Кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін арттырудың теориялық аспектілерін зерттеп, оның бәсекелік қабілетін арттыру бағыттарын зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні және оны анықтаушы факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейін бағалау әдіснамасы ... ... 13
3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні және оны анықтаушы факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейін бағалау әдіснамасы ... ... 13
3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Нарықтық экономика жағдайында елімізде бәсекеге қабілеттілік күшеюде, осыған орай кәсіпорындарымыздың басшылары кәсіпорындарды басқарудың және бәсекеге қабілеттілікті жетілдірудің жаңа құралдарын үнемі іздеу үстінде.
ХХ ғасырдың басында қоғамда кәсіпорындар жоғарғы деңгейдегі табысқа жетуге мүмкіншіліктері болып, өздерінің бәсекеге қабілеттіліктерін минималды шығындар арқылы қамтамасыз етіп отырды. Тауарлардың көп түрлілігі болмады, ал тауарды өндіруде ең аз шығын шығару табысқа жетудің құпиясы еді. Сол кезде өндіріс тиімділігін бағалау критерий болып көбінесе табыс пен шығынның арақатынасы табылды.
Алайда уақыт өте келе, жаңа технологияларды енгізу, сұранысты толтыруды тездету, бәсекенің өсуімен оның ұлтаралық болуы және өнеркәсіпті мемлекеттік реттеудің күшеюі сияқты факторлардың көбеюі есебінен басқарудың жедел тәсілдерімен әдістері өнімді сату көлемімен кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатуға еш әсерін тигізбеді. Шығындардың көбеюі, персонал көлемінің қысқаруы, өнімділіктің жоғарлауы және операциялардың бірігуі пайданың төмендеуін тоқтатпады. 1950 жылдары өндірістік қызметті бағалау критерийі болып шығын мен табыс арақатынасы көрсеткіші ғана емес, сонымен қатар ұйымдастырушылық және басқарудың тиімділік көрсеткіштері де болды. Осылайша 1950-1960 жылдары кәсіпорынмен бизнесті жүйелі түрде стратегиялық жоспарлаумен басқару қажеттілігі туындады.
Стратегиялық жоспарлаумен бәсеке теориясының пайда болуынан бастап бәсеке стратегиясына негізделген кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету жолдары туындады. Бұл әдіс кәсіпорынның қолжетімді бәсекелестік артықшылығына талдау жасауға мүмкіндік береді, бірақ бағалаудың нақты сандық нәтижелерін көрсепейді. Сондықтан бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етудің заманауи жүйесінің негізі бола алмайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі тауардың сапасымен тұтынушы үшін маңызды болып табылатын тауарды сатып алу, тұтыну және қолдану бойынша шығындарды анықтайтын құраушылардың жиынтығы арқылы анықталады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі оның бәсекелестік күрес жағдайында өзінің нарықтағы үлесін ұстап қалу немесе кеңейтуге жеткілікті әлеуетімен анықталады.
Қазіргі уақытта бәсекелестікті талдау мен бағалаудың өте көп әр түрлі әдістері қолданылады. Алайда шетелдік компаниялармен салыстырғанда отандық кәсіпорында осы әдістер өте төмен деңгейде пайдаланылады. Біздің ойымызша, бұған осы әдістерді пайдалануға қажетті ақпартқа қол жеткізудің қиындығы немесе осы ақпараттың шынайы болмауынан қажетті ақпараттық базаның, білікті мамандардың аздығы, озық консалтингтік компаниялардың жетекші мамандарын тарту үшін қаражаттың болмауы қолбайлау болып отыр.
ХХ ғасырдың басында қоғамда кәсіпорындар жоғарғы деңгейдегі табысқа жетуге мүмкіншіліктері болып, өздерінің бәсекеге қабілеттіліктерін минималды шығындар арқылы қамтамасыз етіп отырды. Тауарлардың көп түрлілігі болмады, ал тауарды өндіруде ең аз шығын шығару табысқа жетудің құпиясы еді. Сол кезде өндіріс тиімділігін бағалау критерий болып көбінесе табыс пен шығынның арақатынасы табылды.
Алайда уақыт өте келе, жаңа технологияларды енгізу, сұранысты толтыруды тездету, бәсекенің өсуімен оның ұлтаралық болуы және өнеркәсіпті мемлекеттік реттеудің күшеюі сияқты факторлардың көбеюі есебінен басқарудың жедел тәсілдерімен әдістері өнімді сату көлемімен кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатуға еш әсерін тигізбеді. Шығындардың көбеюі, персонал көлемінің қысқаруы, өнімділіктің жоғарлауы және операциялардың бірігуі пайданың төмендеуін тоқтатпады. 1950 жылдары өндірістік қызметті бағалау критерийі болып шығын мен табыс арақатынасы көрсеткіші ғана емес, сонымен қатар ұйымдастырушылық және басқарудың тиімділік көрсеткіштері де болды. Осылайша 1950-1960 жылдары кәсіпорынмен бизнесті жүйелі түрде стратегиялық жоспарлаумен басқару қажеттілігі туындады.
Стратегиялық жоспарлаумен бәсеке теориясының пайда болуынан бастап бәсеке стратегиясына негізделген кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету жолдары туындады. Бұл әдіс кәсіпорынның қолжетімді бәсекелестік артықшылығына талдау жасауға мүмкіндік береді, бірақ бағалаудың нақты сандық нәтижелерін көрсепейді. Сондықтан бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етудің заманауи жүйесінің негізі бола алмайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі тауардың сапасымен тұтынушы үшін маңызды болып табылатын тауарды сатып алу, тұтыну және қолдану бойынша шығындарды анықтайтын құраушылардың жиынтығы арқылы анықталады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі оның бәсекелестік күрес жағдайында өзінің нарықтағы үлесін ұстап қалу немесе кеңейтуге жеткілікті әлеуетімен анықталады.
Қазіргі уақытта бәсекелестікті талдау мен бағалаудың өте көп әр түрлі әдістері қолданылады. Алайда шетелдік компаниялармен салыстырғанда отандық кәсіпорында осы әдістер өте төмен деңгейде пайдаланылады. Біздің ойымызша, бұған осы әдістерді пайдалануға қажетті ақпартқа қол жеткізудің қиындығы немесе осы ақпараттың шынайы болмауынан қажетті ақпараттық базаның, білікті мамандардың аздығы, озық консалтингтік компаниялардың жетекші мамандарын тарту үшін қаражаттың болмауы қолбайлау болып отыр.
1. Жағыпарұлы Ж., Бәсекеге қабілеттілік артып келеді., Егемен Қазақстан, 30 қазан, 2010ж.
2. Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі, www.stat.kz
3. Жаңа оңжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері., Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы, 2010 ж. 29 қаңтар
4. Байзаков С. Глобальная конкурентоспособность: Экономические индикаторы и инструменты анализа., – Алматы, 2007 г.
5. Есимжанова С.Р. Формирование и развитие маркетинга на промышленных предприятиях Казахстана (теория, методология, практика)., – Алматы, 2002 г.
6. Арзикулова Р.К. Кәсіпорынның бәсекелестік қабілеттілігін арттыру жолдары., – Алматы, 2010ж.
7. Сералиев Х.С., Конкурентоспособные формы организации производительных сил Казахстана: теория, методология, практика., – Алматы, 2009ж.
8. Салихов Д.А. Конкурентоспособность продукции с позиций процессного подхода к управлению качеством. Маркетинг, производство, сбыт: актуальные вопросы теории и практики. Сборник научных трудов., – Казань, 2002г.
9. Алшанов Р.А. Глобальный кризис: последствия для Казахстана., – Алматы, 2009 г.
10. Сагадиев К. Реформы: аналитический взгляд. Книга третья (статьи, письма, выступления, интервью)., – Алматы: “Gauhar”, 2006г.
11. Фатхутдинов Р.А. Стратегический менеджмент., – М.: ЗАО "Бизнес-школа"Интел-Синтез", 2005 г.
12. Ивахник Д.Е. Анализ безубыточности в маркетинговой деятельности предприятия., Маркетинг в России и за рубежом. – 2008 г. –№1., 10-17б.
13. Кошанов А.К. Вопросы становления малого бизнеса. (Республики Средней Азии и Казахстан) / Экономист., 2004г.
14. Есполов А.Т. Вопросы теории и практики обеспечения конкурентоспособностью объектов в аграрном секторе экономики., Известие Национальной академии наук Беларуси. Серия аграрных наук, 2004 г., №1.
15. Жүсін Б. Отандық стандарттарды халықаралық стандарттармен үйлестіру -бәсекелестікті арттырудың алғышарты., Егемен Қазақстан, 3 шілде 2009ж.
16. Зайцев Н. Л. Экономика промышленного предприятия., – Инфра-М., 2004 г.
17. Миронов М.Г. Ваша конкурентоспособность., – Альфа-пресс, 2006г.
2. Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі, www.stat.kz
3. Жаңа оңжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері., Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы, 2010 ж. 29 қаңтар
4. Байзаков С. Глобальная конкурентоспособность: Экономические индикаторы и инструменты анализа., – Алматы, 2007 г.
5. Есимжанова С.Р. Формирование и развитие маркетинга на промышленных предприятиях Казахстана (теория, методология, практика)., – Алматы, 2002 г.
6. Арзикулова Р.К. Кәсіпорынның бәсекелестік қабілеттілігін арттыру жолдары., – Алматы, 2010ж.
7. Сералиев Х.С., Конкурентоспособные формы организации производительных сил Казахстана: теория, методология, практика., – Алматы, 2009ж.
8. Салихов Д.А. Конкурентоспособность продукции с позиций процессного подхода к управлению качеством. Маркетинг, производство, сбыт: актуальные вопросы теории и практики. Сборник научных трудов., – Казань, 2002г.
9. Алшанов Р.А. Глобальный кризис: последствия для Казахстана., – Алматы, 2009 г.
10. Сагадиев К. Реформы: аналитический взгляд. Книга третья (статьи, письма, выступления, интервью)., – Алматы: “Gauhar”, 2006г.
11. Фатхутдинов Р.А. Стратегический менеджмент., – М.: ЗАО "Бизнес-школа"Интел-Синтез", 2005 г.
12. Ивахник Д.Е. Анализ безубыточности в маркетинговой деятельности предприятия., Маркетинг в России и за рубежом. – 2008 г. –№1., 10-17б.
13. Кошанов А.К. Вопросы становления малого бизнеса. (Республики Средней Азии и Казахстан) / Экономист., 2004г.
14. Есполов А.Т. Вопросы теории и практики обеспечения конкурентоспособностью объектов в аграрном секторе экономики., Известие Национальной академии наук Беларуси. Серия аграрных наук, 2004 г., №1.
15. Жүсін Б. Отандық стандарттарды халықаралық стандарттармен үйлестіру -бәсекелестікті арттырудың алғышарты., Егемен Қазақстан, 3 шілде 2009ж.
16. Зайцев Н. Л. Экономика промышленного предприятия., – Инфра-М., 2004 г.
17. Миронов М.Г. Ваша конкурентоспособность., – Альфа-пресс, 2006г.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні және оны анықтаушы
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейін бағалау
әдіснамасы ... ... 13
3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында елімізде бәсекеге қабілеттілік күшеюде,
осыған орай кәсіпорындарымыздың басшылары кәсіпорындарды басқарудың және
бәсекеге қабілеттілікті жетілдірудің жаңа құралдарын үнемі іздеу үстінде.
ХХ ғасырдың басында қоғамда кәсіпорындар жоғарғы деңгейдегі табысқа
жетуге мүмкіншіліктері болып, өздерінің бәсекеге қабілеттіліктерін
минималды шығындар арқылы қамтамасыз етіп отырды. Тауарлардың көп түрлілігі
болмады, ал тауарды өндіруде ең аз шығын шығару табысқа жетудің құпиясы
еді. Сол кезде өндіріс тиімділігін бағалау критерий болып көбінесе табыс
пен шығынның арақатынасы табылды.
Алайда уақыт өте келе, жаңа технологияларды енгізу, сұранысты
толтыруды тездету, бәсекенің өсуімен оның ұлтаралық болуы және өнеркәсіпті
мемлекеттік реттеудің күшеюі сияқты факторлардың көбеюі есебінен басқарудың
жедел тәсілдерімен әдістері өнімді сату көлемімен кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлатуға еш әсерін тигізбеді. Шығындардың көбеюі,
персонал көлемінің қысқаруы, өнімділіктің жоғарлауы және операциялардың
бірігуі пайданың төмендеуін тоқтатпады. 1950 жылдары өндірістік қызметті
бағалау критерийі болып шығын мен табыс арақатынасы көрсеткіші ғана емес,
сонымен қатар ұйымдастырушылық және басқарудың тиімділік көрсеткіштері де
болды. Осылайша 1950-1960 жылдары кәсіпорынмен бизнесті жүйелі түрде
стратегиялық жоспарлаумен басқару қажеттілігі туындады.
Стратегиялық жоспарлаумен бәсеке теориясының пайда болуынан бастап
бәсеке стратегиясына негізделген кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету жолдары туындады. Бұл әдіс кәсіпорынның қолжетімді
бәсекелестік артықшылығына талдау жасауға мүмкіндік береді, бірақ
бағалаудың нақты сандық нәтижелерін көрсепейді. Сондықтан бәсекеге
қабілеттілікті қамтамасыз етудің заманауи жүйесінің негізі бола алмайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі тауардың сапасымен тұтынушы үшін
маңызды болып табылатын тауарды сатып алу, тұтыну және қолдану бойынша
шығындарды анықтайтын құраушылардың жиынтығы арқылы анықталады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі оның бәсекелестік күрес жағдайында
өзінің нарықтағы үлесін ұстап қалу немесе кеңейтуге жеткілікті әлеуетімен
анықталады.
Қазіргі уақытта бәсекелестікті талдау мен бағалаудың өте көп әр түрлі
әдістері қолданылады. Алайда шетелдік компаниялармен салыстырғанда отандық
кәсіпорында осы әдістер өте төмен деңгейде пайдаланылады. Біздің ойымызша,
бұған осы әдістерді пайдалануға қажетті ақпартқа қол жеткізудің қиындығы
немесе осы ақпараттың шынайы болмауынан қажетті ақпараттық базаның, білікті
мамандардың аздығы, озық консалтингтік компаниялардың жетекші мамандарын
тарту үшін қаражаттың болмауы қолбайлау болып отыр.
Осыған байланысты кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін басқару
мақсаттарының сол немесе басқа әдісті қолдануға болатын экономикалық
қағидаларын қарастырып талдау қажет.
Жұмыстағы зерттеудің мақсаты - кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін
арттырудың теориялық аспектілерін зерттеп, оның бәсекелік қабілетін арттыру
бағыттарын зерттеу болып табылады.
Жұмыстың мақсатын орындауға орай төмендегідей міндеттер қойылады:
- нарықтың экономика жағдайында бәсекеге қабілеттіліктің мәні, маңызы
мен көрсеткіштерін зерттеу;
- кәсіпорынның бәсекеге қабілетті өнім өндіру мүмкіндіктері мен
тиімділігін талдау;
- бәсекеге қабілетті өнім өндірудің негізгі бағыттарын анықтау жолында
зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Қазақстандық экономикалық ғылымға бәсекенің даму мәселелерін нарықтық
экономиканың теориясымен қатар біріктіре зерттеулерге үлесін қосқан
О.Сәбденнің, Р.Арзикулованың, К.Сағадиевтің, С.Есімжанованың, Х.Сераливтің,
Р.Алшановтың, А.Қошановтың, Б.Жүністің ғылыми еңбектері. Зерттеулер
аталмыш ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып жүргізілді.
1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні және оны анықтаушы факторлар
Бәсеке қабілеттілік түсінігі 90-жылдардың соңынан бастап Қазақстанның
шаруашылық жағдайларын бағалаудың басты көрсеткіші боп келеді. Импортталып
келетін тауарлармен қатаң бәсекелестік жағдайында отандық кәсіпорындар
тұтынушылар нарығына жауап беретін бәсекелестік күрес жүргізу әдістерін
үйренуі тиіс. Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілік деңгейі кәсіпорынның
экономикалық жағдайы мен оның қабілетсіздігін анықтайтын көрсеткіштерінің
бірі болуы тиіс. Бәсеке қабілеттілікті басқару мүмкіншілігі отандық
кәсіпорындар үшін өте маңызды боп табылады.
Сонымен қатар, тұтыну нарығындағы өскелең талаптар да отандық
тауарөндірушілерге шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру
мәселесін алдыңғы қатарға койып отыр. Мұның өзі бәсекелік ортаның дамуына,
өндірілетін өнімнің сапасын жоғарылатуға, бағаны төмендетуге ықпалын
тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді.
Бәсекеге қабілетті өнім шығару кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін
негізгі фактор екенін уақыттың өзі дәлелдеуде.
Жалпы бәсеке, бәсеке қабілеттілік, кәсіпорындардың бәсеке
қабілеттілігін зерттеуге көптеген авторлардың, Ж-ж.Ламбеннің, М.Портердің,
А.А.Томпсонның, А.Дж.Стриклендтің, В.Л.Белоусовтың, Е.П.Голубковтың,
Р.А.Фатхудиновтың, А.Юдановтың О.Сәбденнің, Р.Арзикулованың, К.Сағадиевтің,
С.Есімжанованың, Х.Сераливтің, Р.Алшановтың, А.Қошановтың және т.б.
еңбектері арналған.
Айта кететін жайт, тауарлар мен өндірушілердің, салалар мен
мемлекеттердің бәсеке қабілеттілігін ажыратады. Бұлардың барлығының
арасында тығыз байланыс бар: салалық және мемлекеттік бәсеке қабілеттілік
нәтижесінде нақты тауар өндірушілер өндірген тауарлардың бәсеке
қабілеттілігіне тәуелді.
Тауардың бәсеке қабілеттілігі тұтынушылар талаптарының жиынтығына
жауап беретін тауардың тартымдылық деңгейі ретінде қарастырылады.
Көбінесе тауар бәсеке қабілеттілігі категориясын кәсіпорын бәсеке
қабілеттілік категориясымен теңестіреді. Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігіне
шынайы жағдайда тұтынушылар үшін бәсекелестердің тауарларына қарағанда
бағалық, бағалық емес сипаттамаларымен тартымды тауарларды жобалау,
дайындау және өткізумен айналыса алатын шынайы және әлеуеттік
мүмкіндіктерін жатқызамыз.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі үшін
қажет болғанымен, жеткіліксіз. Кәсіпорын бәсеке қабілетті өнім шығара
отырып та, бәсекеге қабілетсіз бола алады. Оған анық мысал ретінде Ресейлік
әскери-өндірістік кешеннің кәсіпорындарын келтіруге болады.
Тауар мен кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі түсініктері арасында
келесідей негізгі айырмашылықтарды айтуға болады:
Тауардың бәсеке қабілеттіліген бағалау оның әрбір нақты түріне қолданылады,
ал кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі оның барлық номенклатурасы мен
ассортиментін және кәсіпорынның барлық қызметтер түрін (қаржылық,
инвестициялық, т.б.) алады;
Тауардың да, кәсіпорынның да бәсеке қабілеттілігін мойындау нарықта жүзеге
асады, сонымен қатар, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін тауар бәсеке
қабілеттілігіне қарағанда тұтынушымен қатар өндірушінің өзі де береді.
Кәсіпорынның өзі нақты жағдайда берілген өнімді нарыққа шығару туралы шешім
қабылдайды.
Тауар мен кәсіпорынның өмірлік циклдерінің периодтары да әртүрлі боп
келеді. Егер зерттеу пәні бәсеке қабілеттіліктің қазіргі жағдайы болса,
онда уақыт факторы ешқандай рөл ойнамайды, ал ұзақ уақытқа арналған
жағдайда кәсіпорынның өмірлік циклі ұзақтау екенін ескеру керек. Себебі әр
кәсіпорынның өмір сүру уақытында бірнеше тауардың өмірлік циклі өткен болуы
мүмкін. Алайда, кейбір кездерде өнімнің өмірлік циклі кәсіпорынның қызмет
ету кезеңінен де асып кетіп жатады (мысалы, шикізаттық топтың базалық
тауарларын өндіру жағдайында, кәсіпорынның банкротқа ұшырап, қайта құрылу
жағдайында, т.б.)
Бәсекеге қабілеттілік — өнеркәсіптік өнімнің құндық және сапалық
параметрлерін ғана қамтымай, сондай-ақ кәсіпорын қызметіндегі инвестиция
мен инновациялық басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі — тауарлардың тұтынушы қажеттілігін
жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықты өз орнын
табуы. Басқа сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының талғамына сай келетін және
оның сатылуын қамтамасыз ететін өнімнің қасиеттері.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің сипаттамалары кандай? Оның негізгі
кұрауыштарын атап өтейік:
- негізгі құрауышы өнімнің өзімен тікелей байланысты және оның
сапасына көп көңіл аударылады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде
өнімді сатып алу туралы қорытынды шешім (30-35%) оның сапалық
сипаттамаларымен байланысты екенін көрсетеді;
- екінші құрауышы өнімді сату мен сервисімен байланысты. Тұтынушы
көбіне өнімнің сапасы төмен, бірақ сенімді және қымбат емес
сервиспен (мысалы, авто-мототехника) сатылатын тауарды таңдайды;
- үшінші құрауышы бұл тұтынушыға, субъективті фактор ретінде
жағымды немесе жағымсыз әсерін тигізетінің бәрі. Кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігін модельдеудің мақсаты бәкелес кәсіпорынның
өнімдері арасында нарықты бөлудің нарықтық механизмін модельдеуге
келіп тіреледі.
Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз — кез-келген экономикалык объектілерге
тән қасиет. Физикалық табиғатына және атқаратын қабілетіне қарамай, барлық
тауарлар, сондай-ақ оларды өндіру, пайдалану жүйелері бәсеке мәселесі
шеңберінде қарастырылады, тіпті мұндай талдау аспектісі абстрактілі емес,
нақты экономикалық қызметтің практикалық мәні.
Бұл кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін салыстырмалы категория ретінде
қарастыру, яғни әрбір кәсіпорын қандай да болмасын сипаттамаларға орай
бәсекелестермен салыстырылады. Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін зерттеудегі
мұндай әдіснамалық жол кеңінен танымал және логикалық қабылдау мен
математикалық суреттеуге де ыңғайлы боп келеді. Дегенмен ол кәсіпорын
бәсеке қабілеттілігі категориясының тереңдігін көрсетпейді және келесідей
кемшіліктерге ие:
салыстыру базасы ретінде бір немесе бірнеше бәсекелестерді таңдап алу
талданатын кәсіпорындардың бәсекелестік позицияларын топтастыруға мүмкіндік
береді, бірақ салалық конъюнктураның объективті бағасын беру мүмкіндігін
тарылтады;
негізгі акцент бәсекелестердің көрсеткішін сәйкестендіруге кетеді, ал ол
кезде кәсіпорынның сыртқы орта өзгерістеріне бейімделу мәселесі шетке шығып
қалады;
бәсеке қабілеттілікті бағалаудың жүйесі жоқ: кәсіпорын жұмыстарының
жергілікті және интегралды параметрлері күрделі жүйеішілік байланыстар мен
өзгеру серпінінің есебінсіз реттеледі.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар кәсіпорынның бәсеке қабілеттілік
категроиясын тұрақты шама ретінде қарастырған, алайда ол көптеген
экономикалық көрсеткіштер сияқты айнымалы боп табылады: белгілі бір уақытта
кәсіпорын бәсеке қабілетті боп, келесі кезеңде (нарықтың өзгерген
конъюнктурасында және сыртқы орта өзгерісінде) бәсеке қабілетсіз боп қала
алады. Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі – көптеген факторларға тәуелді
және уақыт ағымына сәйкес өзгермелі категория.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігінің анықтамалары мен олардың
кемшіліктерін назарға ала отырып, бұл категория келесі позицзияларды
көрсетуі керек екенін ерекшелейміз:
кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін тауардың бәсеке қабілеттілігімен
салыстыруға болмайды: тауар бәсеке қабілеттілігі түсінігі негізгі
болғанымен, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі кезінде ол оны құраушылардың
бірі ғана болады;
кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі – тұрақсыз шама;
кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі кәсіпорынның үнемі өзгермелі сыртқы және
ішкі ортаға бейімделу қасиетін де көрсетуі тиіс;
кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі дағдарыссыз қызмет ету мүмкіндігін де
көрсетуі тиіс;
кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі – күрделі кешенді шама, оны бағалауды
бір шаманың анықтамасына сәйкестендіруге болмайды.
Сонымен қатар, тұтыну нарығындағы өскелең талаптар да отандық тауар
өндірушілерге шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру
мәселесін алдыңғы қатарға койып отыр.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін анықтаушы факторларға келмес бұрын,
кәсіпорын мен тауардың бәсеке қабілеттілігін бөлек анықтайтын факторларды
қарастырайық.
Артур А. Томпсон және А. Дж. Стрикленд сала мен бәсекелестікті талдау
нәтижесінде кәсіпорын стратегиясын құрастыруда оның табыстылығының кілттік
факторларын қарастыруды ұсынады, оның ішінде:
- өнім сапасы мен сипаттамасы;
- репутациясы (имидж);
- өндірістік қуаттылығы;
- технологияларды қолдану деңгейі;
- дилерлік желі және таратылу мүмкіндігі;
- инновациялық мүмкіндіктері;
- қаржы ресурстары;
- бәсекелестермен салыстырғандағы шығындар;
- тұтынушыларға қызмет көрсету.
Дэвид Кревенс стратегиялық перспективаларды құрастыру кезінде
кәсіпорын басшылығы кілттік компентенцияларды ескеруі керек деп санайды,
олар келесілермен анықталады:
- бәсекелестік артықшылықтар;
- әмбебаптылық (әртүрлі жағдайлардағы бәсекелестік артықшылықтар);
- қайталау қиындығы .
Е.П.Голубков кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін бағалау үшін жүргізілетін
маркетингтік зерттеулер кезінде оның қызметінің нәтижелігін анықтайтын 16
факторды (имидж, өнім концепциясы, өнім сапасы, бизнес түрлерінің
әртараптандыру деңгейі, басты бизнес түрлерінің нарықтағы жиынтық үлесі,
ғылыми-зерттеу, конструкциялық және өндірістік базалардың қуаттылығы, т.б.)
қолдануды ұсынады.
Кәсіпорынды не бәсекеге қабілетті етеді деген сұраққа В.А.Винокуров
біріншіден, ресурстары (әлеуеті), екіншіден, оларды тиімді қолдана алу
қабілеті деп жауап береді.
В.Л.Белоусов кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігінің мүмкін критерийлерін
маркетинг кешенінің жеке элементтеріне (өнім, баға, өнімді тұтынушыға дейін
жеткізу, өнімді нарықта өткізу немесе маркектингтік коммуникациялар)
топтастырады да, қызметтің іскерлік белсенділігі мен тиімділігін ескереді.
И.Максимов кәсіпорын бәсеке қабілеттілігінің негізгі критерийлеріне
оның өндірістік қызметінің тиімділігі мен қаржылық жағдайын, нарықта
тауарды өткізу және оны ұйымдастыру тиімділігін, тауардың бәсекеге
қабілетті болуын жатқызады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін Е.П.Голубков жинақталған
ақпаратты келесідей негізгі бағыттар бойынша топтастыруды ұсынады: өнім
және оның сапа критерийлері, баға, өнімді тұтынушыға дейін жеткізу, өнімді
өткізу.
Р.А.Фатхудинов Жан-Жак Ламбенге сілтеме жасай отырып, тауар бәсеке
қабілеттілігінің келесі индикаторлары бар кестесін келтіреді: нарықтың
салыстырмалы үлесі, шығындар, ерекше қасиеттері, технологияларды қолдану
деңгейі, сату әдістері, имидж.
В.Н. Фомин өнімнің бәсеке қабілеттілігін келесі факторлар анықтайды
деп есептейді: баға, тұтынуға немесе эксплуатацияға кеткен шығындар,
ұсынылатын қызмет, жарнама, кәсіпорынның имиджі мен абыройы, сұраныс пен
ұсыныс арасындағы қатынас. Алайда оның ойынша, өнім бәсеке қабілеттілігін
анықтайтын соңғы критерий – осы өнімнің нарықта алатын үлесі.
Әртүрлі әдебиет көздері бойынша жүргізген талдау келесілерді көрсетті:
әртүрлі авторлар өздерінің ғылыми көзқарастары мен маркетингтік зерттеу
салаларына байланысты кәсіпорын мен өнім бәсеке қабілеттілігін анықтайтын
түрлі факторлар жинытығын көрсетеді;
жиынтық түрде өнім бәсеке қабілеттілігі оның сапасын, бағасын, тұтынушыға
дейін жетуін, өткізілуін анықтайтын бірнеше факторлардан құралады;
тағы бір әдіс екі критерийге, тауардың пайдалылық тиімділігі мен тұтыну
бағасына негізделген әдіс боп табылады. Өнімнің пайдалылық тиімділігі
тұтынушының нақты қажеттілігін қанағаттандыра алу қабілетін сипаттайды;
өнім мен кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін бағалаудың қорытынды критерийі
деп осы өнімнің (осы кәсіпорынның) нарықтағы алатын үлесін және сонымен
байланысты көрсеткіштерді айтуға болады.
Әрі қарай өтімділік пен рентабельділік талдауларының теориялық
жақтарын қарастырайық. Баланс өтімділігіне талдау өтімділіктің
кемімелі деңгейімен топтастырылған актив бойынша қаржы
құралдарын өтеу мерзімінің тездігіне қарай топтасқан пассивтегі
қысқа мерзімді міндеттемелермен салыстыру боп табылады.
Барынша өтімді активтер (А1) = Қысқа мерзімді қаржы салымдары +
Ақша құралдары.
(1)
Тез жүзеге асатын активтер (А2) = Дебиторлық берешек + басқа да
айнымалы активтер. (2)
Жай жүзеге асатын активтер (А3) = Қор + Алынған құндылықтар
бойынша ҚҚС + Дебиторлық берешек – Келешек периодтар шығындары (3)
Күрделі жүзеге асатын активтер (А4) = Айналымнан тыс активтер (4)
Барынша тез міндеттемелер (П1) = Кредиторлық берешек (5)
Қысқар мерзімді пассивтер(П2) = Қысқа мерзімді қарыз бен несие +(6)
Басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді пассивтер (П3) = Ұзақ мерзімді міндеттемелер (7)
Тұрақты пассивтер (П4) = Капитал және резерв + Келешек (8)
периодтардағы табыстар + Басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер –
Келешек периодтардағы шығындар
Қысқа мерзім ішінде төлеу қабілеттілігін бағалауды келесі көрсеткіштер
есептейді: ағымдағы өтімділік коэффиценті, аралық өтімділік коэффиценті
және абсолютті өтімділік коэффиценті.
Ағымдағы өтімділік коэффиценті (қарыздарды жабу коэффиценті) –
ағымдағы активтердің барлық соммасының, қор мен аяқталмаған өндірісті қоса
алғандағы қысқа мерзімді міндеттемелердің жалпы соммасына қатынасы
(пассивтің ІІІ бөлімі). Ол ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерді жабу
деңгейін көрсетеді.
(9)
Ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден артуы кәсіпорын ағымдағы
активтерді орналастыру кезінде кенелуі мүмкін шығындарды өтеуге арналған
резервтік қор қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл қордың көлемі үлкен
болған сайын кредиторлар қарызды жабады деп те көбірек сенімді болады.
Басқаша айтқанда, жабу коэффиценті ағымдағы активтердің нарықтық құнының
кез келген себептерден төмендеуінің, ақша ағымын қысқартып немесе тоқтатуға
қабілетті жағдайлардың қауіпсіздік шекарасын анықтайды. Әдетте,
қанағаттандыратын коэффицент 2, алайда біздің еліміз үшін 1,5
көрсеткіші нормативті боп есептеледі.
Тез өтімділік коэффиценті - өтімділік құралдарының алғашқы екі тобының
кәсіпорынның жалпы қысқа мерзімді қарыздарына қатынасы.
(10)
Әдетте 0,7-1,0 қатынасы қанағаттанарлық боп есептеледі, алайда,
өтімділік құралдарының көп бөлігін өз уақытында алу қиын болатын дебиторлық
берешек алған жағдайда бұл көрсеткіш жетпей қалуы мүмкін. Мұндай кезде
көбірек қатынас керек болады. Ағымдағы активтердің көп бөлігін ақша
құралдары мен олардың эквиваленттері (бағалы қағаздар) алатын болса, бұл
қатынас аз да бола алады.
Абсолютті өтімділік коэффиценті (ақша резервтерінің нормасы) алдыңғы
көрсеткіштерді толықтырады. Ол өтімділік құралдарының бірінші тобының
кәсіпорынның барлық қысқа мерзімді қарыздарының жиынтығына (баланс
пассивінің ІІІ бөлімі) қатынасымен анықталады.
(11)
Оның көлемі өскен сайын, қарыздарды жабу кепілдігі де арта түседі,
себебі активтердің бұл тобы үшін кәсіпорынның өтімділігі жағдайында да
құнын жоғалту қауіпі жоқ және олардың төлеу құралдарына айналу үшін
ешқандай уақыт шектеуі де болмайды. Коэффиценттің мәні 0,20-0,25 құраған
сәтте жеткілікті боп табылады. Егер кәсіпорын ағымдағы сәтте өзінің барлық
қарыздарының 20-25% төлей алса, оның төлем қабілеттілігі қалыпты боп
саналады.
Сонан соң, өтімділікті барынша жалпы және объективті бағалау үшін
баланс өтімділігінің жалпы көрсеткішін қолдануға болады:
(12)
Келесі кезеңде қаржылық талдау кәсіпорынның табыстар мен шығындар
туралы есебі, бухгалтерлік балансы негізінде келтірілген мәліметтерге
сүйене отырып жасалынады.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі алынған пайда соммасы және
рентабельділік деңгейімен сипатталады. Кәсіпорын пайданы ең алдымен, жүзеге
асқан өнімнен, содан соң, одан да басқа қызметтерден (негізгі қорларды
жалға беру, қаржылық, валюталық биржалардағы коммерциялық қызметтер, т.б.)
алады.
Пайда – бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің өнімді жүзеге асыру
нәтижесінде ие болатын таза табыс бөлігі.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін зерттеудегі мұндай әдіснамалық жол
кеңінен танымал және логикалық қабылдау мен математикалық суреттеуге де
ыңғайлы боп келеді.
Жүзеге асыру көлемі, пайда, рентабельділік деңгейі кәсіпорынның
өндірістік, қамтамасыздандыру, маркетингтік, қаржылық қызметтеріне тәуелді
боп келеді, яғни бұл көрсеткіштер шаруашылық жүргізудің барлық жақтарын
көрсетеді.
Кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін пайда көрсеткішін ғана қолдану
жеткіліксіз. Кәсіпорын жұмысының тиімділігін бағалау кезінде пайда мен оның
пайда болған өндірістік қорларды салыстыру қажет. Бұл рентабельділік деп
аталады.
Рентабельділік – кәсіпорынның экономикалық тиімділігінің көрсеткіші,
оны баланстық пайданың активтерге, айналымнан тыс активтерге, сатылымнан
түскен табысқа және т.б. қатынасысмен анықтайды. Бұл жұмыста
рентабельділіктін келесідей түрлері қолданылатын болады:
Қарапайым қызметтің бухгалтерлік рентабельділігі – сатылған өнімнен түскен
пайда мен салық салуға дейінгі пайда қатынасымен анықталатын көрсеткіш:
(13)
Таза рентабельділік – таза пайда мен сатылымнан түскен табыстың қатынасымен
анықталатын көрсеткіш:
(14)
Экономикалық рентабельділік – пайданың мүліктің орташа құнына қатынасы:
(15)
Меншік капиталының рентабельділігі – таза пайданың меншік капиталының
орташа құнына қатанасы:
(16)
Жалпы рентабельділік жалпы пайданың сатылымнан түскен табысқа қатынасымен
анықталады:
(17)
Сонымен, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі – кәсіпорынның кез келген
уақытта өзінің бәсекелестік артықшылықтары мен пайдалылығын қамтамасыз ете
алатын, сонымен қатар, үнемі өзгермелі сыртқы орта жағдайына бейімделетінін
көрсететін кешенді сипаттамасы.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін анықтаушы факторларды әр түрлі
авторлар түрліше қарастырады. Олардың бір тобы оны кешенді көрсеткіш деп
есептесе, екінші бір тобы маркетингтік талдау нәтижелері бойынша анықтауға
болатын көрсеткіш ретінде түсіндіреді. Алайда олардың барлығының ойлары бір
нәрседе ешқандай қайшылықсыз тоғысады, ол – кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі
оның қаржылық жағдайынсыз бағаланбайды. Сондықтан да кез келген кәсіпорын
қызметінің бәсеке қабілеттілігін бағаламас бұрын, оның қаржылық қызметін
жете талдау жасап алу қажет. Қаржылық көрсеткіштерден басқа, кәсіпорынның
іскерлік белсенділігі, өндірістік, маркетингтік қызметтері көрсеткіштерін
де қолданып бәсеке қабілеттілікті зерттеу әдістері бар. Өйткені, бәсеке
қабілеттілік кешенді категория, ол бір-екі ғана фактормен анықталмайды.
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейін бағалау әдіснамасы
Бәсеке қабілеттілік түсінігі мен оны анықтаушы факторларды
қарастырғаннан кейін, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін бағалауға көшуге
болатыны сөзсіз. Бәсекеге қабілеттілік бәсекелестік артықшылықтың болуын
тіркейтін нәтиже болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікке кәсіпорынның
қызметіне ықпал ететін нарықтағы стратегиялық және тактикалық өзгерістер
ықпал етеді.Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі оның қазіргі жағдайын талдау
нәтижелерінің негізінде алынады. Осы процесте бәсекелестік артықшылық
көздері, бәсекеге қабілеттілікті, жұмыстың тиімділігі мен тұрақтылығын,
сондай-ақ бәсекелестік ортасының даму жағдайы мен оның даму үрдістерін
арттыру факторлары анықталады. Зерттеу бойынша экономикалық әдебиетте
ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың әр түрлі
тәсілдемелері салыстырмалы түрде қолданылған (1-кесте).
Кесте 1 - Ұйымның бәсеке қабілеттілігін талдау мен бағалаудың негізгі
әдістемелік тәсілімдемелері
Тәсілдемелер, авторлар Бәсеке қабілеттілік Талдау нәтижесінде
өлшемі алынған ақпарат
Д.Рикардоның Барынша төмен Бәсекелестерің еңбек
салыстырмалы салыстырмалы шығын өнімділігінің деңгейі
артықшылықтар теориясы
А.Маршалдың Фирма мен Өндіріс факторларын Өндіріс факторларының
саланың тепе-теңдік пайдаланудың жоғары өнімділік деңгейі
теориясы өнімділігі
Э.Хекшер мен Б.Олиннің Барынша төмен факторлықӨндіріс факторларының
Өндіріс факторларының шығын салыстырмалы құны
ара-қатынасының
теориясы
Тиімді бәсекелестік Фирманың Саланың монополиялылығы.
теориясы бәсекелестігінің Нарықтағы ағымдағы және
қарқындылығы. Жоғары келешектегі бәсекелестік
экономикалық қызмет ахуал
көрсеткіштері
Ұйымның бәсеке Өнімнің жоғары сапасы Осы уақыт сәтінде
қабілеттілігін өнімнің өндірілетін өнімнің сапа
сапасы бойынша анықтау деңгейі
(Бейіндер әдісі)
Басқарудың стратегиялықЖақсы бәсекелік Ұйымның күшті және әлсіз
тәсілдемесінің бәсеке жайғасым жақтары, оның
қабілеттілікті мүмкіндіктері мен сыртқы
талдаудың матрицалық қоршаған орта тарапынан
әдістері төнерін қауіп
Кәсіби жасалған талдау іске асырылатын бәсекелестік стратегиясының
артықшылықтары мен кемшіліктерін, ұйымның мүмкіндіктері мен нашар жақтарын
анықтауға, сондай-ақ бәсекелестік жағдайында өзін қорғау қабілетін
анықтауға мүмкіндік береді. Талдау нәтижесінде алынған ақпаратты басшылық
бизнестің өзгерген жағдайында ұйымның қажетіне жауап беретін стратегия
әзірлеу үшін пайдалана алады.
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау нәтижелерінің негізінде бағалау
үшін жүйелі, кешенді және нормативтік тәсілдемелер қолданылады.
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі жүйелік тәсілдеме тұрғысынан
бағаланғанда бизнестің сыртқы және ішкі ортасының факторлары жеке
бағаланады.
Бәсекелестік артықшылықтарды бағалау кезінде кешенді тәсілдеме
тұрғысынан техникалық, құқықтық, нарықтық, ғылыми, экономикалық,
ұйымдастыру, психологиялық және бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ететін
және өзара ықпал ететін басқа да аспектілер ескеріледі.
Бағалауда нормативтік тәсілдемені қолданумен қатар ұйымның бәсекеге
қабілеттілігінің нақты факторлары нормаланады және мониторинг жасалады.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі моделін жасақтап, құрудың басты мақсаты
оның белгілі бір өндіріс саласының жағдайларымен және берілген кәсіпорынның
меңгерген машықтары мен капиталына байланысты бәсекелестік стратегиясы
дұрыс таңдау болып табылады.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі моделін жасақтап, құрдың құралы ретінде
экономикалық объекттің қызмет ету ерекшеліктерін анықтайтын және соның
негізінде объекттің қандайма болмасын параметрлер өзгерісі жағдайында
келешек тәртібін болжайтын математикалық модельдеуді алуға болады. Кез
келген экономикалық субъект үшін жағдайды болжамдау мүмкіндігі бәрінен
бұрын, ең жақсы нәтижелерге қол жеткізу немесе жоғалтуларды болдырмау
дегенді білдіреді. Модельде бардық байланыстар сандық түрде бағалана алады,
бұл сапалы әрі сенімді болжам жасауға мүмкіндік береді.
Экономикалық субъектінің бәсекеге қабілеттілігін сипаттайтын қандай
көрсеткіштерді алып, мәліметтер базасына қосып, модель тұрғызуға
пайдаланатынын ғалымдардың бәсеке қабілеттіліктітің басты критерийлерін
анықтаудан жинақтаған тәжірибесі шешеді.
Қарастырылып отырған экономикалық категория, кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігінің экономикалық моделін құрастыру үшін мақсатқа сәйкес
келетін кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі, тауар бәсеке қабілеттілігі сияқты
құрылымдық элементтер ерекшеленеді де, олардың маңызды сапалық
сипаттамалары анықталады.
Отандық кәсіпорындардың сыртқы ортасының тез өзгеруі бәсеке
қабілеттілікті басқарудың жаңа әдістерінің, жүйелерінің пайда болуына
әкелуде. Олардың ішінде ең көп таралғандары бәсекелстердің мүмкіндіктерін
эксперттік зерттеулер мен белгілі мәліметтерді жанама есептеу арқылы
бағалау әдістері болып табылады. Сонымен қатар, тәжірибеде бәсекелестерді
зерттеу үшін олар туралы ақпаратты сол кәсіпорынның тұтынушылары мен
делдалдарынан алу арқылы есептелінетін көрініс әдісі де кеңінен
қолданылады. Бәсекелестерді зерттеу өз кәсіпорынның әлеуетін талдаудың пәні
болған салаларға бағытталуы тиіс. Бұл нәтижелердің өзара салыстырылуын
қамтамасыз етеді. Кәсіпорын мен басты бәсекелестердің мүмкіндіктерін
салыстырудың ыңғайлы құралы бәсеке қабілеттіліктің көпбұрышын құру болып
табылады. Ол кәсіпорын мен бәсекелестердің ең маңызды деген бағыттар
бойынша жағадайының бағасын вектор осьтері түрінде графикалық кескіндейді.
Жалпы, бәсеке қабілеттіліктің барлық әдістерін аналитикалық және
графиктік деп бөлуге болады (1-сурет).
Сурет 1 – Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін бағалау әдістері
1-суретте көрсетілген кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін бағалаудың
әдістерін жеке-жеке алып қарастырайық.
I. Рейтингтік бағалау сала немесе аймақ кәсіпорындарын салыстыру
кезінде қолданылады. Бұл әдісте келсі сипаттағы құжатнамалар қолданылады:
тапсырыс беруші немесе берілген кәсіпорын менеджерлерінен сұрақ алу
нәтижесі; кәсіпорынның қаржылық есебі.
Барлық көрсеткіштерді кәсіпорынның шаруашылық қызметі мен қаржылық
жағдайының маңызды аспектілерін көрсететін қолда бар шынайы ақпаратқа
негіздеп есептеуге болады.
Рейтингті құру кезінде екі аспект бойынша құрылымданған он факторлы
модельді қолдануға болады: шаруашылық қызмет тиімділігі (бес фактор) және
қаржылық жағдай тиімділігі (бес фактор). Кәсіпорын рейтингін құру үшін
қорытынды балл келесі формуламен есептелінеді:
(18)
мұндағы, ТМ – рейтингтік бағалау нәтижесі бойынша кәсіпорынның
өорытынды балы;
Mi – рейтингті құру моделіне кіретін кәсіпорын шаруашылық қызметінің і-
ші көрсеткіші бойынша (сандық бағалау) балы;
Bi – рейтингтік бағалау моделіне кіретін i-ші көрсеткіштің үлесі;
– жеклеген көрсеткіштер қосындысы мен олардың салмақтарының
соммасы.
Нәтижесінде барлық кәсіпорындар балл соммалары бойынша жіктеледі.
II. Бәсеке қабілеттілікті нарық үлесін есептеу арқылы бағалау. Нарық
үлесі оның жалпы көлемінде жекелеген тауар айналымының үлестік салмағымен
анықталады. 0 мен 100% интервалы аралығындағы өсу немесе кему бәсеке
қабілеттілік деңгейіне куәгер болады.
(19)
мұндағы, MS – субъекттің нарық үлесі;
RС – тауар айналымының жекелеген көлемі;
TC – нарықтағы жекелеген тауар айналымының жалпы көлемі.
Берілген әдіснама нарық үлесін бөлу сипаттамасы бойынша оның
субъектілерінің стадартты жағдайларының бірнеше қатарын ерекшелеуге
мүмкіндік береді: аутсайдерлер; әлсіз, орташа, күшті бәсекелстік
позициядағылар; көшбасшылар. Нарық үлесінің өзгеру шамасы шаруашылық
бірліктерінің тобын анықтауға мүмкіндік береді: тез жетіліп келе жатырған,
жетіліп келе жатырған, төмендеп келе жатырған, тез төмендеп келе жатырған
бәсекелстік позициядағылар. Нарық үлесі өлшемі мен олардың серпінінің
тоғысқан жіктелімі нарық құрылымындағы объекттің орнын оңай табуға болатын
нарықтың бәсекелестік картасын құрасытруға мүмкіндік береді.
III. Тұтынушылық құн нормасы негізінде бәсеке қабілеттілікті бағалау
маркеитингтік, ұйымдық, басқару шешімдерінің және компанияның экономикалық
технологиясынын жиынтық құнын бағалауды білдіретді. Берілген әдіс әлеуетті
тұтынушылардың шынайы қажеттіліктерін нықты анықтап, бағалауға септігін
туғызады.
Тұтынушылық құн нормасы өлшемсіз шама. Q көрсеткіші (тұтынушылыққордың
нормасы) 0 мен 1 арасында жатады. Егер Q = 1 болса, бұл кәсіпорынның
толықтай бәсекеге қабілеттілігін білдіреді, а егер Q = 0 болса, керісінше
болғаны.
Бәсеке қабілеттілікті есептеу алгоритмі келесі кезеңдерден тұрады:
нарықты, бәсекелестерді, әлеуетті тұтынушылардың қажеттіліктерін зерттеу;
бағыттар бойынша мақсатты сегменттерді анықтау;
фирманың стратегиялық, маркетингтік концепцияларын анықтау;
мәнді блоктарды, оларды мәнділік қасиеттері мен коэффиценттерін анықтау;
қасиеттердің экономикалық блогы бойынша тұтынушылық құнның нормасын
есептеу;
қасиеттердің техникалық блогы бойынша тұтынушылық құн нормасын есептеу;
қасиеттердің экологиялық блогы бойынша тұтынушылық құнның нормасын
есептеу;
қасиеттердің әлеуметтік-психологиялық блогы бойынша тұтынушылық құн
нормасын есептеу;
қасиеттердің құқықтық блогы бойынша тұтынушылық құн нормасын есептеу;
кәсіпорынның жалпы тұтынушылық құн нормасын анықтау;
нәтижелерді талдау және кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін арттыру бойынша
шешімдер қабылдау.
Осылайша, бәсеке қабілеттіліктің тұтынушылық құн нормасы негізіндегі
жалпы көрсеткіші келесідей етіп көруге болады:
(20)
мұндағы, Pj – мәнділік қасиеттердің j-ші блогы бойынша тұтынушылық құн
нормасы негізіндегі бәсеке қабілеттіліктің жекелеген көрсеткіші. Берілген
көрсеткіш өнімнің қасиеттер соммасын оған деген қажеттіліктер соммасына
бөлу арқылы есептелінеді. Берілген көрсеткішіт анықтау кезінде оның
өлшемсіз шама және 0 мен 1 аралығындағы мәнділік қасиеттердің бір түрлі
блоктары бойынша бәсеке қабілеттілікті анықтайтынын ескеру қажет.
a, o, n, d, q – таңдалынып алынған маркетинг концепциясына байланысты
қойылатын салмақ коэффициенттері.
V =1 (a+o+n+d+q)
I = (1-n) –j-ші блокке деген қажеттіліктер мен мәнділік қасиеттер
саны.
Берілген әдіс әлеуетті тұтынушылардың қажеттіліктерін және
маркетингтік, басқару, ұйымдық шешімдердің жиынтық бағасының арқасында
компания деңгейін нақтырақ бағалауға мүмкіндік береді. алайда ақпаратты
іздеу үшін тек эксперттік әдістер қолданылады, бұл бәсеке қабілеттілікті
бағалау нәтижесінің объективтілігінің жеткіліксіздігін білдіреді.
IV. Бәсекелестіктің тиімділік теориясы негізінде бәсеке қабілеттілікті
бағалау бөлімшелердің әрқайсысының тиімді жұмыс жасап, ресурстарды дұрыс
қолдануын білдіреді. Бәсеке қабілеттілікті бағалаудың критерийлері неізінде
төрт топ жатыр:
- айналым құралдарын басқарудың тиімділігін білдіретін көрсеткіштер:
кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәйуелсіздігі, несиеге
қабілеттілік, тұрақты даму;
- нарықта тауарды ынталандыру мен жарнама құралдарын пайдалану арқылы
өткізуді басқарудың тиімділігін көрсететін көрсеткіштер;
- тауар бәсеке қабілеттілігінің көрсеткіштері: тауар сапасы мен бағасы.
Критерийлердің әр тобының өз маңыздылығы болғандықтан, әр топтың
салмақ коэффиценттері экперттік әдіс бойынша алынған.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілік критерийлері мен коэфиценттерін есептеу
өлшенген арифметикалық орта формуласымен жүзеге асырылады:
C = 0,15e + 0,29f + 0,23s + 0,33c (21)
мұндағы, С – кәсіпорын бәсеке қабілеттілігінің коэффиценті;
е –1 топ критерийлерінің мәні;
f –2 топ критерийлерінің мәні;
s –3 топ критерийлерінің мәні;
c –4 топ критерийлерінің мәні.
Бәсеке қабілеттілікті есептеудің барлық алгоритмі үш тізбектес
кезеңдерден тұрады (2-сурет):
Сурет 2 – Бәсеке қабілеттілікті есептеу кезеңдері
Бағалау барысындағы салыстырмалы көрсеткіштердің әр түрлі уақыт
аралығында қолдану бұл әдісті жекелеген қызметтерді оперативті бақылау
әдісі ретінде пйдалануға мүмкіндік береді.
V. Бәсеке қабілеттілікті МКОТС тауарлық жүйелерін бағалаудың
мотивациялық кешен негізінде бағалау. Тауар мен фирманың бәсеке қабілетті
құраушыларын құру үшін әлеуетті тұтынушының қажеттіліктерін маркетинг
тұрғысынан зерттеу қажет.
Бірінші кезеңде бағалау үшін факторларды анықтау жүреді – оның
көмегімен қанағаттандырылатын тұтынушының қажеттіліктері. Факторлар
кешенінің қалыптасуы сәйкес пән салаларындағы эксперттермен похзицияландыру
немесе базалық тұтынушылық тенденциялар тәжірибесінің негізінде жүзеге
асады. компоненттерді 5-тен 7-ге дейін қалыптастыру ұсынылады, себебі
компоненттердің төмен саны фирманың қанағаттандыратын тұтынушылар мәнін
көрсетпейді, ал үлкен саны артық болады да, модельдің құрылу мәнін жояды.
Екінші кезеңде сұрау қағаздарын (бағалау үшін алынған факторлар
негізінде) құру жүзеге асады және әлеуетті тұтынушыларға эксперттік
сұрақтар қойылады. Алдын-ала анықталған фактордар негізінде тұтынушыларды
сұрау жүйесі қалыптасады, оған келесі міндеттер қойылады: тұтынушылар үшін
фактордың мәнін (салмағын) анықтау және оның әрқайсысына дифференциалды
шкала бойынша қатынасын анықтау.
Сұрау жүйесін қалыптастыру кезінде сұрақтар үш түр бойынша құрылады:
- факторлар мәнін анықтау мақсаты;
- тұтынушылардың факторлармен қанағаттану деңгейі;
- тұтынушылардың белгілі бір сегментке жататыны.
Факторлар мәнін бағалау ең маңызды фактордан ең маңызы төмен факторға
дейінгі жіктелу жолымен жүргізіледі. Дифференциалдың оңтайлы шамасы
қанағаттану деңгейінің анықталған кезінде 10-ға те болады, себебі ол
адаммен оңай қабылданады. Сондықтан да, факторларды бағалау 10-баллдық
шкала бойынша жүргізілетін болады.
Үшінші кезеңде факторлар салмағын (мәнін) бағалау жүргізіледі. Ол үшін
әр фактордың салмағын мына формуламен табылады:
(22)
мұндағы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні және оны анықтаушы
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейін бағалау
әдіснамасы ... ... 13
3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында елімізде бәсекеге қабілеттілік күшеюде,
осыған орай кәсіпорындарымыздың басшылары кәсіпорындарды басқарудың және
бәсекеге қабілеттілікті жетілдірудің жаңа құралдарын үнемі іздеу үстінде.
ХХ ғасырдың басында қоғамда кәсіпорындар жоғарғы деңгейдегі табысқа
жетуге мүмкіншіліктері болып, өздерінің бәсекеге қабілеттіліктерін
минималды шығындар арқылы қамтамасыз етіп отырды. Тауарлардың көп түрлілігі
болмады, ал тауарды өндіруде ең аз шығын шығару табысқа жетудің құпиясы
еді. Сол кезде өндіріс тиімділігін бағалау критерий болып көбінесе табыс
пен шығынның арақатынасы табылды.
Алайда уақыт өте келе, жаңа технологияларды енгізу, сұранысты
толтыруды тездету, бәсекенің өсуімен оның ұлтаралық болуы және өнеркәсіпті
мемлекеттік реттеудің күшеюі сияқты факторлардың көбеюі есебінен басқарудың
жедел тәсілдерімен әдістері өнімді сату көлемімен кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлатуға еш әсерін тигізбеді. Шығындардың көбеюі,
персонал көлемінің қысқаруы, өнімділіктің жоғарлауы және операциялардың
бірігуі пайданың төмендеуін тоқтатпады. 1950 жылдары өндірістік қызметті
бағалау критерийі болып шығын мен табыс арақатынасы көрсеткіші ғана емес,
сонымен қатар ұйымдастырушылық және басқарудың тиімділік көрсеткіштері де
болды. Осылайша 1950-1960 жылдары кәсіпорынмен бизнесті жүйелі түрде
стратегиялық жоспарлаумен басқару қажеттілігі туындады.
Стратегиялық жоспарлаумен бәсеке теориясының пайда болуынан бастап
бәсеке стратегиясына негізделген кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету жолдары туындады. Бұл әдіс кәсіпорынның қолжетімді
бәсекелестік артықшылығына талдау жасауға мүмкіндік береді, бірақ
бағалаудың нақты сандық нәтижелерін көрсепейді. Сондықтан бәсекеге
қабілеттілікті қамтамасыз етудің заманауи жүйесінің негізі бола алмайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі тауардың сапасымен тұтынушы үшін
маңызды болып табылатын тауарды сатып алу, тұтыну және қолдану бойынша
шығындарды анықтайтын құраушылардың жиынтығы арқылы анықталады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі оның бәсекелестік күрес жағдайында
өзінің нарықтағы үлесін ұстап қалу немесе кеңейтуге жеткілікті әлеуетімен
анықталады.
Қазіргі уақытта бәсекелестікті талдау мен бағалаудың өте көп әр түрлі
әдістері қолданылады. Алайда шетелдік компаниялармен салыстырғанда отандық
кәсіпорында осы әдістер өте төмен деңгейде пайдаланылады. Біздің ойымызша,
бұған осы әдістерді пайдалануға қажетті ақпартқа қол жеткізудің қиындығы
немесе осы ақпараттың шынайы болмауынан қажетті ақпараттық базаның, білікті
мамандардың аздығы, озық консалтингтік компаниялардың жетекші мамандарын
тарту үшін қаражаттың болмауы қолбайлау болып отыр.
Осыған байланысты кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін басқару
мақсаттарының сол немесе басқа әдісті қолдануға болатын экономикалық
қағидаларын қарастырып талдау қажет.
Жұмыстағы зерттеудің мақсаты - кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін
арттырудың теориялық аспектілерін зерттеп, оның бәсекелік қабілетін арттыру
бағыттарын зерттеу болып табылады.
Жұмыстың мақсатын орындауға орай төмендегідей міндеттер қойылады:
- нарықтың экономика жағдайында бәсекеге қабілеттіліктің мәні, маңызы
мен көрсеткіштерін зерттеу;
- кәсіпорынның бәсекеге қабілетті өнім өндіру мүмкіндіктері мен
тиімділігін талдау;
- бәсекеге қабілетті өнім өндірудің негізгі бағыттарын анықтау жолында
зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Қазақстандық экономикалық ғылымға бәсекенің даму мәселелерін нарықтық
экономиканың теориясымен қатар біріктіре зерттеулерге үлесін қосқан
О.Сәбденнің, Р.Арзикулованың, К.Сағадиевтің, С.Есімжанованың, Х.Сераливтің,
Р.Алшановтың, А.Қошановтың, Б.Жүністің ғылыми еңбектері. Зерттеулер
аталмыш ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып жүргізілді.
1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні және оны анықтаушы факторлар
Бәсеке қабілеттілік түсінігі 90-жылдардың соңынан бастап Қазақстанның
шаруашылық жағдайларын бағалаудың басты көрсеткіші боп келеді. Импортталып
келетін тауарлармен қатаң бәсекелестік жағдайында отандық кәсіпорындар
тұтынушылар нарығына жауап беретін бәсекелестік күрес жүргізу әдістерін
үйренуі тиіс. Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілік деңгейі кәсіпорынның
экономикалық жағдайы мен оның қабілетсіздігін анықтайтын көрсеткіштерінің
бірі болуы тиіс. Бәсеке қабілеттілікті басқару мүмкіншілігі отандық
кәсіпорындар үшін өте маңызды боп табылады.
Сонымен қатар, тұтыну нарығындағы өскелең талаптар да отандық
тауарөндірушілерге шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру
мәселесін алдыңғы қатарға койып отыр. Мұның өзі бәсекелік ортаның дамуына,
өндірілетін өнімнің сапасын жоғарылатуға, бағаны төмендетуге ықпалын
тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді.
Бәсекеге қабілетті өнім шығару кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін
негізгі фактор екенін уақыттың өзі дәлелдеуде.
Жалпы бәсеке, бәсеке қабілеттілік, кәсіпорындардың бәсеке
қабілеттілігін зерттеуге көптеген авторлардың, Ж-ж.Ламбеннің, М.Портердің,
А.А.Томпсонның, А.Дж.Стриклендтің, В.Л.Белоусовтың, Е.П.Голубковтың,
Р.А.Фатхудиновтың, А.Юдановтың О.Сәбденнің, Р.Арзикулованың, К.Сағадиевтің,
С.Есімжанованың, Х.Сераливтің, Р.Алшановтың, А.Қошановтың және т.б.
еңбектері арналған.
Айта кететін жайт, тауарлар мен өндірушілердің, салалар мен
мемлекеттердің бәсеке қабілеттілігін ажыратады. Бұлардың барлығының
арасында тығыз байланыс бар: салалық және мемлекеттік бәсеке қабілеттілік
нәтижесінде нақты тауар өндірушілер өндірген тауарлардың бәсеке
қабілеттілігіне тәуелді.
Тауардың бәсеке қабілеттілігі тұтынушылар талаптарының жиынтығына
жауап беретін тауардың тартымдылық деңгейі ретінде қарастырылады.
Көбінесе тауар бәсеке қабілеттілігі категориясын кәсіпорын бәсеке
қабілеттілік категориясымен теңестіреді. Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігіне
шынайы жағдайда тұтынушылар үшін бәсекелестердің тауарларына қарағанда
бағалық, бағалық емес сипаттамаларымен тартымды тауарларды жобалау,
дайындау және өткізумен айналыса алатын шынайы және әлеуеттік
мүмкіндіктерін жатқызамыз.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі үшін
қажет болғанымен, жеткіліксіз. Кәсіпорын бәсеке қабілетті өнім шығара
отырып та, бәсекеге қабілетсіз бола алады. Оған анық мысал ретінде Ресейлік
әскери-өндірістік кешеннің кәсіпорындарын келтіруге болады.
Тауар мен кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі түсініктері арасында
келесідей негізгі айырмашылықтарды айтуға болады:
Тауардың бәсеке қабілеттіліген бағалау оның әрбір нақты түріне қолданылады,
ал кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі оның барлық номенклатурасы мен
ассортиментін және кәсіпорынның барлық қызметтер түрін (қаржылық,
инвестициялық, т.б.) алады;
Тауардың да, кәсіпорынның да бәсеке қабілеттілігін мойындау нарықта жүзеге
асады, сонымен қатар, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін тауар бәсеке
қабілеттілігіне қарағанда тұтынушымен қатар өндірушінің өзі де береді.
Кәсіпорынның өзі нақты жағдайда берілген өнімді нарыққа шығару туралы шешім
қабылдайды.
Тауар мен кәсіпорынның өмірлік циклдерінің периодтары да әртүрлі боп
келеді. Егер зерттеу пәні бәсеке қабілеттіліктің қазіргі жағдайы болса,
онда уақыт факторы ешқандай рөл ойнамайды, ал ұзақ уақытқа арналған
жағдайда кәсіпорынның өмірлік циклі ұзақтау екенін ескеру керек. Себебі әр
кәсіпорынның өмір сүру уақытында бірнеше тауардың өмірлік циклі өткен болуы
мүмкін. Алайда, кейбір кездерде өнімнің өмірлік циклі кәсіпорынның қызмет
ету кезеңінен де асып кетіп жатады (мысалы, шикізаттық топтың базалық
тауарларын өндіру жағдайында, кәсіпорынның банкротқа ұшырап, қайта құрылу
жағдайында, т.б.)
Бәсекеге қабілеттілік — өнеркәсіптік өнімнің құндық және сапалық
параметрлерін ғана қамтымай, сондай-ақ кәсіпорын қызметіндегі инвестиция
мен инновациялық басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі — тауарлардың тұтынушы қажеттілігін
жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықты өз орнын
табуы. Басқа сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының талғамына сай келетін және
оның сатылуын қамтамасыз ететін өнімнің қасиеттері.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің сипаттамалары кандай? Оның негізгі
кұрауыштарын атап өтейік:
- негізгі құрауышы өнімнің өзімен тікелей байланысты және оның
сапасына көп көңіл аударылады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде
өнімді сатып алу туралы қорытынды шешім (30-35%) оның сапалық
сипаттамаларымен байланысты екенін көрсетеді;
- екінші құрауышы өнімді сату мен сервисімен байланысты. Тұтынушы
көбіне өнімнің сапасы төмен, бірақ сенімді және қымбат емес
сервиспен (мысалы, авто-мототехника) сатылатын тауарды таңдайды;
- үшінші құрауышы бұл тұтынушыға, субъективті фактор ретінде
жағымды немесе жағымсыз әсерін тигізетінің бәрі. Кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігін модельдеудің мақсаты бәкелес кәсіпорынның
өнімдері арасында нарықты бөлудің нарықтық механизмін модельдеуге
келіп тіреледі.
Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз — кез-келген экономикалык объектілерге
тән қасиет. Физикалық табиғатына және атқаратын қабілетіне қарамай, барлық
тауарлар, сондай-ақ оларды өндіру, пайдалану жүйелері бәсеке мәселесі
шеңберінде қарастырылады, тіпті мұндай талдау аспектісі абстрактілі емес,
нақты экономикалық қызметтің практикалық мәні.
Бұл кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін салыстырмалы категория ретінде
қарастыру, яғни әрбір кәсіпорын қандай да болмасын сипаттамаларға орай
бәсекелестермен салыстырылады. Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін зерттеудегі
мұндай әдіснамалық жол кеңінен танымал және логикалық қабылдау мен
математикалық суреттеуге де ыңғайлы боп келеді. Дегенмен ол кәсіпорын
бәсеке қабілеттілігі категориясының тереңдігін көрсетпейді және келесідей
кемшіліктерге ие:
салыстыру базасы ретінде бір немесе бірнеше бәсекелестерді таңдап алу
талданатын кәсіпорындардың бәсекелестік позицияларын топтастыруға мүмкіндік
береді, бірақ салалық конъюнктураның объективті бағасын беру мүмкіндігін
тарылтады;
негізгі акцент бәсекелестердің көрсеткішін сәйкестендіруге кетеді, ал ол
кезде кәсіпорынның сыртқы орта өзгерістеріне бейімделу мәселесі шетке шығып
қалады;
бәсеке қабілеттілікті бағалаудың жүйесі жоқ: кәсіпорын жұмыстарының
жергілікті және интегралды параметрлері күрделі жүйеішілік байланыстар мен
өзгеру серпінінің есебінсіз реттеледі.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар кәсіпорынның бәсеке қабілеттілік
категроиясын тұрақты шама ретінде қарастырған, алайда ол көптеген
экономикалық көрсеткіштер сияқты айнымалы боп табылады: белгілі бір уақытта
кәсіпорын бәсеке қабілетті боп, келесі кезеңде (нарықтың өзгерген
конъюнктурасында және сыртқы орта өзгерісінде) бәсеке қабілетсіз боп қала
алады. Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі – көптеген факторларға тәуелді
және уақыт ағымына сәйкес өзгермелі категория.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігінің анықтамалары мен олардың
кемшіліктерін назарға ала отырып, бұл категория келесі позицзияларды
көрсетуі керек екенін ерекшелейміз:
кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін тауардың бәсеке қабілеттілігімен
салыстыруға болмайды: тауар бәсеке қабілеттілігі түсінігі негізгі
болғанымен, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі кезінде ол оны құраушылардың
бірі ғана болады;
кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі – тұрақсыз шама;
кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі кәсіпорынның үнемі өзгермелі сыртқы және
ішкі ортаға бейімделу қасиетін де көрсетуі тиіс;
кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі дағдарыссыз қызмет ету мүмкіндігін де
көрсетуі тиіс;
кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі – күрделі кешенді шама, оны бағалауды
бір шаманың анықтамасына сәйкестендіруге болмайды.
Сонымен қатар, тұтыну нарығындағы өскелең талаптар да отандық тауар
өндірушілерге шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру
мәселесін алдыңғы қатарға койып отыр.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін анықтаушы факторларға келмес бұрын,
кәсіпорын мен тауардың бәсеке қабілеттілігін бөлек анықтайтын факторларды
қарастырайық.
Артур А. Томпсон және А. Дж. Стрикленд сала мен бәсекелестікті талдау
нәтижесінде кәсіпорын стратегиясын құрастыруда оның табыстылығының кілттік
факторларын қарастыруды ұсынады, оның ішінде:
- өнім сапасы мен сипаттамасы;
- репутациясы (имидж);
- өндірістік қуаттылығы;
- технологияларды қолдану деңгейі;
- дилерлік желі және таратылу мүмкіндігі;
- инновациялық мүмкіндіктері;
- қаржы ресурстары;
- бәсекелестермен салыстырғандағы шығындар;
- тұтынушыларға қызмет көрсету.
Дэвид Кревенс стратегиялық перспективаларды құрастыру кезінде
кәсіпорын басшылығы кілттік компентенцияларды ескеруі керек деп санайды,
олар келесілермен анықталады:
- бәсекелестік артықшылықтар;
- әмбебаптылық (әртүрлі жағдайлардағы бәсекелестік артықшылықтар);
- қайталау қиындығы .
Е.П.Голубков кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін бағалау үшін жүргізілетін
маркетингтік зерттеулер кезінде оның қызметінің нәтижелігін анықтайтын 16
факторды (имидж, өнім концепциясы, өнім сапасы, бизнес түрлерінің
әртараптандыру деңгейі, басты бизнес түрлерінің нарықтағы жиынтық үлесі,
ғылыми-зерттеу, конструкциялық және өндірістік базалардың қуаттылығы, т.б.)
қолдануды ұсынады.
Кәсіпорынды не бәсекеге қабілетті етеді деген сұраққа В.А.Винокуров
біріншіден, ресурстары (әлеуеті), екіншіден, оларды тиімді қолдана алу
қабілеті деп жауап береді.
В.Л.Белоусов кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігінің мүмкін критерийлерін
маркетинг кешенінің жеке элементтеріне (өнім, баға, өнімді тұтынушыға дейін
жеткізу, өнімді нарықта өткізу немесе маркектингтік коммуникациялар)
топтастырады да, қызметтің іскерлік белсенділігі мен тиімділігін ескереді.
И.Максимов кәсіпорын бәсеке қабілеттілігінің негізгі критерийлеріне
оның өндірістік қызметінің тиімділігі мен қаржылық жағдайын, нарықта
тауарды өткізу және оны ұйымдастыру тиімділігін, тауардың бәсекеге
қабілетті болуын жатқызады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін Е.П.Голубков жинақталған
ақпаратты келесідей негізгі бағыттар бойынша топтастыруды ұсынады: өнім
және оның сапа критерийлері, баға, өнімді тұтынушыға дейін жеткізу, өнімді
өткізу.
Р.А.Фатхудинов Жан-Жак Ламбенге сілтеме жасай отырып, тауар бәсеке
қабілеттілігінің келесі индикаторлары бар кестесін келтіреді: нарықтың
салыстырмалы үлесі, шығындар, ерекше қасиеттері, технологияларды қолдану
деңгейі, сату әдістері, имидж.
В.Н. Фомин өнімнің бәсеке қабілеттілігін келесі факторлар анықтайды
деп есептейді: баға, тұтынуға немесе эксплуатацияға кеткен шығындар,
ұсынылатын қызмет, жарнама, кәсіпорынның имиджі мен абыройы, сұраныс пен
ұсыныс арасындағы қатынас. Алайда оның ойынша, өнім бәсеке қабілеттілігін
анықтайтын соңғы критерий – осы өнімнің нарықта алатын үлесі.
Әртүрлі әдебиет көздері бойынша жүргізген талдау келесілерді көрсетті:
әртүрлі авторлар өздерінің ғылыми көзқарастары мен маркетингтік зерттеу
салаларына байланысты кәсіпорын мен өнім бәсеке қабілеттілігін анықтайтын
түрлі факторлар жинытығын көрсетеді;
жиынтық түрде өнім бәсеке қабілеттілігі оның сапасын, бағасын, тұтынушыға
дейін жетуін, өткізілуін анықтайтын бірнеше факторлардан құралады;
тағы бір әдіс екі критерийге, тауардың пайдалылық тиімділігі мен тұтыну
бағасына негізделген әдіс боп табылады. Өнімнің пайдалылық тиімділігі
тұтынушының нақты қажеттілігін қанағаттандыра алу қабілетін сипаттайды;
өнім мен кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін бағалаудың қорытынды критерийі
деп осы өнімнің (осы кәсіпорынның) нарықтағы алатын үлесін және сонымен
байланысты көрсеткіштерді айтуға болады.
Әрі қарай өтімділік пен рентабельділік талдауларының теориялық
жақтарын қарастырайық. Баланс өтімділігіне талдау өтімділіктің
кемімелі деңгейімен топтастырылған актив бойынша қаржы
құралдарын өтеу мерзімінің тездігіне қарай топтасқан пассивтегі
қысқа мерзімді міндеттемелермен салыстыру боп табылады.
Барынша өтімді активтер (А1) = Қысқа мерзімді қаржы салымдары +
Ақша құралдары.
(1)
Тез жүзеге асатын активтер (А2) = Дебиторлық берешек + басқа да
айнымалы активтер. (2)
Жай жүзеге асатын активтер (А3) = Қор + Алынған құндылықтар
бойынша ҚҚС + Дебиторлық берешек – Келешек периодтар шығындары (3)
Күрделі жүзеге асатын активтер (А4) = Айналымнан тыс активтер (4)
Барынша тез міндеттемелер (П1) = Кредиторлық берешек (5)
Қысқар мерзімді пассивтер(П2) = Қысқа мерзімді қарыз бен несие +(6)
Басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді пассивтер (П3) = Ұзақ мерзімді міндеттемелер (7)
Тұрақты пассивтер (П4) = Капитал және резерв + Келешек (8)
периодтардағы табыстар + Басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер –
Келешек периодтардағы шығындар
Қысқа мерзім ішінде төлеу қабілеттілігін бағалауды келесі көрсеткіштер
есептейді: ағымдағы өтімділік коэффиценті, аралық өтімділік коэффиценті
және абсолютті өтімділік коэффиценті.
Ағымдағы өтімділік коэффиценті (қарыздарды жабу коэффиценті) –
ағымдағы активтердің барлық соммасының, қор мен аяқталмаған өндірісті қоса
алғандағы қысқа мерзімді міндеттемелердің жалпы соммасына қатынасы
(пассивтің ІІІ бөлімі). Ол ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерді жабу
деңгейін көрсетеді.
(9)
Ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден артуы кәсіпорын ағымдағы
активтерді орналастыру кезінде кенелуі мүмкін шығындарды өтеуге арналған
резервтік қор қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл қордың көлемі үлкен
болған сайын кредиторлар қарызды жабады деп те көбірек сенімді болады.
Басқаша айтқанда, жабу коэффиценті ағымдағы активтердің нарықтық құнының
кез келген себептерден төмендеуінің, ақша ағымын қысқартып немесе тоқтатуға
қабілетті жағдайлардың қауіпсіздік шекарасын анықтайды. Әдетте,
қанағаттандыратын коэффицент 2, алайда біздің еліміз үшін 1,5
көрсеткіші нормативті боп есептеледі.
Тез өтімділік коэффиценті - өтімділік құралдарының алғашқы екі тобының
кәсіпорынның жалпы қысқа мерзімді қарыздарына қатынасы.
(10)
Әдетте 0,7-1,0 қатынасы қанағаттанарлық боп есептеледі, алайда,
өтімділік құралдарының көп бөлігін өз уақытында алу қиын болатын дебиторлық
берешек алған жағдайда бұл көрсеткіш жетпей қалуы мүмкін. Мұндай кезде
көбірек қатынас керек болады. Ағымдағы активтердің көп бөлігін ақша
құралдары мен олардың эквиваленттері (бағалы қағаздар) алатын болса, бұл
қатынас аз да бола алады.
Абсолютті өтімділік коэффиценті (ақша резервтерінің нормасы) алдыңғы
көрсеткіштерді толықтырады. Ол өтімділік құралдарының бірінші тобының
кәсіпорынның барлық қысқа мерзімді қарыздарының жиынтығына (баланс
пассивінің ІІІ бөлімі) қатынасымен анықталады.
(11)
Оның көлемі өскен сайын, қарыздарды жабу кепілдігі де арта түседі,
себебі активтердің бұл тобы үшін кәсіпорынның өтімділігі жағдайында да
құнын жоғалту қауіпі жоқ және олардың төлеу құралдарына айналу үшін
ешқандай уақыт шектеуі де болмайды. Коэффиценттің мәні 0,20-0,25 құраған
сәтте жеткілікті боп табылады. Егер кәсіпорын ағымдағы сәтте өзінің барлық
қарыздарының 20-25% төлей алса, оның төлем қабілеттілігі қалыпты боп
саналады.
Сонан соң, өтімділікті барынша жалпы және объективті бағалау үшін
баланс өтімділігінің жалпы көрсеткішін қолдануға болады:
(12)
Келесі кезеңде қаржылық талдау кәсіпорынның табыстар мен шығындар
туралы есебі, бухгалтерлік балансы негізінде келтірілген мәліметтерге
сүйене отырып жасалынады.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі алынған пайда соммасы және
рентабельділік деңгейімен сипатталады. Кәсіпорын пайданы ең алдымен, жүзеге
асқан өнімнен, содан соң, одан да басқа қызметтерден (негізгі қорларды
жалға беру, қаржылық, валюталық биржалардағы коммерциялық қызметтер, т.б.)
алады.
Пайда – бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің өнімді жүзеге асыру
нәтижесінде ие болатын таза табыс бөлігі.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін зерттеудегі мұндай әдіснамалық жол
кеңінен танымал және логикалық қабылдау мен математикалық суреттеуге де
ыңғайлы боп келеді.
Жүзеге асыру көлемі, пайда, рентабельділік деңгейі кәсіпорынның
өндірістік, қамтамасыздандыру, маркетингтік, қаржылық қызметтеріне тәуелді
боп келеді, яғни бұл көрсеткіштер шаруашылық жүргізудің барлық жақтарын
көрсетеді.
Кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін пайда көрсеткішін ғана қолдану
жеткіліксіз. Кәсіпорын жұмысының тиімділігін бағалау кезінде пайда мен оның
пайда болған өндірістік қорларды салыстыру қажет. Бұл рентабельділік деп
аталады.
Рентабельділік – кәсіпорынның экономикалық тиімділігінің көрсеткіші,
оны баланстық пайданың активтерге, айналымнан тыс активтерге, сатылымнан
түскен табысқа және т.б. қатынасысмен анықтайды. Бұл жұмыста
рентабельділіктін келесідей түрлері қолданылатын болады:
Қарапайым қызметтің бухгалтерлік рентабельділігі – сатылған өнімнен түскен
пайда мен салық салуға дейінгі пайда қатынасымен анықталатын көрсеткіш:
(13)
Таза рентабельділік – таза пайда мен сатылымнан түскен табыстың қатынасымен
анықталатын көрсеткіш:
(14)
Экономикалық рентабельділік – пайданың мүліктің орташа құнына қатынасы:
(15)
Меншік капиталының рентабельділігі – таза пайданың меншік капиталының
орташа құнына қатанасы:
(16)
Жалпы рентабельділік жалпы пайданың сатылымнан түскен табысқа қатынасымен
анықталады:
(17)
Сонымен, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі – кәсіпорынның кез келген
уақытта өзінің бәсекелестік артықшылықтары мен пайдалылығын қамтамасыз ете
алатын, сонымен қатар, үнемі өзгермелі сыртқы орта жағдайына бейімделетінін
көрсететін кешенді сипаттамасы.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін анықтаушы факторларды әр түрлі
авторлар түрліше қарастырады. Олардың бір тобы оны кешенді көрсеткіш деп
есептесе, екінші бір тобы маркетингтік талдау нәтижелері бойынша анықтауға
болатын көрсеткіш ретінде түсіндіреді. Алайда олардың барлығының ойлары бір
нәрседе ешқандай қайшылықсыз тоғысады, ол – кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі
оның қаржылық жағдайынсыз бағаланбайды. Сондықтан да кез келген кәсіпорын
қызметінің бәсеке қабілеттілігін бағаламас бұрын, оның қаржылық қызметін
жете талдау жасап алу қажет. Қаржылық көрсеткіштерден басқа, кәсіпорынның
іскерлік белсенділігі, өндірістік, маркетингтік қызметтері көрсеткіштерін
де қолданып бәсеке қабілеттілікті зерттеу әдістері бар. Өйткені, бәсеке
қабілеттілік кешенді категория, ол бір-екі ғана фактормен анықталмайды.
2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейін бағалау әдіснамасы
Бәсеке қабілеттілік түсінігі мен оны анықтаушы факторларды
қарастырғаннан кейін, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін бағалауға көшуге
болатыны сөзсіз. Бәсекеге қабілеттілік бәсекелестік артықшылықтың болуын
тіркейтін нәтиже болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікке кәсіпорынның
қызметіне ықпал ететін нарықтағы стратегиялық және тактикалық өзгерістер
ықпал етеді.Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі оның қазіргі жағдайын талдау
нәтижелерінің негізінде алынады. Осы процесте бәсекелестік артықшылық
көздері, бәсекеге қабілеттілікті, жұмыстың тиімділігі мен тұрақтылығын,
сондай-ақ бәсекелестік ортасының даму жағдайы мен оның даму үрдістерін
арттыру факторлары анықталады. Зерттеу бойынша экономикалық әдебиетте
ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың әр түрлі
тәсілдемелері салыстырмалы түрде қолданылған (1-кесте).
Кесте 1 - Ұйымның бәсеке қабілеттілігін талдау мен бағалаудың негізгі
әдістемелік тәсілімдемелері
Тәсілдемелер, авторлар Бәсеке қабілеттілік Талдау нәтижесінде
өлшемі алынған ақпарат
Д.Рикардоның Барынша төмен Бәсекелестерің еңбек
салыстырмалы салыстырмалы шығын өнімділігінің деңгейі
артықшылықтар теориясы
А.Маршалдың Фирма мен Өндіріс факторларын Өндіріс факторларының
саланың тепе-теңдік пайдаланудың жоғары өнімділік деңгейі
теориясы өнімділігі
Э.Хекшер мен Б.Олиннің Барынша төмен факторлықӨндіріс факторларының
Өндіріс факторларының шығын салыстырмалы құны
ара-қатынасының
теориясы
Тиімді бәсекелестік Фирманың Саланың монополиялылығы.
теориясы бәсекелестігінің Нарықтағы ағымдағы және
қарқындылығы. Жоғары келешектегі бәсекелестік
экономикалық қызмет ахуал
көрсеткіштері
Ұйымның бәсеке Өнімнің жоғары сапасы Осы уақыт сәтінде
қабілеттілігін өнімнің өндірілетін өнімнің сапа
сапасы бойынша анықтау деңгейі
(Бейіндер әдісі)
Басқарудың стратегиялықЖақсы бәсекелік Ұйымның күшті және әлсіз
тәсілдемесінің бәсеке жайғасым жақтары, оның
қабілеттілікті мүмкіндіктері мен сыртқы
талдаудың матрицалық қоршаған орта тарапынан
әдістері төнерін қауіп
Кәсіби жасалған талдау іске асырылатын бәсекелестік стратегиясының
артықшылықтары мен кемшіліктерін, ұйымның мүмкіндіктері мен нашар жақтарын
анықтауға, сондай-ақ бәсекелестік жағдайында өзін қорғау қабілетін
анықтауға мүмкіндік береді. Талдау нәтижесінде алынған ақпаратты басшылық
бизнестің өзгерген жағдайында ұйымның қажетіне жауап беретін стратегия
әзірлеу үшін пайдалана алады.
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау нәтижелерінің негізінде бағалау
үшін жүйелі, кешенді және нормативтік тәсілдемелер қолданылады.
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі жүйелік тәсілдеме тұрғысынан
бағаланғанда бизнестің сыртқы және ішкі ортасының факторлары жеке
бағаланады.
Бәсекелестік артықшылықтарды бағалау кезінде кешенді тәсілдеме
тұрғысынан техникалық, құқықтық, нарықтық, ғылыми, экономикалық,
ұйымдастыру, психологиялық және бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ететін
және өзара ықпал ететін басқа да аспектілер ескеріледі.
Бағалауда нормативтік тәсілдемені қолданумен қатар ұйымның бәсекеге
қабілеттілігінің нақты факторлары нормаланады және мониторинг жасалады.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі моделін жасақтап, құрудың басты мақсаты
оның белгілі бір өндіріс саласының жағдайларымен және берілген кәсіпорынның
меңгерген машықтары мен капиталына байланысты бәсекелестік стратегиясы
дұрыс таңдау болып табылады.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі моделін жасақтап, құрдың құралы ретінде
экономикалық объекттің қызмет ету ерекшеліктерін анықтайтын және соның
негізінде объекттің қандайма болмасын параметрлер өзгерісі жағдайында
келешек тәртібін болжайтын математикалық модельдеуді алуға болады. Кез
келген экономикалық субъект үшін жағдайды болжамдау мүмкіндігі бәрінен
бұрын, ең жақсы нәтижелерге қол жеткізу немесе жоғалтуларды болдырмау
дегенді білдіреді. Модельде бардық байланыстар сандық түрде бағалана алады,
бұл сапалы әрі сенімді болжам жасауға мүмкіндік береді.
Экономикалық субъектінің бәсекеге қабілеттілігін сипаттайтын қандай
көрсеткіштерді алып, мәліметтер базасына қосып, модель тұрғызуға
пайдаланатынын ғалымдардың бәсеке қабілеттіліктітің басты критерийлерін
анықтаудан жинақтаған тәжірибесі шешеді.
Қарастырылып отырған экономикалық категория, кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігінің экономикалық моделін құрастыру үшін мақсатқа сәйкес
келетін кәсіпорын бәсеке қабілеттілігі, тауар бәсеке қабілеттілігі сияқты
құрылымдық элементтер ерекшеленеді де, олардың маңызды сапалық
сипаттамалары анықталады.
Отандық кәсіпорындардың сыртқы ортасының тез өзгеруі бәсеке
қабілеттілікті басқарудың жаңа әдістерінің, жүйелерінің пайда болуына
әкелуде. Олардың ішінде ең көп таралғандары бәсекелстердің мүмкіндіктерін
эксперттік зерттеулер мен белгілі мәліметтерді жанама есептеу арқылы
бағалау әдістері болып табылады. Сонымен қатар, тәжірибеде бәсекелестерді
зерттеу үшін олар туралы ақпаратты сол кәсіпорынның тұтынушылары мен
делдалдарынан алу арқылы есептелінетін көрініс әдісі де кеңінен
қолданылады. Бәсекелестерді зерттеу өз кәсіпорынның әлеуетін талдаудың пәні
болған салаларға бағытталуы тиіс. Бұл нәтижелердің өзара салыстырылуын
қамтамасыз етеді. Кәсіпорын мен басты бәсекелестердің мүмкіндіктерін
салыстырудың ыңғайлы құралы бәсеке қабілеттіліктің көпбұрышын құру болып
табылады. Ол кәсіпорын мен бәсекелестердің ең маңызды деген бағыттар
бойынша жағадайының бағасын вектор осьтері түрінде графикалық кескіндейді.
Жалпы, бәсеке қабілеттіліктің барлық әдістерін аналитикалық және
графиктік деп бөлуге болады (1-сурет).
Сурет 1 – Кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін бағалау әдістері
1-суретте көрсетілген кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін бағалаудың
әдістерін жеке-жеке алып қарастырайық.
I. Рейтингтік бағалау сала немесе аймақ кәсіпорындарын салыстыру
кезінде қолданылады. Бұл әдісте келсі сипаттағы құжатнамалар қолданылады:
тапсырыс беруші немесе берілген кәсіпорын менеджерлерінен сұрақ алу
нәтижесі; кәсіпорынның қаржылық есебі.
Барлық көрсеткіштерді кәсіпорынның шаруашылық қызметі мен қаржылық
жағдайының маңызды аспектілерін көрсететін қолда бар шынайы ақпаратқа
негіздеп есептеуге болады.
Рейтингті құру кезінде екі аспект бойынша құрылымданған он факторлы
модельді қолдануға болады: шаруашылық қызмет тиімділігі (бес фактор) және
қаржылық жағдай тиімділігі (бес фактор). Кәсіпорын рейтингін құру үшін
қорытынды балл келесі формуламен есептелінеді:
(18)
мұндағы, ТМ – рейтингтік бағалау нәтижесі бойынша кәсіпорынның
өорытынды балы;
Mi – рейтингті құру моделіне кіретін кәсіпорын шаруашылық қызметінің і-
ші көрсеткіші бойынша (сандық бағалау) балы;
Bi – рейтингтік бағалау моделіне кіретін i-ші көрсеткіштің үлесі;
– жеклеген көрсеткіштер қосындысы мен олардың салмақтарының
соммасы.
Нәтижесінде барлық кәсіпорындар балл соммалары бойынша жіктеледі.
II. Бәсеке қабілеттілікті нарық үлесін есептеу арқылы бағалау. Нарық
үлесі оның жалпы көлемінде жекелеген тауар айналымының үлестік салмағымен
анықталады. 0 мен 100% интервалы аралығындағы өсу немесе кему бәсеке
қабілеттілік деңгейіне куәгер болады.
(19)
мұндағы, MS – субъекттің нарық үлесі;
RС – тауар айналымының жекелеген көлемі;
TC – нарықтағы жекелеген тауар айналымының жалпы көлемі.
Берілген әдіснама нарық үлесін бөлу сипаттамасы бойынша оның
субъектілерінің стадартты жағдайларының бірнеше қатарын ерекшелеуге
мүмкіндік береді: аутсайдерлер; әлсіз, орташа, күшті бәсекелстік
позициядағылар; көшбасшылар. Нарық үлесінің өзгеру шамасы шаруашылық
бірліктерінің тобын анықтауға мүмкіндік береді: тез жетіліп келе жатырған,
жетіліп келе жатырған, төмендеп келе жатырған, тез төмендеп келе жатырған
бәсекелстік позициядағылар. Нарық үлесі өлшемі мен олардың серпінінің
тоғысқан жіктелімі нарық құрылымындағы объекттің орнын оңай табуға болатын
нарықтың бәсекелестік картасын құрасытруға мүмкіндік береді.
III. Тұтынушылық құн нормасы негізінде бәсеке қабілеттілікті бағалау
маркеитингтік, ұйымдық, басқару шешімдерінің және компанияның экономикалық
технологиясынын жиынтық құнын бағалауды білдіретді. Берілген әдіс әлеуетті
тұтынушылардың шынайы қажеттіліктерін нықты анықтап, бағалауға септігін
туғызады.
Тұтынушылық құн нормасы өлшемсіз шама. Q көрсеткіші (тұтынушылыққордың
нормасы) 0 мен 1 арасында жатады. Егер Q = 1 болса, бұл кәсіпорынның
толықтай бәсекеге қабілеттілігін білдіреді, а егер Q = 0 болса, керісінше
болғаны.
Бәсеке қабілеттілікті есептеу алгоритмі келесі кезеңдерден тұрады:
нарықты, бәсекелестерді, әлеуетті тұтынушылардың қажеттіліктерін зерттеу;
бағыттар бойынша мақсатты сегменттерді анықтау;
фирманың стратегиялық, маркетингтік концепцияларын анықтау;
мәнді блоктарды, оларды мәнділік қасиеттері мен коэффиценттерін анықтау;
қасиеттердің экономикалық блогы бойынша тұтынушылық құнның нормасын
есептеу;
қасиеттердің техникалық блогы бойынша тұтынушылық құн нормасын есептеу;
қасиеттердің экологиялық блогы бойынша тұтынушылық құнның нормасын
есептеу;
қасиеттердің әлеуметтік-психологиялық блогы бойынша тұтынушылық құн
нормасын есептеу;
қасиеттердің құқықтық блогы бойынша тұтынушылық құн нормасын есептеу;
кәсіпорынның жалпы тұтынушылық құн нормасын анықтау;
нәтижелерді талдау және кәсіпорын бәсеке қабілеттілігін арттыру бойынша
шешімдер қабылдау.
Осылайша, бәсеке қабілеттіліктің тұтынушылық құн нормасы негізіндегі
жалпы көрсеткіші келесідей етіп көруге болады:
(20)
мұндағы, Pj – мәнділік қасиеттердің j-ші блогы бойынша тұтынушылық құн
нормасы негізіндегі бәсеке қабілеттіліктің жекелеген көрсеткіші. Берілген
көрсеткіш өнімнің қасиеттер соммасын оған деген қажеттіліктер соммасына
бөлу арқылы есептелінеді. Берілген көрсеткішіт анықтау кезінде оның
өлшемсіз шама және 0 мен 1 аралығындағы мәнділік қасиеттердің бір түрлі
блоктары бойынша бәсеке қабілеттілікті анықтайтынын ескеру қажет.
a, o, n, d, q – таңдалынып алынған маркетинг концепциясына байланысты
қойылатын салмақ коэффициенттері.
V =1 (a+o+n+d+q)
I = (1-n) –j-ші блокке деген қажеттіліктер мен мәнділік қасиеттер
саны.
Берілген әдіс әлеуетті тұтынушылардың қажеттіліктерін және
маркетингтік, басқару, ұйымдық шешімдердің жиынтық бағасының арқасында
компания деңгейін нақтырақ бағалауға мүмкіндік береді. алайда ақпаратты
іздеу үшін тек эксперттік әдістер қолданылады, бұл бәсеке қабілеттілікті
бағалау нәтижесінің объективтілігінің жеткіліксіздігін білдіреді.
IV. Бәсекелестіктің тиімділік теориясы негізінде бәсеке қабілеттілікті
бағалау бөлімшелердің әрқайсысының тиімді жұмыс жасап, ресурстарды дұрыс
қолдануын білдіреді. Бәсеке қабілеттілікті бағалаудың критерийлері неізінде
төрт топ жатыр:
- айналым құралдарын басқарудың тиімділігін білдіретін көрсеткіштер:
кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәйуелсіздігі, несиеге
қабілеттілік, тұрақты даму;
- нарықта тауарды ынталандыру мен жарнама құралдарын пайдалану арқылы
өткізуді басқарудың тиімділігін көрсететін көрсеткіштер;
- тауар бәсеке қабілеттілігінің көрсеткіштері: тауар сапасы мен бағасы.
Критерийлердің әр тобының өз маңыздылығы болғандықтан, әр топтың
салмақ коэффиценттері экперттік әдіс бойынша алынған.
Кәсіпорын бәсеке қабілеттілік критерийлері мен коэфиценттерін есептеу
өлшенген арифметикалық орта формуласымен жүзеге асырылады:
C = 0,15e + 0,29f + 0,23s + 0,33c (21)
мұндағы, С – кәсіпорын бәсеке қабілеттілігінің коэффиценті;
е –1 топ критерийлерінің мәні;
f –2 топ критерийлерінің мәні;
s –3 топ критерийлерінің мәні;
c –4 топ критерийлерінің мәні.
Бәсеке қабілеттілікті есептеудің барлық алгоритмі үш тізбектес
кезеңдерден тұрады (2-сурет):
Сурет 2 – Бәсеке қабілеттілікті есептеу кезеңдері
Бағалау барысындағы салыстырмалы көрсеткіштердің әр түрлі уақыт
аралығында қолдану бұл әдісті жекелеген қызметтерді оперативті бақылау
әдісі ретінде пйдалануға мүмкіндік береді.
V. Бәсеке қабілеттілікті МКОТС тауарлық жүйелерін бағалаудың
мотивациялық кешен негізінде бағалау. Тауар мен фирманың бәсеке қабілетті
құраушыларын құру үшін әлеуетті тұтынушының қажеттіліктерін маркетинг
тұрғысынан зерттеу қажет.
Бірінші кезеңде бағалау үшін факторларды анықтау жүреді – оның
көмегімен қанағаттандырылатын тұтынушының қажеттіліктері. Факторлар
кешенінің қалыптасуы сәйкес пән салаларындағы эксперттермен похзицияландыру
немесе базалық тұтынушылық тенденциялар тәжірибесінің негізінде жүзеге
асады. компоненттерді 5-тен 7-ге дейін қалыптастыру ұсынылады, себебі
компоненттердің төмен саны фирманың қанағаттандыратын тұтынушылар мәнін
көрсетпейді, ал үлкен саны артық болады да, модельдің құрылу мәнін жояды.
Екінші кезеңде сұрау қағаздарын (бағалау үшін алынған факторлар
негізінде) құру жүзеге асады және әлеуетті тұтынушыларға эксперттік
сұрақтар қойылады. Алдын-ала анықталған фактордар негізінде тұтынушыларды
сұрау жүйесі қалыптасады, оған келесі міндеттер қойылады: тұтынушылар үшін
фактордың мәнін (салмағын) анықтау және оның әрқайсысына дифференциалды
шкала бойынша қатынасын анықтау.
Сұрау жүйесін қалыптастыру кезінде сұрақтар үш түр бойынша құрылады:
- факторлар мәнін анықтау мақсаты;
- тұтынушылардың факторлармен қанағаттану деңгейі;
- тұтынушылардың белгілі бір сегментке жататыны.
Факторлар мәнін бағалау ең маңызды фактордан ең маңызы төмен факторға
дейінгі жіктелу жолымен жүргізіледі. Дифференциалдың оңтайлы шамасы
қанағаттану деңгейінің анықталған кезінде 10-ға те болады, себебі ол
адаммен оңай қабылданады. Сондықтан да, факторларды бағалау 10-баллдық
шкала бойынша жүргізілетін болады.
Үшінші кезеңде факторлар салмағын (мәнін) бағалау жүргізіледі. Ол үшін
әр фактордың салмағын мына формуламен табылады:
(22)
мұндағы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz