Ағылшын және қазақ тіліндегі лакуналар мен жалқы есімдерді баламасыз лексика ретінде қарастыру және олардың аудару кезіндегі ерекшеліктерді анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР МЕН ЛАКУНАЛАР БАЛАМАСЫЗ ЛЕКСИКА ТҮРІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Баламасыз лексика туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ағылшын тіліндегі лакуналар мен олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3 Жалқы есімдердің ерекшеліктері мен топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ..20
2 ЛАКУНАЛАР МЕН ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Баламасыз лексиканы ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселесі..33
2.2 Жалқы есім мен лакуналарды аудару ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Көркем шығармаларда кездесетін баламасыз лексикаларды аудару тәсілдері (J.R.R Tolkien “The Hobbit, or there and back” (Дж.Р.Р Толкин «Хоббит, немесе барып, кері қайту») шығармасы негізінде) ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
1 ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР МЕН ЛАКУНАЛАР БАЛАМАСЫЗ ЛЕКСИКА ТҮРІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Баламасыз лексика туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ағылшын тіліндегі лакуналар мен олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3 Жалқы есімдердің ерекшеліктері мен топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ..20
2 ЛАКУНАЛАР МЕН ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Баламасыз лексиканы ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселесі..33
2.2 Жалқы есім мен лакуналарды аудару ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Көркем шығармаларда кездесетін баламасыз лексикаларды аудару тәсілдері (J.R.R Tolkien “The Hobbit, or there and back” (Дж.Р.Р Толкин «Хоббит, немесе барып, кері қайту») шығармасы негізінде) ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Ағылшын және қазақ тіл білімдерінің сан салалы теориялық ұстанымдары бүгінгі күнде аудармаға қатысты зерттеулердің негізгі бағыт-бағдарын анықтауға, маңызды қорытындылар шығаруға мүмкіндік беретіндіктен, бұл тілдердегі материалдарды аударудың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі өзіндік заңдылықтарын сұрыптау және осы тұрғыдағы жұмыстардың өзге ізденістер қатарында алар орнын нақтылау қажеттігі ғалымдардың алдына тың мәселелер қойып отырғаны даусыз.
Қазіргі жан-жақты халықаралық қатынастар кезінде, шетелдік есімдер мен атаулар қазақ тілінің сөздік құрамындағы маңызды бөлікті құрайды. Шет тілдерден алынған жалқы есімдер мен атауларды қолданбайтын қандайда бір адамзаттық қызмет салаларындағы мамандарды немесе ғылым және мәдениет қызметкерлерін көз алдымызға елестету қиын. Олардың көбі, мысалға: тілшілер, оқымыстылар, редакторлар, аудармашылар, көмекшілер, библиографтар, кітапханашылар және тағы басқалары күнделікті шетелдік есімдер мен атауларды қазақ тілінде жазу қажеттілігімен жүздеседі.
Есімдер мен атаулар әрқашан маңызды орында болатын. Есімді білуден адамдар бір – бірімен танысуды бастайды. Жалқы есімдер адамдар арасындағы түсінушілік пен қарым – қатынасы үшін өте қажет. Мысалға, басқа тілде сөйлесуге өткен кезде, таныс заттар мен түсініктерге қатысты басқа жалпы сөздерді қолдануға тура келеді. Осылай жалқы есімдер тіларалық қатынастарда сонымен қатар шет тілін оқуда және сол тілден аударуда демеуші нүкте болады. Осы шет тілін оқуда және сол тілден аудару кезінде есімдер мен атауларға көп көңіл аудару қажет емес деген елесті тудырады. Мұндай әдістеме жаңылысқа негізделген. Жалқы есімдер расында да тілдік тосқауылды жеңуге көмектеседі, бірақ өзінің бастапқы тілдік ортасында олардың терең ойлық құрылымы, бірегей ерекшелік формалары және этимологиялық ерекшеліктері, басқа да бірліктерімен бірнеше байланыстары және тілдік категориялары бар. Басқа тілде есімнің берілу барысында бұл қасиеттердің көбі жоғалып кетеді. Егер бұл ерекшеліктерді білмей немесе назар аудармасақ, онда есімді басқа лингвистикалық негізге өткізуде есімді ұстанушының теңестірілуін жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар оны қиындатуы да мүмкін.
Жалқы есімдер өздерімен - өздері автоматты түрде өте формальды түрде аударылады деп айтылған. Мұндай формальды әдістеменің нәтижесі бұл көптеген қателер, басқаша оқылу, мәтінді аударуда дәлдіктің жоқтығы және шетелдік есімдер мен атауларды қолдану болды. Ал, басқа кезде керісінше – көтермелі толық «дәлдік» аудару барысында жағымсыз естілетін, айтуға келіспейтін немесе ақылға сыймайтын есімдер мен атаулардың шығуына әкеледі. Бұндай жағдай сұрақтың жеткіліксіз ғылыми зерттелуімен де түсіндіріледі. Дегенмен де ономастика лигвисттердің назарынан тыс қалмаған, олар осы категориялық лексикалық белгілерінің берілуіндегі тіларалық заңдылықты зерттеуге көп көңіл бөлмеген. Осыдан барып берілген тақырыптың барлық оқулық курстары арқылы көрсетілуіндегі анық қиыншылықтар айтылған.
Қазіргі жан-жақты халықаралық қатынастар кезінде, шетелдік есімдер мен атаулар қазақ тілінің сөздік құрамындағы маңызды бөлікті құрайды. Шет тілдерден алынған жалқы есімдер мен атауларды қолданбайтын қандайда бір адамзаттық қызмет салаларындағы мамандарды немесе ғылым және мәдениет қызметкерлерін көз алдымызға елестету қиын. Олардың көбі, мысалға: тілшілер, оқымыстылар, редакторлар, аудармашылар, көмекшілер, библиографтар, кітапханашылар және тағы басқалары күнделікті шетелдік есімдер мен атауларды қазақ тілінде жазу қажеттілігімен жүздеседі.
Есімдер мен атаулар әрқашан маңызды орында болатын. Есімді білуден адамдар бір – бірімен танысуды бастайды. Жалқы есімдер адамдар арасындағы түсінушілік пен қарым – қатынасы үшін өте қажет. Мысалға, басқа тілде сөйлесуге өткен кезде, таныс заттар мен түсініктерге қатысты басқа жалпы сөздерді қолдануға тура келеді. Осылай жалқы есімдер тіларалық қатынастарда сонымен қатар шет тілін оқуда және сол тілден аударуда демеуші нүкте болады. Осы шет тілін оқуда және сол тілден аудару кезінде есімдер мен атауларға көп көңіл аудару қажет емес деген елесті тудырады. Мұндай әдістеме жаңылысқа негізделген. Жалқы есімдер расында да тілдік тосқауылды жеңуге көмектеседі, бірақ өзінің бастапқы тілдік ортасында олардың терең ойлық құрылымы, бірегей ерекшелік формалары және этимологиялық ерекшеліктері, басқа да бірліктерімен бірнеше байланыстары және тілдік категориялары бар. Басқа тілде есімнің берілу барысында бұл қасиеттердің көбі жоғалып кетеді. Егер бұл ерекшеліктерді білмей немесе назар аудармасақ, онда есімді басқа лингвистикалық негізге өткізуде есімді ұстанушының теңестірілуін жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар оны қиындатуы да мүмкін.
Жалқы есімдер өздерімен - өздері автоматты түрде өте формальды түрде аударылады деп айтылған. Мұндай формальды әдістеменің нәтижесі бұл көптеген қателер, басқаша оқылу, мәтінді аударуда дәлдіктің жоқтығы және шетелдік есімдер мен атауларды қолдану болды. Ал, басқа кезде керісінше – көтермелі толық «дәлдік» аудару барысында жағымсыз естілетін, айтуға келіспейтін немесе ақылға сыймайтын есімдер мен атаулардың шығуына әкеледі. Бұндай жағдай сұрақтың жеткіліксіз ғылыми зерттелуімен де түсіндіріледі. Дегенмен де ономастика лигвисттердің назарынан тыс қалмаған, олар осы категориялық лексикалық белгілерінің берілуіндегі тіларалық заңдылықты зерттеуге көп көңіл бөлмеген. Осыдан барып берілген тақырыптың барлық оқулық курстары арқылы көрсетілуіндегі анық қиыншылықтар айтылған.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР МЕН ЛАКУНАЛАР БАЛАМАСЫЗ ЛЕКСИКА ТҮРІ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Баламасыз лексика туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...5
1.2 Ағылшын тіліндегі лакуналар мен олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Жалқы есімдердің ерекшеліктері мен
топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... 20
2 ЛАКУНАЛАР МЕН ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
2.1 Баламасыз лексиканы ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселесі..33
2.2 Жалқы есім мен лакуналарды аудару
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 35
2.3 Көркем шығармаларда кездесетін баламасыз лексикаларды аудару
тәсілдері (J.R.R Tolkien “The Hobbit, or there and back” (Дж.Р.Р Толкин
Хоббит, немесе барып, кері қайту) шығармасы
негізінде) ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
Ағылшын және қазақ тіл білімдерінің сан салалы теориялық ұстанымдары
бүгінгі күнде аудармаға қатысты зерттеулердің негізгі бағыт-бағдарын
анықтауға, маңызды қорытындылар шығаруға мүмкіндік беретіндіктен, бұл
тілдердегі материалдарды аударудың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі
өзіндік заңдылықтарын сұрыптау және осы тұрғыдағы жұмыстардың өзге
ізденістер қатарында алар орнын нақтылау қажеттігі ғалымдардың алдына тың
мәселелер қойып отырғаны даусыз.
Қазіргі жан-жақты халықаралық қатынастар кезінде, шетелдік есімдер мен
атаулар қазақ тілінің сөздік құрамындағы маңызды бөлікті құрайды. Шет
тілдерден алынған жалқы есімдер мен атауларды қолданбайтын қандайда бір
адамзаттық қызмет салаларындағы мамандарды немесе ғылым және мәдениет
қызметкерлерін көз алдымызға елестету қиын. Олардың көбі, мысалға:
тілшілер, оқымыстылар, редакторлар, аудармашылар, көмекшілер,
библиографтар, кітапханашылар және тағы басқалары күнделікті шетелдік
есімдер мен атауларды қазақ тілінде жазу қажеттілігімен жүздеседі.
Есімдер мен атаулар әрқашан маңызды орында болатын. Есімді білуден
адамдар бір – бірімен танысуды бастайды. Жалқы есімдер адамдар арасындағы
түсінушілік пен қарым – қатынасы үшін өте қажет. Мысалға, басқа тілде
сөйлесуге өткен кезде, таныс заттар мен түсініктерге қатысты басқа жалпы
сөздерді қолдануға тура келеді. Осылай жалқы есімдер тіларалық қатынастарда
сонымен қатар шет тілін оқуда және сол тілден аударуда демеуші нүкте
болады. Осы шет тілін оқуда және сол тілден аудару кезінде есімдер мен
атауларға көп көңіл аудару қажет емес деген елесті тудырады. Мұндай
әдістеме жаңылысқа негізделген. Жалқы есімдер расында да тілдік тосқауылды
жеңуге көмектеседі, бірақ өзінің бастапқы тілдік ортасында олардың терең
ойлық құрылымы, бірегей ерекшелік формалары және этимологиялық
ерекшеліктері, басқа да бірліктерімен бірнеше байланыстары және тілдік
категориялары бар. Басқа тілде есімнің берілу барысында бұл қасиеттердің
көбі жоғалып кетеді. Егер бұл ерекшеліктерді білмей немесе назар
аудармасақ, онда есімді басқа лингвистикалық негізге өткізуде есімді
ұстанушының теңестірілуін жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар оны
қиындатуы да мүмкін.
Жалқы есімдер өздерімен - өздері автоматты түрде өте формальды түрде
аударылады деп айтылған. Мұндай формальды әдістеменің нәтижесі бұл көптеген
қателер, басқаша оқылу, мәтінді аударуда дәлдіктің жоқтығы және шетелдік
есімдер мен атауларды қолдану болды. Ал, басқа кезде керісінше – көтермелі
толық дәлдік аудару барысында жағымсыз естілетін, айтуға келіспейтін
немесе ақылға сыймайтын есімдер мен атаулардың шығуына әкеледі. Бұндай
жағдай сұрақтың жеткіліксіз ғылыми зерттелуімен де түсіндіріледі. Дегенмен
де ономастика лигвисттердің назарынан тыс қалмаған, олар осы категориялық
лексикалық белгілерінің берілуіндегі тіларалық заңдылықты зерттеуге көп
көңіл бөлмеген. Осыдан барып берілген тақырыптың барлық оқулық курстары
арқылы көрсетілуіндегі анық қиыншылықтар айтылған.
Таңдалған тақырыптың көкейкестілігі: көркем әдебиетте кездесетін жалқы
есімдер мен лакуналарды ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару кезінде оның
баламасын табу қиындық туғызады. Бұл үшін автор баламасыз лексиканы аудару
барысында қандай әдістердерді қолдану қажет екендігін әрқашан да біле
бермейді. Сол себепті, менің жұмысым баламасыз лексиканы дұрыс аударудың
әдіс-тәсілдерін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ағылшын және қазақ тіліндегі лакуналар
мен жалқы есімдерді баламасыз лексика ретінде қарастыру және олардың аудару
кезіндегі ерекшеліктерді анықтау. Көркем шығармадағы баламасыз лексиканың
аударылу тәсілдерін зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
• Баламасыз лексика түсінігін зерттеу;
• Ағылшын тіліндегі жалқы есімдер мен лакуналардың қазақ тілінде
берілу ерекшеліктерін анықтау;
• Жалқы есімдер мен лакуаларды аудару кезінде қолданылатын әдіс-
тәсілдерді зерттеу;
• Көркем шығармада кездесетін баламасыз лексиканың анализін беру.
Зерттеу мәліметтері ретінде жалқы есімдер мен лакуналардың баламасыз
лексика ретінде қолданылуы және оны зерттеу мақсатында Дж.Р.Р. Толкиннің
Хоббит, немесе барып, кері қайту шығармасы қолданылады.
Зерттеу объектісі: ағылшын тіліндегі баламасыз лексиканы қазақ тіліне
аударудың әдіс-тәсілдері.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы - бұл қолданылған мәліметтер мен
зерттеу қорытындыларын ағылшын тілінен сабақ беру тәжірибесінде,
лексикологияда, стилистикада және аударма теориясы мен тәжірибесінде
пайдалануға болады.
Жұмыстың жаңалығы шығармада жалқы есімдер мен лакуналарды ағылшын
тілінен қазақ тіліне аудару кезінде тура баламасын табу мақсатында
қолданылатын әдіс-тәсілдердің ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, 68 атаудан тұратын пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР МЕН ЛАКУНАЛАР БАЛАМАСЫЗ ЛЕКСИКА ТҮРІ РЕТІНДЕ
1.1 Баламасыз лексика туралы түсінік
Аударматанудың теориялық және практикалық мәселелері талданатын
еңбектердің барлығында да екінші тілде мағыналық-ұғымдық көлемі жағынан
сәйкес келмейтін және аударылуы қиындық тудыратын, сондықтан да оларға тек
қана сипаттау, түсіндіру арқылы аударуды қажет ететін сөздер тобы бар, олар
баламасыз лексика деп аталады.
Баламасыз лексика – көркем шығарманың тақырыбына, мазмұнына
байланысты бір халықтың мәдени-тұрмыстық тіршілігіндегі ұғымдар мен
түсініктердің, заттардың атаулары; адамдардың арасындағы әлеуметтік қарым-
қатынастар мен діни, саяси көзқарастарға қатысты терминдер, стандартты
қалыптар. Мұндай лексикалық бірліктер, сөздер мен сөз тіркестері
сөздіктерге тіркелмейді, тіркелген жағдайда да суреттеу, шамаластыра аудару
амалымен жүзеге асырылады. Лексикографиялық рәсімделмегендігі өзге тілдегі
мәдени-ұлттық ерекшеліктерге тән атауларды аудару мүмкін емес деген пікір
тудырмайды; дәл, тұрақты лексикалық сәйкестігі көрсетілмегенмен де, аударма
мәтіндерге жүргізілген талдау көркем әдебиеттегі реалий атауларын
эстетикалық функцияға нұқсан келтірмейтіндей дәрежеде қазақшалауға
болатынын дәлелдейді.
Белгілі бір халыққа, ұлттық, тілдік ортаға арналғандықтан,
классикалық көркем әдебиетте реалийлер тобы мол және олар тақырыптық,
мәдени ерекшеліктері жағынан да сан алуан. Осы күнде баламасыз сөздер,
әсіресе көркем аудармада, жан-жақты зерттеледі. Ғалымдар баламасыз
лексикаға мыналарды жатқызады: этнографизмдер, терминдер, одағайлар және
еліктеуіш сөздер, аббревиатуралар, туыстық атаулар, сөз әдебі формулалар
және қаратпалар, жалқы есімдер, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер,
теңеулер, діни атаулар, көнерген сөздер, тарихаяттар, эмоционалды және
экспрессивті бояуы бар сөздер, фольклор элементтері. Демек, фондық
айырмашылықтарға байланысты сөздердің көбісі аударылмайды. С.С.Аверинцевтің
айтуы бойынша, тілдегі ең жақсы сөздер аударылмайды. Тәржімашы сол ұлттың
мәдениетін (салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ұлттық бітім) толық меңгермегенше,
басқаша айтқанда фондық білімі болмаса, сапалы аударма жасай алмайды деген
тұжырым шығаруға болады.
Баламасыз лексика аудармадағы сөз таңдау мәселесіне қатысы бар
топтың бірі. Ал аудармада, әсіресе көркем аудармада, екінші тілден сөз
таңдаудың бірнеше себебі бар, олардың негізгілері мыналар:
1. екі тілдің лексикалық-грамматикалық құрылымы әр түрлі;
2. белгілі бір ұғым, зат, түсінік халықтың тұрмыс-тіршілігінде жоқ, демек
ол тілде де белгіленбеген;
3. қоршаған ортадағы әрбір ұғымының, түсініктің, зат пен құбылыстың атауы
екі тілде де бар, алайда олардың ұғымдық-мазмұндық көлемі әр түрлі;
4. сөздіктегі сәйкестіктердің стильдік қызметінде айырмашылықтар бар;
5. шығарма авторының стилі мен тілі де функционалды сәйкестіктер жасауға
ықпал етеді.
Халық орналасқан географиялық аймақтың, климаттың, халық айналысатын
кәсіп пен шаруашылықтың ерекшеліктеріне орай бір халық тіліндегі дербес
атау, алуан түрлі ассоциация беретін лексеманың екінші тілде болмауы –
заңды құбылыс. Бұлар – тіл жүйесіндегі бос орындар – лакуналар, тілдің
семантикалық картасындағы ақтаңдақтар. Айталық, Азия мен Африка
құрлықтарын мекендейтін кейбір халықтардың тілінде қар сөзі жоқ, мұның
себебі халық өмір сүретін географиялық ортада климаттың өзгеруі – жаз бен
қыстың ауысуы тән емес. Ал жылдың белгілі бір бөлігі қыс мезгілі болатын
аймақтардағы халықтардың тілінде қар сөзі әр қилы ассоциацияға,
ұқсастыруға, ойды бейнелеп айтуға тірек болатын ұғымдардың бірі.
Сондай-ақ әр халықтың тұрмыс-тіршілігіне, кәсібі мен шаруашылығына,
тарихи қалыптасқан әлеуметтік-қоғамдық қарым-қатынастарына байланысты
орныққан атаулар да басқа тілдің құрамында болмайды.
1.2 Ағылшын тіліндегі лакуналар мен жалқы есімдерге сипаттама
Лакуна – бұл мәдениеті мен мәдени түсініктері басқа оқырман немесе
тыңдаушы үшін түсінуі, түсіндірілуі қиын және түсініксіз ретінде
қабылданатын мәтіннің қандай да бір бөлігі. Екі тілдің (түпнұсқа тілі мен
аударма тілі) лексикасын салыстыра отырып біреуінің семантикасында ашық
жерін анықтауға болады. Мұндай ашық жерлер түпнұсқа тіліндегі кейбір
терминдерге аударма тілінде баламасы жоқ болатындықтан пайда болатын
лексикалық лакуналар. Түпнұсқа мәтін мен аударма мәтінінің өзара
байланысына баға беріп, анализ жасағанда лакуна түсінігі тендесі жоқ
критерий болып табылады.
Тілдердегі де, мәдениеттердегі де сәйкессіздіктерді қарастырғанда
зерттеушілердің көбісі осы терминді қолданатындары кездейсоқ емес (lacuna
лат. - қуыс, шұңқыр, ор; lacune франц. – бос орын, тесік). Прохорова А.М.
редакциясының астындағы Советский энциклопедический словарь (М., 1981)
әдебиеттану мен лингвистикаға қатысты лакунаға келесідей анықтама береді:
мәтіндегі ашық жер, жетіспейтін орын. Словарь иностранных слов
(М.,1984( сөздігінде де филологиялық термин ретінде лакунаның дәл осындай
анықтамасын таптық. Айта кетер жайт, Руский язык: Энциклопедия (бас
редакторы Ф.П. Филин. М., 1979), Лингвистический энциклопедический
словарь (бас редакторы В.Н. Ярцева1990), Справочник лингвистических
терминов (бас редакторы О.С. Ахманова. М., 1969) сияқты кең таралған
анықтамалық басылымдарда лакуна терминіне анықтама жоқ. Демек, лакунарлық
құбылысы зерттеушілердің назарын аударғанына көп болған жоқ – соңғы үш-төрт
онжылдық. Бұған бірыңғай әдістемелік тәсілдің және барлық зерттеушілер
келісетін лакуна түсінігінің анықтамасының жоқтығы дәлел.
Лакуна терминінің ғылыми қолданысын алғашқы енгізген канадалық
лингвистер Ж.П. Вине мен Ж. Дарбельненің айтуыннша лакуна бір тілдің
сөзіне басқа тілде балама жоқ кезде пайда болатын құбылыс.
Әдетте лакуналар бірнеше топқа бөлінеді:
1. Субъекті лакуналар – әртүрлі лингвомәдени қоғамдастықтарға
жататын, коммуникация объектілерінің ұлттық және мәдени
белгілерін көрсетеді. Мысалы, субъекті лакуналарды ағылшын, орыс
және қазақ мәдениеттерінің сипатына байланыста қарастырсақ,
ағылшындар мен қазақтарға екі тілдің идиоматикасында орыс
тіліне қарағанда толығырақ көрсетілгендей сақтық тән: Preventoin
is better than cure (Предупредить лучше, чем изличиться). One
cannot be too careful (нельзя быть слишком осторожным; сақтықта
қорлық жоқ); жауапкершіліксізге жаман қатынас: Too many cooks,
spoil the broth ( слишком много кухарок портят бульон; аспазшы
тым көп болса, сорпаны құртады), орыс лингвомәдениетінде - У
семи нянек дитя без глазу. Сам кашу заварил, сам и расхлебывай);
жағымды мәнге ие өз-өзін ұстай білу қасиеті: Silence is golden
(молчание – золото); орыс лингвомәдениетінде – Слово – серебро,
молчание – золото.
2. Іскери – коммуникативті лакуналар – коммуникацияға байланысты
әртүрлі іс-әрекет түрлерінің ұлттық және мәдени ерекшеліктерін
көрсетеді. Мысалы, орыс мәдениетінде су ішкім келді дегенді
саусақтарын сыбызғы сияқты етіп қолын аузына апару арқылы
білдірілсе, француз мәдениетінде ол басбармағынан басқа
саусақтары алақанға жабысқан күйде қолын аузына апару арқылы
түсіндіріледі; орыс мәдениетінде сұқ (сілтеуіш) саусағын
самайына апарып қимылдату арқылы ақымақ дегенді білдірсе,
болгар мәдениетінде ол қол саусақтары жұдырыққа жұмылдырып, сұқ
(сілтеуіш) саусағын бірнеше рет маңылайына тигізеді [6.].
3. Мәдени – кеңістік лакуналар – әртүрлі мәдениеттердің түпкілікті
айырмашылықтарын көрсетеді. Мұндай лакуналар әртүрлі мәдени
қоғам өкілдерінің мәдени кеңістік пен мәдени интерьерге деген
көзқарастарының, құндылықтарының сәйкес келмеуі. Мысалы, Латын
Америкасында Мальборо шылымынның жарнамасы сәтті болмайды,
өйткені ковбой, атқа мінген адам – ол ең арзан және сапасы төмен
шылым ғана шеге алатын кедей халықтың өкілі [6.].
4. Мәтіндік лакуналар – коммуникация құралы ретінде мәтіннің
ерекшеліктерін көрсетеді. Олар мәтіннің қарым-қатынас құралы
ретінде ерекше спецификасы бар болғанда пайда болады. Мысалы,
автор мен оқырманның қарым-қатынас салаларының сәйкес келмеуінен
туындайтын коммуникативті ара-қашықтық, уақытша ара-қашықтық,
автор мен оқырман замандастар болмаған жағдайда.
Көркем аударма мәтінінде көбінесе іскери – коммуникативті лакуналар
кездеседі деп саналады. Олардан кейін мәтіндік, кейін субъекті және мәдени-
кеңістік лакуналар.
Кез келген көркем мәтіннің түпнұсқасы мен аударма бюросында жұмыс
істейтін жоғары дәрежелі аудармашылар жасаған мамандандырылған аударма
мәтініне салыстырмалы талдау жасай отырып аударма адекваттығының ең маңызды
критерийі - аударма мәтініндегі лакуналардың қандай да бір тобының саны
деген қорытындығына келуге болады.
Басқа мәдениетпен (өзге мәдени мәтін) байланыса, оқи отырып қабылдаушы
ішкі түйсігі деңгейінде оны өз мәдениеті арқылы түсінеді. Сол себептен
әртүрлі түсініспеушілік пайда болады. Осыған байланысты өзіндік түсінікті –
терминологиялық құрал қажет деп айтуға болады.
Ғылыми әдебиеттерде тілдер мен жалпы мәдениеттердегі айырмашылықтарды
ғылыми және нақтыдан (баламасыз лексика, кездейсоқ лакуналар) онша анық
емеске дейін білдіретін әртүрлі түсініктер мен терминдерді кездестіруге
болады.
Шетел әдебиеттерінде тілдер мен мәдениеттердегі айырмашылықтарды gap
(ашық жер) термині көмегімен түсіндіру талпыныстары белгілі. Ресей
ғылымында мұндай айырмашылықтарды лакуна түсінігі арқылы түсіндіру
талпыныстарына қызығушылық танытады.
Тілдер мен мәдениеттердің басқа да аспектілерін салыстыруда лакуна
түсінігінің таралуы орынды және әдістеме жағынан расталған болып саналады.
Бір жағынан, лакуна түсінігінің мұндай кеңейтілуі тіл мен мәдениеттің
тығыз байланысына негізделеді, екінші жағынан – тілдік, лингвомәдени және
мәдени лакуналарды анықтаумен қатар тіл мен мәдениеттің корреляцияның
кейбір нақты формаларын анықтауға көмектеседі.
Лакуна өзінің жалпы түсінігінде бір мәдениетте бар, бірақ басқа
мәдениетте жоқ түсінікті анықтайды. Осыған байланысты жеке мәдениеттен
ерекшелік және әмбебаптық қатысы жайлы сұрақ туады.
Қазіргі қазақ тіл білімінде баламасыз лексиканың арнайы тобын құрып,
зерттеуді қажет етіп жүрген лакуналар мәселесі де көкейкесті болып табылып
отыр. Кез келген екі тілдің лексикасын салғастыру кезінде олардың бірінің
семантикасында бір сөзге мүлдем балама табылмай қалады. Осындай баламасыз
лексика лингвистикада лексикалық лакуна деп аталып жүр [7, 208б.]. Мәселен,
қазақ тілінің бәйбіше, тоқал, құрық, саба және т.б. сөздерді
ағылшын тіліне аударғанда the first wife, the second wife, motion for
horse hunting, vessel for pouring kumis сияқты сөз тіркестері арқылы
беріледі. Өз тілінде сөйлейтін адамдар өздеріне тән ассоциациялар тудыратын
тудыратын білгілі бір ұғымдар мен пайымдаулар жиынтығын пайдаланады. Оларды
сөз саптауда қолдану үшін тілде арнайы сөздер мен сөз тіркестері болады.
Сонымен, лакуналар деп өзге тілге еркін сөз тіркестері (мағыналарын
жалпылама түрде түсіндіру) арқылы берілетін сөздер мен сөз тіркестерін
айтамыз. Осы жерде айта кететін бір жайт, лакуналардың абсолютті, қатыстық,
векторлық, стилистикалық сияқты түрлері кездеседі. Жоғарыда келтірілген
мысалдар абсолютті лакуналар тобына жатады.
Абсолюттік лакуналарға қарағанда, қатыстық лакуналар сөздің қолданыс
жиілігі мен екі тілдегі ортақ мағынасын салыстыру кезінде айқындалады.
Қатыстық лакуналар сөйлеу деңгейінде (на уровне речи) салыстырылып отырған
сөздер білдіретін ұғымдар ортақтылығы кезінде ғана орын алады. Ұлттық тілде
сирек қолданылатын сөз немесе сөз формасы да қатыстық лакуналар тобын құрай
алады. Мәселен,қазақ тіліндегі бөбек, еңлікгүл, зәмзәм, бұрақай
(ерке қыз), аманат, безгелдек (таңдануды білдіретін одағай), көкжал,
әккі, сілбі (ақжаңбыр), асар, жолаяқ, әңгелек (қауынның кішкене
түрі), саһар (аққудың қоразы), толағай (тақыр жер), көбеген (жас
бала, балдырған), қаптағай (жабайы түйе) сияқты сөздер ағылшын тілінде
көп немесе мүлдем қолданылмайтындықтан, ағылшындықтар үшін қатыстық
лакуналар болып табылады.
Лакуналарды шартты түрде векторлы өлшемдерге теңеуге болады, себебі
олар тілді салыстыру кезінде өздерінің бағыттарымен сипатталынады (қазаққа
немесе ағылшынға бағытталған лакуна). Осыған орай лакуналар векторлық
лакуналар деген тағы бір топқа бөлінеді. Сонымен қатар, екі тілдің
лекскикасын салыстыру, салғастыру барысында лакуналар бойынша өзге тілдегі
ұғымдық көлемнің сйкеспеушілігіне байланысты сан жағынан айырмашылық бар
екенін аңғаруға болады. Мәселен, қазақ тіліндегі саусақ, бармақ
сөздерінің ағылшын тілінде fingers деген бір баламасы ғана бар деседі.
Сондай-ақ, бұл мәселеге қатысты Ж.А. Жақыповтың Аударматануды аңдатпа
атты еңбегінде аударма қолданылатын нимиялық тәсіл жайында айтқан пікірін
келтіруге болады деп ойлаймыз: Бұл тәсіл бойынша түпнұсқа тіліндегі түрлік
ұғымды (видовое понятие) білдіретін сөздер аударма тілінде тектік ұғымды
(родовое понятие) білдіретін сөздермен жеткізіледі. Бұл жолмен аудару,
әрине, аз ба, көп пе түпнұсқа сөзінің нақтылығын жоғалтады, ұғымды
кедейлендіруі мүмкін, өйткені түпнұсқа тіліндегі жеке түрлік ұғым аудармада
жалпы тектік ұғыммен беріледі. Мысалы, изба, дом – үй; ауыл – село; қырат,
қыр, адыр, бел, белес, жота, төбе - возвышенность [8,53-54бб].
Лакуна өзге мәдени мәтінді түсінуді зерттеу құралы ретінде. Лакуна
теориясына әдістемелердің бірінің шегінде лакуналардың лингвистикалық және
мәдени универсалийлер көзқарасына сәйкес бар болуы қарастырылады.
Мәдениеттің және тілдің кейбір феномендері әмбебаптылық дәрежесіне ие бола
отырып, барлық жергілікті мәдениеттерде міндетті түрде көрсетілуі де
мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, кейбір мәдениеттер үшін мұндай феномендер
лакуналандырылған болады. Америка үнділерінің тілі мен мәдениетін зерттеу
нәтижелеріне сүйене отырып, Д. Хаймс өзінің зерттеген тайпа тілінде Э.Сепир
әмбебап деп есептеген фатическое общение функция жоқ деген шешімге келді.
Тілдің және мәдениеттің кейбір дерегінің басқа тілде және мәдениетте
болмауы, оның әмбебап еместігінің дәлелі бола алмайды. И.И.Мещаниновтың
ойынша, берілген белгінің бір тілде болмауы себебінен оның мүлдем жоқтығы
жайлы қорытынды жасауға болмайды. Өйтпеген жағдайда барлық тілдік
белгілерді жоққа шығаруға болады.
Лакуна мәселесіне қатысты осы ережелердің өзіндік дамуы – ол К.Хейлдің
Мәдениет пен грамматикадағы ашық жерлер атты жұмысы. Оның айтуы бойынша,
әмбебап – ол түсініктер, ол түсініктерде дәстүрлі көріністің болуы жеке
мәдениеттің ерекшелігі. К.Хейл санау жүйесін әмбебап деп қарастырып,
Уолбири австралия тіліндегі санау жүйесіне талдау жасайды. Автор берілген
тілде дәстүрлі ұжымдасқан түрде сан есімдердің бар–жоқтығы осы тілде
сөйлейтін қоғамда нақты санаудың қажеттілік пен іс жүзінде қолдану
дәрежесіне байланысты екенін дәлелдеу талпынысын жасайды. Уолбири тілінде
дәстүрлі сан есімдердің жоқтығын кемшілік ретінде, осы мәдениеттің
феномендері тізіміндегі лакуна ретінде қарастыруға болады. Тілде санау
негізінде жатқан белгілі принцип бар болатындықтан мұндай ашық жерлерді
толтыру бос іс болып табылады. К.Хейл өзінің гипотезасын дәлелдеу үшін
Б.Берлин мен П.Кейдің негізгі түрлі түсті терминдерді зерттеу саласындағы
жұмыстарына жүгінеді. Алған нәтижелердің негізінде ғалымдар түрлі түсті
терминологияда семантикалық универсалийлерді анықтайды. Түрлі түсті
терминологияның жинағы тілде жалпы бірдей екенін анықтады. Түстің он бір
әмбебап категориясы бар. Бірақ түрлі түсті терминология негізгі деп санауға
болатын екі-ақ терминнен тұратын тілдер белгілі. Егер шынымен солай болса
дейді К.Хейл түсті белгілеу жүйесі тағы бір универсалийдің мысалы бола
алады.
К. Хейл тілдер туралы өзінің деректерін және Б.Берлин мен П. Кейдің
критерийлерін пайдалана отырып бұл тілде екі негізгі түстік термин – қара
және ақ – бар деген қорытындыға келеді. Басқа түстер үшін осы түс сәйкес
келетін зат есімдерді екі еселеу арқылы берілетін анықтама жасаудың
морфологиялық тәсілін қолдану (шөп – жасыл, қан – қызыл және т.с.с.).
Демек, лакуна – салыстырылып отырған тілдер мен мәдениеттердің ұлттық
– мәдени ерекшеліктерін көрсететін түсінік. Лакуна қоғамның лингвомәдени
ерекшеліктерін әртүрлі жақтан көрсетеді. Басқа тілде сөйлейтін, мәдениеті
басқа адамдарға жат реалийлердің, процесстердің, қалыптардың ерекшеліктерін
сипаттайды.
Ю.А.Сорокиннің ұсынған әдістемесіне сәйкес лакуна мәтінде (негізінен
көркем мәтінде) болады. Лакунаның мәтінде болу мәселесін мәтін
қабылдаушының ұлттық – мәдени типінің сәйкес келмеуі көзқарасынан
түсіндіруге болады. Қандай да бір мәлімет өкілінің ұлттық сипаты мен
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты әрбір жергілікті мәдениетке сәйкес
білім жиынтығы әдетте көркем шығарманың авторы бағыт алатын қабылдаушының,
оқырманның белгілі бір типін қалыптастырады. Өзге мәдени мәтіндегі
лакуналарды анықтау – екі әртүрлі мәдениетке жататын қабылдаушылардың
ұлттық – мәдени типтері сәйкес келмейтін жақтарын анықтау. Ю.А. Сорокин
қабылдаушы, оқырман типін, тұлға қандай қоғамға жатса, сол қоғамның мәдени
ерекшеліктерімен анықталатын ерекше тілдік (тілдің емес) коммуникативті
тәртіп құрылымы бар тұлғаның интелектуалды-эмоцианалды типі деп түсінілетін
этнопсихолингвистикалық типі деп қарастыруды ұсынады. Қабылдаушы қате,
түсініксіз, оғаш деп түсінгеннің бәрі мәтінде қабылдаушының түсінігіне
сәйкес келмейтін, психикалық типпен және түсіну құрылысымен өзара
байланысты тілдік құбылыстық немесе тілдік емес өзара байланыстың бар
болуының ерекше белгісі болып табылады. Мұндай түсінудің орын алуы берілген
мәтінде қандай да бір түрге жататын лакунаның эксплицитті бар болуының
белгісі.
Қазіргі кезде Ю.А. Сорокин лакуналар жайлы өзінің теориясын дамытты.
Лакуналар теориясындағы қазіргі болжам келесіде берілген:
Интрамәдени және интермәдени қарым-қатынас (тұлғааралық және мәтін
деңгейінде де) бұл тұлғалық және этникалық тәжірибиелерінің – вербалды да,
вербалды емес те – көлемі мен құрылымындағы айырмашылықтарға байланысты
қарама-қарсы процесс. Басқа сөзбен айтқанда, мәдениаралық қатынасты диалог
(полилог) ретінде қарастыруға болса, тек жоғары дәрежелі оппозивті өзге
когитивті – когнитивті және эмотивті – аксиологиялық позициялары мен
ұстанымдарымдарын даулау, өз көзқарастарын қорғайтын және өзгенікін
бағаламай, өзінікін артық бағалап, өзге мен өзінікін сәйкестендіріп
біріктіруге тырысатын сана диалог деп қарастыруға болады. Бұл даму
кезеңдері үйлесімді деп көрінетін ғана диалог, өйткені әрбір кезеңнің
ішінде бір-бірімен күрделі жолмен үйлесетін және диалогқа ерекше үйлесім
беретін (қарым-қатынас субъектілерін ажырататын этникалық қашықтыққа қарай)
келісу мен келіспеушіліктің әртүрлі аймақтары болады. Бұл конфигурацияда
қарым-қатынас репликасының жиынтығы ретінде өзге репликалар қызығушылық
тудырады – қарым – қатынас субъектісі қабылдайтын қандай да бір вербалды
жәненемесе вербалды емес (жеке алғанда мәтіндік те) тәртіп фрагменті
мағынасының анық болуын немесе мүлдем анық еместігін білдіретін бағаламау,
қабылдамау, түсінбеу және келіспеу репликалары. Тәртіптің мұндай
фрагменттерін диалогтық репликалардың фрагменттерін – Сорокин лакуна деп
қарастырады.
Қарым-қатынас процесінде (жеке алғанда мәтіндік те) лакуналардың көп
немесе аз болуы осы процестің лакунарлық шиеленістің төмен немесе жоғары
болуына әкеледі. Бұл процесс зерттеулер көрсеткендей, лакуналарды ішкі
түйсік деңгейінде толықтыру мен орын толтыру арқылы түсінуге жеңілірек
болады.
Лакуналардың негізгі қасиеті олардың амбиваленттілігі деп айтуға
барлық негіз бар көрінеді: олар, бір жағынан, түсініксіз, оғаш,
экзотикалық, қате деп бағалайтынның бәрі сияқты аттрактивті (әрине мұндай
баға қабылдаушыдансубъекттен сәйкес рефлексті-мәдени жетістікті талап
етеді), ал басқа жағынан, деструктивті, өйткені олар жалған эмпатияның
(фантомды эмпатия) пайда болуына негіз жасайтын түсінбеушіліктің
себепшілері болып табылады.
Культуротаксис түсінігі. Лакуналардың амбиваленттілігі этнос өз
айналысында орнатқан ортаның символдығы туады және оны культуротаксистің
ортасы деп те атауға болады. Ол тілдік және тілдік емес қарым-қатынас
автохронды жәненемесе автохронды емес үлгілерін өзіне тартуға немесе кері
итеруге бағытталған орта. Кез келген этникалық культуротаксис өркениетті
семиотаксистік бөлігі болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, өзіне тарту
мен кері итерудің макросферасы – семиотаксис, ал микросферасы –
культуротаксис. Өз кезегінде культуротаксисте экосубтаксис (экологиялық
субтаксис) және этосубтаксис (этологиялық субтаксис) субстратты қабаттары
анықталуы мүмкін. Этосубтаксисте өзіне тарту мен кері итеру ерекшелігіне
байланысты өсу (градация) болуы мүмкін: логотаксис, аксиотаксис, когио және
когнитаксис, эмоциотаксис.
Тілдік, сөздік, мәдени лакуналар бойынша бір культуротаксистің
басқасымен үйлесімділігі туралы, олардың арасындағы қарым-қатынас
субъектілері бір-бірімен қандай қашықтықта екенін көрсететін
айырмашылықтардың деңгейі мен сипаты туралы айтуға болады. Бұл жерде
мүмкін лакуналар ретінде прецедентті мәтіндер, жеке алғанда, идеологиялық
және тұлғалық лакуналар сияқты анықтауыш түрлері. Тимуровшы деген сияқты
имплицитті – квалитативті онимдер де орыс тілін білмейтін адам үшін ерекше
қиындық тудырады. Бұл түпнұсқа мәтініне нұсқауды ғана емес (бұл жағдайда
Гайдар мәтініне), сонымен қатар осы бейнелі – мифонимдердің құрастырушы
бөліктерін атап түсіндіруді керек етеді.
Бірақ лакунарлы шиеленіс тек көркем мәтіндерде немесе жоғарыда
көрсетілген онимдерде ғана пайда болады деп санауға болмайды. Ол
күнделікті, қарапайым қатынаста да кездеседі. Лакунарлы шиеленіс қабылдау
және түсіну объектісі санатологиялық карта – адам денесінің мүшелерінің
картасы (көздер, иек, ауыз, тістер, мұрын) – болғанда әсіресе күрделі
болады. Студенттер (орыс және қазақ студенттер) арасында жүргізілген
бағытталған ассоциативті тәжірибесінің нәтижелері көрсеткендей бұл картаны
оқығанда әрбір этникалық топ маңыздылығы бойынша ерекшеленетін өздеріне тән
бағалау үлгісін қолдайды. Мысалы, орыстар көзді қарағанда ең алдымен
физикалық және әлеуметтік белгі ретінде қабылдады, кейін оның түсін,
өлшемін және типін бағалайды. Баға бергенде ең маңыздысы келесілер: әдемі,
ақылды, айқын, мейірімді. Пішіні былай суреттеледі: ең алдымен, дөңгелек,
қысық. Өлшемі бойынша олар үлкен, түсі бойынша көк және қой көз.
Қазақтар көзді ең алдымен түсі бойынша, кейін симбиотикалық қатынаста
бағалайды. Одан кейін ол пішіні, өлшемі бойынша бағаланады. Түс бағасында
ең маңызды критерийлері: қара және көк жасыл, ал симбиотикалықтың ішінде
шырайлы, мөлдір, ашық, кіршіксіз, күлімсіреген, өткір. Пішіні бойынша
көздер былай сипатталады: бота көз, қой көз, түлкі көздер, дөңгелек. Өлшемі
бойынша олар ең алдымен үлкен және кіші болады.
Көріп тұрғанымыздай, лакунарлық шиеленіс қатынастың және тұлғааралық
(субъект-субъекті) интераэтникалық деңгейде пайда болуы мүмкін. Ол бір
этникалық культуротаксис саналы және санасыз түрде басқа этникалық
культуротаксиспен салыстырылғанда оданда қатты күшеюі мүмкін екені сөзсіз.
Тіл қоғамның өмірімен тығыз байланысты болғандықтан оның әлеуметтік,
экономикалық және саяси өмірін бейнелейді. Қоғам дами отыра тіл жаңа
түсініктерге, терминдерге байи түседі. Әрбір жеке алған әлеуметтік жүйенің
міндетті түрде тілдің лексикалық құрамында көрініс табатын өзінің даму
ерекшеліктері болады. Бірнеше тілдің лексикасын салыстырғанда бір тілдің
семантикасында ашық жерлерді, ақ дақтарды табуға болады. Бұл ашық жерлер
лексикалық лакуналар деп аталғандығын жоғарыда айтып кеткенбіз және бір
тілдің сөзіне екінші тілде баламасы жоқтығынан пайда болады.
Мәдениеттер диалогы пайда болу себебі, сипаты әртүрлі болып келетін
және олардың орнын ауыстырудың әртүрлі тәсілдерді керек ететін әлеуметтік –
мәдени лакуналардың көп болуынан туындайтын коммуникациядағы ашық жерлердің
әсерінен қиын болады.
Лакуналардың типологиясы және олардың жойылу тәсілдерін Т.В.Быкова,
Е.М. Верещагин, И.Ю. Марковина, З.Д. Попова, Ю.А. Сорокин, Ю.Ю. Степанов,
С.Г. Терминасова және т.б. ғалымдар құрастырды. Олардың еңбектерінде
қазіргі кездегі тіл білімінің ең күрделі негізгі мәселелерінің бірі жаңаша
қарастырылуда: тіл мен ойлаудың қатынасы және бұрын саналып келгендей
түсінік пен оның тілдік түрде бейнеленуінің арасында тығыз байланыстың
жоқтығы туралы қорытынды жасалады. Түсінік әрдайым вербалдана бермейді, ол
әлемнің ұлттық-мәдени бейнесінде имплицитті өмір сүре бере алады, өйткені
тіл әлемнің ұлттық көрінісінде бардың бәрін көрсете бермейді, бірақ оны
суреттей алады [9,48б.]. Осыған байланысты лакунарлық теориясындағы
негізгі бағыт ұлттық лингвомәдени жүйесіндегі айырмашылықтарды және осындай
айырмашылықтарды жеңу тәселдерін зерттеу болып табылады.
Мәдениаралық байланыс мәселесімен айналысатын С.Г.Терминасованың
зерттеулерінде қызық ескертпе таптық. Бір түсініктің, шындықтың бір
бөлігінің әртүрлі тілде тілдік бейнеленуінің әртүрлі формалары болады -
толығырақ және онша толық емес. Бір түсінікті білдіретін әртүрлі тілдердегі
бір сөз семантика жағынан ерекшеленеді, шындықтың әртүрлі бөліктерін қамтуы
мүмкін. Әлем бейнесін көрсететін мозаика бөліктері адам миында осы қоршаған
әлем туралы қалыптасқан түсінік материалының көлеміне байланысты әртүрлі
тілдерде өлшемі бойынша ажыратыла алады. Бейнелеудің түрі мен тәсілдері
түсініктің қалыптасуы сияқты берілген тілде сөйлейтін ұжым өмірінің
әлеуметтік – мәдени және табиғи ерекшеліктеріне байланысты. Тілдік
ойлаудағы айырмашылық шетел тілін үйреніп жүргеннің ана тілімен
салыстырғанда бір түсінікті білдіру түрінің көп болуына немесе
жетіспеушілігіне қарай пайда болады [9,44б.]. Бұл айырмашылықтарды,
сонымен қатар, тілдердегі және мәдениеттердегі сәйкес келмеушіліктерді
авторлар әртүрлі терминдер арқылы береді. Тілдің лексикалық құрамына
қатысты көптеген зерттеушілер, мысалы, Л.С.Бархударов, Е.Н.Верещагин,
В.Г.Костомаров, С.Г.Терминасова баламасыз лексика терминін қолданады.
Осыған қатысты С.Г.Терминасова былай дейді: Тілдік жетіспеушіліктің ақырғы
жағдайы қандай да бір түсінікті білдіретін балама болмаған жағдайда пайда
болатын сияқты. Көп жағдайда бұл сол түсініктің өзінің болмауына
байланысты. Бұған баламасыз лексика да жатады, яғни, мазмұндық жоспарын
қандай да бір шетел тіліндегі лексикалық түсініктермен салыстыруға
келмейтін сөздер. Олар білдіретін түсініктер мен ой заттары (things meant)
ерекше және сол әлемге ғана және сәйкесінше сол тілге тән.
Қажет болған жағдайда тілге түсінікті жеткізу үшін басқа тілдік
ортаға, басқа тілдік ойлауға тән сөздер кіреді. Егер қазақ тілінде
сөйлейтін әлемде виски, эль сияқты сусындар, ал ағылшын тілде сөйлейтін
әлемде бауырсақ және қазы-қарта сияқты тағамдар жоқ болса, бұл түсініктер
сәйкес тілден алынған сөздер арқылы беріледі. Ол ұлттық мәдениет заттарын
білдіретін сөздер (dombra, kobyz, bauirsak, kymyz, футбол, виски, эль),
саяси, экономикалық немесе ғылыми терминдер (Bolshevik, kaita kury, serik
(sputnik); импичмент, лизинг, дилер; файл, компьютер, бит) болуы мүмкін
[9,49б.]
Басқа бір тілде сөйлейтін адамның қабылдауы үшін қиын мәтінде анық
емес жерлер болатынын Р.А. Будагов айтып кеткен [10,14б.] Г.Д. Гачев екі
мәдениеттің қарым-қатынасына кедергі жасайтын ерекше ұлттық элементтер
туралы айта отырып, оларды мәдени аралық байланыс кезінде байлану,
қылау деп сипаттайды.
А.А. Арестованың ойы бойынша, лакуна – бұл құрамында бір түсініксіз,
оғаш, қате (түсініксізтүсінікті, үйреншіктіүйреншікті емес, таныс
еместаныс, қатедұрыс бағанасы бойынша бағалауға болатын түсініктер)
түсінігі бар мәтіннің бір фрагменті. [11,44б.].
С.И. Титкова лакунаны Лакуналар лингвомәдени қоғам тәжірибесінің
толық еместігінің жәненемесе көп болуының нәтижесі. Сондықтан бір
лингвомәдени қоғамның тәжірибесін басқа лингвомәдени қоғамның тәжірибесімен
толықтыру әрдайым мүмкін бола бермейді деп анықтайды.
Лакуналар қандай да бір тілдің ұлттық ерекшеліктерінің айтарлықтай
бөлігін құрайды. Ұлттық әлеуметтік-саяси, қоғамдық-экономикалық, мәдени
өмірі мен тұрмысы, оның өмірге деген көзқарасының ерекшелігі, психологиясы,
салт-дәстүрлері басқа тілде жоқ бейнелер мен түсініктердің пайда болуының
себептері.
Бұл өзара түсінушілік мүлдем мүмкін емес дегенді білдірмейді, бірақ
оған жету үшін сол халықтың ұлттық мәдениетімен, оның әлемінің тілдік
бейнесімен өте жақсы таныс болу керек.
Осылайша этнопсихолингвистикалық зерттеулердің тәжиребесіне сүйене
отырып, қазіргі лингвистика лакуналарды осы мәдениеттің өкілдері сөйлейтін
тілде сәйкес бейнесін тапқан, мүлдем түсінілмейтін немесе коммуникация
процессінде басқа мәдениет пен басқа тілдің өкілдерімен толық түсінілмейтін
мәдениеттің ұлттық ерекше элементтері деп қарастырады [12,49б.].
Лакуна – салыстырылатын тілдер мен мәдениеттердің ұлттық-мәдени
ерекшеліктерін білдіретін түсінік. Лакуналар лингвомәдени қоғамның
ерекшеліктерін әртүрлі жағынан бейнелейді: қандай да бір тіл, мәдениет
өкілінің тәжірибесіне қарсы келетін реалилейлердің, процестердің,
қалыптардың ерекшеліктерін сипаттайды.
Қазіргі кездегі зерттеулерде әртүрлі лакуналар анықталады: мәдени
(Н.В.Уфимцева, Д.В.Гудков), психологиялық (И.Ю.Марковина, Ю.А.Сорокин),
мәтіндік (Ю.Н. Караулов, И.Ю. Марковина), фондық (Ю.В.Скугарова),
кинесикалық (И.И. Горелов, Г.Е. Крейдлин, Т.С. Глущенко, Т.Б. Резникова),
сөйлеу және тілдік (В.Л. Муравьев, Ю.А. Сорокин, Ю.С.Степанов, Е.Ф.Тарасов,
Г.В. Быкова, И.А. Стернин). Лингвомәдени қоғамдар арасындағы
айырмашылықтарды (кез келген деңгейде) бір лингвомәдени қоғамның басқасымен
салыстырғанда тәжірибесінің көп болуы немесе жетіспеушілігін білдіретін
лакуналар деп қарастыруға болатын сияқты [13,38б.]. Мұндай лакуналар
қатынасқа түсетін адамдар бір мәдениеттің өкілдері болған жағдайда пайда
болуы мүмкін және пайда болып та тұрады. Мәтін мен қабылдаушы әртүрлі
тарихи кезеңдерге немесе әлеуметтік топқа жатқан кезде анық байқалады.
Коммуниканттар әртүрлі лингвомәдени қоғамдастықтарға жатып, қабылдаушы сол
мәдениетке тиісті мәтіндегі реалийлермен жеткілікті таныс болмаған жағдайда
лакуналардың саны әсіресе көп болады. Берілген жағдайда біз әлеуметтік
мәдени лакуналар туралы сөз етіп тұрмыз.
Бүгінгі күнде лакуналардың әртүрлі типологиясы бар. Мысалы:
1. Абсолютті және қатысты бола алатын лакуналар.
2. Мәдени лакуналар (этнографиялық, психологиялық). Олар интертілдік және
интермәдени, интратілдік және интрамәдени, контрастативті және
контрастивті, имплицитті және эксплицитті болуы мүмкін.
3. Көбінесе прецедентті феномендермен байланысты мәтіндік лакуналар.
4. Тәртіптік лакуналар (кинесикалық, вербалды емес). Мысалы, ағылшынның
тәртібін анализдеу арқылы ол лакуналандырылған тәртіп деп сипаттуаға
болады. Ағылшын сөйлеу тәртібінде кешірім сұрау үшін Sorry, I’m sorry?
формалары қазақтың кешірім өтінем, ғафу етеңіз дегендерден гөрі жиі
қолданылады. Ағылшындарда көлік жүргізушісі бірден ақшаны қайтара
алмаса да, сатып алушы арзанға алған заты үшін қағаз ақша (үлкен сома)
бергені үшін де кешірім сұрайды. Бұл тілдік қарым-қатынастың ұлттық
ерекшелігі.
5. Фондық білім лакуналары. Ғалымдардың лакуналар типологиясына кейбір
әдістемелерін сипаттайық. Мысалы: Ю.С.Степанов абсолютті және қатысты
лакуналарды айтады. Зерттеушілердің айтуы бойынша, абсолютті лакуналар
аударма сөздерін құрастырғанда берілген тілде балама сөзі жоқ сөздер
ретінде анықталады. Қатысты лакуналарға сирек және ерекше жағдайда
қолданылатын сөздер жатады [14,78б.]. Ағылшын тілі үшін орыс тілінің
мынандай сөздері абсолютті лакуналар болады: кипяток,
именинник.(қымыз,ақсақал) Ал душа, судьба (жан, тағдыр) сияқты орыс
тілінің сөздері ағылшын тілі үшін қатысты лакуналар болады.
В.А. Муравьев абсолютті және қатысты лакуналардан басқа векторлық,
стилистикалық, этнографиялық және ассоциативті лакуналарды анықтайды [15,
54б.].
Этнопсихолингвистикалық лакуналардың келесі түрлері көрсетіледі [13,
67б.]:
1. Тілдік лакуналар (лексикалық – юрта, лапти; стилистикалық – тілдерің
біреуінде екінші тілдегі сөздің стилистикалық бояуына сәйкес сөздің
болмауы; грамматикалық – тілдердің грамматикалық жүйелерінің сәйкес
келмеуі, мысалы, тек категориясының, артикльдің болу-болмауы,). Мұндай
лакуналар абсолютті және қатысты бола алады;
2. Мәдени лакуналар (этнографиялық, психологиялық, тәртіптік,
кинесикалық). Мұндай лакуналар интертілдік және интермәдени, интратілдік
және интрамәдени, контрастативті және контрастивті, имплицитті және
эксплицитті болуы мүмкін.
3. Мәтіндік лакуналар.
С.И.Титкова барлық лакуналарды 3 үлкен топқа бөлуді ұсынды:
1. Салыстырылып отырған екі тілдің біреуінде бар, екіншісінде жоқ сөздер
мен түсініктерді білдіретін компонетті лакуналар. Оларды абсолютті (тілдің
бірінде тілдік бірліктің шынымен жоқ болуына байланысты) және қатысты (бір
тілдік бірлігінің басқа тілге қарағанда қаншалықты жиі және актуальді
қолдануын салыстыру негізінде ерекшеленетін) деп бөлуге болады.
2. Салыстырылып отырған тілдерде семантика жағынан толық емес (және тіпті
жалған) немесе формасы бойынша айырмашылығы бар сәйкестіктерді көрсететін
екі компонетті лакуналар (яғни күтілген мағыналық немесе күтілген форманың
болмауы).
3. Түсінік көлемі сәйкес келмейтін, салыстырылып отырған екі тілде де үш
немесе одан да көп бірліктермен берілген көп компонетті лакуналар
[16,14б.].
Бүгінгі таңда әртүрлі принциптерге негізделген басқа типологиялар өте
көп. Мысалы: тіларалық және тілдік емес лакуналар, шартталуы бойынша
(дәлелденгендәлелденбенген), парадигматикалық сипаты бойынша (тектік,
түрлік), номинация, яғни атау типі бойынша (номинативті, стилистикалық),
лакунаның белгілі бір сөз табына жататыны бойынша (сөз таптық) [17,208б.],
жыныстық қатысы бойынша (гендерлі),сонымен қатар белгіленетін заттар
арасындағы сыртқы және ішкі байланысы негізінде (метонимиялық) [18,42б.].
Г.В. Быкова ерекше және жеке, этнографиялық, нольдік, аралас, бос
(компенсацияланбаған), эмотивті (коннотативті, ассоциативті),
грамматикалық, тілдік, бөліктік, компенсацияланған, толық лакуналарды атап
кетеді [19,57б.].
Тілдік лакуналарды классификациялаудың тағы бір талпынысы орысша-
ағылшынша субстативті лакуналар материалының негізінде жасалды. Бұл
технологияға сәйкес барлық тіларалық лакуналар үлкен үш топқа бөлінеді:
номинативті, жалпылау және нақтылау. Олардың әрқайсысы көптеген түр
топтарынан тұрады [18,48б.].
Бұған қоса, И.А. Стернин мен оның әріптестері лакуналардың бірнеше
түрлерін анықтауды ұсынады [17,155б.].
- заттық және абстракты (мазмұнының абстрактілік деңгейі бойынша).
Заттық лакуналар материалды, физикалық, сезім арқылы қабылданатын
заттың немесе құбылыстың, артефакттің немесе натурафакттің жоқтыгын
білдіреді. Абстрактты лакуналар абсолютті түсініктің, ойлау
категорияларының, ментофакттің жоқтығын білдіреді. Мысалы, ағылшын
тілі үшін квас-заттық лакуна, ал смекалка – абстрактты.
- тектік және түрлік (парадигматикалық сипаты бойынша). Тектік
лакуналар заттар тобы үшін ортақ атаудың жоқтығын, түрлік - нақты
атаудың, заттың және құбылыстың жеке түрлерінің атауының жоқтығын
білдіреді. Мысалы, қазақ тілінде ата мен апа үшін ортақ атау жоқ, ал
ағылшын және неміс тілдерінде ондай атаулар бар: ағылшын тілінде
grandparents, ал неміс тілінде Grosseltern. Бұл қазақ тілі үшін
тектік лакуна. Басқа жағынан қазақ тілінде қолға тағатын және столға
қоятын сағаттар үшін жеке атаулар жоқ. Бұл қазақ тілі үшін түрлік
лакуна (ағылшын тілінде watch, clock). Ағылшындар үшін мыть және
стирать сөздерінің лексикалық айырмашылығы жоқ – бұл ағылшын тілі
үшін түрлік лакуна, ағылшын тілінде тек “wash”жалпы сөзі бар.
- тіл аралық және тіл ішіндегі (тілдік құрылыс қатысы бойынша). Тіл
аралық лакуналар әртүрлі тілдерді салыстырғанда болады: егер
біреуінде басқа тілдің сөзіне лексикалық балама табылмаса, онда
лакуна туралы айтуға болады. Тіл ішіндегі лакуналар бір тілдік
парадигмасының ішінде табылады. Мысалы, қарама-қарсы мағынасы бар
сөздің болмауы, белгілі бір стилистикалық сипаты бар бірліктің,
сөздің қандай да бір морфологиялық форманың болмауы және т.б.
- дәлелденген және дәлелденбеген (тілден тыс). Дәлелденген лакуна –
бұл ұлттық мәдениетте сәйкес заттың немесе құбылыстың болмауымен
түсіндірілетін лакуналар (лапти, щи, матрешка, балалайка, квас,
тамада, курточка, Батыс Европа тілдерінде). Дәлелденбеген лакуна
құбылыстың немесе заттың болмауымен түсіндірілмейді, мәтінде сәйкес
заттар мен құбылыстар бар, бірақ оларды белгілейтін сөздері жоқ
(сутки, кипяток, сухомятка, именинник, аврал, однофамилец, здоровяк,
Батыс Европалық тілдерде).
- номинативті және стилистикалық (номинация, яғни атауы бойынша).
Номинативті лакуналар – денотат номинациясының жоқтығын білдіретін
лакуналар. Заттың атауының мүлдем болмауы мүмкін немесе оның
эмоционалды немесе бағалық атауы болмауы мүмкін. Стилистикалық
лакуналар – белгілі бір стилистикалық сипаттамасы бар сөздің
жоқтығы. Бұл лакуналардың таза тілдік сипаттамасы.
- сөзтаптық лакуналар (лакунаның белгілі бір сөз табына қатысты
болуына байланысты). Тілде етістік бар, бірақ зат есім жоқ болуы
мүмкін. Мысалы, орысша – ағылшынша сөзтаптық лакуна – бурно
аплодировать, одобрял что-либо. Орыс тілінде етістік жоқ, бірақ сол
мағынаны білдіретін овация зат есімі бар. Т.А.Антипов, А.О.Дотких,
И.А.Марковина, Ю.А.Сорокин – Мәтін мәдениет құбылысы ретінде
зерттеуінің авторлары біздің ойымызша әлеуметтік мәдени
лакуналардың ең қызықты классификациясын ұсынады:
- Субъектті лакуналар. Олар әртүрлі лингвомәдени қоғамға жататын
коммуниканттардың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін көрсетеді;
- Іскери-коммуникативті лакуналар. Олар коммуникативті аспектіде іс-
әрекеттің әртүрлі түрлерінің ұлттық – мәдени ерекшеліктерін
көрсетеді;
- Мәтіндік лакуналар. Олар мәтіннің қарым-қатынас құралы ретінде
ерекшеліктеріне байланысты пайда болады. Мәтіннің ерекшеліктерін
мазмұны, бейнелеу формасы немесе материалдық қабылдау, белгілі
қабылдаушыға бағытталғандығы, автордың поэтикасы және т.б. құрайды:
- Мәдени кеңістік лакуналар (қарым-қатынас процесін кең мағынада
қарастырады) немесе интерьер лакуналары (қайда да бір коммуникативті
акт ретінде қарастырса).
Субъектті немесе ұлттық психологиялық лакуналар қарым-қатынас
қатысушыларының ұлттық – психологиялық типтерінің сәйкес келмеунің
нәтижесінде пайда болады. Мәдени қарым-қатынас нәтижесінде бір-біріне деген
мәдениетке қатысты белгілі бір стереотиптер қалыптасады, жеке алғанда,
басқа ұлттарға қарағанда бір ұлтта анығырақ байқалатын ерекшелік. Мысалы,
ұқыптылық испандықтар мен латын американдықтар үшін неміс және голландия
мәдениет өкілдерімен салыстырғанда сипаттаушы лакуна ретінде қарастырылатын
болады.
Осыған әртүрлі ұлттық түстік символикаға көзқарастарының сәйкес
келмеуін жатқызуға болады: Экваторлық Африка және көптеген Үнді Европалық
ұлттар ақ пен қара түстерін әртүрлі қабылдайды. Ұлттық психологиялық
лакуналар деп әртүрлі этностарға тән мәдениеттердің басқа символикаларының
сәйкес келмеуін де санауға болады. Жапондықтар үшін папоротник жапырақтары
келе жатқан жылда сәттілік тілеу белгісі, ал орыстарда ол өліммен
байланысты.
Сандық символға орыс мәдениетіндегі тірі адамдарға тақ гүл беру, ал
мүрдеге жерлеу рәсіміне жұп гүл әкелуін жатқызуға болады. Бұл
американдықтар арасында түсініспеушілік тудырады, өйткені оларға гүлдердің
саны осылай түсіндіру тән емес.
Іскери-коммуникативті лакуналар қанда да бір этносқа тән іс-әрекеттің
әртүрлі түрлерінің ерекшеліктерін бейнелейді. Тәртіп түсінігіне сол
мәдениетке тән кинесика (мимика, ым), сол мәдениетте қалыптасқан салт-
дәстүр, өмір тынысымен түсіндірілетін күнделікті тәртібі, сонымен қатар
кинесика (кинесикалық лакуналар) болып табылатын қарым-қатынас этикеті және
күнделікті тәртіп(күнделікті лакуналар) жатады.
Кинесикалық лакуналар әтүрлі мәдениеттердің ымдық және мимикалық
кодтарының ерекшеліктерін белгілейді. Мысалы, орыстармен болгарлардағы
келісу мен келіспеуді (ия, жоқ) білдіретін ым-ишараттың қарама-қайшылығы.
Тәртіптік лакуналардың ерекше тобын тұрмыстық немесе ескішіл лакуналар
құрайды. Олар кейбір мәдениет өкілдерінің күнделікті тәртібі деп аталатын
өмірдің дәстүрлі тәртіп, әдеттерін, тұрмыс ерекшеліктерін көрсетедеі.
Мысалы, ағылшындарда кешкі сағат бесте шай ішу қалыптасқан, ал басқа
Европалық ұлттарда мұндай дәстүр жоқ. Испанияда және Латын Америка
мемлекеттерінде “siesta” (түскі ұйқы) деген түсінік бар. Бұл кезде күндіз,
түстен кейін, кеңселер, банкттер, дүкендер, мейрамханалар және басқа да
ұйымдар уақытша жұмысын тоқтатады.
Әртүрлі тәртіптік лакуналардың болуы және өзгенің тәртібін қабылдамау
немесе мақұлдамау қарым-қатынаста қиыншылықтар тудыруы мүмкін. Нәтижесінде
қарым-қатынасқа түсушілер арасында түсінуіспеушілік пайда болады. Мысалы,
өзге мәдениетте ым дұрыс емес, көп жағдайда қарама-қарсы мағынада
түсініледі. Бұған қоса әңгімелесушінің біреуінде басқасы туралы жағымсыз ой
қалыптасуы мүмкін: жапон мәдениетінде аяқты созып немесе айқастырып отыру
рұқсат етілмейтін болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР МЕН ЛАКУНАЛАР БАЛАМАСЫЗ ЛЕКСИКА ТҮРІ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Баламасыз лексика туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...5
1.2 Ағылшын тіліндегі лакуналар мен олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Жалқы есімдердің ерекшеліктері мен
топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... 20
2 ЛАКУНАЛАР МЕН ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
2.1 Баламасыз лексиканы ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселесі..33
2.2 Жалқы есім мен лакуналарды аудару
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 35
2.3 Көркем шығармаларда кездесетін баламасыз лексикаларды аудару
тәсілдері (J.R.R Tolkien “The Hobbit, or there and back” (Дж.Р.Р Толкин
Хоббит, немесе барып, кері қайту) шығармасы
негізінде) ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
Ағылшын және қазақ тіл білімдерінің сан салалы теориялық ұстанымдары
бүгінгі күнде аудармаға қатысты зерттеулердің негізгі бағыт-бағдарын
анықтауға, маңызды қорытындылар шығаруға мүмкіндік беретіндіктен, бұл
тілдердегі материалдарды аударудың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі
өзіндік заңдылықтарын сұрыптау және осы тұрғыдағы жұмыстардың өзге
ізденістер қатарында алар орнын нақтылау қажеттігі ғалымдардың алдына тың
мәселелер қойып отырғаны даусыз.
Қазіргі жан-жақты халықаралық қатынастар кезінде, шетелдік есімдер мен
атаулар қазақ тілінің сөздік құрамындағы маңызды бөлікті құрайды. Шет
тілдерден алынған жалқы есімдер мен атауларды қолданбайтын қандайда бір
адамзаттық қызмет салаларындағы мамандарды немесе ғылым және мәдениет
қызметкерлерін көз алдымызға елестету қиын. Олардың көбі, мысалға:
тілшілер, оқымыстылар, редакторлар, аудармашылар, көмекшілер,
библиографтар, кітапханашылар және тағы басқалары күнделікті шетелдік
есімдер мен атауларды қазақ тілінде жазу қажеттілігімен жүздеседі.
Есімдер мен атаулар әрқашан маңызды орында болатын. Есімді білуден
адамдар бір – бірімен танысуды бастайды. Жалқы есімдер адамдар арасындағы
түсінушілік пен қарым – қатынасы үшін өте қажет. Мысалға, басқа тілде
сөйлесуге өткен кезде, таныс заттар мен түсініктерге қатысты басқа жалпы
сөздерді қолдануға тура келеді. Осылай жалқы есімдер тіларалық қатынастарда
сонымен қатар шет тілін оқуда және сол тілден аударуда демеуші нүкте
болады. Осы шет тілін оқуда және сол тілден аудару кезінде есімдер мен
атауларға көп көңіл аудару қажет емес деген елесті тудырады. Мұндай
әдістеме жаңылысқа негізделген. Жалқы есімдер расында да тілдік тосқауылды
жеңуге көмектеседі, бірақ өзінің бастапқы тілдік ортасында олардың терең
ойлық құрылымы, бірегей ерекшелік формалары және этимологиялық
ерекшеліктері, басқа да бірліктерімен бірнеше байланыстары және тілдік
категориялары бар. Басқа тілде есімнің берілу барысында бұл қасиеттердің
көбі жоғалып кетеді. Егер бұл ерекшеліктерді білмей немесе назар
аудармасақ, онда есімді басқа лингвистикалық негізге өткізуде есімді
ұстанушының теңестірілуін жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар оны
қиындатуы да мүмкін.
Жалқы есімдер өздерімен - өздері автоматты түрде өте формальды түрде
аударылады деп айтылған. Мұндай формальды әдістеменің нәтижесі бұл көптеген
қателер, басқаша оқылу, мәтінді аударуда дәлдіктің жоқтығы және шетелдік
есімдер мен атауларды қолдану болды. Ал, басқа кезде керісінше – көтермелі
толық дәлдік аудару барысында жағымсыз естілетін, айтуға келіспейтін
немесе ақылға сыймайтын есімдер мен атаулардың шығуына әкеледі. Бұндай
жағдай сұрақтың жеткіліксіз ғылыми зерттелуімен де түсіндіріледі. Дегенмен
де ономастика лигвисттердің назарынан тыс қалмаған, олар осы категориялық
лексикалық белгілерінің берілуіндегі тіларалық заңдылықты зерттеуге көп
көңіл бөлмеген. Осыдан барып берілген тақырыптың барлық оқулық курстары
арқылы көрсетілуіндегі анық қиыншылықтар айтылған.
Таңдалған тақырыптың көкейкестілігі: көркем әдебиетте кездесетін жалқы
есімдер мен лакуналарды ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару кезінде оның
баламасын табу қиындық туғызады. Бұл үшін автор баламасыз лексиканы аудару
барысында қандай әдістердерді қолдану қажет екендігін әрқашан да біле
бермейді. Сол себепті, менің жұмысым баламасыз лексиканы дұрыс аударудың
әдіс-тәсілдерін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ағылшын және қазақ тіліндегі лакуналар
мен жалқы есімдерді баламасыз лексика ретінде қарастыру және олардың аудару
кезіндегі ерекшеліктерді анықтау. Көркем шығармадағы баламасыз лексиканың
аударылу тәсілдерін зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
• Баламасыз лексика түсінігін зерттеу;
• Ағылшын тіліндегі жалқы есімдер мен лакуналардың қазақ тілінде
берілу ерекшеліктерін анықтау;
• Жалқы есімдер мен лакуаларды аудару кезінде қолданылатын әдіс-
тәсілдерді зерттеу;
• Көркем шығармада кездесетін баламасыз лексиканың анализін беру.
Зерттеу мәліметтері ретінде жалқы есімдер мен лакуналардың баламасыз
лексика ретінде қолданылуы және оны зерттеу мақсатында Дж.Р.Р. Толкиннің
Хоббит, немесе барып, кері қайту шығармасы қолданылады.
Зерттеу объектісі: ағылшын тіліндегі баламасыз лексиканы қазақ тіліне
аударудың әдіс-тәсілдері.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы - бұл қолданылған мәліметтер мен
зерттеу қорытындыларын ағылшын тілінен сабақ беру тәжірибесінде,
лексикологияда, стилистикада және аударма теориясы мен тәжірибесінде
пайдалануға болады.
Жұмыстың жаңалығы шығармада жалқы есімдер мен лакуналарды ағылшын
тілінен қазақ тіліне аудару кезінде тура баламасын табу мақсатында
қолданылатын әдіс-тәсілдердің ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, 68 атаудан тұратын пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР МЕН ЛАКУНАЛАР БАЛАМАСЫЗ ЛЕКСИКА ТҮРІ РЕТІНДЕ
1.1 Баламасыз лексика туралы түсінік
Аударматанудың теориялық және практикалық мәселелері талданатын
еңбектердің барлығында да екінші тілде мағыналық-ұғымдық көлемі жағынан
сәйкес келмейтін және аударылуы қиындық тудыратын, сондықтан да оларға тек
қана сипаттау, түсіндіру арқылы аударуды қажет ететін сөздер тобы бар, олар
баламасыз лексика деп аталады.
Баламасыз лексика – көркем шығарманың тақырыбына, мазмұнына
байланысты бір халықтың мәдени-тұрмыстық тіршілігіндегі ұғымдар мен
түсініктердің, заттардың атаулары; адамдардың арасындағы әлеуметтік қарым-
қатынастар мен діни, саяси көзқарастарға қатысты терминдер, стандартты
қалыптар. Мұндай лексикалық бірліктер, сөздер мен сөз тіркестері
сөздіктерге тіркелмейді, тіркелген жағдайда да суреттеу, шамаластыра аудару
амалымен жүзеге асырылады. Лексикографиялық рәсімделмегендігі өзге тілдегі
мәдени-ұлттық ерекшеліктерге тән атауларды аудару мүмкін емес деген пікір
тудырмайды; дәл, тұрақты лексикалық сәйкестігі көрсетілмегенмен де, аударма
мәтіндерге жүргізілген талдау көркем әдебиеттегі реалий атауларын
эстетикалық функцияға нұқсан келтірмейтіндей дәрежеде қазақшалауға
болатынын дәлелдейді.
Белгілі бір халыққа, ұлттық, тілдік ортаға арналғандықтан,
классикалық көркем әдебиетте реалийлер тобы мол және олар тақырыптық,
мәдени ерекшеліктері жағынан да сан алуан. Осы күнде баламасыз сөздер,
әсіресе көркем аудармада, жан-жақты зерттеледі. Ғалымдар баламасыз
лексикаға мыналарды жатқызады: этнографизмдер, терминдер, одағайлар және
еліктеуіш сөздер, аббревиатуралар, туыстық атаулар, сөз әдебі формулалар
және қаратпалар, жалқы есімдер, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер,
теңеулер, діни атаулар, көнерген сөздер, тарихаяттар, эмоционалды және
экспрессивті бояуы бар сөздер, фольклор элементтері. Демек, фондық
айырмашылықтарға байланысты сөздердің көбісі аударылмайды. С.С.Аверинцевтің
айтуы бойынша, тілдегі ең жақсы сөздер аударылмайды. Тәржімашы сол ұлттың
мәдениетін (салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ұлттық бітім) толық меңгермегенше,
басқаша айтқанда фондық білімі болмаса, сапалы аударма жасай алмайды деген
тұжырым шығаруға болады.
Баламасыз лексика аудармадағы сөз таңдау мәселесіне қатысы бар
топтың бірі. Ал аудармада, әсіресе көркем аудармада, екінші тілден сөз
таңдаудың бірнеше себебі бар, олардың негізгілері мыналар:
1. екі тілдің лексикалық-грамматикалық құрылымы әр түрлі;
2. белгілі бір ұғым, зат, түсінік халықтың тұрмыс-тіршілігінде жоқ, демек
ол тілде де белгіленбеген;
3. қоршаған ортадағы әрбір ұғымының, түсініктің, зат пен құбылыстың атауы
екі тілде де бар, алайда олардың ұғымдық-мазмұндық көлемі әр түрлі;
4. сөздіктегі сәйкестіктердің стильдік қызметінде айырмашылықтар бар;
5. шығарма авторының стилі мен тілі де функционалды сәйкестіктер жасауға
ықпал етеді.
Халық орналасқан географиялық аймақтың, климаттың, халық айналысатын
кәсіп пен шаруашылықтың ерекшеліктеріне орай бір халық тіліндегі дербес
атау, алуан түрлі ассоциация беретін лексеманың екінші тілде болмауы –
заңды құбылыс. Бұлар – тіл жүйесіндегі бос орындар – лакуналар, тілдің
семантикалық картасындағы ақтаңдақтар. Айталық, Азия мен Африка
құрлықтарын мекендейтін кейбір халықтардың тілінде қар сөзі жоқ, мұның
себебі халық өмір сүретін географиялық ортада климаттың өзгеруі – жаз бен
қыстың ауысуы тән емес. Ал жылдың белгілі бір бөлігі қыс мезгілі болатын
аймақтардағы халықтардың тілінде қар сөзі әр қилы ассоциацияға,
ұқсастыруға, ойды бейнелеп айтуға тірек болатын ұғымдардың бірі.
Сондай-ақ әр халықтың тұрмыс-тіршілігіне, кәсібі мен шаруашылығына,
тарихи қалыптасқан әлеуметтік-қоғамдық қарым-қатынастарына байланысты
орныққан атаулар да басқа тілдің құрамында болмайды.
1.2 Ағылшын тіліндегі лакуналар мен жалқы есімдерге сипаттама
Лакуна – бұл мәдениеті мен мәдени түсініктері басқа оқырман немесе
тыңдаушы үшін түсінуі, түсіндірілуі қиын және түсініксіз ретінде
қабылданатын мәтіннің қандай да бір бөлігі. Екі тілдің (түпнұсқа тілі мен
аударма тілі) лексикасын салыстыра отырып біреуінің семантикасында ашық
жерін анықтауға болады. Мұндай ашық жерлер түпнұсқа тіліндегі кейбір
терминдерге аударма тілінде баламасы жоқ болатындықтан пайда болатын
лексикалық лакуналар. Түпнұсқа мәтін мен аударма мәтінінің өзара
байланысына баға беріп, анализ жасағанда лакуна түсінігі тендесі жоқ
критерий болып табылады.
Тілдердегі де, мәдениеттердегі де сәйкессіздіктерді қарастырғанда
зерттеушілердің көбісі осы терминді қолданатындары кездейсоқ емес (lacuna
лат. - қуыс, шұңқыр, ор; lacune франц. – бос орын, тесік). Прохорова А.М.
редакциясының астындағы Советский энциклопедический словарь (М., 1981)
әдебиеттану мен лингвистикаға қатысты лакунаға келесідей анықтама береді:
мәтіндегі ашық жер, жетіспейтін орын. Словарь иностранных слов
(М.,1984( сөздігінде де филологиялық термин ретінде лакунаның дәл осындай
анықтамасын таптық. Айта кетер жайт, Руский язык: Энциклопедия (бас
редакторы Ф.П. Филин. М., 1979), Лингвистический энциклопедический
словарь (бас редакторы В.Н. Ярцева1990), Справочник лингвистических
терминов (бас редакторы О.С. Ахманова. М., 1969) сияқты кең таралған
анықтамалық басылымдарда лакуна терминіне анықтама жоқ. Демек, лакунарлық
құбылысы зерттеушілердің назарын аударғанына көп болған жоқ – соңғы үш-төрт
онжылдық. Бұған бірыңғай әдістемелік тәсілдің және барлық зерттеушілер
келісетін лакуна түсінігінің анықтамасының жоқтығы дәлел.
Лакуна терминінің ғылыми қолданысын алғашқы енгізген канадалық
лингвистер Ж.П. Вине мен Ж. Дарбельненің айтуыннша лакуна бір тілдің
сөзіне басқа тілде балама жоқ кезде пайда болатын құбылыс.
Әдетте лакуналар бірнеше топқа бөлінеді:
1. Субъекті лакуналар – әртүрлі лингвомәдени қоғамдастықтарға
жататын, коммуникация объектілерінің ұлттық және мәдени
белгілерін көрсетеді. Мысалы, субъекті лакуналарды ағылшын, орыс
және қазақ мәдениеттерінің сипатына байланыста қарастырсақ,
ағылшындар мен қазақтарға екі тілдің идиоматикасында орыс
тіліне қарағанда толығырақ көрсетілгендей сақтық тән: Preventoin
is better than cure (Предупредить лучше, чем изличиться). One
cannot be too careful (нельзя быть слишком осторожным; сақтықта
қорлық жоқ); жауапкершіліксізге жаман қатынас: Too many cooks,
spoil the broth ( слишком много кухарок портят бульон; аспазшы
тым көп болса, сорпаны құртады), орыс лингвомәдениетінде - У
семи нянек дитя без глазу. Сам кашу заварил, сам и расхлебывай);
жағымды мәнге ие өз-өзін ұстай білу қасиеті: Silence is golden
(молчание – золото); орыс лингвомәдениетінде – Слово – серебро,
молчание – золото.
2. Іскери – коммуникативті лакуналар – коммуникацияға байланысты
әртүрлі іс-әрекет түрлерінің ұлттық және мәдени ерекшеліктерін
көрсетеді. Мысалы, орыс мәдениетінде су ішкім келді дегенді
саусақтарын сыбызғы сияқты етіп қолын аузына апару арқылы
білдірілсе, француз мәдениетінде ол басбармағынан басқа
саусақтары алақанға жабысқан күйде қолын аузына апару арқылы
түсіндіріледі; орыс мәдениетінде сұқ (сілтеуіш) саусағын
самайына апарып қимылдату арқылы ақымақ дегенді білдірсе,
болгар мәдениетінде ол қол саусақтары жұдырыққа жұмылдырып, сұқ
(сілтеуіш) саусағын бірнеше рет маңылайына тигізеді [6.].
3. Мәдени – кеңістік лакуналар – әртүрлі мәдениеттердің түпкілікті
айырмашылықтарын көрсетеді. Мұндай лакуналар әртүрлі мәдени
қоғам өкілдерінің мәдени кеңістік пен мәдени интерьерге деген
көзқарастарының, құндылықтарының сәйкес келмеуі. Мысалы, Латын
Америкасында Мальборо шылымынның жарнамасы сәтті болмайды,
өйткені ковбой, атқа мінген адам – ол ең арзан және сапасы төмен
шылым ғана шеге алатын кедей халықтың өкілі [6.].
4. Мәтіндік лакуналар – коммуникация құралы ретінде мәтіннің
ерекшеліктерін көрсетеді. Олар мәтіннің қарым-қатынас құралы
ретінде ерекше спецификасы бар болғанда пайда болады. Мысалы,
автор мен оқырманның қарым-қатынас салаларының сәйкес келмеуінен
туындайтын коммуникативті ара-қашықтық, уақытша ара-қашықтық,
автор мен оқырман замандастар болмаған жағдайда.
Көркем аударма мәтінінде көбінесе іскери – коммуникативті лакуналар
кездеседі деп саналады. Олардан кейін мәтіндік, кейін субъекті және мәдени-
кеңістік лакуналар.
Кез келген көркем мәтіннің түпнұсқасы мен аударма бюросында жұмыс
істейтін жоғары дәрежелі аудармашылар жасаған мамандандырылған аударма
мәтініне салыстырмалы талдау жасай отырып аударма адекваттығының ең маңызды
критерийі - аударма мәтініндегі лакуналардың қандай да бір тобының саны
деген қорытындығына келуге болады.
Басқа мәдениетпен (өзге мәдени мәтін) байланыса, оқи отырып қабылдаушы
ішкі түйсігі деңгейінде оны өз мәдениеті арқылы түсінеді. Сол себептен
әртүрлі түсініспеушілік пайда болады. Осыған байланысты өзіндік түсінікті –
терминологиялық құрал қажет деп айтуға болады.
Ғылыми әдебиеттерде тілдер мен жалпы мәдениеттердегі айырмашылықтарды
ғылыми және нақтыдан (баламасыз лексика, кездейсоқ лакуналар) онша анық
емеске дейін білдіретін әртүрлі түсініктер мен терминдерді кездестіруге
болады.
Шетел әдебиеттерінде тілдер мен мәдениеттердегі айырмашылықтарды gap
(ашық жер) термині көмегімен түсіндіру талпыныстары белгілі. Ресей
ғылымында мұндай айырмашылықтарды лакуна түсінігі арқылы түсіндіру
талпыныстарына қызығушылық танытады.
Тілдер мен мәдениеттердің басқа да аспектілерін салыстыруда лакуна
түсінігінің таралуы орынды және әдістеме жағынан расталған болып саналады.
Бір жағынан, лакуна түсінігінің мұндай кеңейтілуі тіл мен мәдениеттің
тығыз байланысына негізделеді, екінші жағынан – тілдік, лингвомәдени және
мәдени лакуналарды анықтаумен қатар тіл мен мәдениеттің корреляцияның
кейбір нақты формаларын анықтауға көмектеседі.
Лакуна өзінің жалпы түсінігінде бір мәдениетте бар, бірақ басқа
мәдениетте жоқ түсінікті анықтайды. Осыған байланысты жеке мәдениеттен
ерекшелік және әмбебаптық қатысы жайлы сұрақ туады.
Қазіргі қазақ тіл білімінде баламасыз лексиканың арнайы тобын құрып,
зерттеуді қажет етіп жүрген лакуналар мәселесі де көкейкесті болып табылып
отыр. Кез келген екі тілдің лексикасын салғастыру кезінде олардың бірінің
семантикасында бір сөзге мүлдем балама табылмай қалады. Осындай баламасыз
лексика лингвистикада лексикалық лакуна деп аталып жүр [7, 208б.]. Мәселен,
қазақ тілінің бәйбіше, тоқал, құрық, саба және т.б. сөздерді
ағылшын тіліне аударғанда the first wife, the second wife, motion for
horse hunting, vessel for pouring kumis сияқты сөз тіркестері арқылы
беріледі. Өз тілінде сөйлейтін адамдар өздеріне тән ассоциациялар тудыратын
тудыратын білгілі бір ұғымдар мен пайымдаулар жиынтығын пайдаланады. Оларды
сөз саптауда қолдану үшін тілде арнайы сөздер мен сөз тіркестері болады.
Сонымен, лакуналар деп өзге тілге еркін сөз тіркестері (мағыналарын
жалпылама түрде түсіндіру) арқылы берілетін сөздер мен сөз тіркестерін
айтамыз. Осы жерде айта кететін бір жайт, лакуналардың абсолютті, қатыстық,
векторлық, стилистикалық сияқты түрлері кездеседі. Жоғарыда келтірілген
мысалдар абсолютті лакуналар тобына жатады.
Абсолюттік лакуналарға қарағанда, қатыстық лакуналар сөздің қолданыс
жиілігі мен екі тілдегі ортақ мағынасын салыстыру кезінде айқындалады.
Қатыстық лакуналар сөйлеу деңгейінде (на уровне речи) салыстырылып отырған
сөздер білдіретін ұғымдар ортақтылығы кезінде ғана орын алады. Ұлттық тілде
сирек қолданылатын сөз немесе сөз формасы да қатыстық лакуналар тобын құрай
алады. Мәселен,қазақ тіліндегі бөбек, еңлікгүл, зәмзәм, бұрақай
(ерке қыз), аманат, безгелдек (таңдануды білдіретін одағай), көкжал,
әккі, сілбі (ақжаңбыр), асар, жолаяқ, әңгелек (қауынның кішкене
түрі), саһар (аққудың қоразы), толағай (тақыр жер), көбеген (жас
бала, балдырған), қаптағай (жабайы түйе) сияқты сөздер ағылшын тілінде
көп немесе мүлдем қолданылмайтындықтан, ағылшындықтар үшін қатыстық
лакуналар болып табылады.
Лакуналарды шартты түрде векторлы өлшемдерге теңеуге болады, себебі
олар тілді салыстыру кезінде өздерінің бағыттарымен сипатталынады (қазаққа
немесе ағылшынға бағытталған лакуна). Осыған орай лакуналар векторлық
лакуналар деген тағы бір топқа бөлінеді. Сонымен қатар, екі тілдің
лекскикасын салыстыру, салғастыру барысында лакуналар бойынша өзге тілдегі
ұғымдық көлемнің сйкеспеушілігіне байланысты сан жағынан айырмашылық бар
екенін аңғаруға болады. Мәселен, қазақ тіліндегі саусақ, бармақ
сөздерінің ағылшын тілінде fingers деген бір баламасы ғана бар деседі.
Сондай-ақ, бұл мәселеге қатысты Ж.А. Жақыповтың Аударматануды аңдатпа
атты еңбегінде аударма қолданылатын нимиялық тәсіл жайында айтқан пікірін
келтіруге болады деп ойлаймыз: Бұл тәсіл бойынша түпнұсқа тіліндегі түрлік
ұғымды (видовое понятие) білдіретін сөздер аударма тілінде тектік ұғымды
(родовое понятие) білдіретін сөздермен жеткізіледі. Бұл жолмен аудару,
әрине, аз ба, көп пе түпнұсқа сөзінің нақтылығын жоғалтады, ұғымды
кедейлендіруі мүмкін, өйткені түпнұсқа тіліндегі жеке түрлік ұғым аудармада
жалпы тектік ұғыммен беріледі. Мысалы, изба, дом – үй; ауыл – село; қырат,
қыр, адыр, бел, белес, жота, төбе - возвышенность [8,53-54бб].
Лакуна өзге мәдени мәтінді түсінуді зерттеу құралы ретінде. Лакуна
теориясына әдістемелердің бірінің шегінде лакуналардың лингвистикалық және
мәдени универсалийлер көзқарасына сәйкес бар болуы қарастырылады.
Мәдениеттің және тілдің кейбір феномендері әмбебаптылық дәрежесіне ие бола
отырып, барлық жергілікті мәдениеттерде міндетті түрде көрсетілуі де
мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, кейбір мәдениеттер үшін мұндай феномендер
лакуналандырылған болады. Америка үнділерінің тілі мен мәдениетін зерттеу
нәтижелеріне сүйене отырып, Д. Хаймс өзінің зерттеген тайпа тілінде Э.Сепир
әмбебап деп есептеген фатическое общение функция жоқ деген шешімге келді.
Тілдің және мәдениеттің кейбір дерегінің басқа тілде және мәдениетте
болмауы, оның әмбебап еместігінің дәлелі бола алмайды. И.И.Мещаниновтың
ойынша, берілген белгінің бір тілде болмауы себебінен оның мүлдем жоқтығы
жайлы қорытынды жасауға болмайды. Өйтпеген жағдайда барлық тілдік
белгілерді жоққа шығаруға болады.
Лакуна мәселесіне қатысты осы ережелердің өзіндік дамуы – ол К.Хейлдің
Мәдениет пен грамматикадағы ашық жерлер атты жұмысы. Оның айтуы бойынша,
әмбебап – ол түсініктер, ол түсініктерде дәстүрлі көріністің болуы жеке
мәдениеттің ерекшелігі. К.Хейл санау жүйесін әмбебап деп қарастырып,
Уолбири австралия тіліндегі санау жүйесіне талдау жасайды. Автор берілген
тілде дәстүрлі ұжымдасқан түрде сан есімдердің бар–жоқтығы осы тілде
сөйлейтін қоғамда нақты санаудың қажеттілік пен іс жүзінде қолдану
дәрежесіне байланысты екенін дәлелдеу талпынысын жасайды. Уолбири тілінде
дәстүрлі сан есімдердің жоқтығын кемшілік ретінде, осы мәдениеттің
феномендері тізіміндегі лакуна ретінде қарастыруға болады. Тілде санау
негізінде жатқан белгілі принцип бар болатындықтан мұндай ашық жерлерді
толтыру бос іс болып табылады. К.Хейл өзінің гипотезасын дәлелдеу үшін
Б.Берлин мен П.Кейдің негізгі түрлі түсті терминдерді зерттеу саласындағы
жұмыстарына жүгінеді. Алған нәтижелердің негізінде ғалымдар түрлі түсті
терминологияда семантикалық универсалийлерді анықтайды. Түрлі түсті
терминологияның жинағы тілде жалпы бірдей екенін анықтады. Түстің он бір
әмбебап категориясы бар. Бірақ түрлі түсті терминология негізгі деп санауға
болатын екі-ақ терминнен тұратын тілдер белгілі. Егер шынымен солай болса
дейді К.Хейл түсті белгілеу жүйесі тағы бір универсалийдің мысалы бола
алады.
К. Хейл тілдер туралы өзінің деректерін және Б.Берлин мен П. Кейдің
критерийлерін пайдалана отырып бұл тілде екі негізгі түстік термин – қара
және ақ – бар деген қорытындыға келеді. Басқа түстер үшін осы түс сәйкес
келетін зат есімдерді екі еселеу арқылы берілетін анықтама жасаудың
морфологиялық тәсілін қолдану (шөп – жасыл, қан – қызыл және т.с.с.).
Демек, лакуна – салыстырылып отырған тілдер мен мәдениеттердің ұлттық
– мәдени ерекшеліктерін көрсететін түсінік. Лакуна қоғамның лингвомәдени
ерекшеліктерін әртүрлі жақтан көрсетеді. Басқа тілде сөйлейтін, мәдениеті
басқа адамдарға жат реалийлердің, процесстердің, қалыптардың ерекшеліктерін
сипаттайды.
Ю.А.Сорокиннің ұсынған әдістемесіне сәйкес лакуна мәтінде (негізінен
көркем мәтінде) болады. Лакунаның мәтінде болу мәселесін мәтін
қабылдаушының ұлттық – мәдени типінің сәйкес келмеуі көзқарасынан
түсіндіруге болады. Қандай да бір мәлімет өкілінің ұлттық сипаты мен
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты әрбір жергілікті мәдениетке сәйкес
білім жиынтығы әдетте көркем шығарманың авторы бағыт алатын қабылдаушының,
оқырманның белгілі бір типін қалыптастырады. Өзге мәдени мәтіндегі
лакуналарды анықтау – екі әртүрлі мәдениетке жататын қабылдаушылардың
ұлттық – мәдени типтері сәйкес келмейтін жақтарын анықтау. Ю.А. Сорокин
қабылдаушы, оқырман типін, тұлға қандай қоғамға жатса, сол қоғамның мәдени
ерекшеліктерімен анықталатын ерекше тілдік (тілдің емес) коммуникативті
тәртіп құрылымы бар тұлғаның интелектуалды-эмоцианалды типі деп түсінілетін
этнопсихолингвистикалық типі деп қарастыруды ұсынады. Қабылдаушы қате,
түсініксіз, оғаш деп түсінгеннің бәрі мәтінде қабылдаушының түсінігіне
сәйкес келмейтін, психикалық типпен және түсіну құрылысымен өзара
байланысты тілдік құбылыстық немесе тілдік емес өзара байланыстың бар
болуының ерекше белгісі болып табылады. Мұндай түсінудің орын алуы берілген
мәтінде қандай да бір түрге жататын лакунаның эксплицитті бар болуының
белгісі.
Қазіргі кезде Ю.А. Сорокин лакуналар жайлы өзінің теориясын дамытты.
Лакуналар теориясындағы қазіргі болжам келесіде берілген:
Интрамәдени және интермәдени қарым-қатынас (тұлғааралық және мәтін
деңгейінде де) бұл тұлғалық және этникалық тәжірибиелерінің – вербалды да,
вербалды емес те – көлемі мен құрылымындағы айырмашылықтарға байланысты
қарама-қарсы процесс. Басқа сөзбен айтқанда, мәдениаралық қатынасты диалог
(полилог) ретінде қарастыруға болса, тек жоғары дәрежелі оппозивті өзге
когитивті – когнитивті және эмотивті – аксиологиялық позициялары мен
ұстанымдарымдарын даулау, өз көзқарастарын қорғайтын және өзгенікін
бағаламай, өзінікін артық бағалап, өзге мен өзінікін сәйкестендіріп
біріктіруге тырысатын сана диалог деп қарастыруға болады. Бұл даму
кезеңдері үйлесімді деп көрінетін ғана диалог, өйткені әрбір кезеңнің
ішінде бір-бірімен күрделі жолмен үйлесетін және диалогқа ерекше үйлесім
беретін (қарым-қатынас субъектілерін ажырататын этникалық қашықтыққа қарай)
келісу мен келіспеушіліктің әртүрлі аймақтары болады. Бұл конфигурацияда
қарым-қатынас репликасының жиынтығы ретінде өзге репликалар қызығушылық
тудырады – қарым – қатынас субъектісі қабылдайтын қандай да бір вербалды
жәненемесе вербалды емес (жеке алғанда мәтіндік те) тәртіп фрагменті
мағынасының анық болуын немесе мүлдем анық еместігін білдіретін бағаламау,
қабылдамау, түсінбеу және келіспеу репликалары. Тәртіптің мұндай
фрагменттерін диалогтық репликалардың фрагменттерін – Сорокин лакуна деп
қарастырады.
Қарым-қатынас процесінде (жеке алғанда мәтіндік те) лакуналардың көп
немесе аз болуы осы процестің лакунарлық шиеленістің төмен немесе жоғары
болуына әкеледі. Бұл процесс зерттеулер көрсеткендей, лакуналарды ішкі
түйсік деңгейінде толықтыру мен орын толтыру арқылы түсінуге жеңілірек
болады.
Лакуналардың негізгі қасиеті олардың амбиваленттілігі деп айтуға
барлық негіз бар көрінеді: олар, бір жағынан, түсініксіз, оғаш,
экзотикалық, қате деп бағалайтынның бәрі сияқты аттрактивті (әрине мұндай
баға қабылдаушыдансубъекттен сәйкес рефлексті-мәдени жетістікті талап
етеді), ал басқа жағынан, деструктивті, өйткені олар жалған эмпатияның
(фантомды эмпатия) пайда болуына негіз жасайтын түсінбеушіліктің
себепшілері болып табылады.
Культуротаксис түсінігі. Лакуналардың амбиваленттілігі этнос өз
айналысында орнатқан ортаның символдығы туады және оны культуротаксистің
ортасы деп те атауға болады. Ол тілдік және тілдік емес қарым-қатынас
автохронды жәненемесе автохронды емес үлгілерін өзіне тартуға немесе кері
итеруге бағытталған орта. Кез келген этникалық культуротаксис өркениетті
семиотаксистік бөлігі болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, өзіне тарту
мен кері итерудің макросферасы – семиотаксис, ал микросферасы –
культуротаксис. Өз кезегінде культуротаксисте экосубтаксис (экологиялық
субтаксис) және этосубтаксис (этологиялық субтаксис) субстратты қабаттары
анықталуы мүмкін. Этосубтаксисте өзіне тарту мен кері итеру ерекшелігіне
байланысты өсу (градация) болуы мүмкін: логотаксис, аксиотаксис, когио және
когнитаксис, эмоциотаксис.
Тілдік, сөздік, мәдени лакуналар бойынша бір культуротаксистің
басқасымен үйлесімділігі туралы, олардың арасындағы қарым-қатынас
субъектілері бір-бірімен қандай қашықтықта екенін көрсететін
айырмашылықтардың деңгейі мен сипаты туралы айтуға болады. Бұл жерде
мүмкін лакуналар ретінде прецедентті мәтіндер, жеке алғанда, идеологиялық
және тұлғалық лакуналар сияқты анықтауыш түрлері. Тимуровшы деген сияқты
имплицитті – квалитативті онимдер де орыс тілін білмейтін адам үшін ерекше
қиындық тудырады. Бұл түпнұсқа мәтініне нұсқауды ғана емес (бұл жағдайда
Гайдар мәтініне), сонымен қатар осы бейнелі – мифонимдердің құрастырушы
бөліктерін атап түсіндіруді керек етеді.
Бірақ лакунарлы шиеленіс тек көркем мәтіндерде немесе жоғарыда
көрсетілген онимдерде ғана пайда болады деп санауға болмайды. Ол
күнделікті, қарапайым қатынаста да кездеседі. Лакунарлы шиеленіс қабылдау
және түсіну объектісі санатологиялық карта – адам денесінің мүшелерінің
картасы (көздер, иек, ауыз, тістер, мұрын) – болғанда әсіресе күрделі
болады. Студенттер (орыс және қазақ студенттер) арасында жүргізілген
бағытталған ассоциативті тәжірибесінің нәтижелері көрсеткендей бұл картаны
оқығанда әрбір этникалық топ маңыздылығы бойынша ерекшеленетін өздеріне тән
бағалау үлгісін қолдайды. Мысалы, орыстар көзді қарағанда ең алдымен
физикалық және әлеуметтік белгі ретінде қабылдады, кейін оның түсін,
өлшемін және типін бағалайды. Баға бергенде ең маңыздысы келесілер: әдемі,
ақылды, айқын, мейірімді. Пішіні былай суреттеледі: ең алдымен, дөңгелек,
қысық. Өлшемі бойынша олар үлкен, түсі бойынша көк және қой көз.
Қазақтар көзді ең алдымен түсі бойынша, кейін симбиотикалық қатынаста
бағалайды. Одан кейін ол пішіні, өлшемі бойынша бағаланады. Түс бағасында
ең маңызды критерийлері: қара және көк жасыл, ал симбиотикалықтың ішінде
шырайлы, мөлдір, ашық, кіршіксіз, күлімсіреген, өткір. Пішіні бойынша
көздер былай сипатталады: бота көз, қой көз, түлкі көздер, дөңгелек. Өлшемі
бойынша олар ең алдымен үлкен және кіші болады.
Көріп тұрғанымыздай, лакунарлық шиеленіс қатынастың және тұлғааралық
(субъект-субъекті) интераэтникалық деңгейде пайда болуы мүмкін. Ол бір
этникалық культуротаксис саналы және санасыз түрде басқа этникалық
культуротаксиспен салыстырылғанда оданда қатты күшеюі мүмкін екені сөзсіз.
Тіл қоғамның өмірімен тығыз байланысты болғандықтан оның әлеуметтік,
экономикалық және саяси өмірін бейнелейді. Қоғам дами отыра тіл жаңа
түсініктерге, терминдерге байи түседі. Әрбір жеке алған әлеуметтік жүйенің
міндетті түрде тілдің лексикалық құрамында көрініс табатын өзінің даму
ерекшеліктері болады. Бірнеше тілдің лексикасын салыстырғанда бір тілдің
семантикасында ашық жерлерді, ақ дақтарды табуға болады. Бұл ашық жерлер
лексикалық лакуналар деп аталғандығын жоғарыда айтып кеткенбіз және бір
тілдің сөзіне екінші тілде баламасы жоқтығынан пайда болады.
Мәдениеттер диалогы пайда болу себебі, сипаты әртүрлі болып келетін
және олардың орнын ауыстырудың әртүрлі тәсілдерді керек ететін әлеуметтік –
мәдени лакуналардың көп болуынан туындайтын коммуникациядағы ашық жерлердің
әсерінен қиын болады.
Лакуналардың типологиясы және олардың жойылу тәсілдерін Т.В.Быкова,
Е.М. Верещагин, И.Ю. Марковина, З.Д. Попова, Ю.А. Сорокин, Ю.Ю. Степанов,
С.Г. Терминасова және т.б. ғалымдар құрастырды. Олардың еңбектерінде
қазіргі кездегі тіл білімінің ең күрделі негізгі мәселелерінің бірі жаңаша
қарастырылуда: тіл мен ойлаудың қатынасы және бұрын саналып келгендей
түсінік пен оның тілдік түрде бейнеленуінің арасында тығыз байланыстың
жоқтығы туралы қорытынды жасалады. Түсінік әрдайым вербалдана бермейді, ол
әлемнің ұлттық-мәдени бейнесінде имплицитті өмір сүре бере алады, өйткені
тіл әлемнің ұлттық көрінісінде бардың бәрін көрсете бермейді, бірақ оны
суреттей алады [9,48б.]. Осыған байланысты лакунарлық теориясындағы
негізгі бағыт ұлттық лингвомәдени жүйесіндегі айырмашылықтарды және осындай
айырмашылықтарды жеңу тәселдерін зерттеу болып табылады.
Мәдениаралық байланыс мәселесімен айналысатын С.Г.Терминасованың
зерттеулерінде қызық ескертпе таптық. Бір түсініктің, шындықтың бір
бөлігінің әртүрлі тілде тілдік бейнеленуінің әртүрлі формалары болады -
толығырақ және онша толық емес. Бір түсінікті білдіретін әртүрлі тілдердегі
бір сөз семантика жағынан ерекшеленеді, шындықтың әртүрлі бөліктерін қамтуы
мүмкін. Әлем бейнесін көрсететін мозаика бөліктері адам миында осы қоршаған
әлем туралы қалыптасқан түсінік материалының көлеміне байланысты әртүрлі
тілдерде өлшемі бойынша ажыратыла алады. Бейнелеудің түрі мен тәсілдері
түсініктің қалыптасуы сияқты берілген тілде сөйлейтін ұжым өмірінің
әлеуметтік – мәдени және табиғи ерекшеліктеріне байланысты. Тілдік
ойлаудағы айырмашылық шетел тілін үйреніп жүргеннің ана тілімен
салыстырғанда бір түсінікті білдіру түрінің көп болуына немесе
жетіспеушілігіне қарай пайда болады [9,44б.]. Бұл айырмашылықтарды,
сонымен қатар, тілдердегі және мәдениеттердегі сәйкес келмеушіліктерді
авторлар әртүрлі терминдер арқылы береді. Тілдің лексикалық құрамына
қатысты көптеген зерттеушілер, мысалы, Л.С.Бархударов, Е.Н.Верещагин,
В.Г.Костомаров, С.Г.Терминасова баламасыз лексика терминін қолданады.
Осыған қатысты С.Г.Терминасова былай дейді: Тілдік жетіспеушіліктің ақырғы
жағдайы қандай да бір түсінікті білдіретін балама болмаған жағдайда пайда
болатын сияқты. Көп жағдайда бұл сол түсініктің өзінің болмауына
байланысты. Бұған баламасыз лексика да жатады, яғни, мазмұндық жоспарын
қандай да бір шетел тіліндегі лексикалық түсініктермен салыстыруға
келмейтін сөздер. Олар білдіретін түсініктер мен ой заттары (things meant)
ерекше және сол әлемге ғана және сәйкесінше сол тілге тән.
Қажет болған жағдайда тілге түсінікті жеткізу үшін басқа тілдік
ортаға, басқа тілдік ойлауға тән сөздер кіреді. Егер қазақ тілінде
сөйлейтін әлемде виски, эль сияқты сусындар, ал ағылшын тілде сөйлейтін
әлемде бауырсақ және қазы-қарта сияқты тағамдар жоқ болса, бұл түсініктер
сәйкес тілден алынған сөздер арқылы беріледі. Ол ұлттық мәдениет заттарын
білдіретін сөздер (dombra, kobyz, bauirsak, kymyz, футбол, виски, эль),
саяси, экономикалық немесе ғылыми терминдер (Bolshevik, kaita kury, serik
(sputnik); импичмент, лизинг, дилер; файл, компьютер, бит) болуы мүмкін
[9,49б.]
Басқа бір тілде сөйлейтін адамның қабылдауы үшін қиын мәтінде анық
емес жерлер болатынын Р.А. Будагов айтып кеткен [10,14б.] Г.Д. Гачев екі
мәдениеттің қарым-қатынасына кедергі жасайтын ерекше ұлттық элементтер
туралы айта отырып, оларды мәдени аралық байланыс кезінде байлану,
қылау деп сипаттайды.
А.А. Арестованың ойы бойынша, лакуна – бұл құрамында бір түсініксіз,
оғаш, қате (түсініксізтүсінікті, үйреншіктіүйреншікті емес, таныс
еместаныс, қатедұрыс бағанасы бойынша бағалауға болатын түсініктер)
түсінігі бар мәтіннің бір фрагменті. [11,44б.].
С.И. Титкова лакунаны Лакуналар лингвомәдени қоғам тәжірибесінің
толық еместігінің жәненемесе көп болуының нәтижесі. Сондықтан бір
лингвомәдени қоғамның тәжірибесін басқа лингвомәдени қоғамның тәжірибесімен
толықтыру әрдайым мүмкін бола бермейді деп анықтайды.
Лакуналар қандай да бір тілдің ұлттық ерекшеліктерінің айтарлықтай
бөлігін құрайды. Ұлттық әлеуметтік-саяси, қоғамдық-экономикалық, мәдени
өмірі мен тұрмысы, оның өмірге деген көзқарасының ерекшелігі, психологиясы,
салт-дәстүрлері басқа тілде жоқ бейнелер мен түсініктердің пайда болуының
себептері.
Бұл өзара түсінушілік мүлдем мүмкін емес дегенді білдірмейді, бірақ
оған жету үшін сол халықтың ұлттық мәдениетімен, оның әлемінің тілдік
бейнесімен өте жақсы таныс болу керек.
Осылайша этнопсихолингвистикалық зерттеулердің тәжиребесіне сүйене
отырып, қазіргі лингвистика лакуналарды осы мәдениеттің өкілдері сөйлейтін
тілде сәйкес бейнесін тапқан, мүлдем түсінілмейтін немесе коммуникация
процессінде басқа мәдениет пен басқа тілдің өкілдерімен толық түсінілмейтін
мәдениеттің ұлттық ерекше элементтері деп қарастырады [12,49б.].
Лакуна – салыстырылатын тілдер мен мәдениеттердің ұлттық-мәдени
ерекшеліктерін білдіретін түсінік. Лакуналар лингвомәдени қоғамның
ерекшеліктерін әртүрлі жағынан бейнелейді: қандай да бір тіл, мәдениет
өкілінің тәжірибесіне қарсы келетін реалилейлердің, процестердің,
қалыптардың ерекшеліктерін сипаттайды.
Қазіргі кездегі зерттеулерде әртүрлі лакуналар анықталады: мәдени
(Н.В.Уфимцева, Д.В.Гудков), психологиялық (И.Ю.Марковина, Ю.А.Сорокин),
мәтіндік (Ю.Н. Караулов, И.Ю. Марковина), фондық (Ю.В.Скугарова),
кинесикалық (И.И. Горелов, Г.Е. Крейдлин, Т.С. Глущенко, Т.Б. Резникова),
сөйлеу және тілдік (В.Л. Муравьев, Ю.А. Сорокин, Ю.С.Степанов, Е.Ф.Тарасов,
Г.В. Быкова, И.А. Стернин). Лингвомәдени қоғамдар арасындағы
айырмашылықтарды (кез келген деңгейде) бір лингвомәдени қоғамның басқасымен
салыстырғанда тәжірибесінің көп болуы немесе жетіспеушілігін білдіретін
лакуналар деп қарастыруға болатын сияқты [13,38б.]. Мұндай лакуналар
қатынасқа түсетін адамдар бір мәдениеттің өкілдері болған жағдайда пайда
болуы мүмкін және пайда болып та тұрады. Мәтін мен қабылдаушы әртүрлі
тарихи кезеңдерге немесе әлеуметтік топқа жатқан кезде анық байқалады.
Коммуниканттар әртүрлі лингвомәдени қоғамдастықтарға жатып, қабылдаушы сол
мәдениетке тиісті мәтіндегі реалийлермен жеткілікті таныс болмаған жағдайда
лакуналардың саны әсіресе көп болады. Берілген жағдайда біз әлеуметтік
мәдени лакуналар туралы сөз етіп тұрмыз.
Бүгінгі күнде лакуналардың әртүрлі типологиясы бар. Мысалы:
1. Абсолютті және қатысты бола алатын лакуналар.
2. Мәдени лакуналар (этнографиялық, психологиялық). Олар интертілдік және
интермәдени, интратілдік және интрамәдени, контрастативті және
контрастивті, имплицитті және эксплицитті болуы мүмкін.
3. Көбінесе прецедентті феномендермен байланысты мәтіндік лакуналар.
4. Тәртіптік лакуналар (кинесикалық, вербалды емес). Мысалы, ағылшынның
тәртібін анализдеу арқылы ол лакуналандырылған тәртіп деп сипаттуаға
болады. Ағылшын сөйлеу тәртібінде кешірім сұрау үшін Sorry, I’m sorry?
формалары қазақтың кешірім өтінем, ғафу етеңіз дегендерден гөрі жиі
қолданылады. Ағылшындарда көлік жүргізушісі бірден ақшаны қайтара
алмаса да, сатып алушы арзанға алған заты үшін қағаз ақша (үлкен сома)
бергені үшін де кешірім сұрайды. Бұл тілдік қарым-қатынастың ұлттық
ерекшелігі.
5. Фондық білім лакуналары. Ғалымдардың лакуналар типологиясына кейбір
әдістемелерін сипаттайық. Мысалы: Ю.С.Степанов абсолютті және қатысты
лакуналарды айтады. Зерттеушілердің айтуы бойынша, абсолютті лакуналар
аударма сөздерін құрастырғанда берілген тілде балама сөзі жоқ сөздер
ретінде анықталады. Қатысты лакуналарға сирек және ерекше жағдайда
қолданылатын сөздер жатады [14,78б.]. Ағылшын тілі үшін орыс тілінің
мынандай сөздері абсолютті лакуналар болады: кипяток,
именинник.(қымыз,ақсақал) Ал душа, судьба (жан, тағдыр) сияқты орыс
тілінің сөздері ағылшын тілі үшін қатысты лакуналар болады.
В.А. Муравьев абсолютті және қатысты лакуналардан басқа векторлық,
стилистикалық, этнографиялық және ассоциативті лакуналарды анықтайды [15,
54б.].
Этнопсихолингвистикалық лакуналардың келесі түрлері көрсетіледі [13,
67б.]:
1. Тілдік лакуналар (лексикалық – юрта, лапти; стилистикалық – тілдерің
біреуінде екінші тілдегі сөздің стилистикалық бояуына сәйкес сөздің
болмауы; грамматикалық – тілдердің грамматикалық жүйелерінің сәйкес
келмеуі, мысалы, тек категориясының, артикльдің болу-болмауы,). Мұндай
лакуналар абсолютті және қатысты бола алады;
2. Мәдени лакуналар (этнографиялық, психологиялық, тәртіптік,
кинесикалық). Мұндай лакуналар интертілдік және интермәдени, интратілдік
және интрамәдени, контрастативті және контрастивті, имплицитті және
эксплицитті болуы мүмкін.
3. Мәтіндік лакуналар.
С.И.Титкова барлық лакуналарды 3 үлкен топқа бөлуді ұсынды:
1. Салыстырылып отырған екі тілдің біреуінде бар, екіншісінде жоқ сөздер
мен түсініктерді білдіретін компонетті лакуналар. Оларды абсолютті (тілдің
бірінде тілдік бірліктің шынымен жоқ болуына байланысты) және қатысты (бір
тілдік бірлігінің басқа тілге қарағанда қаншалықты жиі және актуальді
қолдануын салыстыру негізінде ерекшеленетін) деп бөлуге болады.
2. Салыстырылып отырған тілдерде семантика жағынан толық емес (және тіпті
жалған) немесе формасы бойынша айырмашылығы бар сәйкестіктерді көрсететін
екі компонетті лакуналар (яғни күтілген мағыналық немесе күтілген форманың
болмауы).
3. Түсінік көлемі сәйкес келмейтін, салыстырылып отырған екі тілде де үш
немесе одан да көп бірліктермен берілген көп компонетті лакуналар
[16,14б.].
Бүгінгі таңда әртүрлі принциптерге негізделген басқа типологиялар өте
көп. Мысалы: тіларалық және тілдік емес лакуналар, шартталуы бойынша
(дәлелденгендәлелденбенген), парадигматикалық сипаты бойынша (тектік,
түрлік), номинация, яғни атау типі бойынша (номинативті, стилистикалық),
лакунаның белгілі бір сөз табына жататыны бойынша (сөз таптық) [17,208б.],
жыныстық қатысы бойынша (гендерлі),сонымен қатар белгіленетін заттар
арасындағы сыртқы және ішкі байланысы негізінде (метонимиялық) [18,42б.].
Г.В. Быкова ерекше және жеке, этнографиялық, нольдік, аралас, бос
(компенсацияланбаған), эмотивті (коннотативті, ассоциативті),
грамматикалық, тілдік, бөліктік, компенсацияланған, толық лакуналарды атап
кетеді [19,57б.].
Тілдік лакуналарды классификациялаудың тағы бір талпынысы орысша-
ағылшынша субстативті лакуналар материалының негізінде жасалды. Бұл
технологияға сәйкес барлық тіларалық лакуналар үлкен үш топқа бөлінеді:
номинативті, жалпылау және нақтылау. Олардың әрқайсысы көптеген түр
топтарынан тұрады [18,48б.].
Бұған қоса, И.А. Стернин мен оның әріптестері лакуналардың бірнеше
түрлерін анықтауды ұсынады [17,155б.].
- заттық және абстракты (мазмұнының абстрактілік деңгейі бойынша).
Заттық лакуналар материалды, физикалық, сезім арқылы қабылданатын
заттың немесе құбылыстың, артефакттің немесе натурафакттің жоқтыгын
білдіреді. Абстрактты лакуналар абсолютті түсініктің, ойлау
категорияларының, ментофакттің жоқтығын білдіреді. Мысалы, ағылшын
тілі үшін квас-заттық лакуна, ал смекалка – абстрактты.
- тектік және түрлік (парадигматикалық сипаты бойынша). Тектік
лакуналар заттар тобы үшін ортақ атаудың жоқтығын, түрлік - нақты
атаудың, заттың және құбылыстың жеке түрлерінің атауының жоқтығын
білдіреді. Мысалы, қазақ тілінде ата мен апа үшін ортақ атау жоқ, ал
ағылшын және неміс тілдерінде ондай атаулар бар: ағылшын тілінде
grandparents, ал неміс тілінде Grosseltern. Бұл қазақ тілі үшін
тектік лакуна. Басқа жағынан қазақ тілінде қолға тағатын және столға
қоятын сағаттар үшін жеке атаулар жоқ. Бұл қазақ тілі үшін түрлік
лакуна (ағылшын тілінде watch, clock). Ағылшындар үшін мыть және
стирать сөздерінің лексикалық айырмашылығы жоқ – бұл ағылшын тілі
үшін түрлік лакуна, ағылшын тілінде тек “wash”жалпы сөзі бар.
- тіл аралық және тіл ішіндегі (тілдік құрылыс қатысы бойынша). Тіл
аралық лакуналар әртүрлі тілдерді салыстырғанда болады: егер
біреуінде басқа тілдің сөзіне лексикалық балама табылмаса, онда
лакуна туралы айтуға болады. Тіл ішіндегі лакуналар бір тілдік
парадигмасының ішінде табылады. Мысалы, қарама-қарсы мағынасы бар
сөздің болмауы, белгілі бір стилистикалық сипаты бар бірліктің,
сөздің қандай да бір морфологиялық форманың болмауы және т.б.
- дәлелденген және дәлелденбеген (тілден тыс). Дәлелденген лакуна –
бұл ұлттық мәдениетте сәйкес заттың немесе құбылыстың болмауымен
түсіндірілетін лакуналар (лапти, щи, матрешка, балалайка, квас,
тамада, курточка, Батыс Европа тілдерінде). Дәлелденбеген лакуна
құбылыстың немесе заттың болмауымен түсіндірілмейді, мәтінде сәйкес
заттар мен құбылыстар бар, бірақ оларды белгілейтін сөздері жоқ
(сутки, кипяток, сухомятка, именинник, аврал, однофамилец, здоровяк,
Батыс Европалық тілдерде).
- номинативті және стилистикалық (номинация, яғни атауы бойынша).
Номинативті лакуналар – денотат номинациясының жоқтығын білдіретін
лакуналар. Заттың атауының мүлдем болмауы мүмкін немесе оның
эмоционалды немесе бағалық атауы болмауы мүмкін. Стилистикалық
лакуналар – белгілі бір стилистикалық сипаттамасы бар сөздің
жоқтығы. Бұл лакуналардың таза тілдік сипаттамасы.
- сөзтаптық лакуналар (лакунаның белгілі бір сөз табына қатысты
болуына байланысты). Тілде етістік бар, бірақ зат есім жоқ болуы
мүмкін. Мысалы, орысша – ағылшынша сөзтаптық лакуна – бурно
аплодировать, одобрял что-либо. Орыс тілінде етістік жоқ, бірақ сол
мағынаны білдіретін овация зат есімі бар. Т.А.Антипов, А.О.Дотких,
И.А.Марковина, Ю.А.Сорокин – Мәтін мәдениет құбылысы ретінде
зерттеуінің авторлары біздің ойымызша әлеуметтік мәдени
лакуналардың ең қызықты классификациясын ұсынады:
- Субъектті лакуналар. Олар әртүрлі лингвомәдени қоғамға жататын
коммуниканттардың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін көрсетеді;
- Іскери-коммуникативті лакуналар. Олар коммуникативті аспектіде іс-
әрекеттің әртүрлі түрлерінің ұлттық – мәдени ерекшеліктерін
көрсетеді;
- Мәтіндік лакуналар. Олар мәтіннің қарым-қатынас құралы ретінде
ерекшеліктеріне байланысты пайда болады. Мәтіннің ерекшеліктерін
мазмұны, бейнелеу формасы немесе материалдық қабылдау, белгілі
қабылдаушыға бағытталғандығы, автордың поэтикасы және т.б. құрайды:
- Мәдени кеңістік лакуналар (қарым-қатынас процесін кең мағынада
қарастырады) немесе интерьер лакуналары (қайда да бір коммуникативті
акт ретінде қарастырса).
Субъектті немесе ұлттық психологиялық лакуналар қарым-қатынас
қатысушыларының ұлттық – психологиялық типтерінің сәйкес келмеунің
нәтижесінде пайда болады. Мәдени қарым-қатынас нәтижесінде бір-біріне деген
мәдениетке қатысты белгілі бір стереотиптер қалыптасады, жеке алғанда,
басқа ұлттарға қарағанда бір ұлтта анығырақ байқалатын ерекшелік. Мысалы,
ұқыптылық испандықтар мен латын американдықтар үшін неміс және голландия
мәдениет өкілдерімен салыстырғанда сипаттаушы лакуна ретінде қарастырылатын
болады.
Осыған әртүрлі ұлттық түстік символикаға көзқарастарының сәйкес
келмеуін жатқызуға болады: Экваторлық Африка және көптеген Үнді Европалық
ұлттар ақ пен қара түстерін әртүрлі қабылдайды. Ұлттық психологиялық
лакуналар деп әртүрлі этностарға тән мәдениеттердің басқа символикаларының
сәйкес келмеуін де санауға болады. Жапондықтар үшін папоротник жапырақтары
келе жатқан жылда сәттілік тілеу белгісі, ал орыстарда ол өліммен
байланысты.
Сандық символға орыс мәдениетіндегі тірі адамдарға тақ гүл беру, ал
мүрдеге жерлеу рәсіміне жұп гүл әкелуін жатқызуға болады. Бұл
американдықтар арасында түсініспеушілік тудырады, өйткені оларға гүлдердің
саны осылай түсіндіру тән емес.
Іскери-коммуникативті лакуналар қанда да бір этносқа тән іс-әрекеттің
әртүрлі түрлерінің ерекшеліктерін бейнелейді. Тәртіп түсінігіне сол
мәдениетке тән кинесика (мимика, ым), сол мәдениетте қалыптасқан салт-
дәстүр, өмір тынысымен түсіндірілетін күнделікті тәртібі, сонымен қатар
кинесика (кинесикалық лакуналар) болып табылатын қарым-қатынас этикеті және
күнделікті тәртіп(күнделікті лакуналар) жатады.
Кинесикалық лакуналар әтүрлі мәдениеттердің ымдық және мимикалық
кодтарының ерекшеліктерін белгілейді. Мысалы, орыстармен болгарлардағы
келісу мен келіспеуді (ия, жоқ) білдіретін ым-ишараттың қарама-қайшылығы.
Тәртіптік лакуналардың ерекше тобын тұрмыстық немесе ескішіл лакуналар
құрайды. Олар кейбір мәдениет өкілдерінің күнделікті тәртібі деп аталатын
өмірдің дәстүрлі тәртіп, әдеттерін, тұрмыс ерекшеліктерін көрсетедеі.
Мысалы, ағылшындарда кешкі сағат бесте шай ішу қалыптасқан, ал басқа
Европалық ұлттарда мұндай дәстүр жоқ. Испанияда және Латын Америка
мемлекеттерінде “siesta” (түскі ұйқы) деген түсінік бар. Бұл кезде күндіз,
түстен кейін, кеңселер, банкттер, дүкендер, мейрамханалар және басқа да
ұйымдар уақытша жұмысын тоқтатады.
Әртүрлі тәртіптік лакуналардың болуы және өзгенің тәртібін қабылдамау
немесе мақұлдамау қарым-қатынаста қиыншылықтар тудыруы мүмкін. Нәтижесінде
қарым-қатынасқа түсушілер арасында түсінуіспеушілік пайда болады. Мысалы,
өзге мәдениетте ым дұрыс емес, көп жағдайда қарама-қарсы мағынада
түсініледі. Бұған қоса әңгімелесушінің біреуінде басқасы туралы жағымсыз ой
қалыптасуы мүмкін: жапон мәдениетінде аяқты созып немесе айқастырып отыру
рұқсат етілмейтін болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz