Жоғары сынып оқушыларының оқу үрдісінде өздігінен білім ала отырып, ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысатын қабілетті интеллектуалды шығармашыл тұлға қалыптастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ДАРЫНДЫЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Дарынды балалардың педагогикалық психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Дарындылықтың құрылымдық жүйелер қызметі ... ... ... ... ... ...21
ІІ. ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ТАҢДАУ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Дарынды балаларды айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2. Дарынды оқушылардың өздігінен білім алуға, ғылыми зерттеушілік іс әрекетке баулу туралы эксперимент жұмысының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
І. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ДАРЫНДЫЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Дарынды балалардың педагогикалық психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Дарындылықтың құрылымдық жүйелер қызметі ... ... ... ... ... ...21
ІІ. ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ТАҢДАУ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Дарынды балаларды айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2. Дарынды оқушылардың өздігінен білім алуға, ғылыми зерттеушілік іс әрекетке баулу туралы эксперимент жұмысының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Жалпы «дарындылық» феноменін алғаш зерттеуден бастап-ақ ғылымда екі бір-біріне қарама-қарсы «био» және «социо» бағыттары қалыптасқаны аян. Дарындылықтың негізгі басымды қозғаушы күші тек қана генетикалық нышандар болып табылады деген пікір Ф. Гальтон, Г. Айзенк еңбектерінда айқын көрінген. Екінші бағытты ұстанған ғалымдар негізгі фактор ретінде қоршаған ортаны қарастырған. Ал қазіргі таңда А.Т. Асмолов негіздеген ұстаным әлдеқайда өміршең екендігін дәлелдеп отыр. Л.С. Выготскийдің теориясын негізге алған бұл бағыт «дарындылықты» білімді өз бетінше игеру, ашу, жаңа жағдайда көшіре білу, мәселені мақсатты шешу, бір сөзбен айтқанда, «интеллектуалды дарындылық» ретінде зерттейді.Педагогикалық энциклопедияда: «Дарындылық дегеніміз – адамдардың қабілеттерін жете жақсы дамуының жоғары сатысы», - деп атап көрсетіледі. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы жетістіктерге жете алады. Дарындылық – сапалы қабілеттердің өзіндік бірлесуі: оның арқасында іс-әрекет жақсарады.Көптеген ғылымдардың ойынша дарындылық, қабілеттілік және талант бір ұғымды білдіреді. Балалардың келешегі жөнінде ойланбайтын, балалардың қабілетті, дарынды, талантты болып, болашақ қызметтерінде үлкен жетістіктерге жетуін армандайтын ата-аналарды табу өте қиын. Бірақ сөйте тұра солардың барлығы бірдей қабілет деген не, оны қалай дамытуға болады және бұл жұмыста жанұя қандай міндет атқару керек дегенді біле бермейді. Қабілеттілік туа бола ма, жоқ әлде жүре бола ма? Олар тұқым қуалай ма, жоқ па? Қабілеттілік барлық балада бірдей дамыту мүмкін бе? Оған қалай жетуге болады? «Қабілеттілік деп – белгілі бір іс-әрекетте ең тәуір нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін адамның жеке-дара психологиялық ерекшеліктері айтылады». Қабілеттілік жалпы ақыл қабілетті және арнайы қабілет болып бөлінеді. Жалпы қабілет негізінен ойлауға қатысты болып келіп, оның аңғарғыштық, ойланғыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік т.б. қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамның өзін ой-әрекеттерінің түрлі салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің өткен онжылдығы оның дамуының стратегиялық бағыттарын дұрыс таңдағанымызды көрсетеді, оның ішінде негізгісі республиканың интеллектуалды және шығар-машылық әлеуетін өсіру, дарынды балалар мен жасөспірімдердің одан әрі дамуы үшін өркениетті елге тән жағдайлар жасау болып табылады.
Соңғы мәліметтер бойынша шамамен мектеп жасындағы балалардың бестен бір бөлігі дарынды балалар тобына жатуы мүмкін. Бірақ олардың талантының дамуы үшін қажетті қолдау көрсетілмей жүр, сондықтан жалпы балалар санының 2—5% ғана шын мәнінде дарынды бала ретінде айқындалған (ҚР-да дарынды балаларды айқындау тұжырымдамасынан).
Жүргізілген зерттеулер нәтижесі және балалар мен оқушылар дарындылығын ерте айқындау тәжірибесі осындай балаларды қолдап, олардың ата-анасына, оқытушыларына психологиялық, медициналық, педагогикалық, әлеуметтік және экономикалық көмек беретін арнаулы мемлекеттік бағдарлама жасау қажеттігін дәлелдеп отыр.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің өткен онжылдығы оның дамуының стратегиялық бағыттарын дұрыс таңдағанымызды көрсетеді, оның ішінде негізгісі республиканың интеллектуалды және шығар-машылық әлеуетін өсіру, дарынды балалар мен жасөспірімдердің одан әрі дамуы үшін өркениетті елге тән жағдайлар жасау болып табылады.
Соңғы мәліметтер бойынша шамамен мектеп жасындағы балалардың бестен бір бөлігі дарынды балалар тобына жатуы мүмкін. Бірақ олардың талантының дамуы үшін қажетті қолдау көрсетілмей жүр, сондықтан жалпы балалар санының 2—5% ғана шын мәнінде дарынды бала ретінде айқындалған (ҚР-да дарынды балаларды айқындау тұжырымдамасынан).
Жүргізілген зерттеулер нәтижесі және балалар мен оқушылар дарындылығын ерте айқындау тәжірибесі осындай балаларды қолдап, олардың ата-анасына, оқытушыларына психологиялық, медициналық, педагогикалық, әлеуметтік және экономикалық көмек беретін арнаулы мемлекеттік бағдарлама жасау қажеттігін дәлелдеп отыр.
1. Юркевич В. С. Одаренный ребенок. Иллюзии и реальность. Москва, Просвещение, 1996 год.
2. Лейтес Н. С. "Психология одаренности детей и подростков". М. АсасІеті
А, 1996.
3. Лейтес Н. С. "Способности и одаренности в детские года". М., 1984.
4. Матюшкин А. М., Яковлева Е. Л. "Учитель для одаренных", М., 1991.
5. Рубинштейн С. Л. "Основы общей психологии". С. П. Питер, 1998.
6. Юнг К. Г. "Конфликты детской души". М., Канон., 1995.
7. Вопросы психологии № 3. 1998. Ягловская Е. К. "Взаимоотношения
умственно одаренных дошкольников в группе".
8. Методическое руководство по организации комплексного обследования
детей при конкурсном отборс в спец. школы для одаренных детей. Алматы., 2000.
9. Беркинблит М. Б., Петровский А. В. Фантазия и реальность.
М. Политиздат. 1968 г.
10. Бывают выдающиеся дети... Н. Лейтес. Семья и школа, № 3, 1990 г., стр. 33.
11. Возрастная одаренность. Н. Лейтес. Семья и школа, Лгі» 9 1990 г., стр. 3!.
12. Воспоминания, размышления, беседы. Лейтес Н. С. Психологический
журнал. т. 13, № 1, 1992 г., стр. 147-165.
13. Выготский Л. С. Воображснис и творчество в детском возрасте.
Психологический очерк: Кн. для учителя. М. Просвещение, 1991 г.
14. Гильбух 10. 3. Внимание: одаренные дсти. М. Знание., 1991 г.
15. Дьяченко О. М., Кириллова А. И. О некоторых особенностях развития
воображения. Вопросы психологии. № 2, 1980 г.
16. Запорожец А. 13. Избранные психологические труды. В двух томах.
М.Прос, 1986 г.
17. Клименко В. В. Психологические тесты таланта. Харьков. Фолио, 1996 г.
18. Коршунова Л. С. Воображение и его роль в познании. М. Изд. МГУ,
1979 г.
19. Легко ли быть одаренным? Н. Лейтес. Семья и школа, № 6, 1990 г., стр. 34.
20. Лейтес Н. С: Об умственной одаренности. М. Прос, 1960 г.
21. Лейтес Н. С: Умственные способности и возраст. М. Педагогика, 1971 г.
22. Одаренные дети. Перевод с англ., Под ред. Бурменской, Слуцкого. М.,
1991 г. -М.: Прогрссс, 1991 г. -376 с.
23. Проблема развития познавательных способностей. Л., 1983 г.
24. Проблемы псхологии творчества и разработка подхода к изучению
одаренности. Моляко В. А. Вопросы психологии. № 5, 1994 г., стр. 86-95.
25. Проблемы способностей в советской психологии. Межвузов. сб. науч.
тр. Л: ЛГПИ, 1984 г.
26. Судьба вундеркиндов. Н. Лейтес. Семья и школа, № 12, 1990 г., стр. 27.
27. Теплов М. Б. Избранные труды. В 2-х т., (т.1.) М. Прос, 1971 г.
28. Формирование творческих способностей: сущность, условия,
эффективность. Сб. науч. тр. Свердловск. СМПМ, 1990 г.
29. Шуркова Н. Е. Собрание пестрых дел. И. Новая школа, 1994 г.
30. Эфроимсон В. П. Загадка гениальности. М. Знание, 1991 г.
Қосымша әдебиеттер
1. Юркевич В.С. Одаренный ребенок. Иллюзии и реальность. М.: Просвещение, 1996г.
2. Одаренные дети. Перевод с англ. Под ред. Бурменской, Слуцкого. М.:Прогресс,1991г.
3. Лейтес Н.С. Психология одаренных детей и подростков. М. А., 1996г.
4. Лейтес Н.С. Способности И одаренности в детские годы. М., 1984г.
5. Формирование творческих способностей: сущность, условия, эффективность.
Сборник науч. тр. Свердловск, 1990.
2. Лейтес Н. С. "Психология одаренности детей и подростков". М. АсасІеті
А, 1996.
3. Лейтес Н. С. "Способности и одаренности в детские года". М., 1984.
4. Матюшкин А. М., Яковлева Е. Л. "Учитель для одаренных", М., 1991.
5. Рубинштейн С. Л. "Основы общей психологии". С. П. Питер, 1998.
6. Юнг К. Г. "Конфликты детской души". М., Канон., 1995.
7. Вопросы психологии № 3. 1998. Ягловская Е. К. "Взаимоотношения
умственно одаренных дошкольников в группе".
8. Методическое руководство по организации комплексного обследования
детей при конкурсном отборс в спец. школы для одаренных детей. Алматы., 2000.
9. Беркинблит М. Б., Петровский А. В. Фантазия и реальность.
М. Политиздат. 1968 г.
10. Бывают выдающиеся дети... Н. Лейтес. Семья и школа, № 3, 1990 г., стр. 33.
11. Возрастная одаренность. Н. Лейтес. Семья и школа, Лгі» 9 1990 г., стр. 3!.
12. Воспоминания, размышления, беседы. Лейтес Н. С. Психологический
журнал. т. 13, № 1, 1992 г., стр. 147-165.
13. Выготский Л. С. Воображснис и творчество в детском возрасте.
Психологический очерк: Кн. для учителя. М. Просвещение, 1991 г.
14. Гильбух 10. 3. Внимание: одаренные дсти. М. Знание., 1991 г.
15. Дьяченко О. М., Кириллова А. И. О некоторых особенностях развития
воображения. Вопросы психологии. № 2, 1980 г.
16. Запорожец А. 13. Избранные психологические труды. В двух томах.
М.Прос, 1986 г.
17. Клименко В. В. Психологические тесты таланта. Харьков. Фолио, 1996 г.
18. Коршунова Л. С. Воображение и его роль в познании. М. Изд. МГУ,
1979 г.
19. Легко ли быть одаренным? Н. Лейтес. Семья и школа, № 6, 1990 г., стр. 34.
20. Лейтес Н. С: Об умственной одаренности. М. Прос, 1960 г.
21. Лейтес Н. С: Умственные способности и возраст. М. Педагогика, 1971 г.
22. Одаренные дети. Перевод с англ., Под ред. Бурменской, Слуцкого. М.,
1991 г. -М.: Прогрссс, 1991 г. -376 с.
23. Проблема развития познавательных способностей. Л., 1983 г.
24. Проблемы псхологии творчества и разработка подхода к изучению
одаренности. Моляко В. А. Вопросы психологии. № 5, 1994 г., стр. 86-95.
25. Проблемы способностей в советской психологии. Межвузов. сб. науч.
тр. Л: ЛГПИ, 1984 г.
26. Судьба вундеркиндов. Н. Лейтес. Семья и школа, № 12, 1990 г., стр. 27.
27. Теплов М. Б. Избранные труды. В 2-х т., (т.1.) М. Прос, 1971 г.
28. Формирование творческих способностей: сущность, условия,
эффективность. Сб. науч. тр. Свердловск. СМПМ, 1990 г.
29. Шуркова Н. Е. Собрание пестрых дел. И. Новая школа, 1994 г.
30. Эфроимсон В. П. Загадка гениальности. М. Знание, 1991 г.
Қосымша әдебиеттер
1. Юркевич В.С. Одаренный ребенок. Иллюзии и реальность. М.: Просвещение, 1996г.
2. Одаренные дети. Перевод с англ. Под ред. Бурменской, Слуцкого. М.:Прогресс,1991г.
3. Лейтес Н.С. Психология одаренных детей и подростков. М. А., 1996г.
4. Лейтес Н.С. Способности И одаренности в детские годы. М., 1984г.
5. Формирование творческих способностей: сущность, условия, эффективность.
Сборник науч. тр. Свердловск, 1990.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ДАРЫНДЫЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Дарынды балалардың педагогикалық психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Дарындылықтың құрылымдық жүйелер қызметі ... ... ... ... ... ...21
ІІ. ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ТАҢДАУ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1. Дарынды балаларды
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2. Дарынды оқушылардың өздігінен білім алуға, ғылыми зерттеушілік іс
әрекетке баулу туралы эксперимент жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69ПАЙДАЛАНЫЛҒА Н
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...7
1
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі
Жалпы дарындылық феноменін алғаш зерттеуден бастап-ақ ғылымда екі бір-
біріне қарама-қарсы био және социо бағыттары қалыптасқаны аян.
Дарындылықтың негізгі басымды қозғаушы күші тек қана генетикалық нышандар
болып табылады деген пікір Ф. Гальтон, Г. Айзенк еңбектерінда айқын
көрінген. Екінші бағытты ұстанған ғалымдар негізгі фактор ретінде қоршаған
ортаны қарастырған. Ал қазіргі таңда А.Т. Асмолов негіздеген ұстаным
әлдеқайда өміршең екендігін дәлелдеп отыр. Л.С. Выготскийдің теориясын
негізге алған бұл бағыт дарындылықты білімді өз бетінше игеру, ашу, жаңа
жағдайда көшіре білу, мәселені мақсатты шешу, бір сөзбен айтқанда,
интеллектуалды дарындылық ретінде зерттейді.Педагогикалық энциклопедияда:
Дарындылық дегеніміз – адамдардың қабілеттерін жете жақсы дамуының жоғары
сатысы, - деп атап көрсетіледі. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген
жақсы жетістіктерге жете алады. Дарындылық – сапалы қабілеттердің өзіндік
бірлесуі: оның арқасында іс-әрекет жақсарады.Көптеген ғылымдардың ойынша
дарындылық, қабілеттілік және талант бір ұғымды білдіреді. Балалардың
келешегі жөнінде ойланбайтын, балалардың қабілетті, дарынды, талантты
болып, болашақ қызметтерінде үлкен жетістіктерге жетуін армандайтын ата-
аналарды табу өте қиын. Бірақ сөйте тұра солардың барлығы бірдей қабілет
деген не, оны қалай дамытуға болады және бұл жұмыста жанұя қандай міндет
атқару керек дегенді біле бермейді. Қабілеттілік туа бола ма, жоқ әлде жүре
бола ма? Олар тұқым қуалай ма, жоқ па? Қабілеттілік барлық балада бірдей
дамыту мүмкін бе? Оған қалай жетуге болады? Қабілеттілік деп – белгілі бір
іс-әрекетте ең тәуір нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін адамның жеке-дара
психологиялық ерекшеліктері айтылады. Қабілеттілік жалпы ақыл қабілетті
және арнайы қабілет болып бөлінеді. Жалпы қабілет негізінен ойлауға қатысты
болып келіп, оның аңғарғыштық, ойланғыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік
т.б. қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамның өзін ой-
әрекеттерінің түрлі салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің өткен онжылдығы оның дамуының
стратегиялық бағыттарын дұрыс таңдағанымызды көрсетеді, оның ішінде
негізгісі республиканың интеллектуалды және шығар-машылық әлеуетін өсіру,
дарынды балалар мен жасөспірімдердің одан әрі дамуы үшін өркениетті елге
тән жағдайлар жасау болып табылады.
Соңғы мәліметтер бойынша шамамен мектеп жасындағы балалардың бестен
бір бөлігі дарынды балалар тобына жатуы мүмкін. Бірақ олардың
талантының дамуы үшін қажетті қолдау көрсетілмей жүр, сондықтан жалпы
балалар санының 2—5% ғана шын мәнінде дарынды бала ретінде айқындалған
(ҚР-да дарынды балаларды айқындау тұжырымдамасынан).
Жүргізілген зерттеулер нәтижесі және балалар мен оқушылар дарындылығын
ерте айқындау тәжірибесі осындай балаларды қолдап, олардың ата-анасына,
оқытушыларына психологиялық, медициналық, педагогикалық, әлеуметтік
және экономикалық көмек беретін арнаулы мемлекеттік бағдарлама жасау
қажеттігін дәлелдеп отыр.
Елімізде ұзақ уақыт бойы балалар дарындылығын зерттеу және ерекше
қабілетті балаларды оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық
мәселелерін талдаумен мардымсыз айналысқан, тіпті айналыспады десе де
болады. Бүгінгі күні өте қабілетті балаларды іріктеп, олардың дамуына
жағдай жасау — кезек күттірмейтін іс. Бала қабілеті мен дарынын толық
ашу тек бала үшін ғана емес, ең алдымен, тұтас қоғам үшін маңызды.
Белгілі психолог Н.Роджерс: "...егер қазіргі қоғамда жалпы дамудағы
болмашы өзгерістерге сындарлы қарайтын адамдар болмаса, біз мерт
боламыз, бұл шығармашылықтың жоқтығына біздің төлер құнымыз" — деп
жазады.
Қоғам қашанда шығармашыл тұлғаларға мұқтаж болғанымен, дарындылық пен
қабілеттілік психологиясын зерттеу кең өріс алған кезең ХХ-шы ғасырдың
орта шенінен басталады. Бұл мәселеге деген үлкен ықылас балалар
дарындылығы мен таланты жөніндегі Дүниежүзілік кеңестің құрылуына
байланысты туды. Оның бірінші конференциясы 1975-ші жылы Лондонда өтті.
Кеңес дарындылықтың психологиялық құрылымын зерттейтін жобалар жасайды,
дарынды балаларға білім беретін мамандар дайындайды. Қазіргі таңда
түрлі елдерде дарынды балаларға әлеуметтік, психологиялық,
педагогикалық көмек көрсетудің арнаулы бағдарламалары жасалынып,
қолданылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Дарынды балаларға арналған
мектептерді мемлекеттік қолдау және дамыту туралы" (2004 ж.) жарлығына
сәйкес ҚР Үкіметінің 2008 жылдың 24-ші наурызындағы № 256-шы қаулысы
бойынша талантты жастарды қолдау және дамыту мақсатымен "Дарын"
Республикалық ғылыми-практикалық орталығы ашылды. Аталған мәселені
шешуге арналған стратегиялық бағдарлама жасалынды.
Әлеуметтік тапсырыстың болуымен "Дарын" орталығының ұйымдастырушылық-
басқарушылық қызмет тәжірибесі білім беру мекемелерінің дарынды
балалармен мақсатты, нәтижелі жұмыс жасауына ықпал етеді. Осыған
байланысты мұғалімдер мен білім беру қызметкерлері, ата-аналар арасында
балалар дарындылығының табиғаты, оны айқындау әдістері мен дамыту
жолдары туралы ғылыми, жаңаша түсінік қалыптастыру үшін байыпты
ағартушылық жұмыс жүргізілуі тиіс.
Практикалық қызметкерлер мен ата-аналардың түсінуі қиын аталған мәселе
бойынша бір-біріне қарама-қайшы келетін тәсілдсрдің кең спектрі осы
мақсатты шешудің күрделілігін анықтайды. Сондықтан балалар
дарындылығының осы тұжырымдамасы күнделікті жұмыс үшін теориялық және
әдістемелік негіз бола алады. Осыған байланысты біз зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын: "Жоғарғы сынып оқушыларының дарындылығын
қалыптастыру" — деп тағайындадық.
Дарынды балалар мен жастарды айқындау, оқыту және дамыту
тұжырымдамасының негізіне мынандай идеялар басшылыққа алынған:
* дарынды балаларды әлеуметтік және құқықтық қорғауды
ізгілендіру және демократияландыру;
дарынды балаларды айқындау және олармен жұмыс жүргізуде
биологиялық, әлеуметтік факторларды есепке алу;
дарынды балалармен жұмыс жүргізудің үздіксіздігі мен
жүйелілігі;
республикада дарынды балалар және жастармен жұмыс жүйесін
басқаруды орталықтандыру мен өз бетінше басқарудың үйлесімді
байланысы;
дарынды балалар және жастармен жұмыс жүйесін басқарудың
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдастыру құрылымдарының бірлігі;
дарынды балалар мен жастарды іріктеу үшін диагностикалық
әдістер кешенін пайдалану;
жеке тұлғаның дарындылығы мен қалыптасу деңгейіне
балаларды оқыту мен дамытудың арнайы таңдалған бағдарламасының
сәйкестігі;
осы категорияны балалар мен оқушыларды басқару жұмысын-
дағы мемлекеттік және қоғамдық ұйымдастыру құрылымдарының
үйлесімділігі;
дарынды балалармен және оқушылармен жұмысқа мұғалімнің
арнайы дайындығы.
Балалар дарындылығы тұжырымдамасының жадығаттары осы мәселе бойынша
әдеби нұсқаларды теориялық саралау негізінде құрастырылған. Онда
дарындылықтың басты мәселелерінің теориялық негіздері: Қазақстан
Республикасындағы балалар дарындылығының анықтамасы мен белгілері, оның
түрлері, дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың жүйесі, осы жүйені
басқару мәселелері мазмұндалған.
Тұжырымдама осы салада жұмыс істейтіндердің барлығына арналған. Бұл
тұжырымдама мұғалімдер мен психолог-практиктерге, педагогикалық және
психологиялық оқу орындары аспиранттары мен студенттеріне, ата-аналарға
пайдалы болуы мүмкін. Зерттеу жұмысымызда осы тұжырымдаманы басшылыққа
алдық.
Ғылыми болжамы:
Дарынды ұстаз ғана дарынды оқушы тәрбиелейді.
- Жоғары сынып оқушыларымен арнайы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының мәдениетін игеру мақсатында шығармашылық
топтар құрылса.
- Әдістемелік жұмыстарды жүргізуде жаңа сапалық деңгей
пайдаланылса, оқушылардың дарындылық сапалары қалыптасады.
Мақсаты:
Жоғары сынып оқушыларының оқу үрдісінде өздігінен білім ала отырып,
ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысатын қабілетті интеллектуалды шығармашыл
тұлға қалыптастыру.
Міндеттері:
- әр түрлі дарындылықтың ғылыми негіздерін анықтау
(олимпиада, МАН, спорт, өнер жетістіктері т.б.);
- дарындылықтың белгілерін анықтайтын материалдарды талдау
және арнаулы тестер жүргізу, оқушыларды іріктеу;
- оқушыларды ғылыми-зерттеушілік іс-әрекетке баулу арқылы
дарындылығын қалыптастыру;
Зертгеу объектісі:
- Жоғары сынып оқушылары.
Зерттеу пәні:
- Оқушылардың дарындылығын қалыптастыратын оқу-тәрбие үрдісі;
Зерттеудің әдістемелік негіздерін жеке бастың әлеуметтік мәні мен оның
іс-әрекет жүйесіндегі даму ерекшеліктерін қарастырған Юркевич В. С, Лейтес
Н. С, Матюшкин А. М., Гильбух Ю. 3., Клименко В. В., Моляко В. А. т.б.
тұжырымдары құрайды.
Теориялық және практикалық маңызы.
Жоғары сынып оқушыларының дарындылығын қалыптастыру проблемасының
ғылыми негіздерін нақтылау теориялық қағидалардың аясын кеңейтеді,
оқушылардың дарындылығын қалыптастыруға бағытталған тұжырымдама педагогтар
үшін пайдалы болады.
Жоғары сынып оқушыларының дарындылығын қалыптастыруда әр түрлі
психологиялық бақылау арқылы жургізілген сабақтарда, тренингтік сабақтарда
қазақ балаларының дарындылығын қалыптас-тыру мүмкіндіктері анықталады.
Тренинг-сабақтар оқушының өзіндік мүмкіндігін, олардың дарындылықтарын
көрсетті. Мұндай сабақтар дарынды балалармен жұмыс істеуде олардың өзіндік
даярлануына, бағалануына және ойлау дербестігін қалыптастыруға көмектеседі.
І-бөлім. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ДАРЫНДЫЛЫҚ
ПРОБЛЕМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ
1.1. Дарынды балалардың педагогикалық психологиялық ерекшеліктері.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңына сәйкес "Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту" сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту
үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар
білікті мамандар қажет. Дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның бүгінгі
даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан, қоғамға талантты мамандар
даярлауда тиімді болса, екінші жағынан, ерекше дарынды балалардың жеке
өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Дарынды
балалардың қабілеттерін жоғарғы деңгейде қанағаттандыратындай білім беру,
көптеген өркениетті Франция, Америка, Германия, Англия, Жапония т.б.
елдерде жоғарғы деңгейде жүргізілуде және саралап оқыту принципінің
негізінде одан әрі дамытылуда. Бүгінгі таңда біздің білім беру жүйесі
ақпараттық технологияларды пайдаланып, инновациялық жаңа әдіс - тәсілдерді
негізге алып, дарынды оқушылардың қабілеттерін ашуға ерекше көңіл бөліп,
жан- жақты іске асыруда. Дарындылық жайында айтқан бірнеше ғалым
педагогтармен, ғалым психологтардың пікіріне сүйенсек: Н. Ожеговтың
сөздігінде дарындылық табиғаттан берілетін ерекше қабілет деп
түсіндіріледі. Адами ойлау, ізденімпаздық - табиғаттың адамзатқа берген
тамаша сыйы. Бұл кабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Дегенімен,
табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу, біреуге аздау, ал
үшіншілерге мүлдем жарытпай тарататыны да анық. Біз дарынды деп белгілі бір
кабілетті көпшіліктің орташа қабілетінен ерекшеленетіндерді айтып жүрміз.
Өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы ерекшеліктің одан әрі дамуына
көмектеседі немесе оны мүлдем жоқ қылады. Мәселен, саусағынан бал тамған
зергердің табиғи алмазды бриллиантқа айналдырғаны сиякты, қолайлы ахуал,
тамаша кәсіби ұстаздық кез - келген ерекше қабілетті оқушыны дарынға
айналдыра алады. Міне, осы бір айдай анық мәселеге педагогика мен
психологияда көптеген тар жол, тайғақ кешулерден өтіп, өз жолын енді
тауып келеді. Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп
қарастырып, оны белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді.
Кезінде Платонньң өзі ақындықты өнер мен білімнің арқасында емес, кұдайдың
анықтауы мен кернеген сезімнен туындайды деген болатын, ал Сократ өзінің
ерекше қасиетін түсіндіргенде маған көмекке әрдайым мейірімді перімгений
келеді деген екен. Әлбетте, дарындылықтың тұқым қуалайтындығы, ұрпақтан
ұрпаққа берілетіндігі сөзсіз. Ендеше Абайдай Ұлы тұлғаны өмірге әкелген
Құнанбайды дарын емес деп кім айтады? Канада ғалымы Д. Хебб генотиптік
интеллект деген ұғымды енгізеді. Бұл таза тұқым қуалайтын интеллект сыртқы
ортамен қарым-қатынас орната отырып, фенотиптік интеллектіні құрайды.
Соңғысының деңгейі бәрімізге белгілі тест әдісімен анықталады. Д. Хеббтің
ойынша ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің арасындағы қатынас
8:2, Мұнда 8 - тұқым қуалаушылық. 2 - сыртқы орта. Осыдан ол мынадай
қорытындыға келеді: ой - өріс дегеніміз мәдени - әлеуметтік орта мен
индивидтің тәжербиесінен пайда болатын өнім, ал осы тәжерибені
ассимиляциялап тиімді падалана білуінің 80% генотиптік құрылымға
байланысты.ХІХ-ХХ - ғасырлар тоғысында ассоциативтік психологияда
дарындылық мәселесіне функционалдық көзқарас туындады. А. Бэн, В. Вудт, Д.
Миль, Г. Циген сияқты психологтар ой-өріс дарындылығын диагностикалау үшін
бес негізгі функцияны өлшеп, зерттеу керектігін айтады. Олар: ой, зейін,
ерік, қабылдау және ұстау. Тек XX ғасыр басында ғана ғалымдар нағыз дарынды
ғылыми қызмет, ғылыми ойлаудан іздеу керектігін айта бастады. Содан әр
түрлі, өзара қарама-қайшы шиеленіскен көзқарасты жүйелей отырып, ғалымдар
дарындылықты жалпы және арнаулы деп екіге бөліп қарастыруға көшті. Неміс
ғалымы В. Штерн жалпы дарындылық - интеллектіден өзгеше, оны индивиттің өз
ойын жаңа талаптар, мақсаттар мен міндеттерді орындауға саналы түрде
бағыттай алатын қабілет деп түсіндіреді.Арнаулы дарындылык дегеніміз - бұл
белгілі бір бағытта ерекше қабілеттер таныта білуі. Мысалы қолөнер, сурет,
ақындық және т.б. Сонда көптеген бір-біріне байланыссыз арнаулы факторлар
түбінде ақыл-ой қабілетін, яғни интеллектіні құрайды.Дарындылықты немесе
ерекше кабілеттілікті балалық шақта жалпы тұрғыдан қарастырған жөн. Ал
уақыт өтуімен, тұлғаның есеюімен бұл қабілет өзінің арнаулы қырларын
көрсетеді, пәндік дәрежеге, мазмұнға ие болады деген. Біздің жаңашыл
ұстаздар жеке тұлғаның потенциялдық және шығармашылық мүмкіндіктерін ашып,
терең ұмтылуына, ізденуіне, өзінің ішкі жан дүниесін тануға жол ашып, ықпал
етуде. Білім мазмұнын жаңалау арқылы оқу - тәрбие үрдісінің сапасын
жетілдіру үшін мектептің педагогикалық-психологиялық қызметімен бірлескен
жұмыс бағдарламалары жасалып іске асырылуда.Ұстаздардың дарынды балаларға
біртұтас жүйелі және сапалы білім берудегі іс-әрекетіне психологиялық
қолдау көрсету үшін психологиялық қызмет алдына нақты кәсіби мақсат -
міндеттерді қойды.Ол мақсат - міндетерді басшылыққа ала отырып, 10 бағытта
арнайы жоспар бойынша жұмыстар жүргізіледі. Жалпы психологиялық қолдау,
бақылау, зерттеу жұмыстары көзге көрінбейтін бірнеше рет қайталап
салыстыруды, ұзақ уақытты қажет ететін күрделі үрдіс.Оқушылардың жеке
тұлғалық қасиеттері әр қырынан анықталып, диагностика қорытындысы бойынша
жүргізілген дамыту жұмыстары оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
арттырып, дамытты. Бұл жағдайды дарынды оқушылардың олимпияда, конференция,
ғылыми жоба қорғау, сол сияқты оқушымен ұстаздың бірлескен шығармашылық
жұмыстарының, ғылыми жоба қорғау, зерттеу жұмыстарының қортындыларынан
көруге болады. Дарынды балаларды қоғамның ғылыми келешегі ретінде қарап,
танып-білу үрдісі өте ертеден басталады. Ал ХХ-шы ғасырдың басында
дарындылық пен оны зерттеу әдістеріне арналған алғашқы ғылыми еңбектер
пайда болды. Қазіргі уақытта дүниежүзілік тожірибе балалар дарындылығын
зерттеу және қолдау тәжірибесін жеткілікті мөлшерде жинақтаған. Дарынды
балалармен практикалық жұмыс көбіне "дарындылық", "дарынды бала"
ұғымдарының мазмұнын дұрыс түсінуге байланысты. "Дарындылық" термині
"дарын" сөзінен шыққан, дамудың ерекше қолайлы ішкі алғышарты дегенді
білдіреді. Әйтседе қолда бар әдебиеттердің ауқымына қарамастан, әлі күнге
дейін дарындылықтың тура анықтамасы жоқ екендігін айту керек. Әзірге
құрдастарына қарағанда, оқуға деген жоғары зеректігі, анық байқалатын
ерекше шығармашылық қабілеті бар бала дарынды бала деп саналады.
Педагогикалық энциклопедияда мынадай анықтама берілген: "Дарындылық — іс-
әрекеттің белгілі бір саласында ерекше жетістікке жетуге жағдай жасайтын,
адам қабілеті дамуының жоғарғы дәрежесі". "Дарындылық" ұғымы "қабілеттілік"
ұғымына өте жақын. Фило-софиялық энциклопедиялық сөздіктерге қабілеттілік —
тұлғаның жеке ерекшелігі, іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай іске
асырудың субъективті шарты болып табылады, — деп көрсстілген. Қабілеттілік
жеке тұлғаның білімімен, шеберлігімен, дағдысымен ғана шектелмейді. Ол,
бәрінен бұрын, кейбір іс-әрекет тәсілдері мен әдістерін жылдам, терең, әрі
берік қабылдаудан байқалады, сөйтіп оларға ие болу мүмүкіндігіне қатысты
ішкі психологиялық реттегіш болып табылады. Кеңес психологиясында
дарындылық мәселесі 40-50 жылдары қабілеттілік психологиясы ретінде
қарастырыла бастады. С.Л.Рубинштейн-нің, Б.М.Тепловтың еңбектерінде
қабілеттілік, дарындылық және талант ұғымдары бір негіз бойынша- іс-әрекет
табыстылығына қарай топтастырылған:
- қабілеттілік — (адамдардың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері) іс-
әрекетке бейімділік негізінде қаланатын, бір адамды екінші адамнан
ерекшелейтін іс-әрекет табыстылығын айқындайтын, жеке дара психологиялық
ерекшелік;
- арнайы дарындылық — іс-әрекеттің белгілі бір түрінде табысқа
жетуге мүмкіндік жасайтын, қабілеттіліктің өзіндік ерекше үйлесімі;
- жалпы дарындылық — іс-әрекеттің кең өрісіндегі қабілеттілік.
Б.М.Теплов қызметті жемісті атқару мүмкіндігін жасайтын қабілеттіліктің
өзіндік сапалы үйлесімін дарындылық деп атайды. Кейін Б. М. Теплов
дарындылық ұғымында белгілі бір іске табиғи бейімділікті қолдайды. Жалпы
қабілеті дами білген оқушы математика, физика, биология, әдебиет сабақтарын
бірдей жақсы игеріп, мектеп шеберханасы, тәжірибе алаңы, лабораториядағы
түрлі еңбек тапсырмаларын да сәтті орындап отырады. Оқушыны дамытуда ежелгі
замандардан бері математиканың алар орны ерекше. Математиканың ғылым мен
техниканың қарқынды дамуына қосар үлесі аз болған жоқ. Математика – барлық
ғылымдардың логикалық негізі, демек, математика - оқушының дұрыс ойлау
мәдениетін қалыптастырады, дамытады, оны шыңдай түседі және әлемде болып
жатқан жаңалықтарды дұрыс қабылдауға көмек береді. Математика сабағында
оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, оқушылардың шығармашылық
ізденістерін, өз бетінше жұмыс істеу белсенділіктерін арттыру барысында
теориялық білімдерін кеңейтіп, логикалық ойлау қабілеттерін дамытуға
болады. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, математиканың негізін
қалыптастыру, ұғындыру, түсініктерін тереңдетуде бастауыш сынып
мұғалімдерінің математикалық білімдері терең болуы керек. Математика пәнін
жақсы, терең білетін, күнделікті сабақтағы тақырыпты толық қамтитын, оны
оқушыға жеткізе алатын, әр түрлі деңгейдегі есептерді шығара білу іскерлігі
, оқытудың дәстүрлі және ғылыми жетілдірілген әдіс – амалдарын, құралдарын
еркін меңгеретін , оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыра отырып
дарындылығын дамутудағы іздену-зерттеу бағытындағы тапсырмалар жүйесін
ұсыну өмір талабы. Қазіргі кезде дарынды балалардың ерекшеліктері мен
бейімділігін және мінез-құлқын сипаттайтын бірнеше тізімдер бар. Мысалы,
әлемге әйгілі Б.Кларктың кітабында дәл осындай бес тізім бар. Олар баланың
ойлау, шығармашылық қабілеттерін және өнер саласындағы (ән, би, драма т.б)
қабілетін сипаттайды. Американдық психологтардың анықтамасы бойынша
шығармашылық дегеніміз – бұл, тани білу, жаңа бір нәрсені анықтауға ұмтылу
және өз тәжірибесін терең түйсіне білу қабілеті. Шығармашылық психологиялық
тұрғыдан алғанда, нәтижесінде жаңа материалдық рухани құнды дүние тудыратын
әрекет. Ал педагогикалық тұрғыдан алсақ, шығармашылық дегеніміз – адамның
белсенділігі мен өз бетінше жұмыс істеуінің жоғары түрі және ол әлеуметтік
қажеттілігі мен өзінің ерекшелігімен бағаланады. Ең бастысы, шығармашыл
тұлғада шығармашылыққа деген тұрақты қажеттілік, тұрақты сұраныс болып, өз
ісіне қанағат табу сезімі болуы қажет. Осыған орай адам идея, жаңалық аштым
деп ойлайды, ал шын мәнінде олар адамды ашады деген ғалымдардың пікірінің
дұрыстығына көз жеткізе түсеміз. Қазіргі заман талабына сай шығармашылық
қабілеттің дамуына бағытталған білім дегеніміз – аз уақыт ішінде мол идея
қорын алу емес, керісінше, жеке тұлғаның толық дамуын қамтамасыз ететін іс
Шығармашылық қабілеттің дамуы әрбір балаға қажет екендігін, әр тұлғаның
қоғам дамуында өз орны бар екендігін біле отырып, дарынды балалардың тек
өткенге емес, болашаққа да қызығушылығымен, іс-әрекеттердің жаңа тәсілдерін
көбейтуге қабілеттерімен ерекшеленетіндігін атап өту қажет. Сонымен бірге
бұл жеке тұлғалық дамудың мақсаттарына да жауап береді. Баланың
дарындылығын анықтаудың негізі мектептен басталады. Мектеп балаларымен
жұмыс істеу – ерекше маңызды педагогикалық проблема. Осыған байланысты
дарынды балалармен жұмыс істеудің төмендегідей кезеңдерін анықтауға болады:
▪ Баланың жеке ерекшелігін, дарынын зерттеу;
▪ Балалар шығармашылық өнімдерін жариялау;
▪ Игерілген нәтижелерді бақылау.
Яғни осындай жұмыс істеу бағыттары арқылы бала белгілі бір шеберлікке
жеткен соң, оның шығармашылық қабілеті дамиды, өзіндік идеясы туып, үлкен
ізденіс пайда болады. Дарынды баланың бойындағы дамыған сана белсенділігі
мен таным белсенділігі, тума қабілеті. Ол қабілет мектепте сан алуан ғылыми
салалардан білім алу арқылы және ұстаздардың көмегі арқылы ашылады және
дамиды. Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу шығармашылыққа баулуға, шәкірт
бойындағы талант көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға өз әсерін
тигізеді. “Дарындылық — адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен
жұмыс істеу арқылы қалыптасатын қасиет”. Әр баланың бойында табиғат берер
ерекше қабілеті, дарындылығы болады. Бұлақ көрсең көзін аш - дегендей,
осындай баланың бойындағы дарындылық қасиетін дамыту көбіне мұғалімдердің
кәсіби біліктілігіне байланысты екендігі айдан анық. Жаңа субъект-субъект
оқыту парадигмасымен жұмыс жасау, әр баланың бойындағы дарындылық
қасиеттерін анықтап, дамыту, мектепте өз дәрежесінде жүргізілуі керек.
Дарындылық пен қабілеттіліктің не екенін,оқушы дарындылығын анықтайтын
психодиагностикалық әдістемелердің тиімділігін, нәтижелілігін білетін
мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс істей алады. Дарынды оқушымен
жұмыстың негізгі мақсаты — олардың шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін
іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа жету- оқу бағдарламасын
тереңдетіп оқыту және оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту арқылы
жүзеге асады. Баланың дарындылығын анықтап, олармен жұмыс жасау қалай
жүзеге асырылуы керек? Ол үшін oқушының дарындылығын анықтап,дамыту үшін әр
пән мұғалімі өзінің алдына мынандай мақсаттар мен міндеттерді қоюы керек.
1. Дарынды оқушының ақыл-ойының, эмоционалдық және әлеуметтік дамуы мен
ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін ескеру;
2. Жан-жақты ақпараттандыру;
3. Коммуникативті бейімдеу;
4. Дарынды оқушының шығармашылық бағытының ашылуына, дамуына, қоршаған
ортаға өзін-өзі жарнамалауына көмек көрсету.
Осы мақсаттар мен міндеттерді орындауда мектеп ұстаздары мынандай жұмыс
түрлерін өз іс-тәжірибелерінде пайдаланса өз өнімді нәтиже алмақ.
1. Икемді және ұтқыр оқу жоспарын құру;
2. Жеке пәндерді оқытуда тәуелсіз қозғалыс жасау;
3. Дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім қабылдауына
ықпал ету;
4. Дарынды оқушының қызығушылығына байланысты оқу жоспарын құру;
Осындай жұмыс түрлерін ұйымдастыруда ұстаздар мынандай мәселелерге баса
назар аударулары керек:
1. Пән сабақтарында шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды іріктеу,
орындау, талдау жұмыстарын жүйелі жүргізуге;
2. Дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін
пайдалану көрсеткішін арнайы әдістемелер бойынша жүйелі түрде
тексеріп отыруға;
3. Сабақтан тыс мезгілде жүргізілетін жұмыстарға - пәндік олимпиада,
ғылыми конференцияға, интеллектуалдық турнирлер мен шығармашылық
байқауларға дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы жүргізуге;
4. Білім беру мекемелерінде дарынды оқушылар үшін арнайы сыныптар мен
топтар құрып, оқу бағдарламаларын жеделтетіп оқытуды ұйымдастыруға;
Ал енді бұл мақсаттармен міндетттердің нәтижесі дарынды оқушымен жұмыстағы
өткізілетін пән олимпиада жетістіктерінен байқалатыны белгілі. Ғалымдардың
айтуынша, жалпы адамның қолынан келмейтiн нәрсе жоқ. Талпынсаң вундеркинд
болу да, полиглот болу да өз қолыңда. Дарындылықты қалыптастыруға болады.
Ой еңбегiмен жиi шұғылдансаң, данышпандықтың да ауылы алыс емес. Егеменді
елімізді дүние жүзі елдерімен терезесі тең болатын дәрежеде өркендететін,
негізгі тұтқасын ұстайтын, дүние әлемін шарлайтын біздің дарынды да
қабілетті ұландарымыз екенін ұмытпайық. Олардың бойындағы дарынын қабілетін
дамыту – ұстаз, ата-ана және қоғам қауымының міндеті. Жеке тұлғаны
өздігінен білім алуға баулу – оны ғылым мен мәдениетке үйрету, білім, қарым-
қатынас ережелерін, әлеуметтік тәжірибені меңгерту. Бұл аталған мiндеттердi
iске асыру үшiн тілдік тұлғаның құндылық бағдарын қалыптастыру маңызды.
Жеке тұлғаның құндылық бағдарын қалыптастыру мемлекеттік деңгейдегі мәселе.
Жеке тұлғаның құндылық бағдары ұлттық сана, отансүйгіштік қасиеттерінсіз
іске аспайды. Құндылық бағдар дегенiмiз - бұл қазiргi уақытта жеке тұлғаның
құндылыққа бағдарланған ой-санасы, пікірі, көзқарасы, сенімі, iскерлiгi,
iшкi мүмкiндiгi. Құндылық бағдар тіл үйренушінің оқу-танымдық әрекетiне
түрткi болып, тіл үйренуіне ықпал етедi, ол оқу әрекетінiң құрамдас
бөлiктерiне тiкелей байланысты, мақсаттың орындалуын анықтайды. Құндылық
бағдар – жеке тұлғаның белгiлi бір әлеуметтiк құндылықтарды мақсат етiп
ұстауы, адамның қоршаған ортаға, құндылықтар тобына деген карым–қатынасы.
Жеке тұлғаның таңдаулары құндылық бағдарлар жүйесiне бiрiгедi. Адамның даму
үдерісі бүкіл өмір бойы тоқталмайды. Тұлғаның құндылық бағдар жүйесi
адамның өмiрлiк әлемi, әлемнiң бейнесi, әлеуметтiк ортаның iшкi
нұсқаулары, нормалары, уәждемелік қажеттiлiк өрiсi, адам белсендiлiгiнiң
негiзгi реттеушiсi болып табылады. Құндылық бағдар сананың негізін құрайды,
дүниетанымдық көзқарастарына әсер етеді, өзгермелі саяси-экономикалық
жағдайларда тұлғаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді, уәждемені реттейді,
тұлғаның іс-әрекетін бағыттап, адам өмірінің мінез-құлықтық құрамдас
бөлігін анықтайды. Осылайша, құндылық бағдар негіз құраушы, тұрақтандырушы,
реттеуші, бағыттаушы қызметтер атқарады. Құндылықтар қоғамдық қатынастарды
реттейді, оның дәстүрлері мен нормаларының қызмет етуін қамтамасыз етеді,
қоғам үшін аса үлкен маңызға ие. Құндылықтар құрамына күнделікті
қалыптасқан нормалармен бірге, ерекше жоғары мәнге ие болған талаптар да
енеді және олар әрбір мемлекет үшін маңызды. Олардың негізінде жеке
тұлғаның әлеуметтену үдерісі жүреді, оның тәлім-тәрбиесі, өмірдегі орны,
мақсаттары мен міндеттері қалыптасады. Себебі, құндылықтар әлемі – сөздің
кең мағнасында мәдениет әлемі, адамның рухани әрекетінің саласы, тұлғаның
рухани байлық өлшемін білдіріп, оның адамгершілік санасын, басымдылықтарын
анықтайды. Құндылықтар адам болмысының әр түрлі формаларына деген қатынасын
білдіретін адамзат мәдениеті болуымен ерекшеленеді. Сол кездегі оқулықтар
мен оқу құралдарының авторлары да осы пікірді қолдап отырды. Л. А. Рудин
"дарындылық" терминін қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік беретін туа біткен
ерекшеліктері деп ұғады, ал П.И.Иванов — дами келе қабілеттілікке айналатын
жаратылысында біткен ерекшелік десе, Н. Д. Левитов анатомиялық-
физиологиялық болып саналатын қабілеттіліктің табиғи қоры дейді. В. Д.
Шадриков осы ойларды ары қарай дамытып, дарындылықты қабілеттің іс-әрекетте
тұтастай байқалуы ретінде, қабілеттіктер жиынтығындағы интегралданған іс-
әрекеттің жалпы қасиеті ретінде сипаттайды. 80-жылдары орыс ғалымдары (А.
Матюшкин, Н. Шумакова) дарындылықтың теориялық тұжырымдамасын жасады, ол
бойынша дарындылықтың негізін баланың шығармашылық мүмкіндігі құрайды. А.
М. Матюшкиннің жоғары қабілетті тек интеллектуалдық қабілет деп қарамайтын
(қазіргі психологияда "дарындылық" терминін көбінесе когнитивті (танымдық)
қабілетке жатқызса, "талант" термині дамудың жалпы түрін сипаттайды)
шығармашылық дарындылық тұжырымдамасы бойынша дарындылықтың психологиялық
құрылымы шығармашылық пен адамның шығарма-шылық дамуын сипаттайтын негізгі
құрылымдық элементтермен сәйкес келеді және оған төмендегідей құрылымдық
компоненттер енеді:
- танымдық мотивацияның басылымдылығы;
шығармашылық зерттеу белсенділігі (жаңаны табу, мәселені қоя білу жөне оны
шешу);
* ерекше, қалыптан тыс шешімдерге жету мүмкіндігі;
* болжам жасау және таңдандыру мүмкіндігі;
жоғары эстетикалық, адамгершілік және интеллектуалдық
бағалауды қамтамасыз ететін, мүлтіксіз эталондарды жасау қабілеті.
Шығармашылық дарындылықтың тұжырымдамасы дарындылықты кез-келген
кәсіпте, ғылымда және өнерде шығармашылықтың жалпы алғышарты ретінде,
шығармашыл тұлғаның дамуы мен қалыптасуының алғышарты ретінде ашуға жағдай
жасайды.
Н. С. Лейтес дарынды балалар ақыл-ойының дамуын зсрттей отырып, оны
қарапайым оқушылардың жас ерекшеліктерімен салыстыра отырып, жалпы
дарындылық жалпы қабілеттіліктің жиынтығын білдіреді деген шешімге келген.
Жалпы қабілеттілік деп адамның ақыл-ой қабілеттілігі аталады (арнайы
қабілеттіліктен бөлек, мысалы, музыкаға, бейнелеу өнеріне), себебі олар іс-
әрекеттің өралуан түрлерінде кең байқалады да осы мағынада бәріне ортақ
болады.
Сондықтан автордың ойынша, ақыл-ой қабілеттілігі (немесе жай
қабілеттілік) жас нормаларынан артыкшылығы бар интеллектуалды даму деңгейі
болып сипатталады. Осы ретте Н. С. Лейтес "дарынды бала" термині жетімсіз,
өйткені мұнда туа біткен "табиғи дарын" деген мағына басым көрінеді,
дарындылықтың дамуында "анатомиялық-физиологиялық"
ерекшеліктерден гөрі онын, қалыптасуына, дамуына әлеуметтік орта көп әсер
етеді — деп атап көрсетеді. Біз негізінен осы көзқарасты басшылыққа алдық.
Шет елдерде, ең алдымен, АҚШ-та және бір қатар Еуропа елдерінде балалар
дарындылығын зерттеу қарқынды жүргізілуде.
1972-ші жылы АҚШ-тың білім беру Комитеті қазірге дейін американдық
мамандар пайдаланып жүрген дарындылықтың келесі анықтамасын жариялады:
тәжірибелі мамандардың бағасы бойынша, дарынды және талантты балалар деп
керемет қабілеттілігі арқасында төменде келтірілген іс-әрекеттердің бір
немесе бірнешеуі аясында жоғары жетістіктерге жеткендер (немесе әлеуметті
мүмкіндігі бар) саналады:
* интеллектуалды;
* академияяық;
* шыгармашылық немесе нәтижелі ойлау қабілеті;
* сухбаттасу жөне лидерлік;
* көркемөнер;
* психомоторлық.
Американдық педагог Дж. Рензулли дарындылықтың мынандай анықтамасын
ұсынады: дарындылық — үш түрлі қасиет үйлесімінің нәтижесі: орта деңгейден
асатын ақыл-ой қабілеттілігі, шығармашылық жол табу, жоғары мотивация мен
табандылық. Бұл қасиеттер естияр дарынды адамдарда байқалған. Бірақ естияр
адам дарындылығы көбіне балалық шақ тәжірибесімен байланысты (дегенмен бұл
байланыстың табиғаты осы күйгс дейін түсініксіз).
Дарындылық феноменіне қатысты қазіргі Ресей психолог-ғалымдарының
көзқарасы мынандай: "Дарындылық — басқа адамдармен салыстырғанда іс-
әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде аса жоғары (әдеттен тыс, сирек
кездесетін) жетістіктерге жету мүмкіндігін анықтайтын, жүйелі, өмір бойы
дамитын, адам психологиясының сипаты".
Дарындылық анықтамасына деген осы түрлі көзқарастардың бірқатар
айырмашылықтарға қарамастан ұқсас тұсы: бұл феноменнің негізінде адамға іс-
әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде жоғары жетістікке жетуге мүмкіндік
беретін — қабілеттілік (олардың сапалы үйлесімі) жатыр.
Бүгінгі күні психологтардың көпшілігі дарындылық дамуының деңгейі,
сапалық өзіндігі жөне сипаты — мұрагерлік (табиғи қабілет) пен бала іс-
әрекетімен байланыстырылған (ойын, оқу, еңбек) әлеуметтік ортаның күрделі
әрекеттестігінің нәтижесі екендігін мойындайды.
Сондай-ақ, жеке дарындылықтың қалыптасуы және іске асырылуы негізінде
жатқан тұлғаның өзін-өзі дамытуының психологиялық меха-низмдері мәнін де
ескермеугс болмайды. А. Шведел мен Р. Стоунбернер дарындылықты "адам-орта"
контекстінде бірте-бірте туындайтын қасиет деп түсінеді. Өкінішке орай, бұл
әрекеттестіктің өзіне-тән ерекшелігі әлі ашылмаған, ал сгср дарындылық тууы
мсн байқалуының негізі тұлға мен оны қоршаған орта арасындағы әрекеттестік
десек, онда бұл заңдылықтың дарынды балалармен жұмысқа тікелей қатысы бар
деген сөз.
Балалар дарындылығын дамытуда оның байқалу жиілігі, сонымен бірге өсу
кезеңі өте қиын мәселе болып табылады. Дарындылықтың байқалуына екі түрлі
көзқарас бар: "барлық балалар дарынды" және "дарынды балалар өте сирек
кездеседі". Психологтар мұндай жағдайда мына бағытты ұсынады: іс-әркеттің
әралуан түрлеріне байланысты әлеуетті дарындылық көптеген балаларға тән, ал
асқан дарындылықты балалардың аз бөлігі ғана көрсете алады.
Балалар өз дарынын іс-әрекеттің алуан түрлерінде немесе біреуінде ғана
көрсете алады. Тіпті іс-әрекеттің тек бір түрінде ғана дарындылық әралуан
аспектіде танылуы мүмкін. Дарындылықтың көптеген түрлері мен нысандары бар,
себебі баланың психикалық мүмкіндіктері оның жас дамуының әр түрлі
кезеңінде құбылмалы болуына, одан басқа жоғарыда көрсетілгендей, баланың
қандай ортаға түсетіндігіне байланысты.
Кез-келген дарындылық түрінің байқалмау себептері мынадай болуы мүмкін:
қажетті білімнің, шеберліктің, дағдының жетіспеушілігі, бала дамуындағы
кейбір қиындықтар (мысалы, тұтығу. жоғары әсерленгіштік, тіл табысу
өзгешелігі және т.б.), маман педагогтардың жоқтығы, дарынды балаларды
іріктеген кезде істің қандай түрінде болмасын балалардың ойдағыдай
жетістіктерге әлеуетті мүмкіндігін танып білудің орайы келмейтіндігін
ескеру қажет.
Бала өміріндегі қолайлы жағдайлардың нәтижесі болып табылатын
оқымыстылықты дарындылықтан айыру әрдайым мүмкін емес. Сондықтан ауқатты
отбасынан шыққан бала қабілеті бірдей болса да, арнайы жағдай жасалынбаған
балаға қарағанда аса жоғары жетістіктерді жиірек көрсетеді.
Дарынды балалармен жұмыс жүргізгенде баланың өсуіне қарай дарындылық
нышанының ғайып болу жағдайын ескеру қажет. Сондықтан дарынды деген мәртебе
тағуда аса сақ болу керек, себебі жеткіншектің мамандандырылған оқу орнында
білім алу кезінде жанға бататын жағдайлар туындауы мүмкін. Осыған орай,
ресейлік ғалымдар дарынды балалармен тәжірибелік жұмыс үстінде "дарынды
бала" ұғымының орнына "бала дарындылығы белгісі" деген терминді (немесе
"дарындылық белгісі бар бала" ұғымын) пайдалануды ұсынады.
Дарындылық белгілері — бұл дарынды баланың нақты іс-әрекетінде
байқалатын ерекшеліктер және ол бала іс-өрскетінің сипатын бақылау жолымен
бағалануы мүмкін.
Ғылыми әдебиеттерде дарынды балалар белгілері әртүрлі пара-метрлермен
сипатталады. Ресей психолог-ғалымдары дарындылық белгілерін түсіндіруде екі
аспекті бөліп көрсетеді; инструменталдық және мотивациялық. Біріншісі — іс-
әрекет тәсілдерін, екіншісі — баланың қандай да бір іс-әрекетке, сонымен
қатар өзінің ісіне деген қатынасын сипаттайды. Балалар дарындылығы
белгілерін талдауда американдық ғалымдар мсн тәжірибешілер дарындылықты
анықтауға мүмкіндік беретін, бір-бірімен тығыз байланыстағы үш параметрге
көп көңіл бөледі: танымның озық дамуы, психикалық дамуы, дене күші
көрсеткіштері. Дарынды бала портретін сипаттауға бірнеше тәсілді
біріктіріп, осы топтағы балаларды "қарапайым" балалардың арасынан айрықша
етіп көрсететін ерекшеліктерді топтастыруға болады. Дарындылықтың сыртқы
белгілері сан алуан. Мектепке дейінгі жаста олар сөйлеу мсн ойлау
қабілетінің жедел дамуында (өз жасымен салыстырғанда екі жасқа ілгері)
байқалады. Атап айтқанда, сөйлеу қабілетінің дамуы мынадай ерекшеліктермен
сипатталады:
* сөйлеу қабілвтінің ерте дамуы (1-1,5 жас);
* курделі синтаксистік конструкциялар бар бай сөздік қор;
* сұрақ қоя білу;
* сөздік ассоциациялардың ерекшелігі мен жылдамдыгы;
* шешендік, өзін-өзі ұстай білу;
* жылдам оқу (минутына 100-2000 сөз).
Ойлау қабілеті мынадай қасиеттермен сипатталады:
- ақыл-ой дамуының деңгейі бойынша (ең алдымен, ақыл-ой рефлексиясы
дамуының деңгейі бойынша) дарынды балалар тек өз құрдастарынан ғана емес
(шамамен екі жас), ересектерден де асып түседі;
* мәселені шешуде қалыптан тыс, ешкімге ұқсамайтын, айрықша
ойлау қабілетін танытады, жауапты жылдам табады;
* ақыл-ой операцияларын нақты және тез орындайды;
* жинақталған білімін қолдана отырып, ақпарат пен тәжірибені
топтай біледі.
Дарынды балаларды айрықша оқшауландыратын ерекшеліктер — ақыл-ой
еңбегіне бейімділік, жоғары зерттеушілік қабілеті мен танымдық мотивация,
білімді, жаңа хабарды ұдайы қабылдауға ұмтылыс, яғни танымдық қажеттілік.
Бақылау көрсеткендей, жоғары танымдық қажеттілік баланың өз талпынысымен
болады. Дарынды балалар қиын тапсырмаларды құштарлықпен оңай орындайды,
дайын жауаптарды ұнатпайды.
Дарындылық белгілерінің ең маңыздылары — оқу багдарламасын табысты
меңгеру жөне шыгармашылық қабілет. Осы ерекшеліктеріне байланысты
сұрақтардың, түсініктердің, мәселелердің, күдіктердің туындауы сияқты тағы
басқа белгілер де — дарынды бала сипаты.
Дарынды балаларға, табандылық жөне үлкен еңбск сүйгіштікпен бірге
жүретін сурет салу, музыка, техника және т.б. арнаулы сабақтармен ерте
әуестену тән.
Балалар дарындылығының психоәлеуметтік аспектілері: жақсы дамыған
әділдік сезімнен, негізінен айналасындағылармен әділ қарым-қатынасқа
бағытталған жеке құндылықтарымен, көбіне шындыққа сай келмейтін көтеріңкі
фантазиямен сипатталады; кейбір дарынды балаларға телепатия, көріпкелдік,
жақсы дамыған әзіл-оспақ сезімі тән.
Балалардың өздері сияқты дарындылықтың физикалық
сипаттамасы да әралуан. Әйтсе де оларды жоғары энергетикалық
деңгей, ақыл-ойдың, тіпті өмірлік қуаттың көтеріңкі әлеуеті, ұйқы
ұзақтығының төмендігі сипаттайды. Тұтастай алғанда, олар мықты
денсаулығымен, дене күшінің жақсы дамуымен ерекшеленеді.
Дарынды балаларға, әсіресе әлеуметтік бейімделу кезінде мінездерінің
қарама-қайшылығы тән. Үлкендер (ата-аналар, мұғалімдер) баланың сезімдік
кемеліне келу шағын дұрыс қабылдамайды, мінез-қүлығын дұрыстауға жоғары
талап қояды, дарынды балалар ең алдымен бала, содан кейін барып талант иесі
екендігін ұмытып кетеді. Бала өзінің сирек кездесетін қабілетіне байланысты
стандартты өмірлік жағдайларға әрдайым бейімделе алмайды, сол кезде дау-
жанжал туындауы мүмкін.
Жоғарыда айтылған ойларға байланысты М. Карне (АҚШ) жүйелендірген,
балалар өміріне тән, мінез-қүлық бұзылуына және әлеуметтік бейімделу
қиындықтарына әкеліп соғатын мынандай кезендерді келтіре кеткен артық
болмас:
ең алдымен, оқу жоспарының бала қабілетіне сай еместігі үшін
мектепті ұнатпау;
қиын ойындарды ұнату және құрдастары әуестенетін ойындарға
немқұрайдылық дарынды балаларды бөлектенуге мәжбүр етуі мүмкін;
дарынды балалар қалыпты талаптарды қабылдамауға бейім,
сонысымен конформизмге бейім емес;
орташа балаға қарағанда философиялық ойға шомуы жоғары
деңгейде;
дене күші, интеллектуалдық және әлеуметтік даму арасындағы
сәйкессіздік;
- жетілуге талпыну, ерте байқалатын, жетілуге деген ішкі
қажеттілігі;
қанағаттанбау сезімі, ерекше жетістіктерге сынмен қарау, оның
салдары — өзінің бірдей еместігін сезіну және өзін төмен бағалау
болуы мүмкін;
дарынды балалар алдына қол жетпес, шындыққа жанаспайтын
мақсаттарды жиі қояды, оған жету мүмкіндігі болмаса қайғыру
басталады. Бірақ, екінші жағынан қарасақ, жетіліп дамуға, биікке
талпыну — жоғары табыстарға әкелетін күш;
* жоғары сезімталдық;
үлкендердің ықыласын қажетсіну дарынды балаларды монополи-
зацияға жиі әкеліп соғады, бұл басқа балалардың ашу-ызасын
тудырады;
интеллектуалды дамуы төмен балаларға қатысты шыдамның
жетіспеушілігі.
Бұл тарауда келтірілген белгілердің барлығы әрбір дарынды балада
байқалуы міндетті емес. Дарындылық ерекшеліктері вариативті, жеке, көбіне
қарама-қайшы, себебі көп жағдайда әлеуметтік контекстке тәуелді. Сондықтан,
маман бірнеше белгісі көрінбей тұрса да, бала дарындылығын нақты байқауды
мұқият, ұзақ уақыт бойы бақылап, саралауы тиіс.
Дарындылық түрлері психология түрғысынан мына өлшемдер бойынша
анықталады:
* іс-әрекет түрі және оны қамтамасыз ететін психика өрісі;
* дарындылықтың қалыптасу дәрежесі;
* дарындылықтың айқындалу нысаны;
* іс-әрекеттің әралуан турінде дарындылықтың көріну деңгейі;
* жасының даму ерекшелігі;
Бірінші белгі бойынша баланың дарындылық түрлерін қарастырайық. Іс-
әрекеттің негізгі түрлеріне:
* практикалық,
* теориялық оқушыларга қолданылатын-оқу-танымдык,
* көркемдік-эстетикалық хореографиялық, сахналык,
* ойын,
* спорттық, сауықтыру,
* коммуникативтік,
* рухани құндылық жататыны белгілі.
Іс-әрекет түрлеріне сәйкес дарындылық мынандай түрлерге бөлінуі мүмкін:
практикалық қызметте дарындылықты кәсіпке қарай бөлуге болады; танымдық іс-
әрекетте — түрлі деңгейдегі интеллектуалды дарындылық, көркемдік-
эстетикалық іс-әрекетте — хореографиялық, сахналық, әдеби-поэтикалық,
бейнелеу, музыкалық; коммуникативті іс-әрекетте — басшы болу дарындылығы —
адамдарға қызмет көрсету.
Дарындылықтың әрбір түрі іс-әрексттің нақты түрі үшін аса маңызды
қасиетінің басым болуы мен барлық психикалық мүмкіндіктерінің бір мезгілде
қосылуымен анықталады.
Іс-әрекеттің жетекші түрі бойынша кез-келген дарындылықты анықтауда
әрбір дарындылықта іс-әрекеттің барлық түрлері байқалатын-дығын ескеру
керек. Мысалы, суретшінің немесе музыканттың іс-әрекеті анықтама бойынша
көркемдік-эстстикалық түрге жататын болса да, іс-әрекеттің танымдық,
тәжірибелік, коммуникативтік, рухани-құндылық түрлері де қолданыла бсреді.
"Дарындылықтың қалыптасу дәрежесі" өлшемі бойынша:
* өзекті дарындылық,
* әлеуетті дарындылықты деп бөлінеді.
Өзекті дарындылық — дегеніміз баланың қол жеткізген көрсеткіштері
енгізілген психологиялық мінездемесі. Олар нақты пәндік салада жас
нормасымен салыстырғанда іс-әрекеттің аса жоғары деңгейде орындалуынан
байқалады.
Өзекті дарындылықтың ерекше категориясын талантты балалар құрайды.
Талантты балалар жаңашылдық пен әлеуметтік маңыздылық талаптарына жауап
беретін іс-әрекетті орындаудың нәтижелерін көрсете алады. Талантты баланың
нақты өнімін сарапшы бағалайды (іс-әрекет саласына сәйкес жоғары білікті
маман).
Әлеуеттік дарындылық — ақыл-ой жағынан іоәрекеттің белгілі бір түрінде
аса жоғары көрсеткіштерге жетуге алғышарттары бар баланың психологиялық
мінездемесі, бірақ бала сол қасиеттерін белгілі бір себептерге байланысты
көрсете алмайды (түрлі қиындықтар, кедергілер, білікті мұғалім-мамандардың
болмауы).
Мезгіл-мезгіл жүргізілетін диагностика арқылы әлеуетті дарын-дылықты
айқындау мүмкін, себебі, әңгіме әлі қалыптаспаған қабілеттілік жағдайында
болып отыр. Олардың келешектегі дамуы туралы кейбір белгілеріне қарап шешу
мүмкіндігі бар. Әлеуетті дарындылық қолайлы жағдай жасап, тиісті білім
бергенде айқындалады.
"Айқындалу нысаны" өлшемі бойынша:
* дарындылық,
* жасырын дарындылықты — деп ажыратуға болады.
Дарындылықтың бұл түрінің маңызы жоғарыда айтылғандарға көп жерде
ұқсас. Айқын дарындылық бала іс-әрекетінде жеткілікті мөлшерде айқын
байқалады. Сондай-ақ, белгілі бір жағдайсыз-ақ байқала береді. Мұндай
жағдайда мұғалімге немесе маманға баланың дарындылығын айқындау, сөйтіп
онымен алдағы уақытта жүргізілетін жұмыс бағдарламасын дұрыс белгілеу
біршама жеңіл.
Жасырын дарындылық іс-әрекет онша анық емсс, жасырын түрде көрінеді.
Сондықтан ондай балалар дарындылығын айқындағанда және олармен жұмыс
үстінде қателіктер жіберуі мүмкін. Жасырын дарындылық іс-әрекетте айқын
корінбейтін болғандықтан "болашағы жоқ" балалар кейін жоғары нәтижелерге ие
болуы ғажап емес. Осындай қателіктерден аулақ болу үшін әдістер жиынтығын
қолданып, балалармсн дарындылық диагностикасын мезгіл-мезгіл өткізіп тұру
қажет.
"Іс-әрекеттің әралуан түрінде дарындылықтың көріну деңгейі" өлшемі
бойынша:
- жалпы немесе ақыл-ой дарындылық — арнайы дарындылық - деп
бөлінеді.
Жалпы дарындылық іс-әрекеттің әрбір түрінде немесе нысанында жалпы
кезеңдер бар болғандықтан қолданылуда. Ақыл-ой дарындылығы кез-келген істі
табысты жүзегс асыру үшін қажет.
Арнайы дарындылық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерімен байланысты.
Оларда ерекше психикалық қасиеттер (техникалық,музыкалық, бейнелеу, әдеби
поэтикалық және т.б. дарындылықтар) бәрінен артығырақ ашылады.
"Жас дамуының ерекшеліктері" өлшемі бойынша:
* ерте байқалған дарындылық;
* кеш байқалған дарындылық деп бөлуге болады.
Өмірлік тәжірибеде дарындылықтың ерте біліну жағдайлары байқалады. Бұл
психикалық даму қарқынымсн байланысты.
Ерте байқалған дарындылық мысалына "вундсркинд" — деп аталатын балалар
жатады (тура мағынада — керемет, ғажап бала). Вундеркиндтер қағида бойынша,
мектеп жасынан кейінгі немесе төменгі мектеп жасындағы балалар, іс-
әрекеттің қандай болса да бір түрінде тамаша жетістікке жетеді (музыкада,
сурет, ән салуда тағы сол сияқты). Мұндай балалар кейде ерекше ақыл-ой
қабілеттігін көрсетеді (ерте оқу, жазу, санау және т.б.). Ұлы музыканттар
өмірі дәлелдегендей, дарындылық музыкада анағүрлым ерте, ал бейнелеу
өнерінде — кештеу байқалады.
Математикалық қабілеттілік ерте байқалады. Ғылымда маңызды жетістікке
әдетте кешігіп жетеді, бұл қандай бір болмасын жаңалық ашу үшін терең де
аумақты білімді игеру қажеттілігімен байланысты.
Сонымен, бала дарындылығы бірқатар негіздер бойынша топтастырылуы
мүмкін. Бұл дарындылықтың көп өлшемді қүбылыс екендігін дәлелдейді.
Мұғалімдер мен ата-аналар үшін — бұл бала дарындылығының ерекшелігіне
тереңірек көз салу қажеттілігі мен мүмкіндігі.
Ғылыми-педагогикалық әдебиетте дарындылықты жоғарыда келтірілген
топтастырумен қатар басқа да көзқарастар бар. Шетелдік ғалымдар
дарындылықты келесі типтерге бөліп қарастырады:
* ингпеллектуалдық, оның бір түрі — академиялық, көркемөнер;
* шығармашылық (креативтілік);
* басшылық (лидерлік) немесе әлеуметтік;
* психомоторлык, немесе спорттық.
Дарындылықтың бұл типтері де, сипаттамасы туралы жоғарыда
айтылғандай, іс-әрекеттің жетекші түрлеріне сәйкес бөлінеді. Ал
шығармашылық дарындылыққа байланысты ғалымдардың креативтілікті
дарындылықтың жеке түріне жатқызу жөніндегі пікірлері сан алуан. Ғалымдар
феномен туралы арнайы айту заңды дейді, Себебі дүниеге көзқарасы ерекше,
басқаларға ұқсамайтын, ойлау қабілеті қалыптан тыс балалар бар.
Шығармашылық дарындылықтың ор түрлі варианттары көп: кез-келген іс-әрекетте
әдеттен тыс шығармашылық қабілеттерін көрсете алатын оқушылар бар, сонымен
қатар жеке бір салада ғана қалыптан тыс қабілеттілігі байқалатын оқушылар
да бар.
Енді бір ғалымдар шығармашылықты дарындылықтың дсрбес түрі ретінде
бөлудің қажеттігі жоқ, ол кез-келген еңбек түріне тән болуы мүмкін деп
ойлайды. "Шығармашылық дарындылық" — жай ғана кез-келген іс-әрекеттің
жоғары деңгейде орындалуының сипаттамасы емес, сондай-ақ оның қайта
түрлерінің, дамуының сипаттамасы. Іс-әрскетті әрдайым жеке жүзеге асырады.
Оның мақсаты мсн себебі іс-әрекеттің орындалуына әсер етеді. Дарындылық тек
жоғары деңгейдегі қабілеттілік жиыытығы ғана емес, бала мотивациясы,
әуестенуін, қызығушылығы да болады. Адам сүйіспеншілікпен жасайтын ісін
ұдайы жетілдіріп, осы іс-әрекет барысында туындаған жаңа ойларын іске
асырады. Іс-әрекеттің бала бастамасы бойынша дамуы — шығармашылық болып
саналады.
Мұндай теориялық тәсілдің маңызды тәжірибелік мәні бар, өйткені дарынды
баламен жұмыс жүргізгенде іс-әрекеттің ішкі үндестігін, жеке тұлға мен оның
рухани қалыптасуының негізін қалайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ДАРЫНДЫЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Дарынды балалардың педагогикалық психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Дарындылықтың құрылымдық жүйелер қызметі ... ... ... ... ... ...21
ІІ. ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ТАҢДАУ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1. Дарынды балаларды
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2. Дарынды оқушылардың өздігінен білім алуға, ғылыми зерттеушілік іс
әрекетке баулу туралы эксперимент жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69ПАЙДАЛАНЫЛҒА Н
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...7
1
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі
Жалпы дарындылық феноменін алғаш зерттеуден бастап-ақ ғылымда екі бір-
біріне қарама-қарсы био және социо бағыттары қалыптасқаны аян.
Дарындылықтың негізгі басымды қозғаушы күші тек қана генетикалық нышандар
болып табылады деген пікір Ф. Гальтон, Г. Айзенк еңбектерінда айқын
көрінген. Екінші бағытты ұстанған ғалымдар негізгі фактор ретінде қоршаған
ортаны қарастырған. Ал қазіргі таңда А.Т. Асмолов негіздеген ұстаным
әлдеқайда өміршең екендігін дәлелдеп отыр. Л.С. Выготскийдің теориясын
негізге алған бұл бағыт дарындылықты білімді өз бетінше игеру, ашу, жаңа
жағдайда көшіре білу, мәселені мақсатты шешу, бір сөзбен айтқанда,
интеллектуалды дарындылық ретінде зерттейді.Педагогикалық энциклопедияда:
Дарындылық дегеніміз – адамдардың қабілеттерін жете жақсы дамуының жоғары
сатысы, - деп атап көрсетіледі. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген
жақсы жетістіктерге жете алады. Дарындылық – сапалы қабілеттердің өзіндік
бірлесуі: оның арқасында іс-әрекет жақсарады.Көптеген ғылымдардың ойынша
дарындылық, қабілеттілік және талант бір ұғымды білдіреді. Балалардың
келешегі жөнінде ойланбайтын, балалардың қабілетті, дарынды, талантты
болып, болашақ қызметтерінде үлкен жетістіктерге жетуін армандайтын ата-
аналарды табу өте қиын. Бірақ сөйте тұра солардың барлығы бірдей қабілет
деген не, оны қалай дамытуға болады және бұл жұмыста жанұя қандай міндет
атқару керек дегенді біле бермейді. Қабілеттілік туа бола ма, жоқ әлде жүре
бола ма? Олар тұқым қуалай ма, жоқ па? Қабілеттілік барлық балада бірдей
дамыту мүмкін бе? Оған қалай жетуге болады? Қабілеттілік деп – белгілі бір
іс-әрекетте ең тәуір нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін адамның жеке-дара
психологиялық ерекшеліктері айтылады. Қабілеттілік жалпы ақыл қабілетті
және арнайы қабілет болып бөлінеді. Жалпы қабілет негізінен ойлауға қатысты
болып келіп, оның аңғарғыштық, ойланғыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік
т.б. қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамның өзін ой-
әрекеттерінің түрлі салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің өткен онжылдығы оның дамуының
стратегиялық бағыттарын дұрыс таңдағанымызды көрсетеді, оның ішінде
негізгісі республиканың интеллектуалды және шығар-машылық әлеуетін өсіру,
дарынды балалар мен жасөспірімдердің одан әрі дамуы үшін өркениетті елге
тән жағдайлар жасау болып табылады.
Соңғы мәліметтер бойынша шамамен мектеп жасындағы балалардың бестен
бір бөлігі дарынды балалар тобына жатуы мүмкін. Бірақ олардың
талантының дамуы үшін қажетті қолдау көрсетілмей жүр, сондықтан жалпы
балалар санының 2—5% ғана шын мәнінде дарынды бала ретінде айқындалған
(ҚР-да дарынды балаларды айқындау тұжырымдамасынан).
Жүргізілген зерттеулер нәтижесі және балалар мен оқушылар дарындылығын
ерте айқындау тәжірибесі осындай балаларды қолдап, олардың ата-анасына,
оқытушыларына психологиялық, медициналық, педагогикалық, әлеуметтік
және экономикалық көмек беретін арнаулы мемлекеттік бағдарлама жасау
қажеттігін дәлелдеп отыр.
Елімізде ұзақ уақыт бойы балалар дарындылығын зерттеу және ерекше
қабілетті балаларды оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық
мәселелерін талдаумен мардымсыз айналысқан, тіпті айналыспады десе де
болады. Бүгінгі күні өте қабілетті балаларды іріктеп, олардың дамуына
жағдай жасау — кезек күттірмейтін іс. Бала қабілеті мен дарынын толық
ашу тек бала үшін ғана емес, ең алдымен, тұтас қоғам үшін маңызды.
Белгілі психолог Н.Роджерс: "...егер қазіргі қоғамда жалпы дамудағы
болмашы өзгерістерге сындарлы қарайтын адамдар болмаса, біз мерт
боламыз, бұл шығармашылықтың жоқтығына біздің төлер құнымыз" — деп
жазады.
Қоғам қашанда шығармашыл тұлғаларға мұқтаж болғанымен, дарындылық пен
қабілеттілік психологиясын зерттеу кең өріс алған кезең ХХ-шы ғасырдың
орта шенінен басталады. Бұл мәселеге деген үлкен ықылас балалар
дарындылығы мен таланты жөніндегі Дүниежүзілік кеңестің құрылуына
байланысты туды. Оның бірінші конференциясы 1975-ші жылы Лондонда өтті.
Кеңес дарындылықтың психологиялық құрылымын зерттейтін жобалар жасайды,
дарынды балаларға білім беретін мамандар дайындайды. Қазіргі таңда
түрлі елдерде дарынды балаларға әлеуметтік, психологиялық,
педагогикалық көмек көрсетудің арнаулы бағдарламалары жасалынып,
қолданылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Дарынды балаларға арналған
мектептерді мемлекеттік қолдау және дамыту туралы" (2004 ж.) жарлығына
сәйкес ҚР Үкіметінің 2008 жылдың 24-ші наурызындағы № 256-шы қаулысы
бойынша талантты жастарды қолдау және дамыту мақсатымен "Дарын"
Республикалық ғылыми-практикалық орталығы ашылды. Аталған мәселені
шешуге арналған стратегиялық бағдарлама жасалынды.
Әлеуметтік тапсырыстың болуымен "Дарын" орталығының ұйымдастырушылық-
басқарушылық қызмет тәжірибесі білім беру мекемелерінің дарынды
балалармен мақсатты, нәтижелі жұмыс жасауына ықпал етеді. Осыған
байланысты мұғалімдер мен білім беру қызметкерлері, ата-аналар арасында
балалар дарындылығының табиғаты, оны айқындау әдістері мен дамыту
жолдары туралы ғылыми, жаңаша түсінік қалыптастыру үшін байыпты
ағартушылық жұмыс жүргізілуі тиіс.
Практикалық қызметкерлер мен ата-аналардың түсінуі қиын аталған мәселе
бойынша бір-біріне қарама-қайшы келетін тәсілдсрдің кең спектрі осы
мақсатты шешудің күрделілігін анықтайды. Сондықтан балалар
дарындылығының осы тұжырымдамасы күнделікті жұмыс үшін теориялық және
әдістемелік негіз бола алады. Осыған байланысты біз зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын: "Жоғарғы сынып оқушыларының дарындылығын
қалыптастыру" — деп тағайындадық.
Дарынды балалар мен жастарды айқындау, оқыту және дамыту
тұжырымдамасының негізіне мынандай идеялар басшылыққа алынған:
* дарынды балаларды әлеуметтік және құқықтық қорғауды
ізгілендіру және демократияландыру;
дарынды балаларды айқындау және олармен жұмыс жүргізуде
биологиялық, әлеуметтік факторларды есепке алу;
дарынды балалармен жұмыс жүргізудің үздіксіздігі мен
жүйелілігі;
республикада дарынды балалар және жастармен жұмыс жүйесін
басқаруды орталықтандыру мен өз бетінше басқарудың үйлесімді
байланысы;
дарынды балалар және жастармен жұмыс жүйесін басқарудың
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдастыру құрылымдарының бірлігі;
дарынды балалар мен жастарды іріктеу үшін диагностикалық
әдістер кешенін пайдалану;
жеке тұлғаның дарындылығы мен қалыптасу деңгейіне
балаларды оқыту мен дамытудың арнайы таңдалған бағдарламасының
сәйкестігі;
осы категорияны балалар мен оқушыларды басқару жұмысын-
дағы мемлекеттік және қоғамдық ұйымдастыру құрылымдарының
үйлесімділігі;
дарынды балалармен және оқушылармен жұмысқа мұғалімнің
арнайы дайындығы.
Балалар дарындылығы тұжырымдамасының жадығаттары осы мәселе бойынша
әдеби нұсқаларды теориялық саралау негізінде құрастырылған. Онда
дарындылықтың басты мәселелерінің теориялық негіздері: Қазақстан
Республикасындағы балалар дарындылығының анықтамасы мен белгілері, оның
түрлері, дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың жүйесі, осы жүйені
басқару мәселелері мазмұндалған.
Тұжырымдама осы салада жұмыс істейтіндердің барлығына арналған. Бұл
тұжырымдама мұғалімдер мен психолог-практиктерге, педагогикалық және
психологиялық оқу орындары аспиранттары мен студенттеріне, ата-аналарға
пайдалы болуы мүмкін. Зерттеу жұмысымызда осы тұжырымдаманы басшылыққа
алдық.
Ғылыми болжамы:
Дарынды ұстаз ғана дарынды оқушы тәрбиелейді.
- Жоғары сынып оқушыларымен арнайы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының мәдениетін игеру мақсатында шығармашылық
топтар құрылса.
- Әдістемелік жұмыстарды жүргізуде жаңа сапалық деңгей
пайдаланылса, оқушылардың дарындылық сапалары қалыптасады.
Мақсаты:
Жоғары сынып оқушыларының оқу үрдісінде өздігінен білім ала отырып,
ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысатын қабілетті интеллектуалды шығармашыл
тұлға қалыптастыру.
Міндеттері:
- әр түрлі дарындылықтың ғылыми негіздерін анықтау
(олимпиада, МАН, спорт, өнер жетістіктері т.б.);
- дарындылықтың белгілерін анықтайтын материалдарды талдау
және арнаулы тестер жүргізу, оқушыларды іріктеу;
- оқушыларды ғылыми-зерттеушілік іс-әрекетке баулу арқылы
дарындылығын қалыптастыру;
Зертгеу объектісі:
- Жоғары сынып оқушылары.
Зерттеу пәні:
- Оқушылардың дарындылығын қалыптастыратын оқу-тәрбие үрдісі;
Зерттеудің әдістемелік негіздерін жеке бастың әлеуметтік мәні мен оның
іс-әрекет жүйесіндегі даму ерекшеліктерін қарастырған Юркевич В. С, Лейтес
Н. С, Матюшкин А. М., Гильбух Ю. 3., Клименко В. В., Моляко В. А. т.б.
тұжырымдары құрайды.
Теориялық және практикалық маңызы.
Жоғары сынып оқушыларының дарындылығын қалыптастыру проблемасының
ғылыми негіздерін нақтылау теориялық қағидалардың аясын кеңейтеді,
оқушылардың дарындылығын қалыптастыруға бағытталған тұжырымдама педагогтар
үшін пайдалы болады.
Жоғары сынып оқушыларының дарындылығын қалыптастыруда әр түрлі
психологиялық бақылау арқылы жургізілген сабақтарда, тренингтік сабақтарда
қазақ балаларының дарындылығын қалыптас-тыру мүмкіндіктері анықталады.
Тренинг-сабақтар оқушының өзіндік мүмкіндігін, олардың дарындылықтарын
көрсетті. Мұндай сабақтар дарынды балалармен жұмыс істеуде олардың өзіндік
даярлануына, бағалануына және ойлау дербестігін қалыптастыруға көмектеседі.
І-бөлім. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ДАРЫНДЫЛЫҚ
ПРОБЛЕМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ
1.1. Дарынды балалардың педагогикалық психологиялық ерекшеліктері.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңына сәйкес "Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту" сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту
үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар
білікті мамандар қажет. Дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның бүгінгі
даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан, қоғамға талантты мамандар
даярлауда тиімді болса, екінші жағынан, ерекше дарынды балалардың жеке
өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Дарынды
балалардың қабілеттерін жоғарғы деңгейде қанағаттандыратындай білім беру,
көптеген өркениетті Франция, Америка, Германия, Англия, Жапония т.б.
елдерде жоғарғы деңгейде жүргізілуде және саралап оқыту принципінің
негізінде одан әрі дамытылуда. Бүгінгі таңда біздің білім беру жүйесі
ақпараттық технологияларды пайдаланып, инновациялық жаңа әдіс - тәсілдерді
негізге алып, дарынды оқушылардың қабілеттерін ашуға ерекше көңіл бөліп,
жан- жақты іске асыруда. Дарындылық жайында айтқан бірнеше ғалым
педагогтармен, ғалым психологтардың пікіріне сүйенсек: Н. Ожеговтың
сөздігінде дарындылық табиғаттан берілетін ерекше қабілет деп
түсіндіріледі. Адами ойлау, ізденімпаздық - табиғаттың адамзатқа берген
тамаша сыйы. Бұл кабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Дегенімен,
табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу, біреуге аздау, ал
үшіншілерге мүлдем жарытпай тарататыны да анық. Біз дарынды деп белгілі бір
кабілетті көпшіліктің орташа қабілетінен ерекшеленетіндерді айтып жүрміз.
Өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы ерекшеліктің одан әрі дамуына
көмектеседі немесе оны мүлдем жоқ қылады. Мәселен, саусағынан бал тамған
зергердің табиғи алмазды бриллиантқа айналдырғаны сиякты, қолайлы ахуал,
тамаша кәсіби ұстаздық кез - келген ерекше қабілетті оқушыны дарынға
айналдыра алады. Міне, осы бір айдай анық мәселеге педагогика мен
психологияда көптеген тар жол, тайғақ кешулерден өтіп, өз жолын енді
тауып келеді. Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп
қарастырып, оны белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді.
Кезінде Платонньң өзі ақындықты өнер мен білімнің арқасында емес, кұдайдың
анықтауы мен кернеген сезімнен туындайды деген болатын, ал Сократ өзінің
ерекше қасиетін түсіндіргенде маған көмекке әрдайым мейірімді перімгений
келеді деген екен. Әлбетте, дарындылықтың тұқым қуалайтындығы, ұрпақтан
ұрпаққа берілетіндігі сөзсіз. Ендеше Абайдай Ұлы тұлғаны өмірге әкелген
Құнанбайды дарын емес деп кім айтады? Канада ғалымы Д. Хебб генотиптік
интеллект деген ұғымды енгізеді. Бұл таза тұқым қуалайтын интеллект сыртқы
ортамен қарым-қатынас орната отырып, фенотиптік интеллектіні құрайды.
Соңғысының деңгейі бәрімізге белгілі тест әдісімен анықталады. Д. Хеббтің
ойынша ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің арасындағы қатынас
8:2, Мұнда 8 - тұқым қуалаушылық. 2 - сыртқы орта. Осыдан ол мынадай
қорытындыға келеді: ой - өріс дегеніміз мәдени - әлеуметтік орта мен
индивидтің тәжербиесінен пайда болатын өнім, ал осы тәжерибені
ассимиляциялап тиімді падалана білуінің 80% генотиптік құрылымға
байланысты.ХІХ-ХХ - ғасырлар тоғысында ассоциативтік психологияда
дарындылық мәселесіне функционалдық көзқарас туындады. А. Бэн, В. Вудт, Д.
Миль, Г. Циген сияқты психологтар ой-өріс дарындылығын диагностикалау үшін
бес негізгі функцияны өлшеп, зерттеу керектігін айтады. Олар: ой, зейін,
ерік, қабылдау және ұстау. Тек XX ғасыр басында ғана ғалымдар нағыз дарынды
ғылыми қызмет, ғылыми ойлаудан іздеу керектігін айта бастады. Содан әр
түрлі, өзара қарама-қайшы шиеленіскен көзқарасты жүйелей отырып, ғалымдар
дарындылықты жалпы және арнаулы деп екіге бөліп қарастыруға көшті. Неміс
ғалымы В. Штерн жалпы дарындылық - интеллектіден өзгеше, оны индивиттің өз
ойын жаңа талаптар, мақсаттар мен міндеттерді орындауға саналы түрде
бағыттай алатын қабілет деп түсіндіреді.Арнаулы дарындылык дегеніміз - бұл
белгілі бір бағытта ерекше қабілеттер таныта білуі. Мысалы қолөнер, сурет,
ақындық және т.б. Сонда көптеген бір-біріне байланыссыз арнаулы факторлар
түбінде ақыл-ой қабілетін, яғни интеллектіні құрайды.Дарындылықты немесе
ерекше кабілеттілікті балалық шақта жалпы тұрғыдан қарастырған жөн. Ал
уақыт өтуімен, тұлғаның есеюімен бұл қабілет өзінің арнаулы қырларын
көрсетеді, пәндік дәрежеге, мазмұнға ие болады деген. Біздің жаңашыл
ұстаздар жеке тұлғаның потенциялдық және шығармашылық мүмкіндіктерін ашып,
терең ұмтылуына, ізденуіне, өзінің ішкі жан дүниесін тануға жол ашып, ықпал
етуде. Білім мазмұнын жаңалау арқылы оқу - тәрбие үрдісінің сапасын
жетілдіру үшін мектептің педагогикалық-психологиялық қызметімен бірлескен
жұмыс бағдарламалары жасалып іске асырылуда.Ұстаздардың дарынды балаларға
біртұтас жүйелі және сапалы білім берудегі іс-әрекетіне психологиялық
қолдау көрсету үшін психологиялық қызмет алдына нақты кәсіби мақсат -
міндеттерді қойды.Ол мақсат - міндетерді басшылыққа ала отырып, 10 бағытта
арнайы жоспар бойынша жұмыстар жүргізіледі. Жалпы психологиялық қолдау,
бақылау, зерттеу жұмыстары көзге көрінбейтін бірнеше рет қайталап
салыстыруды, ұзақ уақытты қажет ететін күрделі үрдіс.Оқушылардың жеке
тұлғалық қасиеттері әр қырынан анықталып, диагностика қорытындысы бойынша
жүргізілген дамыту жұмыстары оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
арттырып, дамытты. Бұл жағдайды дарынды оқушылардың олимпияда, конференция,
ғылыми жоба қорғау, сол сияқты оқушымен ұстаздың бірлескен шығармашылық
жұмыстарының, ғылыми жоба қорғау, зерттеу жұмыстарының қортындыларынан
көруге болады. Дарынды балаларды қоғамның ғылыми келешегі ретінде қарап,
танып-білу үрдісі өте ертеден басталады. Ал ХХ-шы ғасырдың басында
дарындылық пен оны зерттеу әдістеріне арналған алғашқы ғылыми еңбектер
пайда болды. Қазіргі уақытта дүниежүзілік тожірибе балалар дарындылығын
зерттеу және қолдау тәжірибесін жеткілікті мөлшерде жинақтаған. Дарынды
балалармен практикалық жұмыс көбіне "дарындылық", "дарынды бала"
ұғымдарының мазмұнын дұрыс түсінуге байланысты. "Дарындылық" термині
"дарын" сөзінен шыққан, дамудың ерекше қолайлы ішкі алғышарты дегенді
білдіреді. Әйтседе қолда бар әдебиеттердің ауқымына қарамастан, әлі күнге
дейін дарындылықтың тура анықтамасы жоқ екендігін айту керек. Әзірге
құрдастарына қарағанда, оқуға деген жоғары зеректігі, анық байқалатын
ерекше шығармашылық қабілеті бар бала дарынды бала деп саналады.
Педагогикалық энциклопедияда мынадай анықтама берілген: "Дарындылық — іс-
әрекеттің белгілі бір саласында ерекше жетістікке жетуге жағдай жасайтын,
адам қабілеті дамуының жоғарғы дәрежесі". "Дарындылық" ұғымы "қабілеттілік"
ұғымына өте жақын. Фило-софиялық энциклопедиялық сөздіктерге қабілеттілік —
тұлғаның жеке ерекшелігі, іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай іске
асырудың субъективті шарты болып табылады, — деп көрсстілген. Қабілеттілік
жеке тұлғаның білімімен, шеберлігімен, дағдысымен ғана шектелмейді. Ол,
бәрінен бұрын, кейбір іс-әрекет тәсілдері мен әдістерін жылдам, терең, әрі
берік қабылдаудан байқалады, сөйтіп оларға ие болу мүмүкіндігіне қатысты
ішкі психологиялық реттегіш болып табылады. Кеңес психологиясында
дарындылық мәселесі 40-50 жылдары қабілеттілік психологиясы ретінде
қарастырыла бастады. С.Л.Рубинштейн-нің, Б.М.Тепловтың еңбектерінде
қабілеттілік, дарындылық және талант ұғымдары бір негіз бойынша- іс-әрекет
табыстылығына қарай топтастырылған:
- қабілеттілік — (адамдардың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері) іс-
әрекетке бейімділік негізінде қаланатын, бір адамды екінші адамнан
ерекшелейтін іс-әрекет табыстылығын айқындайтын, жеке дара психологиялық
ерекшелік;
- арнайы дарындылық — іс-әрекеттің белгілі бір түрінде табысқа
жетуге мүмкіндік жасайтын, қабілеттіліктің өзіндік ерекше үйлесімі;
- жалпы дарындылық — іс-әрекеттің кең өрісіндегі қабілеттілік.
Б.М.Теплов қызметті жемісті атқару мүмкіндігін жасайтын қабілеттіліктің
өзіндік сапалы үйлесімін дарындылық деп атайды. Кейін Б. М. Теплов
дарындылық ұғымында белгілі бір іске табиғи бейімділікті қолдайды. Жалпы
қабілеті дами білген оқушы математика, физика, биология, әдебиет сабақтарын
бірдей жақсы игеріп, мектеп шеберханасы, тәжірибе алаңы, лабораториядағы
түрлі еңбек тапсырмаларын да сәтті орындап отырады. Оқушыны дамытуда ежелгі
замандардан бері математиканың алар орны ерекше. Математиканың ғылым мен
техниканың қарқынды дамуына қосар үлесі аз болған жоқ. Математика – барлық
ғылымдардың логикалық негізі, демек, математика - оқушының дұрыс ойлау
мәдениетін қалыптастырады, дамытады, оны шыңдай түседі және әлемде болып
жатқан жаңалықтарды дұрыс қабылдауға көмек береді. Математика сабағында
оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, оқушылардың шығармашылық
ізденістерін, өз бетінше жұмыс істеу белсенділіктерін арттыру барысында
теориялық білімдерін кеңейтіп, логикалық ойлау қабілеттерін дамытуға
болады. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, математиканың негізін
қалыптастыру, ұғындыру, түсініктерін тереңдетуде бастауыш сынып
мұғалімдерінің математикалық білімдері терең болуы керек. Математика пәнін
жақсы, терең білетін, күнделікті сабақтағы тақырыпты толық қамтитын, оны
оқушыға жеткізе алатын, әр түрлі деңгейдегі есептерді шығара білу іскерлігі
, оқытудың дәстүрлі және ғылыми жетілдірілген әдіс – амалдарын, құралдарын
еркін меңгеретін , оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыра отырып
дарындылығын дамутудағы іздену-зерттеу бағытындағы тапсырмалар жүйесін
ұсыну өмір талабы. Қазіргі кезде дарынды балалардың ерекшеліктері мен
бейімділігін және мінез-құлқын сипаттайтын бірнеше тізімдер бар. Мысалы,
әлемге әйгілі Б.Кларктың кітабында дәл осындай бес тізім бар. Олар баланың
ойлау, шығармашылық қабілеттерін және өнер саласындағы (ән, би, драма т.б)
қабілетін сипаттайды. Американдық психологтардың анықтамасы бойынша
шығармашылық дегеніміз – бұл, тани білу, жаңа бір нәрсені анықтауға ұмтылу
және өз тәжірибесін терең түйсіне білу қабілеті. Шығармашылық психологиялық
тұрғыдан алғанда, нәтижесінде жаңа материалдық рухани құнды дүние тудыратын
әрекет. Ал педагогикалық тұрғыдан алсақ, шығармашылық дегеніміз – адамның
белсенділігі мен өз бетінше жұмыс істеуінің жоғары түрі және ол әлеуметтік
қажеттілігі мен өзінің ерекшелігімен бағаланады. Ең бастысы, шығармашыл
тұлғада шығармашылыққа деген тұрақты қажеттілік, тұрақты сұраныс болып, өз
ісіне қанағат табу сезімі болуы қажет. Осыған орай адам идея, жаңалық аштым
деп ойлайды, ал шын мәнінде олар адамды ашады деген ғалымдардың пікірінің
дұрыстығына көз жеткізе түсеміз. Қазіргі заман талабына сай шығармашылық
қабілеттің дамуына бағытталған білім дегеніміз – аз уақыт ішінде мол идея
қорын алу емес, керісінше, жеке тұлғаның толық дамуын қамтамасыз ететін іс
Шығармашылық қабілеттің дамуы әрбір балаға қажет екендігін, әр тұлғаның
қоғам дамуында өз орны бар екендігін біле отырып, дарынды балалардың тек
өткенге емес, болашаққа да қызығушылығымен, іс-әрекеттердің жаңа тәсілдерін
көбейтуге қабілеттерімен ерекшеленетіндігін атап өту қажет. Сонымен бірге
бұл жеке тұлғалық дамудың мақсаттарына да жауап береді. Баланың
дарындылығын анықтаудың негізі мектептен басталады. Мектеп балаларымен
жұмыс істеу – ерекше маңызды педагогикалық проблема. Осыған байланысты
дарынды балалармен жұмыс істеудің төмендегідей кезеңдерін анықтауға болады:
▪ Баланың жеке ерекшелігін, дарынын зерттеу;
▪ Балалар шығармашылық өнімдерін жариялау;
▪ Игерілген нәтижелерді бақылау.
Яғни осындай жұмыс істеу бағыттары арқылы бала белгілі бір шеберлікке
жеткен соң, оның шығармашылық қабілеті дамиды, өзіндік идеясы туып, үлкен
ізденіс пайда болады. Дарынды баланың бойындағы дамыған сана белсенділігі
мен таным белсенділігі, тума қабілеті. Ол қабілет мектепте сан алуан ғылыми
салалардан білім алу арқылы және ұстаздардың көмегі арқылы ашылады және
дамиды. Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу шығармашылыққа баулуға, шәкірт
бойындағы талант көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға өз әсерін
тигізеді. “Дарындылық — адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен
жұмыс істеу арқылы қалыптасатын қасиет”. Әр баланың бойында табиғат берер
ерекше қабілеті, дарындылығы болады. Бұлақ көрсең көзін аш - дегендей,
осындай баланың бойындағы дарындылық қасиетін дамыту көбіне мұғалімдердің
кәсіби біліктілігіне байланысты екендігі айдан анық. Жаңа субъект-субъект
оқыту парадигмасымен жұмыс жасау, әр баланың бойындағы дарындылық
қасиеттерін анықтап, дамыту, мектепте өз дәрежесінде жүргізілуі керек.
Дарындылық пен қабілеттіліктің не екенін,оқушы дарындылығын анықтайтын
психодиагностикалық әдістемелердің тиімділігін, нәтижелілігін білетін
мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс істей алады. Дарынды оқушымен
жұмыстың негізгі мақсаты — олардың шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін
іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа жету- оқу бағдарламасын
тереңдетіп оқыту және оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту арқылы
жүзеге асады. Баланың дарындылығын анықтап, олармен жұмыс жасау қалай
жүзеге асырылуы керек? Ол үшін oқушының дарындылығын анықтап,дамыту үшін әр
пән мұғалімі өзінің алдына мынандай мақсаттар мен міндеттерді қоюы керек.
1. Дарынды оқушының ақыл-ойының, эмоционалдық және әлеуметтік дамуы мен
ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін ескеру;
2. Жан-жақты ақпараттандыру;
3. Коммуникативті бейімдеу;
4. Дарынды оқушының шығармашылық бағытының ашылуына, дамуына, қоршаған
ортаға өзін-өзі жарнамалауына көмек көрсету.
Осы мақсаттар мен міндеттерді орындауда мектеп ұстаздары мынандай жұмыс
түрлерін өз іс-тәжірибелерінде пайдаланса өз өнімді нәтиже алмақ.
1. Икемді және ұтқыр оқу жоспарын құру;
2. Жеке пәндерді оқытуда тәуелсіз қозғалыс жасау;
3. Дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім қабылдауына
ықпал ету;
4. Дарынды оқушының қызығушылығына байланысты оқу жоспарын құру;
Осындай жұмыс түрлерін ұйымдастыруда ұстаздар мынандай мәселелерге баса
назар аударулары керек:
1. Пән сабақтарында шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды іріктеу,
орындау, талдау жұмыстарын жүйелі жүргізуге;
2. Дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін
пайдалану көрсеткішін арнайы әдістемелер бойынша жүйелі түрде
тексеріп отыруға;
3. Сабақтан тыс мезгілде жүргізілетін жұмыстарға - пәндік олимпиада,
ғылыми конференцияға, интеллектуалдық турнирлер мен шығармашылық
байқауларға дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы жүргізуге;
4. Білім беру мекемелерінде дарынды оқушылар үшін арнайы сыныптар мен
топтар құрып, оқу бағдарламаларын жеделтетіп оқытуды ұйымдастыруға;
Ал енді бұл мақсаттармен міндетттердің нәтижесі дарынды оқушымен жұмыстағы
өткізілетін пән олимпиада жетістіктерінен байқалатыны белгілі. Ғалымдардың
айтуынша, жалпы адамның қолынан келмейтiн нәрсе жоқ. Талпынсаң вундеркинд
болу да, полиглот болу да өз қолыңда. Дарындылықты қалыптастыруға болады.
Ой еңбегiмен жиi шұғылдансаң, данышпандықтың да ауылы алыс емес. Егеменді
елімізді дүние жүзі елдерімен терезесі тең болатын дәрежеде өркендететін,
негізгі тұтқасын ұстайтын, дүние әлемін шарлайтын біздің дарынды да
қабілетті ұландарымыз екенін ұмытпайық. Олардың бойындағы дарынын қабілетін
дамыту – ұстаз, ата-ана және қоғам қауымының міндеті. Жеке тұлғаны
өздігінен білім алуға баулу – оны ғылым мен мәдениетке үйрету, білім, қарым-
қатынас ережелерін, әлеуметтік тәжірибені меңгерту. Бұл аталған мiндеттердi
iске асыру үшiн тілдік тұлғаның құндылық бағдарын қалыптастыру маңызды.
Жеке тұлғаның құндылық бағдарын қалыптастыру мемлекеттік деңгейдегі мәселе.
Жеке тұлғаның құндылық бағдары ұлттық сана, отансүйгіштік қасиеттерінсіз
іске аспайды. Құндылық бағдар дегенiмiз - бұл қазiргi уақытта жеке тұлғаның
құндылыққа бағдарланған ой-санасы, пікірі, көзқарасы, сенімі, iскерлiгi,
iшкi мүмкiндiгi. Құндылық бағдар тіл үйренушінің оқу-танымдық әрекетiне
түрткi болып, тіл үйренуіне ықпал етедi, ол оқу әрекетінiң құрамдас
бөлiктерiне тiкелей байланысты, мақсаттың орындалуын анықтайды. Құндылық
бағдар – жеке тұлғаның белгiлi бір әлеуметтiк құндылықтарды мақсат етiп
ұстауы, адамның қоршаған ортаға, құндылықтар тобына деген карым–қатынасы.
Жеке тұлғаның таңдаулары құндылық бағдарлар жүйесiне бiрiгедi. Адамның даму
үдерісі бүкіл өмір бойы тоқталмайды. Тұлғаның құндылық бағдар жүйесi
адамның өмiрлiк әлемi, әлемнiң бейнесi, әлеуметтiк ортаның iшкi
нұсқаулары, нормалары, уәждемелік қажеттiлiк өрiсi, адам белсендiлiгiнiң
негiзгi реттеушiсi болып табылады. Құндылық бағдар сананың негізін құрайды,
дүниетанымдық көзқарастарына әсер етеді, өзгермелі саяси-экономикалық
жағдайларда тұлғаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді, уәждемені реттейді,
тұлғаның іс-әрекетін бағыттап, адам өмірінің мінез-құлықтық құрамдас
бөлігін анықтайды. Осылайша, құндылық бағдар негіз құраушы, тұрақтандырушы,
реттеуші, бағыттаушы қызметтер атқарады. Құндылықтар қоғамдық қатынастарды
реттейді, оның дәстүрлері мен нормаларының қызмет етуін қамтамасыз етеді,
қоғам үшін аса үлкен маңызға ие. Құндылықтар құрамына күнделікті
қалыптасқан нормалармен бірге, ерекше жоғары мәнге ие болған талаптар да
енеді және олар әрбір мемлекет үшін маңызды. Олардың негізінде жеке
тұлғаның әлеуметтену үдерісі жүреді, оның тәлім-тәрбиесі, өмірдегі орны,
мақсаттары мен міндеттері қалыптасады. Себебі, құндылықтар әлемі – сөздің
кең мағнасында мәдениет әлемі, адамның рухани әрекетінің саласы, тұлғаның
рухани байлық өлшемін білдіріп, оның адамгершілік санасын, басымдылықтарын
анықтайды. Құндылықтар адам болмысының әр түрлі формаларына деген қатынасын
білдіретін адамзат мәдениеті болуымен ерекшеленеді. Сол кездегі оқулықтар
мен оқу құралдарының авторлары да осы пікірді қолдап отырды. Л. А. Рудин
"дарындылық" терминін қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік беретін туа біткен
ерекшеліктері деп ұғады, ал П.И.Иванов — дами келе қабілеттілікке айналатын
жаратылысында біткен ерекшелік десе, Н. Д. Левитов анатомиялық-
физиологиялық болып саналатын қабілеттіліктің табиғи қоры дейді. В. Д.
Шадриков осы ойларды ары қарай дамытып, дарындылықты қабілеттің іс-әрекетте
тұтастай байқалуы ретінде, қабілеттіктер жиынтығындағы интегралданған іс-
әрекеттің жалпы қасиеті ретінде сипаттайды. 80-жылдары орыс ғалымдары (А.
Матюшкин, Н. Шумакова) дарындылықтың теориялық тұжырымдамасын жасады, ол
бойынша дарындылықтың негізін баланың шығармашылық мүмкіндігі құрайды. А.
М. Матюшкиннің жоғары қабілетті тек интеллектуалдық қабілет деп қарамайтын
(қазіргі психологияда "дарындылық" терминін көбінесе когнитивті (танымдық)
қабілетке жатқызса, "талант" термині дамудың жалпы түрін сипаттайды)
шығармашылық дарындылық тұжырымдамасы бойынша дарындылықтың психологиялық
құрылымы шығармашылық пен адамның шығарма-шылық дамуын сипаттайтын негізгі
құрылымдық элементтермен сәйкес келеді және оған төмендегідей құрылымдық
компоненттер енеді:
- танымдық мотивацияның басылымдылығы;
шығармашылық зерттеу белсенділігі (жаңаны табу, мәселені қоя білу жөне оны
шешу);
* ерекше, қалыптан тыс шешімдерге жету мүмкіндігі;
* болжам жасау және таңдандыру мүмкіндігі;
жоғары эстетикалық, адамгершілік және интеллектуалдық
бағалауды қамтамасыз ететін, мүлтіксіз эталондарды жасау қабілеті.
Шығармашылық дарындылықтың тұжырымдамасы дарындылықты кез-келген
кәсіпте, ғылымда және өнерде шығармашылықтың жалпы алғышарты ретінде,
шығармашыл тұлғаның дамуы мен қалыптасуының алғышарты ретінде ашуға жағдай
жасайды.
Н. С. Лейтес дарынды балалар ақыл-ойының дамуын зсрттей отырып, оны
қарапайым оқушылардың жас ерекшеліктерімен салыстыра отырып, жалпы
дарындылық жалпы қабілеттіліктің жиынтығын білдіреді деген шешімге келген.
Жалпы қабілеттілік деп адамның ақыл-ой қабілеттілігі аталады (арнайы
қабілеттіліктен бөлек, мысалы, музыкаға, бейнелеу өнеріне), себебі олар іс-
әрекеттің өралуан түрлерінде кең байқалады да осы мағынада бәріне ортақ
болады.
Сондықтан автордың ойынша, ақыл-ой қабілеттілігі (немесе жай
қабілеттілік) жас нормаларынан артыкшылығы бар интеллектуалды даму деңгейі
болып сипатталады. Осы ретте Н. С. Лейтес "дарынды бала" термині жетімсіз,
өйткені мұнда туа біткен "табиғи дарын" деген мағына басым көрінеді,
дарындылықтың дамуында "анатомиялық-физиологиялық"
ерекшеліктерден гөрі онын, қалыптасуына, дамуына әлеуметтік орта көп әсер
етеді — деп атап көрсетеді. Біз негізінен осы көзқарасты басшылыққа алдық.
Шет елдерде, ең алдымен, АҚШ-та және бір қатар Еуропа елдерінде балалар
дарындылығын зерттеу қарқынды жүргізілуде.
1972-ші жылы АҚШ-тың білім беру Комитеті қазірге дейін американдық
мамандар пайдаланып жүрген дарындылықтың келесі анықтамасын жариялады:
тәжірибелі мамандардың бағасы бойынша, дарынды және талантты балалар деп
керемет қабілеттілігі арқасында төменде келтірілген іс-әрекеттердің бір
немесе бірнешеуі аясында жоғары жетістіктерге жеткендер (немесе әлеуметті
мүмкіндігі бар) саналады:
* интеллектуалды;
* академияяық;
* шыгармашылық немесе нәтижелі ойлау қабілеті;
* сухбаттасу жөне лидерлік;
* көркемөнер;
* психомоторлық.
Американдық педагог Дж. Рензулли дарындылықтың мынандай анықтамасын
ұсынады: дарындылық — үш түрлі қасиет үйлесімінің нәтижесі: орта деңгейден
асатын ақыл-ой қабілеттілігі, шығармашылық жол табу, жоғары мотивация мен
табандылық. Бұл қасиеттер естияр дарынды адамдарда байқалған. Бірақ естияр
адам дарындылығы көбіне балалық шақ тәжірибесімен байланысты (дегенмен бұл
байланыстың табиғаты осы күйгс дейін түсініксіз).
Дарындылық феноменіне қатысты қазіргі Ресей психолог-ғалымдарының
көзқарасы мынандай: "Дарындылық — басқа адамдармен салыстырғанда іс-
әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде аса жоғары (әдеттен тыс, сирек
кездесетін) жетістіктерге жету мүмкіндігін анықтайтын, жүйелі, өмір бойы
дамитын, адам психологиясының сипаты".
Дарындылық анықтамасына деген осы түрлі көзқарастардың бірқатар
айырмашылықтарға қарамастан ұқсас тұсы: бұл феноменнің негізінде адамға іс-
әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде жоғары жетістікке жетуге мүмкіндік
беретін — қабілеттілік (олардың сапалы үйлесімі) жатыр.
Бүгінгі күні психологтардың көпшілігі дарындылық дамуының деңгейі,
сапалық өзіндігі жөне сипаты — мұрагерлік (табиғи қабілет) пен бала іс-
әрекетімен байланыстырылған (ойын, оқу, еңбек) әлеуметтік ортаның күрделі
әрекеттестігінің нәтижесі екендігін мойындайды.
Сондай-ақ, жеке дарындылықтың қалыптасуы және іске асырылуы негізінде
жатқан тұлғаның өзін-өзі дамытуының психологиялық меха-низмдері мәнін де
ескермеугс болмайды. А. Шведел мен Р. Стоунбернер дарындылықты "адам-орта"
контекстінде бірте-бірте туындайтын қасиет деп түсінеді. Өкінішке орай, бұл
әрекеттестіктің өзіне-тән ерекшелігі әлі ашылмаған, ал сгср дарындылық тууы
мсн байқалуының негізі тұлға мен оны қоршаған орта арасындағы әрекеттестік
десек, онда бұл заңдылықтың дарынды балалармен жұмысқа тікелей қатысы бар
деген сөз.
Балалар дарындылығын дамытуда оның байқалу жиілігі, сонымен бірге өсу
кезеңі өте қиын мәселе болып табылады. Дарындылықтың байқалуына екі түрлі
көзқарас бар: "барлық балалар дарынды" және "дарынды балалар өте сирек
кездеседі". Психологтар мұндай жағдайда мына бағытты ұсынады: іс-әркеттің
әралуан түрлеріне байланысты әлеуетті дарындылық көптеген балаларға тән, ал
асқан дарындылықты балалардың аз бөлігі ғана көрсете алады.
Балалар өз дарынын іс-әрекеттің алуан түрлерінде немесе біреуінде ғана
көрсете алады. Тіпті іс-әрекеттің тек бір түрінде ғана дарындылық әралуан
аспектіде танылуы мүмкін. Дарындылықтың көптеген түрлері мен нысандары бар,
себебі баланың психикалық мүмкіндіктері оның жас дамуының әр түрлі
кезеңінде құбылмалы болуына, одан басқа жоғарыда көрсетілгендей, баланың
қандай ортаға түсетіндігіне байланысты.
Кез-келген дарындылық түрінің байқалмау себептері мынадай болуы мүмкін:
қажетті білімнің, шеберліктің, дағдының жетіспеушілігі, бала дамуындағы
кейбір қиындықтар (мысалы, тұтығу. жоғары әсерленгіштік, тіл табысу
өзгешелігі және т.б.), маман педагогтардың жоқтығы, дарынды балаларды
іріктеген кезде істің қандай түрінде болмасын балалардың ойдағыдай
жетістіктерге әлеуетті мүмкіндігін танып білудің орайы келмейтіндігін
ескеру қажет.
Бала өміріндегі қолайлы жағдайлардың нәтижесі болып табылатын
оқымыстылықты дарындылықтан айыру әрдайым мүмкін емес. Сондықтан ауқатты
отбасынан шыққан бала қабілеті бірдей болса да, арнайы жағдай жасалынбаған
балаға қарағанда аса жоғары жетістіктерді жиірек көрсетеді.
Дарынды балалармен жұмыс жүргізгенде баланың өсуіне қарай дарындылық
нышанының ғайып болу жағдайын ескеру қажет. Сондықтан дарынды деген мәртебе
тағуда аса сақ болу керек, себебі жеткіншектің мамандандырылған оқу орнында
білім алу кезінде жанға бататын жағдайлар туындауы мүмкін. Осыған орай,
ресейлік ғалымдар дарынды балалармен тәжірибелік жұмыс үстінде "дарынды
бала" ұғымының орнына "бала дарындылығы белгісі" деген терминді (немесе
"дарындылық белгісі бар бала" ұғымын) пайдалануды ұсынады.
Дарындылық белгілері — бұл дарынды баланың нақты іс-әрекетінде
байқалатын ерекшеліктер және ол бала іс-өрскетінің сипатын бақылау жолымен
бағалануы мүмкін.
Ғылыми әдебиеттерде дарынды балалар белгілері әртүрлі пара-метрлермен
сипатталады. Ресей психолог-ғалымдары дарындылық белгілерін түсіндіруде екі
аспекті бөліп көрсетеді; инструменталдық және мотивациялық. Біріншісі — іс-
әрекет тәсілдерін, екіншісі — баланың қандай да бір іс-әрекетке, сонымен
қатар өзінің ісіне деген қатынасын сипаттайды. Балалар дарындылығы
белгілерін талдауда американдық ғалымдар мсн тәжірибешілер дарындылықты
анықтауға мүмкіндік беретін, бір-бірімен тығыз байланыстағы үш параметрге
көп көңіл бөледі: танымның озық дамуы, психикалық дамуы, дене күші
көрсеткіштері. Дарынды бала портретін сипаттауға бірнеше тәсілді
біріктіріп, осы топтағы балаларды "қарапайым" балалардың арасынан айрықша
етіп көрсететін ерекшеліктерді топтастыруға болады. Дарындылықтың сыртқы
белгілері сан алуан. Мектепке дейінгі жаста олар сөйлеу мсн ойлау
қабілетінің жедел дамуында (өз жасымен салыстырғанда екі жасқа ілгері)
байқалады. Атап айтқанда, сөйлеу қабілетінің дамуы мынадай ерекшеліктермен
сипатталады:
* сөйлеу қабілвтінің ерте дамуы (1-1,5 жас);
* курделі синтаксистік конструкциялар бар бай сөздік қор;
* сұрақ қоя білу;
* сөздік ассоциациялардың ерекшелігі мен жылдамдыгы;
* шешендік, өзін-өзі ұстай білу;
* жылдам оқу (минутына 100-2000 сөз).
Ойлау қабілеті мынадай қасиеттермен сипатталады:
- ақыл-ой дамуының деңгейі бойынша (ең алдымен, ақыл-ой рефлексиясы
дамуының деңгейі бойынша) дарынды балалар тек өз құрдастарынан ғана емес
(шамамен екі жас), ересектерден де асып түседі;
* мәселені шешуде қалыптан тыс, ешкімге ұқсамайтын, айрықша
ойлау қабілетін танытады, жауапты жылдам табады;
* ақыл-ой операцияларын нақты және тез орындайды;
* жинақталған білімін қолдана отырып, ақпарат пен тәжірибені
топтай біледі.
Дарынды балаларды айрықша оқшауландыратын ерекшеліктер — ақыл-ой
еңбегіне бейімділік, жоғары зерттеушілік қабілеті мен танымдық мотивация,
білімді, жаңа хабарды ұдайы қабылдауға ұмтылыс, яғни танымдық қажеттілік.
Бақылау көрсеткендей, жоғары танымдық қажеттілік баланың өз талпынысымен
болады. Дарынды балалар қиын тапсырмаларды құштарлықпен оңай орындайды,
дайын жауаптарды ұнатпайды.
Дарындылық белгілерінің ең маңыздылары — оқу багдарламасын табысты
меңгеру жөне шыгармашылық қабілет. Осы ерекшеліктеріне байланысты
сұрақтардың, түсініктердің, мәселелердің, күдіктердің туындауы сияқты тағы
басқа белгілер де — дарынды бала сипаты.
Дарынды балаларға, табандылық жөне үлкен еңбск сүйгіштікпен бірге
жүретін сурет салу, музыка, техника және т.б. арнаулы сабақтармен ерте
әуестену тән.
Балалар дарындылығының психоәлеуметтік аспектілері: жақсы дамыған
әділдік сезімнен, негізінен айналасындағылармен әділ қарым-қатынасқа
бағытталған жеке құндылықтарымен, көбіне шындыққа сай келмейтін көтеріңкі
фантазиямен сипатталады; кейбір дарынды балаларға телепатия, көріпкелдік,
жақсы дамыған әзіл-оспақ сезімі тән.
Балалардың өздері сияқты дарындылықтың физикалық
сипаттамасы да әралуан. Әйтсе де оларды жоғары энергетикалық
деңгей, ақыл-ойдың, тіпті өмірлік қуаттың көтеріңкі әлеуеті, ұйқы
ұзақтығының төмендігі сипаттайды. Тұтастай алғанда, олар мықты
денсаулығымен, дене күшінің жақсы дамуымен ерекшеленеді.
Дарынды балаларға, әсіресе әлеуметтік бейімделу кезінде мінездерінің
қарама-қайшылығы тән. Үлкендер (ата-аналар, мұғалімдер) баланың сезімдік
кемеліне келу шағын дұрыс қабылдамайды, мінез-қүлығын дұрыстауға жоғары
талап қояды, дарынды балалар ең алдымен бала, содан кейін барып талант иесі
екендігін ұмытып кетеді. Бала өзінің сирек кездесетін қабілетіне байланысты
стандартты өмірлік жағдайларға әрдайым бейімделе алмайды, сол кезде дау-
жанжал туындауы мүмкін.
Жоғарыда айтылған ойларға байланысты М. Карне (АҚШ) жүйелендірген,
балалар өміріне тән, мінез-қүлық бұзылуына және әлеуметтік бейімделу
қиындықтарына әкеліп соғатын мынандай кезендерді келтіре кеткен артық
болмас:
ең алдымен, оқу жоспарының бала қабілетіне сай еместігі үшін
мектепті ұнатпау;
қиын ойындарды ұнату және құрдастары әуестенетін ойындарға
немқұрайдылық дарынды балаларды бөлектенуге мәжбүр етуі мүмкін;
дарынды балалар қалыпты талаптарды қабылдамауға бейім,
сонысымен конформизмге бейім емес;
орташа балаға қарағанда философиялық ойға шомуы жоғары
деңгейде;
дене күші, интеллектуалдық және әлеуметтік даму арасындағы
сәйкессіздік;
- жетілуге талпыну, ерте байқалатын, жетілуге деген ішкі
қажеттілігі;
қанағаттанбау сезімі, ерекше жетістіктерге сынмен қарау, оның
салдары — өзінің бірдей еместігін сезіну және өзін төмен бағалау
болуы мүмкін;
дарынды балалар алдына қол жетпес, шындыққа жанаспайтын
мақсаттарды жиі қояды, оған жету мүмкіндігі болмаса қайғыру
басталады. Бірақ, екінші жағынан қарасақ, жетіліп дамуға, биікке
талпыну — жоғары табыстарға әкелетін күш;
* жоғары сезімталдық;
үлкендердің ықыласын қажетсіну дарынды балаларды монополи-
зацияға жиі әкеліп соғады, бұл басқа балалардың ашу-ызасын
тудырады;
интеллектуалды дамуы төмен балаларға қатысты шыдамның
жетіспеушілігі.
Бұл тарауда келтірілген белгілердің барлығы әрбір дарынды балада
байқалуы міндетті емес. Дарындылық ерекшеліктері вариативті, жеке, көбіне
қарама-қайшы, себебі көп жағдайда әлеуметтік контекстке тәуелді. Сондықтан,
маман бірнеше белгісі көрінбей тұрса да, бала дарындылығын нақты байқауды
мұқият, ұзақ уақыт бойы бақылап, саралауы тиіс.
Дарындылық түрлері психология түрғысынан мына өлшемдер бойынша
анықталады:
* іс-әрекет түрі және оны қамтамасыз ететін психика өрісі;
* дарындылықтың қалыптасу дәрежесі;
* дарындылықтың айқындалу нысаны;
* іс-әрекеттің әралуан турінде дарындылықтың көріну деңгейі;
* жасының даму ерекшелігі;
Бірінші белгі бойынша баланың дарындылық түрлерін қарастырайық. Іс-
әрекеттің негізгі түрлеріне:
* практикалық,
* теориялық оқушыларга қолданылатын-оқу-танымдык,
* көркемдік-эстетикалық хореографиялық, сахналык,
* ойын,
* спорттық, сауықтыру,
* коммуникативтік,
* рухани құндылық жататыны белгілі.
Іс-әрекет түрлеріне сәйкес дарындылық мынандай түрлерге бөлінуі мүмкін:
практикалық қызметте дарындылықты кәсіпке қарай бөлуге болады; танымдық іс-
әрекетте — түрлі деңгейдегі интеллектуалды дарындылық, көркемдік-
эстетикалық іс-әрекетте — хореографиялық, сахналық, әдеби-поэтикалық,
бейнелеу, музыкалық; коммуникативті іс-әрекетте — басшы болу дарындылығы —
адамдарға қызмет көрсету.
Дарындылықтың әрбір түрі іс-әрексттің нақты түрі үшін аса маңызды
қасиетінің басым болуы мен барлық психикалық мүмкіндіктерінің бір мезгілде
қосылуымен анықталады.
Іс-әрекеттің жетекші түрі бойынша кез-келген дарындылықты анықтауда
әрбір дарындылықта іс-әрекеттің барлық түрлері байқалатын-дығын ескеру
керек. Мысалы, суретшінің немесе музыканттың іс-әрекеті анықтама бойынша
көркемдік-эстстикалық түрге жататын болса да, іс-әрекеттің танымдық,
тәжірибелік, коммуникативтік, рухани-құндылық түрлері де қолданыла бсреді.
"Дарындылықтың қалыптасу дәрежесі" өлшемі бойынша:
* өзекті дарындылық,
* әлеуетті дарындылықты деп бөлінеді.
Өзекті дарындылық — дегеніміз баланың қол жеткізген көрсеткіштері
енгізілген психологиялық мінездемесі. Олар нақты пәндік салада жас
нормасымен салыстырғанда іс-әрекеттің аса жоғары деңгейде орындалуынан
байқалады.
Өзекті дарындылықтың ерекше категориясын талантты балалар құрайды.
Талантты балалар жаңашылдық пен әлеуметтік маңыздылық талаптарына жауап
беретін іс-әрекетті орындаудың нәтижелерін көрсете алады. Талантты баланың
нақты өнімін сарапшы бағалайды (іс-әрекет саласына сәйкес жоғары білікті
маман).
Әлеуеттік дарындылық — ақыл-ой жағынан іоәрекеттің белгілі бір түрінде
аса жоғары көрсеткіштерге жетуге алғышарттары бар баланың психологиялық
мінездемесі, бірақ бала сол қасиеттерін белгілі бір себептерге байланысты
көрсете алмайды (түрлі қиындықтар, кедергілер, білікті мұғалім-мамандардың
болмауы).
Мезгіл-мезгіл жүргізілетін диагностика арқылы әлеуетті дарын-дылықты
айқындау мүмкін, себебі, әңгіме әлі қалыптаспаған қабілеттілік жағдайында
болып отыр. Олардың келешектегі дамуы туралы кейбір белгілеріне қарап шешу
мүмкіндігі бар. Әлеуетті дарындылық қолайлы жағдай жасап, тиісті білім
бергенде айқындалады.
"Айқындалу нысаны" өлшемі бойынша:
* дарындылық,
* жасырын дарындылықты — деп ажыратуға болады.
Дарындылықтың бұл түрінің маңызы жоғарыда айтылғандарға көп жерде
ұқсас. Айқын дарындылық бала іс-әрекетінде жеткілікті мөлшерде айқын
байқалады. Сондай-ақ, белгілі бір жағдайсыз-ақ байқала береді. Мұндай
жағдайда мұғалімге немесе маманға баланың дарындылығын айқындау, сөйтіп
онымен алдағы уақытта жүргізілетін жұмыс бағдарламасын дұрыс белгілеу
біршама жеңіл.
Жасырын дарындылық іс-әрекет онша анық емсс, жасырын түрде көрінеді.
Сондықтан ондай балалар дарындылығын айқындағанда және олармен жұмыс
үстінде қателіктер жіберуі мүмкін. Жасырын дарындылық іс-әрекетте айқын
корінбейтін болғандықтан "болашағы жоқ" балалар кейін жоғары нәтижелерге ие
болуы ғажап емес. Осындай қателіктерден аулақ болу үшін әдістер жиынтығын
қолданып, балалармсн дарындылық диагностикасын мезгіл-мезгіл өткізіп тұру
қажет.
"Іс-әрекеттің әралуан түрінде дарындылықтың көріну деңгейі" өлшемі
бойынша:
- жалпы немесе ақыл-ой дарындылық — арнайы дарындылық - деп
бөлінеді.
Жалпы дарындылық іс-әрекеттің әрбір түрінде немесе нысанында жалпы
кезеңдер бар болғандықтан қолданылуда. Ақыл-ой дарындылығы кез-келген істі
табысты жүзегс асыру үшін қажет.
Арнайы дарындылық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерімен байланысты.
Оларда ерекше психикалық қасиеттер (техникалық,музыкалық, бейнелеу, әдеби
поэтикалық және т.б. дарындылықтар) бәрінен артығырақ ашылады.
"Жас дамуының ерекшеліктері" өлшемі бойынша:
* ерте байқалған дарындылық;
* кеш байқалған дарындылық деп бөлуге болады.
Өмірлік тәжірибеде дарындылықтың ерте біліну жағдайлары байқалады. Бұл
психикалық даму қарқынымсн байланысты.
Ерте байқалған дарындылық мысалына "вундсркинд" — деп аталатын балалар
жатады (тура мағынада — керемет, ғажап бала). Вундеркиндтер қағида бойынша,
мектеп жасынан кейінгі немесе төменгі мектеп жасындағы балалар, іс-
әрекеттің қандай болса да бір түрінде тамаша жетістікке жетеді (музыкада,
сурет, ән салуда тағы сол сияқты). Мұндай балалар кейде ерекше ақыл-ой
қабілеттігін көрсетеді (ерте оқу, жазу, санау және т.б.). Ұлы музыканттар
өмірі дәлелдегендей, дарындылық музыкада анағүрлым ерте, ал бейнелеу
өнерінде — кештеу байқалады.
Математикалық қабілеттілік ерте байқалады. Ғылымда маңызды жетістікке
әдетте кешігіп жетеді, бұл қандай бір болмасын жаңалық ашу үшін терең де
аумақты білімді игеру қажеттілігімен байланысты.
Сонымен, бала дарындылығы бірқатар негіздер бойынша топтастырылуы
мүмкін. Бұл дарындылықтың көп өлшемді қүбылыс екендігін дәлелдейді.
Мұғалімдер мен ата-аналар үшін — бұл бала дарындылығының ерекшелігіне
тереңірек көз салу қажеттілігі мен мүмкіндігі.
Ғылыми-педагогикалық әдебиетте дарындылықты жоғарыда келтірілген
топтастырумен қатар басқа да көзқарастар бар. Шетелдік ғалымдар
дарындылықты келесі типтерге бөліп қарастырады:
* ингпеллектуалдық, оның бір түрі — академиялық, көркемөнер;
* шығармашылық (креативтілік);
* басшылық (лидерлік) немесе әлеуметтік;
* психомоторлык, немесе спорттық.
Дарындылықтың бұл типтері де, сипаттамасы туралы жоғарыда
айтылғандай, іс-әрекеттің жетекші түрлеріне сәйкес бөлінеді. Ал
шығармашылық дарындылыққа байланысты ғалымдардың креативтілікті
дарындылықтың жеке түріне жатқызу жөніндегі пікірлері сан алуан. Ғалымдар
феномен туралы арнайы айту заңды дейді, Себебі дүниеге көзқарасы ерекше,
басқаларға ұқсамайтын, ойлау қабілеті қалыптан тыс балалар бар.
Шығармашылық дарындылықтың ор түрлі варианттары көп: кез-келген іс-әрекетте
әдеттен тыс шығармашылық қабілеттерін көрсете алатын оқушылар бар, сонымен
қатар жеке бір салада ғана қалыптан тыс қабілеттілігі байқалатын оқушылар
да бар.
Енді бір ғалымдар шығармашылықты дарындылықтың дсрбес түрі ретінде
бөлудің қажеттігі жоқ, ол кез-келген еңбек түріне тән болуы мүмкін деп
ойлайды. "Шығармашылық дарындылық" — жай ғана кез-келген іс-әрекеттің
жоғары деңгейде орындалуының сипаттамасы емес, сондай-ақ оның қайта
түрлерінің, дамуының сипаттамасы. Іс-әрскетті әрдайым жеке жүзеге асырады.
Оның мақсаты мсн себебі іс-әрекеттің орындалуына әсер етеді. Дарындылық тек
жоғары деңгейдегі қабілеттілік жиыытығы ғана емес, бала мотивациясы,
әуестенуін, қызығушылығы да болады. Адам сүйіспеншілікпен жасайтын ісін
ұдайы жетілдіріп, осы іс-әрекет барысында туындаған жаңа ойларын іске
асырады. Іс-әрекеттің бала бастамасы бойынша дамуы — шығармашылық болып
саналады.
Мұндай теориялық тәсілдің маңызды тәжірибелік мәні бар, өйткені дарынды
баламен жұмыс жүргізгенде іс-әрекеттің ішкі үндестігін, жеке тұлға мен оның
рухани қалыптасуының негізін қалайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz