның ең ірі жасушаларынан тұрады.
Жалпы саны екі-үш миллиондай. Олардың аксоны вентральдық түбіршіктің
талшықтарының негізгі бөлігін құрайды. Сұр заттың вентральді мүйізінде
моторлық жасушалардың екі тобы бар: латералды және медиалды. Медиалды топ
кеуденің бұлшық еттерін, латералды топ – қол-аяқты жүйкелендіреді. Алдыңғы
мүйіздің мотонейрондарын үшке бөледі: үлкен α-мотонейрон, кіші α-
мотонейрон, γ-мотонейрон. Үлкен α-мотонейрондар қаңқалық бұлшық еттің тез
жиырылуын камтамасыз етсе, кіші α-мотонейрондар олардың тонусын ұстауға
қатысады.
Кейінгі кезде жұлынның сұр затын Б.Рексед бойынша он табақшаға
(пластиналарға) бөледі. Бірінші табақшаға артқы мүйізді және Лиссауэр
аймағын, екінші табақшаға оның артындағы табақшаны жатқызады. Артқы мүйізде
барлығы I-V табақшаны ажыратады. VI табақша жұлынның тек қалыңдаған
аймағында ғана анықталады. VII табақша алдыңғы және артқы мүйіздердің
арасында, ал VIII және IX табақшалар алдыңғы мүйізде, X табақша орталық
каналдың айналасында орналасады. Табақшалардың көбінде ішкі интернейрондар
болады. VII табақшаның шеткі аймақтарында вегетативті ядро, IX-табақшада
алдыңғы мүйіздің мотонейрондары анықталады.
Жұлын глиясы. Жұлынның каналы эпендимоглиямен қапталған (6сурет). Ол
ликворды өндіруге қатысады. Эпендимоглиоциттің шетінен шыққан ұзын өсінді
жұлынның ішімен өтіп, оның сыртқы глиалдық шекаралық мембранасын құрауға
қатысады. Жұлынның негізгі глиясының түрлері: талшықты және плазмалық.
Плазмалық глиоциттердің өсінділері сұр заттан борпылдақ талшықты дәнекер
ұлпамен бірге шығып ақ затта глиалды-дәнекер тіндік тосқауылды және қан
тамырларының сыртындағы шекаралық мембраналарды түзейді.
Олигодендроглиоциттер жүйке жасушаларының өсінділерінің сыртқы
қабықшаларын құрайды. Микроглия глиалдық макрофагтардың қызметін атқарады.
Жұлынның атқаратын қызметтері:
1. Рефлекторлық қызметі сегментарлық моносинаптикалық доғалардың
көмегімен іске асырылады. Рецептордан келген импульс жұлын ганглиінің
жалған униполярлық нейронына әкелінеді. Одан импульс жұлынның алдыңғы
мүйізінің мотонейрондарына алдыңғы түбіршік арқылы кіргізіледі.
Алдыңғы түбіршіктен шыққан импульс қаңқалық бұлшық етке жеткізіледі.
6 сурет. Жұлынның эпендималық глиясы
1. жұлынның орталық каналы
2. жұлынның сұр заты
3. эпендимоглиоциттер
4. эпендимоглиоциттердің өсінділері
Вегетативті рефлекстер полисинаптикалық болады, олардың өтуі артқы мүйіздің
интернейрондарының және жұлының бүйірлік мүйізінің қатысуымен атқарылады.
2. Өткізгіштік. Жұлын шеткі аймақтарды бас миымен және бас миын шеткі
аймақтармен байланыстырады.
3. Эндокриндік. Жергілікті реттеушілік қызмет атқаратын көптеген заттар
өндіріледі.
БАС МИЫ
Бас миына бес бөлім жатады:
1).соңғы немесе үлкен ми (жартышарлар).
2).көру төмпешігі, эпиталамус, гипоталамус және төмпешік арты аймағы
кіретін аралық ми
3).орта ми
4).сопақша ми
5)артқы ми (ми көпірі және мишық).
БАС МИЫНЫҢ САБАУЫ
Бас миының сабауына: сопақша миды, ми көпірін, орталық миды, аралық
миды, соңғы мидың базальды бөлігін жатқызады. Ми сабауы, жұлын сияқты,
шеткі аймақтармен сезімтал және кимылдатқыш бас жүйкелерінің талшықтарының
көмегімен байланысады және өзінің жеке ішкі аппараты болады. Бұлардан
басқа, ми сабауында ми қыртысына бара жатқан және қыртыстан ми сабауына,
жұлынға келетін импульстерді өткізетін ядролар болады.
Ми сабауы сұр және ақ заттан тұрады. Ақ затының құрылысы жұлынға ұксас,
ол да жүйке талшықтарының шоғырынан құралып, жоғары өрлейтін және төмен
кететін өткізу жолдарын түзейді.
Сұр заты қызметі бойынша қимылдатқыш, сезімтал және ассоциативті,
құрылысы жағынан мультиполярлы нейрондардан тұрады.
Қимылдатқыш ядролар. Жұлынның алдыңғы мүйізінің ядролары сияқты
эфферентті нейрондардан құралған. Олардың аксондары бастың соматикалық
бұлшық еттерін жүйкелендіретін бас миы – жүйкелерінің қимылдатқыш
талшықтарын береді. Ядролардың құрамына III, VII, IX, X жұп бас миы
жүйкелерінің преганглионарлық нейрондары кіреді.
Сезімтал ядролар. Жұлынның артқы мүйізінің ядроларындағы нейрондарына
ұқсас шоғырлы нейроциттерден тұрады.
1). Жұлын ганглиінің жалған униполярлы нейрондарының аксондары (сына
тәрізді және нәзік шоғырлар құрамында).
2). Бастың сезімтал түйіндерінің нейрондарының аксоны (жарты айшық, тасты,
т.б.) сезімтал ядролардың нейрондарына келіп аяқталады:
Ассоциативті ядролар. Жұлыннан және сабаудан келген импульстерді бас
миының қыртысына, және қыртыстан сабаудың; жұлынның меншікті аппараттарына
өткізуді қамтамасыз етеді. Бұлардың құрамына көру төмпешігінің ядролары,
тісті ядро, зәйтүн ядросы, қызыл ядро т.б. жатады.
Сопақша мидың сұр заты қимылдатқыш, сезімтал және ассоциативті
ядролардан құралған. Қимылдатқыш ядролар көбінесе медиальды, сезімтал-
латеральды аймақтарда орналасқан. Олардың арасында вегетативті ядролар
болады. Олар тілжұтқыншақтық, кезбе, қосымша және тіласты бассүйек-ми
жүйкелерінің ядролары. Ассоциативті ядролар төменгі бөлімдерді мишықпен,
көру төмпешігімен байланыстырып тұрады.
Сопақша мидың ақ заты вентро-латералды орналасып, пирамидалық
жолдармен, кейде жұлын-мишық жолдарымен берілген.
Сопақша мидың орталық аймағында әртүрлі бағытта өтетін талшықтардан
құралған тор түрінде көрінетін ретикулярлық түзіліс орналасқан. Тордың
арасында жеке немесе топ құраған жасушалар болады. Ретикулярлық түзіліс
бұлшық еттің тонусын, стереотипті қимылды, интеграциялық орталықты
реттейтін, вегетативті жүйке жүйесінің сегмент үсті орталығы болып
табылады. Ол көптеген рефлекстерді іске асыруға қатысады, өйткені жүйке
жүйесінің жоғары орталығына белсендіру, ал төменгі орталыққа тежеу ықпалын
тигізеді.
Көпірдің сұр заты V-VII жұп басми жүйкелерінің ядроларынан ретикулярлық
түзілістен, қара субстанция және ми аяқшасынан тұрады. Ядролар
мультиполярлы нейрондардан құралған. Ақ заты сопақша мидың өткізу
жолдарынан және пирамидалық жолдардың талшықтарынан түзеледі.
Орталық мидың сұр заты ядролардан тұрады, оның ішінде ең ірісі қызыл
ядролар. Бұл ядролардың құрамында тамырлар жақсы дамыған, олар ядроларға
қызыл түс беріп тұрады. Олардың үлкенжасушалы бөлігі ақырғы мидың базальдық
ганглийлерінен импульсті жұлынға және ретикулярлық түзіліске жеткізеді.
Ұсақжасушалы бөлігі мультиполярлы нейрондардан тұрады, олар мишықты
ретикулярлық түзіліспен байланыстырады. Орталық мидың құрамында Якубовичтің
вегетативті ядросы бар. Қара субстанция құрамында пигменті бар нейрондардан
тұрады, олардың медиаторы дофамин. Қара субстанцияның нейрондары басқаларға
тежеу ықпалын тигізеді.
Аралық ми көру төмпешігінен, гипоталамустан, субталамустан және
төмпешік асты аймағынан тұрады. Аралық мидың ішінде ақ затпен бір-бірінен
бөлінген көптеген ядролар бар. Ядролар бір-бірімен ассоциативті талшықтар
арқылы байланысқан. Жоғары өрлейтін жолдар вентральдық ядролардың
нейрондарында аяқталады, олардың импульстері мидың үлкен жарты шарларының
қыртысына жеткізіледі. Таламусқа импульс қосымша экстрапирамидалық жолдар
арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ
Р.Ж ЕСИМОВА
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ГИСТОЛОГИЯСЫ
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
ҚАРАҒАНДЫ – 2009
ӘОЖ 611.018.8
КБЖ 56.12 я 7
Е 86
ПІКІРСАРАПШЫЛАР:
А.А.Кикимбаева, Астана медициналық университет АҚ биология және
гистология кафедрасының доценті, биология ғылымдарының кандидаты
С.К.Джумабаева, Қарағанды мемлекеттік медицина академиясының гистология
курсының доценті, медицина ғылымдарының кандидаты
Ф.С.Абикенова, Қарағанды мемлекеттік медицина академиясының валеология
курсымен патологиялық физиология кафедрасының доценті, медицина
ғылымдарының кандидаты
Е86 Есимова Р.Ж. Жүйке жүйесінің гистологиясы. Оқу құралы. –Қарағанды.
-2009 -73 бет.
КБЖ 56.12 я 7
Оқу құралы жүйке жүйесінің дамуы, гистологиялық құрылысы жайында мәліметтер
беріп, медицина саласының студенттеріне арналған
ҚММА Әдістемелік кеңесінде бекітілді (2009, 08.04. № 8 хаттама)
ҚММА Ғылыми Кеңесінде (2009, 30.04. № 8 хаттама) бекітілді
© Р.Ж.Есимова, 2009ж.
КІРІСПЕ
Жүйке жүйесі денедегі барлық мүшелердің, жүйелердің қызметтерін
қадағалап, реттеп отырады. Адамның сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз ете
отырып, оның өзгерген орта құбылыстарына бейімделуіне, тіршіліктің қалыпты
жүруіне жауап береді. Бас миының атқаратын ерекше қызметтері: ойлау,
дүниетану, талдау, пікір қалыптастыру арқылы адам сыртқы ортаның
өзгерістеріне бейімделумен қатар, өзін қоршаған ортаға да ықпал жасай
алады. Осындай күрделі қызметтерді мүмкін ететін жүйке жүйесінің құрылысын,
жасушалық құрамын, олардың ерекшеліктерін, қалыптасатын ауытқуларын
түсінудің медицина саласында оқып жүрген студенттер үшін маңызы зор.
Гистология пәнінен қазақ тілінде дайындалып шығарылған оқулықтар әлі де
болса жеткіліксіз. Сондықтан студенттерге, әсіресе Қазақстан
Республикасының 2006 жылы қабылданған бағдарламасына сәйкес оқытылатын
студенттерге гистология 2 жаңа пәні бойынша оқу құралы ретінде ұсынылады.
Төменде осы аттас модуль бойынша дәрістер мен тәжірибелік сабақтардың
тақырыптарының үлгісі берілген. Оқу құралында бұл тақырыптарға қажетті
материалды табуға болады.
Дәрістер тақырыбы
Шеткері жүйке жүйесі. Жұлын. 1 сағат
Бас миы сабауының гистологиясы. Мишық. 1 сағат
Үлкен мидың жарты шарларының қыртысының жасушалық және модульдік
құрылымы..1 сағат
Тәжірибелік сабақтар тақырыбы
Жұлын. Жұлын түйіні, шеткері нерв 3 сағат
Орталық жүйке жүйесі. Мишық. Бас миының қыртысы.. 3сағат
Студенттің өзіндік жұмысы
Балалардың жүйке жүйесінің морфофункциональдық сипаттамасы.
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
Жүйке жүйесі келесі қызметтерді атқарады:
➢ ағзаны ішкі және сыртқы ортамен байланыстыруды қамтамасыз етіп,
сыртқы әлемді немесе мүшелердің жағдайын бейнелеу
➢ ағзадағы барлық ерекше үрдістерді реттеу және басқару
➢ маманданған мүшелердің қызмет атқаруы барысында арақатынасын
қамтамасыз ету, мүшелерді жүйеге біріктіру
➢ мүшелер жүйесін тұтас ағзаға біріктіру
➢ жоғары жүйке қызметін атқару, яғни түйсіну, болжау, жаңалық ашу
сияқты мүмкіндіктерді қамтамасыз ету
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЛОГЕНЕЗДЕГІ ДАМУЫ
Эволюция барысында жүйке жүйесінің күрделенуі жүрді. Жүйке жүйесінің
филогенетикалық дамуында негізгі үш сатыны ажыратуға болады. Дамудың бұл
сатылары қазір өмір сүріп жатқан омыртқалылардың жүйке жүйесінің
құрылысында өз көрінісін тапқан.
1 саты — диффузды жүйке жүйесімен анықталады. Жүйенің бұл құрылысын
ішекқуыстыларда көруге болады. Жасушалар бір-бірімен тұтас тор құрай
байланысқандықтан жүйке жүйесінің бұл құралуын торлы жүйке жүйесі деп
атайды. Жоғары омыртқалыларда аталған жүйенің элементтерін жүйке
өрімдерінде байқауға болады.
2 саты — ганглионарлық немесе түйінді жүйке жүйесінің түзелуі. Жүйке
жүйесінің бұл түрі жазық құрттарда анықталады. Жүйке жасушаларының бір
жерге жиналуының нәтижесінде жүйке орталықтарының – ганглийлердің пайда
болуымен сипатталады. Кейбір құрттарда түйіндердің жұп құрауы бұл жүйенің
күрделі түрі болып табылады, оны жүйке жүйесінің сатылық (баспалдақтық)
түріне жатқызады.
3 саты — хордалыларда анықталатын түтікшелі жүйке жүйесінің пайда
болуы. Жүйкелік түтікшенің қалыптасуымен сипатталады. Омыртқалыларда
түтікшенің алдыңғы бөлігі қарқынды өсіп бас миына айналады. Балықтарда
жоғарғы біріктіруші орталық сопақша ми, ал қосмекенділерде жақсы дамыған
қыртысы бар аралық ми болып табылады. Балықтар мен қосмекенділерде үлкен
жарты шарларда тек йіс сезу ғана іске асырылады.
Құстар мен сүтқоректілерде мидың жарты шарлары жақсы дамыған, бірақ
құстарда ми қыртысы аз жетілген. Ол үлкен жарты шарлардың жоғарғы бетінің
жуандаған аймағы болып анықталады, үстінде жүлгелер болмайды, оның көп
бөлігін жолақты дене құрайды. Бірақ құстардың орталық миының қыртысы өте
жақсы жетілген, ол негізгі көру орталығы болып табылады. Сүтқоректілерде
көру орталығы үлкен жарты шарлардың қыртысында орналасқан, ол аймақта
қыртыс өте жақсы дамып жетілген. Жолақты денеден қыртыстың мөлшері көбірек
болады, қыртыс екінші реттік немесе жаңа жамылғыны құрайды.
Жүйке жүйесі эволюциясының принциптеріне жатады:
1. Жүйке жүйесінің өзгеруі оның ежелгі құрамының тұтасынан қайта
құралуының есебінен көрі, жаңа элементтердің бұрыннан бар құрылымдардың
үстінен түзілуі және жаңадан пайда болған бөлігіне ежелден бар бөліктің
бағынышты болып қалыптасуы арқылы жүреді.
2. Екінші жол жүйке жасушаларының, оның ішінде рефлекторлық доғалардың
ендірме жасушалардың санының және олардың байланыстарының артуы арқылы
жүзеге асыру. Бұл принципті интенсивті деп атайды, ол омыртқалылардың жүйке
жүйесінің дамуында орын алған, ең оңтайлы болып табылады.
3. Үшінші - экстенсивті принцип жасушалардың жалпы саны өзгермей,
олардың көлемі мен өсінділерінің тармақталуының өсуіне негізделген. Жүйке
жүйесі дамуының төменгі сатыларында кездеседі, оңтайлылығы төмен болады.
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ОНТОГЕНЕЗДЕГІ ДАМУЫ
Жүйке жүйесінің даму негізі нейроэктодерма болып табылады. Ол 1)
жүйкелік түтікшеге және 2) жүйкелік айдаршаға дифференцияланады. Жүйкелік
айдарша екі ганглиоздық табақшаға бөлінеді. Жүйке жүйесінің морфогенезінің
негізгі компоненттеріне жатады: 1).эмбрионалдық индукция; 2).радиалды
глияның және хемотропизмге негізделе бағытталған аксондардың нақты орын
ауыстыруы; 3).байланысушы жасушалардың фенотипін тұрақтандыру мақсатындағы
нейрондардың арасындағы нейро-трофикалық арақатынас; 4).жасушалардың
бағдарланған физиологиялық өлімі (апоптоз).
Жүйкелік түтікше бес қабаттан тұрады: ішкі шекаралық мембрана,
эпендималық, мантиялық (плащтық) қабаттардан, шеткі пердеден және сыртқы
шекаралық мембранадан. Эпендималық қабат қарқынды түрде митозбен бөлінетін
вентрикулярлық жасушалардан құралған. Пролиферациясын аяқтаған жасушалар
мантиялық қабатқа орын ауыстырады, бірақ олардың біраз бөлігі орнында қалып
эпендималық глияға негіз болады. Мантиялық қабатқа орын ауыстырған
жасушалардан детерминацияның нәтижесінде екі түрлі жасушалық дифферон
түзеледі: нейрогендік және глиогендік (спонгиогендік). Нейрогенді негізден
нейроциттер, ал глиогендіктен, эпиндималықтан басқа, бүкіл макроглия
жасушалары туындайды. Шеткі перде алғашқы екі қабаттың жасушаларының
өсінділерінен тұрады.
Орталық жүйке жүйесінің барлық жасушаларының пайда болу көзі митозбен
бөліну қабілеті бар вентрикулярлық жасушалар болып табылады. Эпендималық
қабаттың ішінде орын ауыстыру барысында олар пішіндерін өзгертеді. Бөлінуін
аяқтаған нейробластылар, және бөлінуге қабілетті глиобластылар мантиялық
қабатқа ауысады.
Вентрикулярлық жасушалардың біразы эпиндималық қабатта қалып,
эпендималық глияға және оның бір түрі радиалды глияға айналады. Бұл глияның
өсінділерінің бойыменен нейробластылар эпендималық қабаттан жүйкелік
түтікшенің сыртқы қабаттарына ауысады. Бас миының үлкен жарты жарларының
және мишықтың қыртысының түзелуі кезінде нейробластылар мантиялық қабатқа
ғана емес, шеткі пердеге де орын ауыстырғандықтан сұр зат бұл мүшелерде
шеттеп орнығады. Мишықта нейробластылар алмұрт тәрізді жасушалардан тұратын
ганлионарлық қабатты түзейді. Біраздан кейін олардың бір бөлігі кері қайтып
түйіршікті қабатты береді.
Нейробластылардың эмбриогенезде орын ауыстыруының бұзылуы агирияға -
жарты жарлардың қатпарларының аз дамуына әкеледі.
Жұлынның дамуы кезінде нейробластылардың шеткі пердеге ауысуы жүрмейді,
сондықтан сұр зат мантиялық қабаттан түзеліп, шеткі пердеден ақ зат пайда
болады. Жұлын жүйкелік түтікшенің кеуделік бөлігінен дамиды. Жүйкелік
түтікшенің ішінде ликвор ерте пайда болады. Ликвордың кұрамында ақуыз
ересек адамдардікінен көрі 20 есе көп. Ликвор дамып келе жатқан
медуллобластылардың қоректенуін қамтамасыз етеді, әрі оның құрамында
мүшенің дамуында керекті реттеуші факторлар болады. Көбейген
медуллобластылар эпендималық қабаттан мантиялық қабатқа орын ауыстырады.
Мантиялық қабаттан кейін сұр зат, ал шеткі пердеден ақ зат пайда болады.
Сұр заттың алдыңғы бағанында орналасқан нейробластылар қимылдатқыш
нейрондарға айналып моторлық ядроларды түзейді. Олардың аксондары тез өсіп
жұлыннан алдыңғы түбіршік түрінде шығады. Осымен қатар жұлын ганглиінің
нейробластылары сезімтал нейроциттерге айналады, олардың аксондары жұлынның
артқы түбіршігін құрай мантиялық қабатқа кіреді де мотонейрондармен немесе
артқы бағанның интернейрондарымен синапс құрайды.
Бас миының дамуында бірнеше сатыны ажыратады.
1. Үш ми көпіршігінің сатысы. Бұл сатыда бас түтікшесінің алдыңғы бөлігі үш
кеңейме түзейді (эмбриогенездің 4 аптасы) алдыңғы ми (прозенцефалон),
ортаңғы ми (мезенцефалон) және ромб тәрізді ми (ромбэнцефалон).
2. Бес ми көпіршігінің сатысы. Эмбриогенездің 5 аптасында алдыңғы ми 2
бөлікке бөлінеді: ақырғы (телэнцефалон) және көз көпіршіктерімен аралық ми
(диэнцефалон). Ромб тәрізді ми артқы миға және миелэнцефалонға бөлінеді.
Ақырғы мидан көпір және мишық пайда болады. Миелэнцефалоннан сопақша ми
түзеледі.
3. Орын ауыстыру сатысы. Эмбриогенездің 5-10 апталарында өтеді. Бұл
мезгілде ақырғы мидың тез өсуі және дифференциялануы басталады, қыртыстық
және қыртыс асты орталықтар түзеледі.
4. Ми құрылымдарының ішкі дифференцировка сатысы. Эмбриогенездің 10-20
апталарында жүреді. Бас миында жартышарлар оның ең үлкен бөлігіне айналады,
негізгі бөлімдердің; йірімдер мен жалдардың түзелуі жүреді. Мишықтың
құрылысы дефинитивті сипатқа енеді. Бас миының қарқынды миелинденуі,
тікенекті аппараттың қалыптасуы өтеді. Олардың құрылысының қалыптасуы
нәресте туғаннан кейін аяқталады. Бір пирамидалық нейронның үстінде 6000-ға
дейін тікенектер пайда болады.
СОМАЛЫҚ ЖӘНЕ ВЕГЕТАТИВТІК ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕЛЕРІ
Анатомиялық тұрғыдан жүйке жүйесінің екі бөлігін ажыратады:
➢ орталық (ОЖЖ): бас миы және жұлын
➢ шеткері (ШЖЖ): жүйке түйіндері, жүйке бағандары (жүйкелер немесе
жүйкетер) және жүйкелік аяқтамалар
Қызметтік тұрғыдан жүйке жүйесінің екі бөлігін анықтайды.
➢ сомалық (соматикалық)
➢ вегетативтік (автономды)
Сомалық және вегетативтік жүйке жүйелерінің айырмашылығы қызметтік
көрсеткіштерімен ғана шектелмейді. Олардың құрылысы, құрамына кіретін
құрылымдық элементтері де, атап айтсақ жүйкелік ядролары, түйіндері,
бағандары, әрқилы болып келеді. Осыған сәйкес бұл жүйенің құрамындағы
рефлекторлық доғалар да өзгеше болады.
Сомалық жүйке жүйесі сомиттерден дамыған мүшелерді – теріні, қаңқалық
бұлшық еттерді, байламдар мен сіңірлерді жүйкелендіруге қатысады. Бұл
мүшелердің қызметін адам өз қалауынша өзгерте алады.
Вегетативті (немесе автономды) жүйке жүйесі келесі мүшелерді
жүйкелендіре отырып, ағзаның вегетативті қызметтерін қадағалайды: 1)
тамырлардың тонусын және жүректің жұмысын; 2) бронхтардың тонусын; 3)
жылуды өндіру мен сыртқа шығаруды (мысалы тер арқылы); 4) ас қорыту
мүшелерінің моторикасын және сөл бөлуін, сонымен бірге зәр шығару
жолдарының моторикасын; 5) көздің жазық бұлшық еттерінің тонусын. Бұл
қызметтерді адам өз қалауынша өзгерте алмайды, сондықтан да оны автономды
дейді.
Вегетативті жүйке жүйесі, өз кезегінде, екіге бөлінеді: симпатикалық
және парасимпатикалық.
Әдетте мүшеге бұл екі жүйенің де эффекторлық талшықтары келіп,
тітіркену кезінде бір - біріне қарама - қарсы ықпал көрсетеді.
Симпатикалық жүйке жүйесі ағзаны шұғыл өзгеріске бейімдеуге қатысады.
Мысалы, терінің және ішкі мүшелердің тамырларының қысылуының, жүрек
соғуының артуының әсерінен қанның қысымы көтеріледі; бронхтардың кеңеюіне
байланысты тыныс алу белсенділігі жоғарылайды; энергия өндіру, онымен қатар
дене қызуы және жылу бөлу артады; ас қорыту мүшелерінің моторикасы мен өнім
өндіру қабілеті төмендейді, зәр шығару азаяды; көз қарашығы кеңейеді.
Парасимпатикалық жүйке жүйесі қалпына келу үрдістерін қамтамасыз етеді:
тамырлардың тонусы мен жүректің жұмысы төмендейді; бронхтардың кішіреюіне
байланысты тыныс алу әлсірейді; энергияны өндіру баяулайды (тер бөлуге
парасимпатикалық жүйке жүйесі ықпал жасамайды); ас қорыту жүйесі
мүшелерінің қызметі артады, зәр бөлу белсенді түрде жүреді; көз қарашығы
кішірейіп, цилиарлық бұлшық еттер жиырылады.
Орталық және шеткері жүйке жүйелерінің морфологиялық құрылымының
негізінде нейрондардың өздерінің қызметін атқару үшін ансамбльдерге бірігуі
немесе интеграциясы жатады. Нейрондардың интеграциясы нәтижесінде
рефлекторлық доғалар түзеледі.
Рефлекторлық доға дегеніміз ағзаның белгілі сыртқы немесе ішкі
тітіркендіруге жауап беруін қамтамасыз ететін сезімтал, ассоциативті
(ендірме) және қимылдатқыш нейрондардың тізбегі. Сомалық жүйеге тән
рефлекторлық доға (1сурет) келесі нейрондардан құралады.
Сезімтал нейрондардың денесі үнемі жүйке түйіндерінде, яғни жүйке
жүйесінің шеткері бөлігінде орналасады. Мысалы, жұлынның артқы
түбіршектерінің бойында орналасқан жұлын түйіндері, немесе бассүйек-ми
жүйкелерінің бойында орналасқан бастың сезімтал түйіндері (жұлын
түйіндерінің аналогтары). Ганглийлердің екеуінде де анықталатын нейрондар
жалған униполярлы, өйткені олардың денесінен шығатын дендрит және аксон бір-
біріне өте жақын орналасқан.
Рецепторлық нейрондардың сезімтал аяқтамалары сомалық мүшелерде
орналасады. Ал дендриттері аяқтамалардан аралас жүйкелерінің құрамында
шығып, жұлынның артқы түбіршектерімен бірге нейронның денесіне барады.
Сезімтал нейрондардың аксоны жұлынға кіреді. Кейбір жағдайда олар жұлынның
сол аймағында ассоциативті нейрондарда аяқталады, кейде сезімтал нейронның
аксоны жұлынның артқы бағандарының құрамында сопақша мидың ядроларына дейін
көтеріледі.
Ассоциативті жасушалардың денелері сомалық рефлекторлық доғаларда
орталық жүйке жүйесінің сұр затында анықталады. Бірінші ассоциативті
нейронның денесі жұлынның алдыңғы немесе артқы мүйіздерінің бірінде немесе
сопақша мидың ядроларында орналасады. Доғаның құрамына кіретін келесі
ассоциативті нейрондардың денелері орталық жүйке жүйесінің басқа
бөлімдерінде болуы мүмкін. Оның ішінде бас миының қыртыс асты ядроларында
және мидың үлкен жартышарларының
1. сурет. Қарапайым рефлекторлық доға
1. терідегі рецептор
2. дендрит
3. сезімтал нейронның денесі
4. сезімтал нейронның аксоны
5. ендірме нейрон
6. қимылдатқыш нейронның денесі
7. қимылдатқыш нейронның аксоны
8. бұлшық еттегі қимылдатқыш жүйкелік аяқтама
қыртысында да кездеседі. Ассоциативті нейрондардың дендриттері әдетте қысқа
болып келеді, сондықтан нейронның денесі орналасқан орталық жүйке жүйесінің
сұр затының аймағында жатады. Ассоциативті жүйке жасушасының аксоны
көбінесе алдыңғы мүйіздің эффекторлық нейрондарына тура барады немесе көрші
аймаққа дейін созылады, кейде басқа ассоциативті нейрондарға жалғасады.
Кейінгі жағдайда бас миына дейін баруы мүмкін.
Эффекторлық нейрондар сомалық жүйке жүйесінде қимылдатқыш немесе
моторлық (мотонейрондар) деп аталады. Олар қаңқалық бұлшық еттерді
жүйкелендіруге қатысып, қозғалысты қамтамасыз етеді. Бұл нейрондардың
дендриттері ассоциативті жасушалардың дендриттеріне ұқсас қысқа болады.
Ассоциативті нейрондардан келетін жүйкелік импульс мотонейрондардың
денесіне көбінесе аксосомалық синапстар арқылы жеткізіледі, ал дендриттер
арқылы импульстің аз бөлігі ғана жетеді. Мотонейрондардың денелері жұлынның
алдыңғы мүйіздерінде және бас миы бағанының бассүйек-ми жүйкелерінің
ядроларында орналасады.
Бірінші жағдайда аксондар жұлыннан оның алдыңғы түбіршегінің құрамында
шығады, сосын аралас жүйкемен бірге жүріп, қаңқалық бұлшық етте моторлық
табақшаны (түйіншекті) түзеуге қатысады.
Осының нәтижесінде жұлынның немесе бас миы бағанының деңгейінде
үшнейронды рефлекторлық доғаның көмегімен шартты емес қимыл рефлексі іске
асырылады. Орталық жүйке жүйесінің төменгі бөлімдерінің төмен және жоғары
өрлейтін байланыстарының арқасында қабылданған тітіркенуді талдап, оған
саналы қозғалу түрінде жауап береді.
ВЕГЕТАТИВТІ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАРЫ
Вегетативті жүйке жүйесінің құрылымының ерекшеліктері болады:
Ассоциативті нейрондар вегетативті рефлекторлық доғалардың ассоциативті
(орталық) бөлімдерін түзейді, олар жұлынның және бас миы бағанының белгілі
аймақтарында ғана орналасады.
Эффекторлық нейрондар орталық жүйке жүйесінен тыс орналасқан, олар
вегетативті жүйке ганглийлерінің құрамында болады.
Аталған түйіндерде вегетативті жүйке талшықтарының екі түрін ажыратады:
I. Ганглийге келетін преганглионарлық талшықтар ассоциативті
нейрондардың аксондарынан құралады, құрылысы бойынша миелинді болып келеді.
II. Ганглийден шығатын постганглинарлық талшықтар эффекторлық
нейрондардың аксондарынан тұрады, құрылысы жағынан көбінесе миелинсіз
болады.
Вегетативті ганглийлерде (симпатикалық және парасимпатикалық)
медиаторлық қызметті ацетилхолин атқарады. Медиатордың көмегімен қозу
преганглионарлық талшықтан эффекторлық нейронға жеткізіледі.
Постганглионарлық талшықтардың аяқтамаларында медиаторлар әртүрлі болады:
парасимпатикалық жүйеде ацетилхолин, ал симпатикалық жүйеде — норадреналин
бөлінеді.
СИМПАТИКАЛЫҚ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАРЫ
Симпатикалық жүйке жүйесінің рефлекторлық доғаларының ерекшеліктеріне
тоқталсақ:
Рецепторлық нейрондардың сезімтал аяқтамалары ішкі мүшелерде және
тамырлардың қабырғасында орналасады (2сурет). Бұл нейрондардың қалған
бөлімдерінің орналасуы әдеттегідей болады: дендриттері аралас жүйкелердің
құрамында жүреді, ал нейрондардың денесі жұлын түйіндерінде немесе бас-ми
жүйкетерінің ганглийлерінде орнығады.
2 сурет. Симпатикалық рефлекторлық доға [В. Г. Елисеев., Ю.И. Афанасьев,
Е.Ф. Котовский бойынша]
1А – жүйкеленетін мүшедегі сезімтал нейронның ұштары
1 – аралас жүйке құрамындағы сезімтал нейронның дендриттері
2 – сезімтал нейронның денесі
3- сезімтал нейронның дендриті
4 – жұлынның бүйірлік мүйізі
4А – симпатикалық жүйке жүйесінің ассоциативтік нейронының денесі
5 – ассоциативтік нейрондардың аксондары
6 – жұлынның алдыңғы түбіршігі
7 – жұп симпатикалық бағандар түйіні
8 – симпатикалық өрімдер түйіні
9 – мүшеішілік немесе интрамуральды түйін
10 – постганглионарлық талшықтар (симпатикалық жүйке)
11 – жүйкеленетін мүше
Ассоциативті (орталық) нейрондардың денесі жұлынның бүйірлік
мүйіздерінде – барлық кеуделік (ТI -ТХ11) және жоғарғы үш белдік (LI –
LIII) сегменттер деңгейінде орналасады. Осы жерден олар барлық қызметтердің
атқарылуын басқарады. Ассоциативті нейрондардың аксондары преганглионарлық
миелинді талшықтарды түзейді де, басында жұлынның алдыңғы түбіршегінің
құрамында болады, біраздан кейін оның құрамынан ақ байланыстырушы
бұтақтармен бірге шығып симпатикалық бағанның түйіндеріне барып аяқталады,
кейде олардан өтіп басқа симпатикалық ганглийлерге жетеді.
Эффекторлық нейрондардың денесі келесі симпатикалық түйіндерде: жұп
симпатикалық бағанның, симпатикалық өрімнің түйіндерінде, кейде мүшеішілік
(интрамуральды) түйіндерде орналасады. Аталған түйіндерден шығатын
эффекторлық нейрондардың аксондары постганглионарлық миелинсіз талшықтардың
құрамында болады. Олардың көп бөлігі ішкі мүшелерге барып мүшелерде
симпатикалық жүйкелерді түзейді. Сонымен қатар симпатикалық сабаудың
постганглионарлық талшықтарының біраз бөлігі сұр байланыстырушы бұтақтардың
құрамында сомалық жүйкелерге қайта оралады да, тамырларға, бездерге және
жазық бұлшық еттерге барады.
ПАРАСИМПАТИКАЛЫҚ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАРЫ
Парасимпатикалық жүйеде рецепторлық нейрондардың денесі жұлын
түйіндерінде немесе бас-ми жүйкелерімен байланысты ганглийлерде орналасады.
Ассоциативті (орталық) нейрондардың денелері бас миы бағанының бірнеше
ядроларында және жұлынның сегізкөз бен құйымшақтық сегменттерінің
кейбіреулерінің (SІІ - СоІІІ). аралық аймағында ғана орналасады. Бұл
нейрондардың аксондары преганглионарлық миелинді талшықтарды құрайды. Ми
сабауынан бұл талшықтар бассүйек-ми жүйкелерінің құрамында шығып, ішкі
мүшелер мен тамырлардың көп бөлігін жүйкелендіруге қатысады. Жұлынның
төменгі сегменттерінен парасимпатикалық талшықтар сегізкөз өрімі арқылы
өтіп кіші жамбас қуысында орналасқан мүшелерді жүйкелендіруге қатысады.
Эффекторлық парасимпатикалық нейрондардың денесі мүшеішілік
(интрамуральды) түйіндерде орналасады немесе мүше қасында түйін түзейді
(сәйкес өрімдердің құрамында). Жасушалардың аксондары мен дендриттері басқа
нейрондарға қарағанда қысқарақ болып келеді. Ассоциативті нейрондардың
аксондары осы жерде аяқталады.
Аталған рефлекторлық доғалар орталық жүйке жүйесі арқылы тұйықталады,
сондықтан орталық доғалар деп аталады. Вегетативті жүйке жүйесінің
құрамында шеткері (жергілікті) рефлекторлық доғалар ажыратылады. Олар тек
интрамуральды түйіндер арқылы тұйықталады.
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮЗІЛУІ
Нейрон тізбектерінің қызмет атқару ерекшелігіне орай үш түрін
ажыратады:
1) Иерархиялық - оларда бағынышты, төмен орналасқан нейрондар жоғарыда
орналасқан - бағындырушылармен байланысады
2) Локальді - белгілі бір мүшенің шегінде түзелетін нейрондық
байланыстар
3) Дивергентті-конвергентті - немесе жүйкелік орталықтар.
Жүйкелік орталықтарда нейроциттер бір-бірімен синапстар түзей отырып
байланысады, ол жерде мәліметтің талдануы, синтезі өтіп, оған жауап
қалыптастырылады. Жүйкелік орталықтарда келесі бөліктерді ажыратады:
1) афферентті кіріс
2) эфферентті шығыс
3) мәліметті өңдеу аймағы.
Жүйке орталықтары нейроциттердің, нейроглияның, тамырлардың, әсіресе
микроайналым арнасының тұрақты комплексімен сипатталады.
Құрылымдық- қызметтік құрылымына орай жүйке орталықтарының үш түрін
ажыратады:
1. Ядролық типті жүйке орталықтары. Нейрондар мен олардың арасындағы
синапстардың тығыз орналасуымен сипатталады. Бұл жерде конвергентті және
дивергентті синапстар болады.
Қозу конвергенциясы - бір нейронда көптеген нейроциттер синапстар
құрайды. Конвергентті синапстар афферентті нейронға қозудың түйісуін және
алынған мәліметтің өнделуін қамтамасыз етеді. Қозу дивергенциясы - бір
нейронның қозуының көптеген нейрондарға таралуы. Ядролық типті жүйке
орталығының мысалы ретінде бас миы мен жұлын ядроларын атауға болады.
2. Торлы немесе ретикулярлы типті орталықтар. Оған, мысалы, ретикулярлық
түзіліс (формация) жатады. Бұл орталықтарда жүйкелік талшықтар әртүрлі
бағытта орналасып, үшөлшемді торды құрайды. Тордың арасында ядроларды
түзейтін кіші, орташа, үлкен көлемді нейрондар орналасады. Ретикулярлық
түзілістің нейрондары сезімтал құрылымдардан келетін көптеген афферентті
кірістері және кең эфферентті проекциялары бар. Кейбір авторлар бұл
құрылымды ядролық типті жүйке орталығына жатқызады.
3. Экрандық немесе қыртыстық жүйке орталықтары. Олар нейрондарының
геометриалық дұрыс қабаттар құрай орналасуымен және бір жазықтықтық
синаптикалық аймағымен сипатталады.
Бұл орталықтар қызметі жағынан бірдей көптеген нейрондарға түскен
қозудың күшті дивергенциясын қамтамасыз етеді де айқын талдау жүргізуге
көмектеседі. Экрандық жүйкелік орталықтарға үлкен жарты шарлардың қыртысы,
мишықтың қыртысы, көздің торлы қабықшасы жатады.
Жүйкелік ансамбльдердің жұмысында кері байланыстың болуы маңызды фактор
болып табылады. Ол ассоциативті нейрондармен байланыс құратын аксондардың
коллатералдерімен қамтамасыз етіледі. Орталық жүйке жүйесін үш қабатқа
(этажға) бөлуге болады. Бірінші деңгей жұлыннан тұрады. Онда рефлекторлық
қимыл орталықтары орналасады. Екінші және үшінші деңгейлер бас миында
болады. Екінші қабатқа бас миының сабауы, қыртыс асты құрылымдары жатады.
Ол күрделі кимыл-қозғалысты реттейді, мысалы жүруді. Бұл жерде қимылдың
мағыналы болуы реттеледі, вегетативті қызметтермен сәйкестендіріледі.
Үшінші қабатты үлкен жарты шарлардың қыртысы құрайды.
ЖҮЙКЕ ТҮЙІНДЕРІ (ЖҮЙКЕЛІК ГАНГЛИЙЛЕР)
Жүйкелік түйіндердің (ганглийлердің) үш түрін ажыратуға болады: сезімтал,
симпатикалық және парасимпатикалық (интрамуральдық).
СЕЗІМТАЛ ГАНГЛИЙЛЕР
Сезімтал ганглийдің екі түрін ажыратады: жұлынның және бассүйек-ми
жүйкелерінің (V, VII, VIII, IX, X) ганглийлері.
Дамуы. Сезімтал түйіндер ганглиозды табақшаның жасушаларынан дамиды.
Олардан нейробластылар және глиобластылар түзеледі. Басында жұлын
ганглиінің нейроциттері биполярлы болады. Кейінірек өсінділердің
проксималды бөліктері тез өсе келіп бірігіп кетеді де жалған униполярлы
нейроцит пайда болады.
Орналасуы. Жұлынның екі жағынан әрбір сегменттен алдыңғы және артқы
түбіршектер шығады. Алдыңғы түбіршікті қимылдатқыш және вегетативтік жүйке
жүйесінің орталық (ассоциативтік) нейрондарының аксондары құрайды. Бұл
өсінділер арқылы жұлыннан эфферентті импульстарды шеткері мүшелерге
жеткізеді. Артқы түбіршікті түзейтін сезімтал нейрондардың өсінділері
(3сурет) афферентті импульстерді шеткері рецепторлардан жұлынға немесе
сопақша миға әкеледі. Біраздан кейін екі түбіршік бірігіп жұлынның аралас
жүйкесін береді. Екі түбіршіктің қосылған аймағын жұлын жүйкесінің
бифуркациясы деп те атайды. Жұлын ганглиі осы аталған бифуркацияға жақын
орналасқан артқы түбіршіктің бойындағы сопақша пішінді жуандау түйін
түрінде анықталады. Жұлын жүйкесінің құрамына сезімтал нейроциттер тобы
келіп орнығады.
Құрылысы. Сыртынан ганглийлер дәнекер тіндік капсуламен қапталған. Одан
түйіннің ішіне қарай жұқа қабаттар кіреді. Қабаттардың бойымен мүшеге қан
тамырлары өтеді. Жұлын ганглиінің нейрондары мүшенің шетіне қарай топтаса
орналасады, ал өсінділері жүйкелік талшық түрінде түйіннің ортасымен өтеді.
Түйіннің нейрондары қызметі бойынша сезімтал болып келеді. Олардың екі
түрін ажыратуға болады: күңгірт түсті ұсақ және ашық түсті ірі көлемді
жасушалар.
Күңгірт ұсақ нейрондар вегетативті ганглийде, ал ірі ашық жасушалар
соматикалық түйіндерде орналасады деп есептеледі. Жалған униполярлық
нейронның денесінен бір өсінді шығып екіге бөлінеді. Шетте орналасқан
өсіндісі - дендрит, ол рецептормен аяқталады. Орталық өсіндісі – аксон. Ол
артқы мүйіз арқылы жұлынға кіреді де Лиссауэрдің шеткері аймағына барып екі
тармаққа бөлінеді: қысқа төмен кететін және ұзын жоғары өрлейтін. Бұл
тармақтардан жіңішкерек бұтақшалар шығып жұлынның әр деңгейінде желатин
тәрізді субстанцияның (заттың) ассоциативті нейрондарымен байланысады.
Кейбір жалған униполярлы нейрондар бірден мотонейрондармен түйіседі. Жалған
униполярлы нейрондарды сыртынан мантиялық олигодендроциттер немесе
сателлиттер қоршап жатады. Мантиялық жасушалардың көлемі кіші, ядролары
ұсақ дөңгелек пішінді болып келеді. Олардың кейде базальдық мембраналары
анықталады. Кейбір түйіндерде, мысалы йірімді және кіреберістік
ганглийлерде, сезімтал нейрондар құрылысы бойынша биполярлы.
Нейромедиаторлық қызметті сезімтал гаглийлерде ацетилхолин, глутамат, Р-
заты, соматостатин, холецистокинин атқарады. Ол жерде гастрин және
вазоинтестинальды полипептид де табылды. Р затының көмегімен сезімтал
нейронның аксонынан спиноталамикалық жолдың аксондарына ауырсыну
жеткізіледі. Ал осы ауырсынуды өткізбейтін ендірме жасушалардың өндіретін
екінші нейропептиді энкефалин. Жасушалардың, жүйке талшықтарының араларында
қалыңдығы әртүрлі дәнекер тіннің қабаттары болады.
Бассүйек-ми жүйкелерінің бойында орналасқан сезімтал түйіндердің
құрылысы да жоғарыдай.
3 сурет. Жұлын түйіні (ганглиі)
1. жалған униполярлы нейрондар
2. жұлынның артқы түбіршігі
3. жұлынның алдыңғы түбіршігі
4. аралас жүйке
СИМПАТИКАЛЫҚ ТҮЙІНДЕР
Симпатикалық түйіндер жұп симпатикалық бағанда және құрсақ қуы-сындағы
симпатикалық өрімдерде болады. Түйіннің сыртынан дәнекер тін-нен тұратын
капсула қаптап тұрады. Капсуладан түйіннің ішіне кірген дәне-кер тін
қабаттары мүшенің стромасын түзейді. Строманың ішінде нейрон-дардың денесі
әр түрлі орналасады, бұл жерде жұлын түйініндегідей белгілі бір тәртіппен
орнығу байқалмайды. Ганглийдің құрамында нейрондардың екі түрі ажыратылады.
Негізгі түрі симпатикалық жүйке жүйесінің эффекторлық нейроны, қосымша
нейрон кіші белсенді флуорестенуші (КБФ) жасушалар. Эффекторлық нейрондар
құрылысы бойынша мультиполярлы, олардың аксоны ұзын, ал дендриттері қысқа
болып келеді.
Түйінге жұлынның симпатикалық түйіндерінен шығатын преганглионарлық
(миелинді) талшықтар келіп эффекторлық нейрондардың денелерімен немесе
дендриттерімен холинергиялық синапстар құрайды. Әдетте бір нейронға бірнеше
преганглионарлық талшықтар келіп түйіседі. Эффекторлық нейрондардың
аксондары түйіннен шығып мүшеге келеді де адренергиялық синапстар түзейді.
Әрбір нейронның денесін сателлит жасушалар, базальды мембрана, жұқа дәнекер
тін қабаттары қошап жатады.
Кіші белсенді флуорестенуші жасушалар преганглионарлық талшықтардан
эффекторлық нейрондарға келген импульсты тежеу арқылы симпатикалық
реакцияны шектейді деп есептеледі.
ИНТРАМУРАЛЬДЫ ТҮЙІНДЕР ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ ВЕГЕТАТИВТІ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАР
Интрамуральды ганглий мүшенің ортасында жүйкелік жасушалардың жиынтығы
түрінде анықталады. Түйінде орналасқан нейрондардың көлем-дері үлкен,
цитоплазмасы базофильді, ядролары ашық түсті болады. Оларды сыртынан
әдеттегідей глиальдық сателлит жасушалар және дәнекер тін қа-баты қоршап
жатады. Атқаратын қызметтеріне байланысты бұл жасу-шалардың үш түрі
жіктеледі: эффекторлық, аффекторлық, ассоциативтік.
Эффекторлық жасушаларға бірінші типті немесе ұзын аксонды нейрондар
жатқызылады. Олар преганглионарлық талшықтардан холинергиялық синапста
импульсті қабылдап алып, орналасқан мүшесінің құрамындағы жұмыскер
құрылымдарға (мысалы бұлшық ет жасушасына) жеткізеді. Бұл нейрондардың
аксондарының ұзындығы симпатикалық және сомалық жүйке жүйелерінің
эффекторлық жасушаларының аксондарынан көп қысқа болып келеді. Ұзын аксонды
деп аталуы интрамуральды түйіннің өзінің ішіндегі басқа жасушалармен
салыстырғанда ғана мүмкін. Түйіннің эффекторлық жасушаларының көбі
парасимпатикалық жүйке жүйесіне жатады. Оларда медиаторлық қызметті
ацетилхолин атқарады. Кейбір мүшелердің интрамуральды ганглийлерінде
симпатикалық жүйке жүйесінің эффекторлық жасушалары да болады. Бұл жерде
түзелетін синапстарда норадреналин бөлінеді.
Түйіннің құрамында басқадай да нейрондар кездеседі: сезімтал,
ассоциативті.
Сезімтал нейрондар немесе екінші типті (өсінділері біркелкі) жасуша.
Құрылысы бойынша бұл жасушалар мультиполярлы болып келеді. Дендриттерінен
мүшеде сезімтал жүйкелік аяқтамалар түзеледі. Олардан алынған мәлімет
тікелей осы түйіннің эффекторлық жасушасына жеткізіледі. Сипатталған доға
екі нейронды шеткері (жергілікті) доға, оның бүкіл нейрондары орталық жүйке
жүйесінен тыс орналасқан.
Ассоциативті нейрондар немесе үшінші типті жасушалар. Олар түйіннің
сезімтал жасушаларынан мәлімет алып, алынған импульсті көрші интрамуральды
түйіндерге апарады. Осының нәтижесінде күрделі, құрамында үш немесе одан
көп нейрондары бар рефлекторлық доғалар қалыптасады, бірақ олар да
жергілікті болып қалады.
ШЕТКЕРІ НЕРВ (ЖҮЙКЕ)
Шеткері нервтер миелинді және миелінсіз талшықтардан, дәнекер тіннен
тұрады. Қызметтік жағынан сезімтал, қимылдатқыш, және аралас болып
бөлінеді. Нервтің құрамында эндоневрий, периневрий, эпиневрий
ажыратылады (4сурет). Эндоневрий борпылдақ дәнекер тінінің жұқа
қабатшасынан тұрады. Ол оксифильді болып келеді, құрамында аздаған
фибробластылар кездеседі. Периневрий жүйке талшықтарының шоғырларын қоршай
орналасқан дәнекер тіннен түзелген. Оның құрамында бес-алты қабат
фибробластылар, коллаген жіпшелері, қан тамырлары, май жасушалары болады.
Периневрийде тіндік сұйықтықпен толтырылған әрі екі қатарлы бірқабатты
жазық эпителиймен қапталған периневралды қеңістік болады. Бұл кеңістік
арқылы инфекцияның, токсиннің жайылуы мүмкін. Эпиневрий жүйкені сыртынан
қаптап тұратын дәнекер тіндік қабықша. Оның құрамында қан тамырлары және
май жасушаларының жиынтығы болады.
Нервтің қалпына келуі оның құрамына кіретін жүйкелік талшықтардың,
строманың қалпына келу қабілетімен және олардың арақатынасымен анықталады.
Жүйкенің құрамына кіретін жүйкелік талшықтар миелинді және миелинсіз
болуы мүмкін. Миелинді жүйке талшығының ортасында осьтік цилиндр, оның
сыртында миелин қабықшасы ажыратылады. Аралас жүйкенің құрамындағы осьтік
цилиндр келесі құрылымдардан тұруы мүмкін:
➢ сезімтал нейронның дендриті
➢ сомалық жүйке жүйесінің эффекторлық нейронының аксоны
➢ вегетативті жүйке жүйесінің ассоциативті нейронының аксоны
➢ симпатикалық жүйке жүйесінің эффекторлық нейронының аксоны.
Алғашқы үшеуінде жүйке талшығы миелинді болады. Ал ақырғысы миелин-сіз
талшыққа жатады, сондықтан ол жерде осьтік цилиндрдің бірнеше болуы мүмкін.
4 сурет. Шеткері нервтің (жүйкенің) көлденең кесіндісі
1. периневрий
2. эпиневрий
3. эндоневрий
4. қан тамырлары
БАС МИЫ МЕН ЖҰЛЫННЫҢ ҚАБЫҚШАЛАРЫ
Бас миы мен жұлынды сыртынан үш қабықша жауып тұрады: жұмсақ, торлы
және қатты. Жұмсақ қабықша мидың затын жауып жатады, екеуінің арасында тек
шеткері глиальды мембрана ғана бар. Қабықшаның құрамында миға қоректік
заттарды жеткізіп отыратын қан тамырлары, сонымен қатар жүйкелік талшықтар,
жүйкелік аяқтамалар және жеке орналасқан жүйкелік жасушалар анықталады.
Торлы қабықша борпылдақ дәнекер тіннің өте нәзік қабаты болып табылады.
Торлы қабықша мен мидың жұмсақ қабықшаларының арасында торлы қабықасты
(субарахноидальдық) кеңістігі орналасқан. Кеңістік ми қарыншаларымен
байланысады, ішінде цереброспинальдық сұйықтық болады. Қатты ми қабықшасы
тығыз талшықты дәнекер тіннен құралған, оның құрамында эластикалық
талшықтар мол болады. Бассүйек ішінде ол сүйек үсті қабығымен тығыз
бірігеді. Жұлын каналында қатты қабықша омыртқалардың периостілерінен қуысы
борпылдақ талшықты пішінделмеген дәнекер тінмен толтырылған эпидуральдық
кеңістікпен бөлінген. Бұл қатты қабықшаға аздап қозғалуға мүмкіндік береді.
Субдуральды кеңістікте аз мөлшерде сұйықтық болады.
ЖҰЛЫН
Жұлын омыртқа бағанының ішіндегі каналда орналасқан жуан арқан тәрізді
болып келеді. Ұзындығы ер адамдарда шамамен 45 сантиметрге, әйелдерде 41 -
42 сантиметрге жетеді. Жуандығы ұзына бойына әртүрлі. Мойын және бел
аймақтарында қол мен аяқтарға қарай шығатын жүйкелерге байланысты оның
жуандаған аймақтары болады. Жұлынның алдыңғы, артқы және бүйірлік
бөліктерін ажыратады. Әрбір омыртқа деңгейінде жұлын сегменттерге бөлінеді.
Жұлын барлығы 31 сегменттерден тұрады. Сегмент жұлынның құрылымдық -
қызметтік бірлігі болып есептеледі. Бір сегмент деңгейінде кейбір
рефлекторлық доғалар іске асырылады.
Жұлынның көлденең кесіндісінде оның ақ және сұр заттарын ажыратады. Сұр
зат ақ заттың ортасында орнасып, Н әрпіне немесе қанатын жайған көбелекке
ұқсас болып келеді. Олар көлденең кесіндіде алдыңғы, артқы және бүйірлік
мүйіздерді құрайды (5сурет).
Ақ затта үш жұп бағандарды ажыратады: артқы – артқы тосқауылмен артқы
мүйіздердің арасында; бүйірлік – алдыңғы және артқы мүйіздердің арасында;
алдыңғы – алдыңғы мүйіздермен алдыңғы саңылау арасында орналасады. Артқы
тосқауыл мен алдыңғы саңылау жұлынды екі симметриялық бөлікке бөліп тұрады.
Олар алдыңғы және артқы біріккен ақ зат арқылы қосылады.
Жұлынның ақ заты көбінесе миелінді және миелінсіз жүйке
5сурет. Жұлынның құрылысы
А. сұр зат
1. артқы мүйіз 3. алдыңғы мүйіз
2. бүйірлік мүйіз Б. ақ зат
талшықтарынан және тіректік нейроглиялдық аппараттан құралады.
Жүйкелік талшықтар ақ заттың құрамында өткізу жолдарын түзейді. Бұл
жолдар белгілі рефлекторлық доғалардың бөлігі болып табылады:
1. Жұлынның меншікті рефлекторлық аппаратының жолдары
(проприоспинальды). Олар жұлынның интернейрондарының аксондарынан тұрып,
қысқа және ұзын болып бөлінеді.
Проприоспинальды нейрондардың аксондары жұлынның ақ затына кіріп,
жоғары өрлейтін және төмен кететін тармақтарға бөлініп, сұр заттың қасымен
өтеді. Сұр затқа кіргеннен соң олар ендірме және моторлық нейрондарда
синапстар құрайды.
2. Супраспинальдық өткізу жолдары жұлыннан шығып оны бас миының
құрылымдарымен байланыстырады. Ол екіге бөлінеді: жоғары өрлейтін
спиноцеребралдық және төмен кететін цереброспинальдық жолдар.
Спиноцеребральдық өткізу жолдары сезімтал мәліметтерді денеден және ішкі
мүшелерден бас миына әкеледі.
Цереброспиналды төмен кететін жолдар бас миын жұлынмен байланыстырады
және орталық жүйке жүйесінің жоғары бөліктерінің жұлынның сегментарлық
аппаратының жұмысын реттейді.
Цереброспинальды жолдар жұлынды бас миымен байланыстырып, орталық жүйке
жүйесінің жоғарғы бөлімдерінің жұлынның сегментарлық аппаратын қадағалауын
қамтамасыз етеді. Микроскопиялық тұрғыдан көршілес талшықтардың құрылысының
бір-бірінен айырмашылықтары жоқ. Оларды анықтау және зерттеу
экспериментальды кесу арқылы ғана іске асырылады. Жоғары өрлеуші (сезгіш)
өткізу жолдарына нәзік буда (Голля жолы) және сына тәрізді жіпше (Бурдах
жолы), дорзальдық латеральды жол, жұлын-мишықтық дорзальды жол (Флексиг
жолы), жұлын-мишықтық вентральды жол (Говерс жолы), жұлын-таламустық
дорзальды жол, жұлын-жамылғылық жол, жұлын-таламустық вентральды жол
жатады. Төмен кететін (қимылдатқыш) өткізу жолдарына қыртыс-жұлындық
латеральды (пирамидалық) жол, қызыл ядро-жұлындық (Манаков жолы) жол,
кіреберіс-жұлындық дорзальды жол, оливо-жұлындық (Гельвег жолы) жол, тор-
жұлындық жол, кіреберіс-жұлындық вентральдық жол, жамылғы-жұлындық жол,
қыртыс-жұлындық (пирамидалық) жол жатқызылады. Төмен кететін
цереброспинальдық жолдарды пирамидалық және экстрапирамидалық деп бөледі.
Пирамидалық жүйені бас миының үлкен жарты шарларының пирамидалық
жасушаларының аксондары түзейді. Пирамидалық жүйенің жүйкелік талшықтарының
біраз бөлігі сопақша мидың, біраз бөлігі жұлынның деңгейінде қиылыстар
құрайды, осының нәтижесінде латеральды және вентральды кортикоспинальды
жолдар қалыптасады. Олардың терминальдары алдыңғы мүйіздің
мотонейрондарында немесе артқы мүйіздің интернейрондарында синапстар
түзейді. Пирамидалық жүйе қаңқалық бұлшық еттің қимыл-қозғалысының дәлдігін
қадағалайды.
Экстрапирамидалық жүйе қаңқалық бұлшық еттің тонусын сақтауға, дененің
тепе-теңдігін және кеңістіктегі жағдайын тұрақтандыруға қатысатын бұлшық
еттердің жұмысын реттеуге жауапты. Оны денелері сопақша мидың және көпірдің
ядроларында орналасқан нейрондардың аксондары құрайды. Аксондар алдыңғы
мүйіздердің мотонейрондарында және артқы мүйіздердің ендірме нейрондарында
аяқталады.
Жұлынның ақ затының вентральды бөлігінде филогенез барысында ертерек
пайда болған талшықтар болады (ескі жұлын), ал жұлынның дорзальды
бөлігінде филогенетикалық тұрғыдан жасырақ талшықтар (жас жұлын)
анықталады. Біріншілер үлкен сезімтал аймақтардан алынған мәліметтерді жас
жұлын аймағымен салыстырғанда сәл баяулау жылдамдықпен бас миының сабау
бөлігіне жеткізеді, ал екіншілері аз ғана сезім аймағынан (тактильді,
бұлшық еттерден, буындардан келетін импульстер) шыққан мәліметтерді өте
жоғары жылдамдықпен бас миының қыртысына апарады.
Жұлынның сұр заты мультиполярлық нейрондардан, миелінсіз, миелінді
жүйкелік талшықтардан және нейроглиядан (эпендимоглиоциттер,
олигодендроглиоциттер, плазмалық астроциттер, глиалдық макрофагтар) тұрады.
Жұлынның нейрондарының арасы жүйкелік талшықтардан және глиоциттердің
өсінділерінен түзеліп, нейропил деп аталады. Сұр заттың ортасында жұлынның
орталық каналы орналасқан.
Адамның жұлынында орналасқан нейрондардың жалпы саны 13-14 миллиондай
болады. Олардың үш пайызы қимылдатқыш, қалған тоқсан жеті пайызы сезімтал
нейрондар болып табылады. Жұлынның барлық нейрондары жұлынның ішіндегі
орналасуы мен құрылысына орай үшке бөлінеді:
1. Түбіршікті жасушаларға мотонейрондар және латералды аралық ядроның
вегетативті нейрондары жатады. Олардың аксоны жұлыннан шығып оның алдыңғы
түбіршіктерін құрайды.
2. Ішкі жасушалардың аксондары жұлынның сұр затының нейрондарында синапстар
түзейді. Бұлар ассоциативті нейрондарға жатады.
3. Шоғырлы нейрондардың аксондары жұлынның ақ затына шығып, сол жерде
шоғырлар түзейді.
Жұлын жасушаларын қызметтік тұрғыдан да үшке бөледі. Олар сезімтал,
қимылдатқыш және ассоциативтік нейрондар.
Сезімтал нейрондар көбінесе жұлын түйіндерінде орныққан. Құрылысы
жағынан олар жалған униполярлы болып келеді. Қимылдатқыш немесе
мотонейрондар жұлынның көлемі жағынан ең үлкен жасушалары. Мотонейрондардың
өзі альфа-мотонейрон және гамма-мотонейрон болып жіктеледі. Альфа-
мотонейрон беттің бұлшық еттерінен басқа қаңқалық бұлшық еттермен
байланыстар түзейді. Гамма-мотонейрон бірінші аталған қимылдатқыш жасушаның
қызметін реттеуге қатысады. Ассоциативтік немесе ендірме нейрондар басқа
жүйкелік жасушалармен синапстар құрап қозу мен тежелу үрдістерінің пайда
болуын және көршілес жатқан сегменттердің байланыстарын қамтамасыз етеді.
Жұлынның сұр затының кейбір аймақтарының нейрондық, талшықтық және
нейроглиялық құрамдары әртүрлі болады. Артқы мүйізде Лиссауэрдің шеткі
аймағы, кеуекті қабаты, желатинозды субстанция, артқы мүйіздің меншікті
ядросы, Кларктың дорзальды ядросы ажыратылады.
Лиссауэрдің шеткі аймағында жұлын ганглиінің жалған униполярлы
нейрондарының аксондары артқы бағандар арқылы артқы мүйізге кіреді. Кеуекті
заттың құрамында ұсақ шоғырлы жасушалар анықталады. Желатинозды
субстанцияның ішінде жасушалар аз, ол негізінен нейроглиядан тұрып, тек
аздаған шоғырлы жасушалары болады.
Жұлынның меншікті ядросы аксоны қарама-қарсы жаққа өтетін шоғырлы
жасушалардан тұрады. Кларктың дорзальды ядросын аксондары сол орналасқан
жағының бүйірлік бағанының ақ затына шығатын ірі нейрондар құрайды.
Бүйірлік мүйіздің жүйкелік жасушалары екі ядро құрайды: аралық медиалды
және латералды. Аралық медиалдық ядрода аксондары вентралды өзі орналасқан
жақтың жұлын-мишық жолының құрамына кіретін нейрондар анықталады. Латералды
аралық ядро вегетативті жүйке жүйесінің орталығы болып табылады. Бұл
жасушалардың аксондары жұлыннан соматикалық қимылдатқыш талшықтардың
құрамында жұлынның алдыңғы түбіршігінен шығады да, кейінірек бөлектеніп,
вегетативті ганглийлерге барады.
Жұлынның алдыңғы мүйізінің ядросы жұлынның ең ірі жасушаларынан тұрады.
Жалпы саны екі-үш миллиондай. Олардың аксоны вентральдық түбіршіктің
талшықтарының негізгі бөлігін құрайды. Сұр заттың вентральді мүйізінде
моторлық жасушалардың екі тобы бар: латералды және медиалды. Медиалды топ
кеуденің бұлшық еттерін, латералды топ – қол-аяқты жүйкелендіреді. Алдыңғы
мүйіздің мотонейрондарын үшке бөледі: үлкен α-мотонейрон, кіші α-
мотонейрон, γ-мотонейрон. Үлкен α-мотонейрондар қаңқалық бұлшық еттің тез
жиырылуын камтамасыз етсе, кіші α-мотонейрондар олардың тонусын ұстауға
қатысады.
Кейінгі кезде жұлынның сұр затын Б.Рексед бойынша он табақшаға
(пластиналарға) бөледі. Бірінші табақшаға артқы мүйізді және Лиссауэр
аймағын, екінші табақшаға оның артындағы табақшаны жатқызады. Артқы мүйізде
барлығы I-V табақшаны ажыратады. VI табақша жұлынның тек қалыңдаған
аймағында ғана анықталады. VII табақша алдыңғы және артқы мүйіздердің
арасында, ал VIII және IX табақшалар алдыңғы мүйізде, X табақша орталық
каналдың айналасында орналасады. Табақшалардың көбінде ішкі интернейрондар
болады. VII табақшаның шеткі аймақтарында вегетативті ядро, IX-табақшада
алдыңғы мүйіздің мотонейрондары анықталады.
Жұлын глиясы. Жұлынның каналы эпендимоглиямен қапталған (6сурет). Ол
ликворды өндіруге қатысады. Эпендимоглиоциттің шетінен шыққан ұзын өсінді
жұлынның ішімен өтіп, оның сыртқы глиалдық шекаралық мембранасын құрауға
қатысады. Жұлынның негізгі глиясының түрлері: талшықты және плазмалық.
Плазмалық глиоциттердің өсінділері сұр заттан борпылдақ талшықты дәнекер
ұлпамен бірге шығып ақ затта глиалды-дәнекер тіндік тосқауылды және қан
тамырларының сыртындағы шекаралық мембраналарды түзейді.
Олигодендроглиоциттер жүйке жасушаларының өсінділерінің сыртқы
қабықшаларын құрайды. Микроглия глиалдық макрофагтардың қызметін атқарады.
Жұлынның атқаратын қызметтері:
1. Рефлекторлық қызметі сегментарлық моносинаптикалық доғалардың
көмегімен іске асырылады. Рецептордан келген импульс жұлын ганглиінің
жалған униполярлық нейронына әкелінеді. Одан импульс жұлынның алдыңғы
мүйізінің мотонейрондарына алдыңғы түбіршік арқылы кіргізіледі.
Алдыңғы түбіршіктен шыққан импульс қаңқалық бұлшық етке жеткізіледі.
6 сурет. Жұлынның эпендималық глиясы
1. жұлынның орталық каналы
2. жұлынның сұр заты
3. эпендимоглиоциттер
4. эпендимоглиоциттердің өсінділері
Вегетативті рефлекстер полисинаптикалық болады, олардың өтуі артқы мүйіздің
интернейрондарының және жұлының бүйірлік мүйізінің қатысуымен атқарылады.
2. Өткізгіштік. Жұлын шеткі аймақтарды бас миымен және бас миын шеткі
аймақтармен байланыстырады.
3. Эндокриндік. Жергілікті реттеушілік қызмет атқаратын көптеген заттар
өндіріледі.
БАС МИЫ
Бас миына бес бөлім жатады:
1).соңғы немесе үлкен ми (жартышарлар).
2).көру төмпешігі, эпиталамус, гипоталамус және төмпешік арты аймағы
кіретін аралық ми
3).орта ми
4).сопақша ми
5)артқы ми (ми көпірі және мишық).
БАС МИЫНЫҢ САБАУЫ
Бас миының сабауына: сопақша миды, ми көпірін, орталық миды, аралық
миды, соңғы мидың базальды бөлігін жатқызады. Ми сабауы, жұлын сияқты,
шеткі аймақтармен сезімтал және кимылдатқыш бас жүйкелерінің талшықтарының
көмегімен байланысады және өзінің жеке ішкі аппараты болады. Бұлардан
басқа, ми сабауында ми қыртысына бара жатқан және қыртыстан ми сабауына,
жұлынға келетін импульстерді өткізетін ядролар болады.
Ми сабауы сұр және ақ заттан тұрады. Ақ затының құрылысы жұлынға ұксас,
ол да жүйке талшықтарының шоғырынан құралып, жоғары өрлейтін және төмен
кететін өткізу жолдарын түзейді.
Сұр заты қызметі бойынша қимылдатқыш, сезімтал және ассоциативті,
құрылысы жағынан мультиполярлы нейрондардан тұрады.
Қимылдатқыш ядролар. Жұлынның алдыңғы мүйізінің ядролары сияқты
эфферентті нейрондардан құралған. Олардың аксондары бастың соматикалық
бұлшық еттерін жүйкелендіретін бас миы – жүйкелерінің қимылдатқыш
талшықтарын береді. Ядролардың құрамына III, VII, IX, X жұп бас миы
жүйкелерінің преганглионарлық нейрондары кіреді.
Сезімтал ядролар. Жұлынның артқы мүйізінің ядроларындағы нейрондарына
ұқсас шоғырлы нейроциттерден тұрады.
1). Жұлын ганглиінің жалған униполярлы нейрондарының аксондары (сына
тәрізді және нәзік шоғырлар құрамында).
2). Бастың сезімтал түйіндерінің нейрондарының аксоны (жарты айшық, тасты,
т.б.) сезімтал ядролардың нейрондарына келіп аяқталады:
Ассоциативті ядролар. Жұлыннан және сабаудан келген импульстерді бас
миының қыртысына, және қыртыстан сабаудың; жұлынның меншікті аппараттарына
өткізуді қамтамасыз етеді. Бұлардың құрамына көру төмпешігінің ядролары,
тісті ядро, зәйтүн ядросы, қызыл ядро т.б. жатады.
Сопақша мидың сұр заты қимылдатқыш, сезімтал және ассоциативті
ядролардан құралған. Қимылдатқыш ядролар көбінесе медиальды, сезімтал-
латеральды аймақтарда орналасқан. Олардың арасында вегетативті ядролар
болады. Олар тілжұтқыншақтық, кезбе, қосымша және тіласты бассүйек-ми
жүйкелерінің ядролары. Ассоциативті ядролар төменгі бөлімдерді мишықпен,
көру төмпешігімен байланыстырып тұрады.
Сопақша мидың ақ заты вентро-латералды орналасып, пирамидалық
жолдармен, кейде жұлын-мишық жолдарымен берілген.
Сопақша мидың орталық аймағында әртүрлі бағытта өтетін талшықтардан
құралған тор түрінде көрінетін ретикулярлық түзіліс орналасқан. Тордың
арасында жеке немесе топ құраған жасушалар болады. Ретикулярлық түзіліс
бұлшық еттің тонусын, стереотипті қимылды, интеграциялық орталықты
реттейтін, вегетативті жүйке жүйесінің сегмент үсті орталығы болып
табылады. Ол көптеген рефлекстерді іске асыруға қатысады, өйткені жүйке
жүйесінің жоғары орталығына белсендіру, ал төменгі орталыққа тежеу ықпалын
тигізеді.
Көпірдің сұр заты V-VII жұп басми жүйкелерінің ядроларынан ретикулярлық
түзілістен, қара субстанция және ми аяқшасынан тұрады. Ядролар
мультиполярлы нейрондардан құралған. Ақ заты сопақша мидың өткізу
жолдарынан және пирамидалық жолдардың талшықтарынан түзеледі.
Орталық мидың сұр заты ядролардан тұрады, оның ішінде ең ірісі қызыл
ядролар. Бұл ядролардың құрамында тамырлар жақсы дамыған, олар ядроларға
қызыл түс беріп тұрады. Олардың үлкенжасушалы бөлігі ақырғы мидың базальдық
ганглийлерінен импульсті жұлынға және ретикулярлық түзіліске жеткізеді.
Ұсақжасушалы бөлігі мультиполярлы нейрондардан тұрады, олар мишықты
ретикулярлық түзіліспен байланыстырады. Орталық мидың құрамында Якубовичтің
вегетативті ядросы бар. Қара субстанция құрамында пигменті бар нейрондардан
тұрады, олардың медиаторы дофамин. Қара субстанцияның нейрондары басқаларға
тежеу ықпалын тигізеді.
Аралық ми көру төмпешігінен, гипоталамустан, субталамустан және
төмпешік асты аймағынан тұрады. Аралық мидың ішінде ақ затпен бір-бірінен
бөлінген көптеген ядролар бар. Ядролар бір-бірімен ассоциативті талшықтар
арқылы байланысқан. Жоғары өрлейтін жолдар вентральдық ядролардың
нейрондарында аяқталады, олардың импульстері мидың үлкен жарты шарларының
қыртысына жеткізіледі. Таламусқа импульс қосымша экстрапирамидалық жолдар
арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz