Тергеу әрекетін жүргізу кезіндегі материалдарды табу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2.ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІН ЖҮРГІЗУ КЕЗІНДЕГІ МАТЕРИАЛДАРДЫ ТАБУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Тергеу жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде материалдарды табу, бекіту және алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
1. ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2.ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІН ЖҮРГІЗУ КЕЗІНДЕГІ МАТЕРИАЛДАРДЫ ТАБУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Тергеу жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде материалдарды табу, бекіту және алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қылмысты ашу және тергеу үстінде жүргізілетін тергеу әрекеттері әрине, заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі керек. Бірақ, тергеу онымен ғана шектелмейді. Қылмысты ашу жөнінде өте күрделі жұмыстардың бірі болғандықтан тергеу үстінде заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі керек. Дегенмен, оның белгілі бір реті, тртібі жнее кезеңі қатаң сақталуы тиіс. Мұндай жағдайда да арнайы бір тәсілдер және әдістер қолданылуы мүмкін. Тергеу, жалпы алғанда екі жақтың – тергеуші мен қылмыскердің бір-біріне қарсы жүргізілетін қимыл-әрекеттерімен сипатталады. Бұл «күрес» үстінде екі жақ та өзіне ыңғайлы айла-тәсілдер пайдаланады. Тергеушінің қолданылатын айла-тәсілдерінің бәрі белгілі бір ситуациялық жағдайлардан туындайды да, оның бәрінің бірдей заңда көрсетуі мүмкін емес. Тергеу үстінде қолданылатын осындай әдістерді бір жүйеге келтіріп, тергеу практикасына ұсыну – криминалистік тактиканың міндеті. Тактикалық тәсіл-әдістер норматиті, яғни заңда көрсетілген ережелерді туындаған жағдайға бейімдеп, нақтылайды.
Құқық қорғау органдарының криминалистикалық тәсілдерді біліп, оларды шебер пайдалануы осы органдардың қылмысқа қарсы күрес жұмыстарынының іскерлігін және нәтижелілігін арттырады.
1998 жылдың қаңтар айының бірінші жұлдызынан бастап Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексі өзінің заңды күшіне енді. Жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексін қабылдауға арқау болып, негіз берген – Қазақстан Республикасының Конституциясындағы елімізді құқылық реформалаудың Мемлекеттік бағдарламасындағы «Қазақстан – 2030» атты елбасының Қазақстан халқына арнаған жолдауындағы егемендік, демократиялық, құқықтық мемлекеттің идеялары мен қағидалары. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел ретінде халықаралық қауымдастың мүшесі болғандықтан басқа шет елдермен, оның ішінде бұрынғы Кеңес одағынан бөлініп шыққан. Тәуелсіз мемлекеттер достастығына кіретін елдермен де бірігіп қылмыстықпен күресу мақсатында өзара байланысып әрекеттенуі үшін жаңа, осы жағдайлар ойластырған.
Құқық қорғау, оның ішінде тергеу органдарының қылмысқа қарсы жүргізілетін жұмыстарының пәрмендігі мен нәтижлілігі қылмысты ашуға, оны дәлелдеуге химияның, медицинаның, физиканың, ғылыми-техниканың басқа да ғылымдар саласының жетістіктерін кең түрде пайдаланумен тікелей байланысты.
Құқық қорғау органдарының криминалистикалық тәсілдерді біліп, оларды шебер пайдалануы осы органдардың қылмысқа қарсы күрес жұмыстарынының іскерлігін және нәтижелілігін арттырады.
1998 жылдың қаңтар айының бірінші жұлдызынан бастап Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексі өзінің заңды күшіне енді. Жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексін қабылдауға арқау болып, негіз берген – Қазақстан Республикасының Конституциясындағы елімізді құқылық реформалаудың Мемлекеттік бағдарламасындағы «Қазақстан – 2030» атты елбасының Қазақстан халқына арнаған жолдауындағы егемендік, демократиялық, құқықтық мемлекеттің идеялары мен қағидалары. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел ретінде халықаралық қауымдастың мүшесі болғандықтан басқа шет елдермен, оның ішінде бұрынғы Кеңес одағынан бөлініп шыққан. Тәуелсіз мемлекеттер достастығына кіретін елдермен де бірігіп қылмыстықпен күресу мақсатында өзара байланысып әрекеттенуі үшін жаңа, осы жағдайлар ойластырған.
Құқық қорғау, оның ішінде тергеу органдарының қылмысқа қарсы жүргізілетін жұмыстарының пәрмендігі мен нәтижлілігі қылмысты ашуға, оны дәлелдеуге химияның, медицинаның, физиканың, ғылыми-техниканың басқа да ғылымдар саласының жетістіктерін кең түрде пайдаланумен тікелей байланысты.
1. Жогин Н.В., Фаткуллин Ф.Н. Предварительное следствие. М., 1965.
2. Мартынчик Е.Г., Милушев Д.В. Предварительное производство в социалистическом уголовном процессе. Кишинев, 1986.
3. Дубинский А.Я. Производство предварительного расселедования органами внутренных дел. Киев, 1987.
4. Колосов Л., Чуркин А. Практика применения протокольной формы до судебной подготовки материалав // Сов. Юстиция, 1988.
5. Ефамичев С.П. Предварительное расследование и его роль в реализации уголовной ответственности: Автореф. дисс. д.ю.н., Л. 1987.
6. Ефанова В.А. Возбуждение уголовного дела судом. — Воронеж, 1988.
7. Финько ВД. Проблемы совершенствования дейтельности органов до знания // Актуальные проблемы совершенствования юридической науки на этапе развитого социализма. - Харьков, 1985.
8. Учебник уголовного процесса / Отв ред. А.С. Кобликов. М, 1995.
9. Уголовного процесс / под ред. В.П. Божьева. М., 1989.
10. Мачковский Г.И. О сущности до знания и органа дознания // Проблемы предварительного следствия и до знаним: Сб. науч. тр. М., 1987.
11. Петуховский А.А. Направление уголовных дел на дополнительное расследование и проблемы повышения качества дознания и пред-варительного следствия. М., 1990.
12. Громов В.И. Методика расследования преступлений. - М.. 1930.
13. Крыленко Н.В. Юрминимум. - М, 1935.
14. Дубинский А.Я. Исполнение процессуальных решений следователя. Правовые и организационные проблемы. Киев, 1984.
15. Викторов Б.А. Общие условия предварительного расследования. -М., 1971.
16. Алауханов Е., Оразәлиев М. Айып тағу және айыптау қорытындысын түзу. Алматы, Нұрлы әлем, 2003.
17. Быков В.М., Гришин Ю.А. Обвинительное заключение по групповому уголовному делу; Лекция. Ташкент, 1988.
18. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы: Баспа, 1998.
19. Президент Казахстана выступает за усиление судебно-правовой реформы // Панорама, 1999. 19 марта.
20. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі он үшінші шақырылымының ІІ сессиясында қабылданған. 1994 жылғы 27 желтоқсан. Алматы. 1995.
2. Мартынчик Е.Г., Милушев Д.В. Предварительное производство в социалистическом уголовном процессе. Кишинев, 1986.
3. Дубинский А.Я. Производство предварительного расселедования органами внутренных дел. Киев, 1987.
4. Колосов Л., Чуркин А. Практика применения протокольной формы до судебной подготовки материалав // Сов. Юстиция, 1988.
5. Ефамичев С.П. Предварительное расследование и его роль в реализации уголовной ответственности: Автореф. дисс. д.ю.н., Л. 1987.
6. Ефанова В.А. Возбуждение уголовного дела судом. — Воронеж, 1988.
7. Финько ВД. Проблемы совершенствования дейтельности органов до знания // Актуальные проблемы совершенствования юридической науки на этапе развитого социализма. - Харьков, 1985.
8. Учебник уголовного процесса / Отв ред. А.С. Кобликов. М, 1995.
9. Уголовного процесс / под ред. В.П. Божьева. М., 1989.
10. Мачковский Г.И. О сущности до знания и органа дознания // Проблемы предварительного следствия и до знаним: Сб. науч. тр. М., 1987.
11. Петуховский А.А. Направление уголовных дел на дополнительное расследование и проблемы повышения качества дознания и пред-варительного следствия. М., 1990.
12. Громов В.И. Методика расследования преступлений. - М.. 1930.
13. Крыленко Н.В. Юрминимум. - М, 1935.
14. Дубинский А.Я. Исполнение процессуальных решений следователя. Правовые и организационные проблемы. Киев, 1984.
15. Викторов Б.А. Общие условия предварительного расследования. -М., 1971.
16. Алауханов Е., Оразәлиев М. Айып тағу және айыптау қорытындысын түзу. Алматы, Нұрлы әлем, 2003.
17. Быков В.М., Гришин Ю.А. Обвинительное заключение по групповому уголовному делу; Лекция. Ташкент, 1988.
18. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы: Баспа, 1998.
19. Президент Казахстана выступает за усиление судебно-правовой реформы // Панорама, 1999. 19 марта.
20. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі он үшінші шақырылымының ІІ сессиясында қабылданған. 1994 жылғы 27 желтоқсан. Алматы. 1995.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...6
2.ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІН ЖҮРГІЗУ КЕЗІНДЕГІ МАТЕРИАЛДАРДЫ ТАБУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Тергеу жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде материалдарды табу, бекіту және алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 33
КІРІСПЕ
Қылмысты ашу және тергеу үстінде жүргізілетін тергеу әрекеттері әрине, заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі керек. Бірақ, тергеу онымен ғана шектелмейді. Қылмысты ашу жөнінде өте күрделі жұмыстардың бірі болғандықтан тергеу үстінде заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі керек. Дегенмен, оның белгілі бір реті, тртібі жнее кезеңі қатаң сақталуы тиіс. Мұндай жағдайда да арнайы бір тәсілдер және әдістер қолданылуы мүмкін. Тергеу, жалпы алғанда екі жақтың - тергеуші мен қылмыскердің бір-біріне қарсы жүргізілетін қимыл-әрекеттерімен сипатталады. Бұл күрес үстінде екі жақ та өзіне ыңғайлы айла-тәсілдер пайдаланады. Тергеушінің қолданылатын айла-тәсілдерінің бәрі белгілі бір ситуациялық жағдайлардан туындайды да, оның бәрінің бірдей заңда көрсетуі мүмкін емес. Тергеу үстінде қолданылатын осындай әдістерді бір жүйеге келтіріп, тергеу практикасына ұсыну - криминалистік тактиканың міндеті. Тактикалық тәсіл-әдістер норматиті, яғни заңда көрсетілген ережелерді туындаған жағдайға бейімдеп, нақтылайды.
Құқық қорғау органдарының криминалистикалық тәсілдерді біліп, оларды шебер пайдалануы осы органдардың қылмысқа қарсы күрес жұмыстарынының іскерлігін және нәтижелілігін арттырады.
1998 жылдың қаңтар айының бірінші жұлдызынан бастап Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексі өзінің заңды күшіне енді. Жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексін қабылдауға арқау болып, негіз берген - Қазақстан Республикасының Конституциясындағы елімізді құқылық реформалаудың Мемлекеттік бағдарламасындағы Қазақстан - 2030 атты елбасының Қазақстан халқына арнаған жолдауындағы егемендік, демократиялық, құқықтық мемлекеттің идеялары мен қағидалары. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел ретінде халықаралық қауымдастың мүшесі болғандықтан басқа шет елдермен, оның ішінде бұрынғы Кеңес одағынан бөлініп шыққан. Тәуелсіз мемлекеттер достастығына кіретін елдермен де бірігіп қылмыстықпен күресу мақсатында өзара байланысып әрекеттенуі үшін жаңа, осы жағдайлар ойластырған.
Құқық қорғау, оның ішінде тергеу органдарының қылмысқа қарсы жүргізілетін жұмыстарының пәрмендігі мен нәтижлілігі қылмысты ашуға, оны дәлелдеуге химияның, медицинаның, физиканың, ғылыми-техниканың басқа да ғылымдар саласының жетістіктерін кең түрде пайдаланумен тікелей байланысты.
Әртүрлі материалдарды, заттар мен бұйымдарды, бояуларды, жеке заттарды зерттеу сараптамасын кейінгі оқу әдебиетінде және сараптамалық практикада криминалистік сараптама қатарына жатқызылады.
Тергеу ісін жеделдету мақсатында іске байланысты сараптама белгілеу жоспарлануы, сараптаманы тағайындап өткізуге әзірлік шаралары қылмысты тергеу жөніндегі жалпы жоспардың құрамына енгізілуі тиіс.
Сот сараптамасының қажеттігі қазіргі кезде өсуімен сараптама түрлерінің кеңейуіне байланысты өмірдің талабы болып отыр.
Міне, осыған қарай арнайы білімдерді бар мамандардан сараптама, оның шешілетін жолдарын ізқдестіру жайлы сұраныс көбеюіне байланысты, сараптама түрлерінің бір маманның әр-түрлі сараптамаға бір көмегі тие бермейтінін өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Тергеушілер мен жедел іздестіру қызметкерлерінің адам өмірі, зорлық-зомбылық, қарақшылық жайлы қылмысқа сараптама тағайындау кезіндегі шығарған қаулысындағы сарапшының алдына қойылған сұрақтары, сараптаманың атына сәйкес келмей жататындығы көңіліме ауыр ой әкеледі. Тергеушілер суық қару қолданылған қылмыстарға байланысты тролосологиялық немесе сот. медициналық сараптама, жәбірленушінің киген киіміне немесе денесіне суық қарумен зақым келтірілген бе деген сұраққа байланысты сараптама тағайындап жатады. Шындығында да, тросологиялық немесе сот медициналық сараптамалардың қорытындылары бұл жағдайдың толық шешімін таба алмайды. Бұл сұрақтың шешімін тросолог, дәрігер, биолог, қылшықтарды зерттейтін сарапшылардың көмегімен табуға болады. Кешенді шешім шығару, көптеген сарапшыларға зерттелетін заттардағы керек ақпараттарды толығымен тергеушілердің қамтамасыз етуі тиіс.
Сараптама тағайындау жайлы қаулы шығарудағы зерттеудің қорытындысы көрсетіп отырғандай, кешенді зерттеулер қазір өте аз қолдануда. Әдетте, тергеушілер кешенді сараптаманың орнына сараптаманың бір түрін тағайындап қана шектеліп жатады. Яғни, зерттеу барысындағы табылатын белгілер криминалистикалық тұрғыда төтенше қиындыққа әкеп соқтырады.
Маман криминалистер оқиға болған жерді қарап болғаннан соң, тергеушіге іздеу кестесін толтыруға көмектеседі. Олар мына бөлімдерден тұрады: қылмыска жайлы ақпараттар, қылмыстың құралы, қолданылған көлік құралы туралы және оқиға болған жерден табылған айғақтық заттар жайлы, сараптаманың даму барысында іздердің немесе айғақтық заттардың алғашқы зерттеуге түскен кезінде-ақ сарапшылардың олардан аса қымбатты ақпараттарды алып, тергеу орнына беруге мүмкіндіктері бар.
Сараптама тағайындау кезінде салыстырмалық зерттеу үшін, қажетті үлгі ретіндегі обьектілерді дұрыс таңдау маңызды орын алады. Салыстырмалық зерттеу үшін, қажетті үлгілер сараптама жүргізу кезінде қолданылатын обьектілердің өз алдына жеке түрі болып табылады.
Тергеу барысында қажетті үлгілер қарау, тіктеу, алу сияқты тергеу әрекеттерін жүргізгенде алынуы мүмкін. Үлгілер сезіктіден, айыпталушыдан, жәбірленушіден және куәдан алынуы мүмкін. Іске қатысы жоқ тұлғадан үлгі алу қажет болса, онда алдымен куә ретінде жауап алу керек. Содан кейін ғана сараптамаға қажетті үлгіні алуға болады.
1. ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы
Қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстар орын алған жағдайларда оларды ашу, тергеу жүргізу және қылмыстық істі сотта қарау қажеттілігі туындайды. Мұндай жағдайда тергеу, прокуратура, сот сияқты құқық қорғау органдарының қылмыстық іске байланысты мемлекеттік қызметтері жүргізіледі және тек осы салада ғана орын алатын қоғамдық қатынастар туындайды. Бұл қоғамдық қатынастардың құқықтың өзге салаларымен реттелетін қоғамдық қатынастардан айырмашылығы, ол қоғамдық өмірдің әр алуандығынан туындайтын, соның бірі ретінде біздің қоғамымызда қылмыстылықтың әлі де сақталып отыруына байланысты оларды тергеу және әділ сот қызметін қолдану барысында туындайтын ерекше қоғамдық қатынастар пайда болатындығында.
Әдетте қылмысты әрекеттер орын алғанда олар тек бір мемлекеттік органның қарауында болмай, бір неше мемлекеттік органдадың қолынан өтеді. Қылмыстық істің мемлекеттік органдардың мұндай тізбекті қызметтерінен өтуі, ол алдыменен тергеу жүргізілуі, соған орай тергеумен айналысатын органдардың осы іспен айналысуы, мұнан кейін қылмыстық істе заңдылықтың сақталғандығын қадағалау үшін прокуратура органының істі өз қолына алуы, тергеу әрекеттері аяқталғаннан кейін істі сотта қарау, сотталушы айыпты деп танылған жағдайда жаза тағайындалып, соған байланысты жаза атқарушы органдардың қызметінен көрінеді. Бұл тізбекті қызметтердің ішінен жаза атқару органдарының қызметін қоспағанда, алдыңғылары қылмыстық іс жүргізуді және және осы саладағы мемлекеттік қызметті білдіреді. Бұл қызмет қылмыстық іс жүргізк кодексі деп аталатын арнайы заң негізінде іске асырылып, құқық жүйесінде жеке құқық саласы болып табылады.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығы дегеніміз тергеу, прокуратура, сот органдарының қоғамдық мүдделерді қылмыстық әрекеттерден қорғау және қылмыстық іс бойынша адамның кінәсі бар немесе жоқ екендігін анықтау бағытында жеке адамдарды да қатыстыра отырып жүргізілетін қызметтер барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығы болып табылады.
Жоғарыда келтіріп отырған анықтама бойынша қылмытсық іс жүргізуге тек мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары ғана емес, сонымен қатар жеке адамдар да қатысатындығын байқауға болады. Бұл жеке адамдардың жәбірленуші, күдікті, айыпкер, адвокат сияқты бір тобы қылмыстық іске мүдделілік білдіре отырып қатысса, ал сарпшы, маман, аудармашы сияқты келесі тобы мүдделілік байқатпайды.
Қылмыстық іс жүргізу қызметі тек айыптау бағытында жүргізілетін қызмет деп түсінуге болмайды, себебі зиянды оқиға орын алуына байланысты қылмыстық іс қозғалғанмен, бірақ тергеу немесе істі сотта қарау барысында күдікті немесе сотталушы деп танылып отырған адамда кінә жоқ екендігі анықталса, онда қылмыстық іс қай сатыда болмасын қысқартылуы керек.
Жоғарыда берілген анықтама бойынша қылмыстық істі жүргізу - бұл тек мемлекеттік қызмет түрі ғана емес, ол қоғамдық қатынастардың жиынтығын білдіреді. Бұл қоғамдық қатынастар қоғамның басқа саласында кездеспейтін, тек қылмыстың жасалуына байланысты оны тергеу, істі сотта қарау, заң көмегін беру сияқты қызметтерді атқару кезінде туындайтын жауап алу, тінту өткізу, уақиға болған жерді қарау, істі аппеляциялық сатыда қарау сияқты т.б. тергеу және сот, сонымен қатар өзге де қатысушылардың әрекеттерінен немесе құқықтық қатынастарынан тұрады. Қылмыстық іс жүргізуге әр түрлі субъектілер қатысады, яғни құқық қорғау органдарының лауазымды адамдарының (мысалы тергеу және қадағалау органдарының араларында) және лауазымды адамдар мен жай азаматтардың (мысалы тергеуші мен жәбірленушінің, куәлардың) араларында туындайтын қатынастар осы құқық саласымен реттелуге жататын қоғамдық қатынастарды білдіріп ғана қоймайды, ол сонымен қатар осы құқық субъектілерінің араларындағы құқықтық қатынстарды да білдіре алады. Бұл қылмыстық іс жүргізу субъектілерінің көптілігіне байланысты. Мысалы қылмыстық құқықтық қатынастың субъектілері мемлекет және қылмыс жасаған адам болып саналса, ал қылмыстық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері тергеу, сот, прокуратура органдары, қылмыс жасады деп тергеуге алынған адам, оның қорғаушысы, куә мен жәбірленуші және т.б. қатысушылар бола алады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі туралы сөз қозғағанда қылмыстық сот ісін жүргізу (уголовное судопроизводство), сот төрелігі, қылмыстық процесс деген ұғымдарды қолданатын кездер болады.
Қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық сот ісін жүргізу ұғымдарын бір ұғым ретінде бағалайтын да пікірді кездестіруге болады. Мұндай пікірді келтіруші зерттеушілердің пікірінше қылмыстық іс жүргізу алдын ала тергеу органдарының қызметімен аяқталмай, істің сотта қаралып, шешілетіндігіне немесе қылмыстық іске соңғы нүкте сотта қойылатындығына байланысты.
Қылмыстық сот ісін жүргізу ұғымына тар және кең талқылау беруге болады. Нақты мағынада қылмыстық іс бойынша бірнеше органдар айналысып, олар өздерінің заңда белгіленген міндеттерін орындайды және сот өндірісі және сотқа дейінгі өндіріс деген сатыларға бөлініп, тергеу әрекеттері, қылмыстық іс бойынша қадағалау қызметі, сот талқылауы деп атала отырып, әр органның қызметінің ерекшелігін, жекешелігін білдіреді. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық сот ісін жүргізу ұғымы өзге құқық қорғау органдарының қызметін қамтымайды.
Кең мағынада бұрынғы уақыттардан қалыптасқан дәстүр бойынша өзге құқық қорғау органдарының қызметін сот қызметімен байланыстыра және соңғы саты сот қызметі екендігін ескере отырып, сот қызметін қолдану қалыптасқан. Соның негізінде сот психологиясы, сот медицинасы, сот статистикасы, сот экспертологиясы деген сияқты атаулар өмір сүрді. Шын мәнінде жоғарыда келтірілген ұғымдар тек сот қызметін ғана қамтымай, өзге мемлекеттік органдардың да қызметтерін қатитын.
Қылмыстық іс жүргізу және сот төрелігі ұғымдарының араларында елеулі айырмашылық бар екендігін бірден аңғаруға болады, себебі біріншіден, қылмыстық іс сотта қаралғанда соттар айыптаушы және ақтаушы тараптың бірінің мүддесін көздемей, екі тараптың келтірген деректерін қамтып және бейтарап бағыт ұстана отырып, өз құқықтық сауаттылығы деңгейінде барынша әділ шешім, үкім шығаруы тиіс. Екіншіден сот қызметі тек қылмыстық істерді ғана қарап қоймайды, ол сонымен қатар азаматтық, әкімшілік істерді де қарап, сот билігін жүзеге асырады. Демек, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық істерді соңғы саты ретінде қарап, мүдделерді қанағаттандыру бағытында сот әділдігін, мемлекеттік биліктің жеке түрі болып табылатын сот билігін, мемлекеттік органдармен өзге де қатысушылардыңт тараптаға бөлетінідігін ескере отырып айтқанда сот төрелігін іске асырады.
Қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық процесс ұғымдарын бір ұғым ретінде түсіну керек, бұл ұғымдардың айырмашылығы тек процесс сөзінің іс жүргізу сөзіне аударылуында ғана, өзгедей айырмашылық жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс жүргізу заңымен тығыз байланысты. Бұл байланыс олардың практикалық арналуымен, ережелерінің біркелкілігімен және бірін-бірі толықтыратындығымен анықталады. Яғни бұл екі ұғым да қылмыстық іс-әрекеттер орын алған жағдайда әділсотты қолдану бағытындағы қызметтерді анықтайды және заң шығарушылық өзгерістер орын алған жағдайда бірдей өзгерістерге ұшырайды. Анығырақ айтқанда, қылмыстық іс жүргізу заңы бастапқы ұғым болып саналып, ал қылмыстық іс жүргізу құқығы кейінгі ұғым болып табылады. Сондықтан қылмыстық іс жүргізу құқығының бастауы қылмыстық іс жүргізу Кодексі деп түсінеміз. Бұл - қылмыстық іс жүргізу Кодексінсіз қылмыстық іс жүргізу құқығы өмір сүре алмайтынды дегенді білдіреді. Бұл екі ұғымның басты айырмашылығы олардың анықтамаларынан да көрінеді. Қылмыстық іс жүргізу заңы-бұл мемлекеттің арнайы заң шығарушы органымен қабылданылған, қылмысты әрекеттерді ашу, жолын кесу және сот билігін қолдану бағытындағы мемлекеттің қызметін білдіретін нормативтік құқықтық акті.
Ал жоғарыда айтқанымыздай, қылмыстық іс жүргізу құқығы дегеніміз қылмыстарды ашу бағытында тергеу жүргізу және қылмыстық істер бойынша сот қызметінен туындайтын қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы болып табылды. Демек, қылмыстық іс жүргізу құқығы Қазақстан Республикасы құқығының бір саласы ретінде реттеушілік қызметті атқарады және нормалар жиынтығы түрінде өмір сүреді.. Бұл құқық саласындағы реттеушілік қызмет іс жүргізу барысында лауазымды адамдардың өз араларында және лауазымды адамдар мен жеке адамдардың араларында туындайтын немесе туындауы мүмкін қатынастарды анықтап заң ережелерінде көрсетуден және олардың шешімін де анықтаудан көрінеді.
Жоғарыда айтылған қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігіне қатысты сипатамалардың негізінде, қылмыстық іс жүргізу құқығы құқықтың бір саласы, мемлекеттік қызметтің бір түрі және құқықтық ғылым ретінде қолданылады деп түсіну керек.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымын осы құқық саласының мазмұнында жіберілген қателіктерді анықтап олардың дұрыс шешімін көрсету, қалып кеткен тұстарын толықтыру, теория жүзінде орын алған бір-біріне қайшы пікірлердің дұрысын негіздей отырып анықтау, жалпы қылмыстық іс жүргізу құқығының тиімділігін көтеру бағытындағы зерттеу жұмыстары құрайды
Тергеу бөлімінің бастығы-алдын ала тергеу және жеңілдетілген сотқа дейінгі өндірісті жүргізетін бөлімшелердің бастығы болып табылады. ҚІЖК 63 бабы бойынша тергеу бөлімі бастығының өкілеттіліктеріне қылмыстық іс қозғау, тергеу жүргізу үшін істі тергеушіге тапсыру, тергеу тобын құру, тергеушіге нұсқау беру, тергеу уақытының аяқталу мерзімдерін, қамау мерзімінің сақталуын бақылау, тергеушіні тергеуден босату, істі басқа тергеушіге беру, өзі тергеу жүргізу, қылмыстық істі прокурорға жолдау, прокурордың нұсқауларын орындау жатады.
Тергеу бөлімінің бастығы тергеушілерге нұсқауды жазбаша түрде береді және оның нұсқауларының орындалуы міндетті болып саналады. Тергеушінің тергеу бөлімінің бастығының нұсқауларына келіспей прокурорға шағымдануы, қылмысты квалификациялау, істі сотқа жіберу үшін прокурорға жолдау, қылмыстық істі қысқартудан басқаша жағдайларда нұсқаудың күшін тоқтата алмайды. Тергеу бөлімінің бастығының тергеушіге нұсқау беру құқығы тергеушінің қылмыстық іс бойынша тергеу әрекеттерін тәуелсіз белгілеп, оны жүргізуіне, жалпы тергеушінің тәуелсіз қызметіне әсер етпеуі керек.
Тергеуші-алдын ала тергеу органдары болып табылатын ІІМ, қаржы полициясы, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің тергеу департаменттері, әскери тергеу басқармасы, прокуратура органдарында кездеседі және олардың барлығының құқықтары бірдей болып табылады.
Тергеуші қылмыстық істі тергеу барысында процессуалдық дербестікте болады, сондықтан олар тергеу бөлімінің бастығына бағынғанмен өзі шешім қабылдап, процессуалдық әрекеттерді өзі орындайды. Тергеушілер тек тінту өткізу сияқты кейбір тергеу әрекеттерін орындау үшін прокурордан рұқсат алуға міндетті.
Тергеуші қылмыстық істі қозғауға, ол бойынша заңда қарастырылған алдын ала тергеу әрекеттерін орындауға құқылы.
Тергеушінің мынандай міндеттері бар: қылмыстың уақиғасын толық ашып, оның жағдайларына объективті бағалау, жеткілікті дәлелдер жиннай отырып, қылмысты тергеу әрекеттерін орындау, қажеттілік болғанда мәжбүрлеу шараларын қолдану, дәлелдер жеткілікті болғанда айып тағу, кінәсі анықталуы және дәлелдердің жиналуына байланысты айыптау қорытындысын жазу, сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстық істер бойынша заңсыз жолмен табылған қаражатты іздестіру және олар бойынша шаралар қолдану, мүліктік зардаптары бар, азаматтық талап арыздар болуы немесе жаза ретінде мүлікті тәркілеу жазасы қолданылуы мүмкін қылмыстар бойынша мүліктердің тұрған жерін анықтап оларға арест салу. Сонымен қатар ҚІЖК 64 бабытың 7 бөлімі бойынша тергеушілер тергеу істері бойынша анықтау органдарына іздестіру әрекеттерін орындау үшін тапсырмалар бере алады және тергеу әрекеттеріне көмек сұратып, тиісті мекемелерден қажетті материалдар сұрата алады.
Бұл аталғандар міндеттер мен қатар тергеушінің негізгі қызметтерін де білдіреді. Тергеушінің қызметін сатылай отырып айтқанда, ол бастапқы кезеңде қылмыстық іс қозаса, онан кейінгі сатыда қылмыстың уақиғасын толық ашу үшін алдын ала тергеу әрекеттерін орындаумен айналысады, адамның кінәсі дәлелденген жағдайда соңғы саты ретінде айыптау қорытындысын жазады.
Анықтау органдары алдын ала тергеу әрекеттерін орындау талап етілмейтін қылмыстар бойынша жүргізілетін тергеудің бір нысанын атқаратын орган болып табылады. Сондықтан анықтау органдарының анықтаушылары ауыр емес, орташа ауыр қылмыстар бойынша тергеу ісімен айналыса отырып, тиісті тергеу әрекеттерімен қатар, қылмыскерді, қылмыстың заты мен құралдарын іздестіру бағытындағы қызметтерді атқарады.
Жасалған қылмысты әрекетте алдын ала тергеу жүргізілуі міндетті қылмыстың белгілері бар болған жағдайда анықтау органы ҚІЖК 200 бабына орай қылмысты істі қозғауға және шұғыл тергеу әрекеттерін жүргізуге құқылы. Істің қозғалғаны туралы немесе қылмыстың жасалғаны туралы мәліметті анықтаушы дереу прокурорға хабарлауы керек және бес тәуліктен кешіктірмей істі тергеу органына тапсыруы тиіс. Мұнан ары қарай анықтаушы тергеу әрекеттерін тек тергеушінің тапсырмасы бойынша орындай алады.
ҚІЖК 65 бабына сәйкес анықтау жүргізу органдарына мыналар жатады:
oo ішкі істер органдары;
oo ұлттық қауіпсіздік органдары;
oo қаржы полициясы;
oo контрабанда және кедендік алымдарды төлеу істері бойынша кеден органдары;
oo әскери полиция;
oo мемлекеттік шекараны бұзу туралы істер бойынша шекара бөлімдерінің командирлері;
oo әскери бөлімдердің командирлері;
oo қртпен байланысты қылмыстық істер бойынша өртке қарсы қызмет органдары;
oo шет елдердегі дипломатиялық өкілдіктер мен консулдықтарда жасалған қылмыстар бойынша осы мекемелердің жетекшілері;
oo алыс бағыттарға жүзетін кемелердің капитандары.
Анықтаушылардың қылмыстық істі жүргізу уақыты 1 ай, бірақ істі созуға қажеттілік болғанда ол 2 айға дейін белгіленеді.
Маман криминалистер оқиға болған жерді қарап болғаннан соң, тергеушіге іздеу кестесін толтыруға көмектеседі. Олар мына бөлімдерден тұрады: қылмыска жайлы ақпараттар, қылмыстың құралы, қолданылған көлік құралы туралы және оқиға болған жерден табылған айғақтық заттар жайлы, сараптаманың даму барысында іздердің немесе айғақтық заттардың алғашқы зерттеуге түскен кезінде-ақ сарапшылардың олардан аса қымбатты ақпараттарды алып, тергеу орнына беруге мүмкіндіктері бар.
Сараптама тағайындау кезінде салыстырмалық зерттеу үшін, қажетті үлгі ретіндегі обьектілерді дұрыс таңдау маңызды орын алады. Салыстырмалық зерттеу үшін, қажетті үлгілер сараптама жүргізу кезінде қолданылатын обьектілердің өз алдына жеке түрі болып табылады.
Сараптама үшін өте қажетті салыстырмалық үлгілерді алу 1998 жылға дейінгі қылмыстық іс жүргізу кодексінде реттеледі, ол тек басқа тергеу әрекеттерінің, не ұйымдастыру шараларының шеңберінде жүргізіледі. Кейде тіптен қандай да бір заңмен реттелмеді, ол тек басқа тергеу әрекеттерінің, не ұйымдастыру шараларының шеңберінде жүргізіледі. Кейде тіптен қандай да бір заңмен реттелмей алынатын, осыған орай тергеу орындарында салыстырмалық үлгілерді алу, қандай тергеу әрекетінің шеңберінде жүргізу туралы мәселелерде шешкенде қиыншылықтар туындайды. Енді ғана Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде жеке тергеу әрекеті ретінде енгізіліп Сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу деген атпен жеке тарау болып көрініс алды. Бірақ тергеу әрекетінің енгізілуі, сараптама үшін қажетті салыстырмалық үлгілерді басқа тергеу әрекеттерінің шеңберінде алуға болғадығын жоққа шығармайды, қайта басқа тергеу әрекетінің шеңберінде алынуы мүмкін емес үлгілерді тәжірибе жағдайында алуды реттейді. Салыстырмалық зерттеу үшін үлгілер ҚР ҚІЖ Кодексінің 33 тарауының 259 бабына сәйкес алынса, онда ол жеке тергеу әрекеті болып табылады. Сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу, салыстырып, зерттелетін обьектілердің мазмұнын сипаттайтын обьектілердің мазмұнын сипаттайтын заттарды немесе нәрселерді, олардың материалдары бекітілген бейнелерін тәжірибе жағдайында алудан тұратын тергеу әрекеті сараптаманың алдында тұрған сұрақтарды шешу үшін қажетті.
Тергеу барысында қажетті үлгілер қарау, тіктеу, алу сияқты тергеу әрекеттерін жүргізгенде алынуы мүмкін. Үлгілер сезіктіден, айыпталушыдан, жәбірленушіден және куәдан алынуы мүмкін. Іске қатысы жоқ тұлғадан үлгі алу қажет болса, онда алдымен куә ретінде жауап алу керек. Содан кейін ғана сараптамаға қажетті үлгіні алуға болады.
Үлгілер обьектінің әрі жеке, әрі топтық белгілерін бейнелеуі мүмкін. Сараптама үшін үлгілерді таңдау сараптаманың түріне, сипатына және сараптамалық жолмен шешілуі керек, -- деп тапқан тергеушінің сұрақтарына байланысты. Сараптамаға жіберілетін барлық үлгілер қайта жаңғыртарлық, салыстырмалық, өзгермеушілік,алынған жерінің шынайылығы талаптарына сәйкес келуі керек.
Сараптама сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізілетін іс материалдарын зерттеу нәтижесінде, іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда тағайындалады.
Сараптама сарапшы арнайы ғылыми білмдер негізінде жүргізетін іс материалдарын зерттеу нәтижесінде, іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда тағайындалады. Сараптамалық зерттеу обьектілері, егер олардың көлемі мен қасиеттері мүмкіндік берсе сарапшыға буып-түйілген және мөрмен бекітілген күйінде беріледі.
Сараптаманы тағайындау қажет деп таныған тергеуші бұл туралы қаулы шығарады, онда сараптама тағайындаудың негіздері, сараптамаға жіберілген обьектілер, олардың қай жерде және қашан, қандай жағдайда табылғаны және алынғаны; сарапшының қарауына ұсынылған өзге де материалдар, істе қамтылған, сарапшының қарауына ұсынылған өзге де материалдар; сот сараптамасының органы атауы немесе сараптама тапсырылған адамның тегі көрсетілуі тиіс.
Тергеушінің сараптама тағайындауы туралы қаулысы ол жіберілген және өз құзіретіне жататын органдардың немесе адамдардың орындалуы үшін міндетті болып табылады. Бұл жайында, осы жұмыстың үшінші бөлімнің бірінші тармағында тереңірек тоқталамыз.
Қылмыстық істі қозғау туралы шешімді сараптама жүргізбейінше қабылдау мүмкін болмайтын жағдайда ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін тағайындалуы мүмкін. Сараптама іс жүргізуге қатысатын, өздерінің немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың бастамашылығы бойынша тағайындалуы мүмкін.
Сараптама іс жүргізуге қатысатын, өздерінің немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың бастамашылығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Өзінің немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін қорғайтын іс жүрізуге қатысушы тергеушіге өз пікірінше сарапшының қорытындысы берілуге тиіс мәселелерді жазбаша түрде ұсынылады, зерттеу обьектілерін көрсетеді, сондай-ақ сарапшы ретінде шақыруға болатын адамды айтады.
Бастамашылығы бойынша сараптама тағайындалып отырған іс жүргізуге қатысушы сараптамалық зерттеу обьектісі ретінде заттарды, құжаттарды ұсына алады.
Егер, сараптама жүргізуді сот сараптама мекемесінің қызметкері емес адамға тапсыру көзделсе, онда тергеуші қаулыны шығарғанға дейін сараптама тапсыруды көзделген адамның тұлғасымен алдын - ала танысып алу керек, оның маман екеніне көз жеткізіп, сезіктімен, жәбірленушімен, сараптамаға салынатын адаммен және басқа да қатысушылармен қатынасын анықтайды да, сарапшыға бас тарта беруге негіздің бар-жоғын көрсетеді. Бұл жайында үшінші бөлімнің екінші тармағында толық тоқталамыз.
Үшінші бөлімнің төртінші тармағында сараптама нәтижелерін қолдануға және бағалауға тоқталамыз. Қорытындыда сарапшы зерттеу кезінде қолданған әдістер, қойылған сұрақтарға жауаптардың негіздемесі, сондай-ақ іс үшін маңызы бар және сарапшының өз бастамашылығы бойынша анықталған мән-жайлар көрсетіледі. Сарапшының ауызша түсініктемесі ол бұрын берген қорытындыны түсіндіру бөлігінде ғана дәлелдеме болып табылады. Сарапшының қорытындысы қылмыстық істі жүргізуші мекеме үшін міндетті болып табылмайды, алайда оның қорытындысымен келіспеушілігі дәлелді болуы тиіс.
Сарапшының қорытындысы немесе оның қорытынды беру мүмкін еместігі туралы хабарламасы, сондай-ақ сарапшыдан жауап алу хаттамасы, алдын-ала тергеуге өз түсініктемелерін беруге және сараптама қорытындылары бойынша қарсылықтарын мәлімдеуге құқылы.
2.ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖҮРГІЗУ КЕЗІНДЕГІ МАТЕРИАЛДАРДЫ ТАБУ
2.1 Тергеу жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері
Тергеу қарауы - қылмысты тергеуге және ашуға маңызы бар немесе маңызды болуы мүмкін заттарды, құжаттарды және өзге де іздерді табу, бекіту, алу және қылмыстық істің мән-жайларын зерттеу мақсатында тергеушінің кез-келген объектілерді тікелей қабылдауы мен зерттеуінен тұратын тергеу әрекеті.
Қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша қарау - қылмыс ізін, өзге материалдық объектілерді анықтау, сондай-ақ іс үшін маңызы бар жағдайларды анқындау мақсатында тергеуші, ал ол жоқ болған жағдайда анықтаушы немесе қылмыс туралы арыз немесе хабар түскен анықтау органының лауазымы жағынан жоғары қызметкері жерді, үй-жайларды, заттарды, құжаттарды, көзі тірі адамдарды, мәйіттерді, жануарларды тексеру әрекеті.
Криминалистикалық әдебиетте тергеу қарауының келесідей мақсаттары көрсетілген:
- тергеушінің жеке объектіні, объектілердің жиынтығы немесе кешенін тікелей зерттеуі;
- оқиға, қылмыстың механизмі, жері, қылмыскердің және жәбірленушінің жеке басы және де қылмыстық іс бойынша анықтауға жататын өзге де мән-жайлар туралы типтік, жалпы және жеке болжауларды ұсыну үшін бастапқы ақпаратты алу;
- қылмыстың суымаған ізі бойынша қылмыскерді іздестіруді және қажетті жедел-іздестіру шараларын ұйымдастыру үшін мәліметтерді алу;
- тергеу барысында кейінгі әрекеттерді (кезектегі шараларды) жоспарлау үшін мәліметтерді алу;
- тергелетін қылмыстың жасалуына себеп болған жағдайларды анықтау;
Тергеу қарауының түрлерін әртүрлі негізер бойынша жіктеуге болады: қарау объектісі бойынша, жүргізу кезектілігі бойынша, көлемі бойынша.
Қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша тергеу қарауының келесі түрлері көрсетілген:
- оқиға болған жерді;
- заттай дәлелдемелер;
- мәйіт;
- сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесін.
Криминалистикада тактикалық мағынасы жағынан қарау объектілеріне:
- үй-жайдағы оқиға болған жер;
- ашық жердегі оқиға болған жер;
- мәйіт;
- қылмыстың қаруы және құралы;
- құжаттар, фото-, бейне-жазбалар, киноқұжаттар сонымен қатар, пошта-телеграфты хат-хабар;
- жануарлар;
- көлік құралдары;
- компьютерлер;
- сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесі.
Кезектілігі бойынша тергеу қарауының екі түрін ажыратамыз:
- алғашқы;
- қайталама.
Қайталама қарауын жүргізу жағдайлары әртүрлі болуы мүмкін: алғашқы қарауды сапасыз жүргізу (қолайсыз метеорологиялық жағдайлар, түнгі уақыт және т.б.), қажетті техникалық құрал-жабдықтарды қолданбау, тергеу барысында қайталама қарауын жүргізу қажет екендігін көрсететін мәліметтердің алынуы, алғашқы қарауын толық, егжей-тегжейлі, дұрыс жүргізілгендігінде күмән туындаса, сонымен қатар, прокурор мен тергеу бөлімі бастығының тікелей нұсқауымен жүргізіледі.
Көлемі бойынша тергеу қарауы негізгі және қосымша деп бөлінеді. Алғашқы қарау көп жағдайда негізгі қарау болып табылады. Сондықтан тергеуші қараудың жан-жақты, толық жүргізілуіне тырысып, қосымша қарау жүргізу қажеттілігін болдыртпауы қажет. Бірақ кей жағдайларда қосымша қарау жүргізу ситуациялары да кездеседі: негізгі қарау кезінде жекеленген участіктерге, объект элементтеріне қарау жүргізілмеген жағдайларда. Мысалы, бухгалтерлік құжаттарға қарау жүргізу кезінде журнал-ордерлер, ведомстер зерттелінді, бірақ №10 ведомстің болмауы себебінен қарау жүргізу мүмкін болмады. Кешірек бухгалтердің ұсынуымен №10 ведомстке қарау жүргізіліп, қосымша өарау хаттамасында бекітілді.
Барлық объектілерге қарау жүргізуде жалпы процессуалдық және тактикалық талаптар қойылады.
Тергеу қарауы екі куәгердің міндетті қатысуымен жүргізіледі, ал оқиға болған жерді қарау кезінде өзге жағдайлар да болуы мүмкін.
Куәгер болып әрекет қабілеттілігі бар, іске мүдделі емес, заң талаптарын мүлтіксіз орындайтын азаматтардың болуы қажет. Олардың міндетіне тергеушінің барлық әрекеттерін, сонымен қатар, хаттаманың толтырылуын объективті бағалауы мен куәландыруы жатады. Куәгерлер мақсатты түрде тергеушінің, криминалист-маманның барлық әрекеттеріне бақылау жүргізуі керек.
Тергеуші қарау әрекетіне жәбірленушіні, сезіктіні, куәні, айыпталушыны олардың келісімімен қатыстырта алады.
Қарауға сонымен қатар, тергеуші мамандарды шақыра алады. Қаралатын объектінің түріне байланысты криминалсит-маман, дәрігер (медицина қызметкері), экономист, инженер, химик және т.б.
Тергеу ситуациясына, қаралатын объектіге байланысты участковый, патруль, жол полиция қызметкерлері қарауға қатысады.
Тергеу тәжірибесі қарауының бірнеше тактикалық нұсқауларын ұсынады:
1. қараудың кейінге қалдырылмай, дер кезінде жүргізілуі;
2. мақсатты түрде жүргізілуі, қараудың барысы мен нәтижесіне талдау жасау;
3. криминалистикалық техника талаптары мен ережелерінің сақталуы;
4. қараудың бір бастамамен жүргізілуі;
5. тергеу қарауының барлық нәтижелерін толық және объективті бекіту.
Криминалистикалық зерттеу шеңберіндегі заттар мен материалдар, олардың тәжірибеде неғұрлым кеңінен таралған түрлері бойынша зерттеледі. Зерттеу объектілері көбінде төмендегідей болып келуі мүмкін:
- газ тәріздес, сұйық, қатты, сусымалы;
- табиғи және жасанды;
- зат немесе мүлік, олардың жиынтығы, бөлшектері және т.б.
Бүгінгі тандағы тәжірибеге сүйене отырып, мынандай объектілер жиі зерттелетіндігін атап көрсетуге болады:
- лак-бояу және боялған заттар мен бояу қабаттары;
- талшық материалдары мен одан жасалған өнімдер;
- өсімдіктер, топырақтар;
- шыны және одан жасалған бұйымдар;
- жанармай материалдары;
- есірткі заттары;
- психотроптық заттар;
- дәрі-дәрмектер;
- спирт және ішімдік өнімдері мен оларды дайындауға қажетті заттар;
- металдар және металл бұйымдары;
- парфюмерлік және косметикалық өнімдер, оларға қажетті шикізаттар;
- -полимерлер және олардан жасалған заттар.
Заттар мен материалдар қылмыстық істердің әртүрлі санаттары бойынша, көбінде: оқиға болған жерді қарау, тінту, алу әрекеттері барысында алынады.
Іздестірілетін микробөлшектер қылмыстың түрі мен сипатына байланысты болғандықтан, оларды мынандай объектілерден табуға болады:
- қылмыскердің, сезіктінің немесе жәбірленушінің денесінен;
- олардың киімдері мен аяқ киімдерінен;
- олардың қолындағы әртүрлі заттардан;
- адамның денесіне тиген қару-жарақтардан;
- бұзу кезінде колданылған құралдар мен заттардан;
- көлік құралдарынан;
- қылмыстық оқиға жағдайының материалдық заттарынан, мүліктерінен (жол бөлігінен, еденнен, есік-терезелерден, сейф, жихаздардан және т.б.);
- қылмысқа қатысты басқа да объектілерден.
Заттар мен материалдарды - табу, бекіту және алу әдістемесі, олардың табиғатына, санына, сондай-ақ оларды зерттеу кезінде алынуы қажет іздестірудегі дәлелдемелік мәні бар мәліметтерге байланысты болып табылады.
Дегенімен де әдістемеге байланысты бірқатар ұсыныстар бар.
Заттар арқылы пайда болған дақ және талшықтарды (мысалы, лак - бояу немесе жанар-жағармай материалдарынан) трасологиялық көзқарастан дәстүрлі позицияда олардың формасы мен пайда болу механизмін заттай - дәлелдемелер ретінде, сонымен қатар олардың құрамын, құрылымы мен өзіндік қасиеттері заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу объектілері ретінде қарастыруға болады. Заттар мен материалдардың аз ғана мөлшерін табудың еш қиындығы жоқ. Ал, бекіту және алу кездерінде бірталай қиыншылықтар туындайды. Заттар мен материалдар уландырғыш болып келуі мүмкін, сондықтан да олармен жұмыс жасау барысында арнайы қауіпсіздік шараларын қолдану қажеттілігі туындайды; ұлдатын зат болса, оны міндетті түрде герметикалық ыдысқа салу қажет; буып-түю немесе қаптау материалдарын табылған объектілердің сипатына қарай ыңғайлау керек, мысалы: кейбір қышқылдар шыныны ерітіп жібереді; кейбір жағдайларда заттар бүлініп бастапқы түрін өзгертуі мүмкін. Тез жанатын заттар мен жанармай сұйықтық-тарын табу мақсатында өртенген жерден алынған жанған паркет кескінділерін герметикалық қапталған полиэтиленді пакеттерге салып буып-түю қажет. Ал өртті сөндіру кезінде суланып қалған металл объектілерін коррозия болмас үшін, кептіріп картон жәшіктерге салу керек. Бұл мәселелердің алдын алу жағдайлары мамандардың көмегінсіз көптеген қиыншылықтарға әкеп соқтырады. Әсіресе микрообъектілермен жұмыс жасау кезінде кездесетін қиыншылықтар қатары екі ece ұлғаюда.
Оқиға болған жерді қарау кезінде микрообъектілерді іздеп табу, кейінге қалдыруға болмайтын мәселелердің бірі болып табылады. Себебі келесі тексеруге дейін олар жоғалып, жойылып кетуі немесе олардың жатқан, орналасқан жерлері өзгеріп, болмаса ауысып кетуі мүмкін.
Микрообъектілерді іздеп табу келесідей талаптарды ескере отырып жүзеге асырылады:
1) барлық заттар алдымен кандай да бір жылжытып қозғалту әрекеттерінсіз қаралады және жылжытып қозғалтудың алдында олардың астына жылтыр таза парақ немесе тығыз қағаз қойылады;
2) объектілерді таза қолдармен ұстап резеңке қолғаппен қарау қажет, оның сыртқы және ішкі жақтарына, сондай-ақ олардың әртүрлі бөліктеріне тиісуге болмайды. Қарау кезінде бөлініп қалған бөлшектерді кейінгі зерттеулер үшін сақтап кою керек.
Микрообъектілерді іздестіру жұмыстары қылмыстық істің жағдайы мен тергеу болжауын есепке ала отырып жүргізіледі. Микрообъектілердің толығымен жойылып кетуі мүмкін емес, олар тіптім қолайсыз жағдайлардың өзінде сақталынатындығын естен шығармау қажет. Бірақ микрообъектілердің өзара байланысқа түсу салдарынан немесе еш байланыссыз-ақ (су тасқыны, жел, дауылдың болуы салдарынан) орындарын ауыстырулары мүмкін.
Микрообъектілер ең алдымен визуалды (көзбен немесе лупамен) байқау арқылы әртүрлі жарық бұрышымен анықталады. Көлеңкелі, шұңқыр, саңылаулы зоналарды табиғи жарықтандыру кезінде ақ қағаз парақтары немесе телескоптық ұстағыштары бар криминалистикалық кезекті айналар қолданылады. Жасанды жарықтандыру кезінде карау жұмыстары - галогенді және үстелге қоятын лампаларды, электрлік фонарларды, лабораториялық микрожарықтандырғыштарды қолдану арқылы жүргізіледі. Көрінбейтін және нашар көрінетін микрообъектілерді табу үшін мынандай арнайы әдістерді қолдануға болады: шағылысқан сәуле арқылы бақылау, жарықтандыру бағытын жылжыту, қарастырылатын затты жартылай көлеңкелеу және т.б. Қажет болған жағдайларда жоғарыда көрсетілген әдіс-тәсілдер әртүрлі комбинацияларда қолданылуы мүмкін.
Көрінетін сәуледегі спектрлік зоналармен қатар ультракүлгін (УК) сэулелері де кеңінен қолданылады. УК сэулелеріндегі люминесценция бойынша мәтіндегі талшықтарды, әртүрлі лак-бояу қабаттарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...6
2.ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІН ЖҮРГІЗУ КЕЗІНДЕГІ МАТЕРИАЛДАРДЫ ТАБУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Тергеу жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде материалдарды табу, бекіту және алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 33
КІРІСПЕ
Қылмысты ашу және тергеу үстінде жүргізілетін тергеу әрекеттері әрине, заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі керек. Бірақ, тергеу онымен ғана шектелмейді. Қылмысты ашу жөнінде өте күрделі жұмыстардың бірі болғандықтан тергеу үстінде заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі керек. Дегенмен, оның белгілі бір реті, тртібі жнее кезеңі қатаң сақталуы тиіс. Мұндай жағдайда да арнайы бір тәсілдер және әдістер қолданылуы мүмкін. Тергеу, жалпы алғанда екі жақтың - тергеуші мен қылмыскердің бір-біріне қарсы жүргізілетін қимыл-әрекеттерімен сипатталады. Бұл күрес үстінде екі жақ та өзіне ыңғайлы айла-тәсілдер пайдаланады. Тергеушінің қолданылатын айла-тәсілдерінің бәрі белгілі бір ситуациялық жағдайлардан туындайды да, оның бәрінің бірдей заңда көрсетуі мүмкін емес. Тергеу үстінде қолданылатын осындай әдістерді бір жүйеге келтіріп, тергеу практикасына ұсыну - криминалистік тактиканың міндеті. Тактикалық тәсіл-әдістер норматиті, яғни заңда көрсетілген ережелерді туындаған жағдайға бейімдеп, нақтылайды.
Құқық қорғау органдарының криминалистикалық тәсілдерді біліп, оларды шебер пайдалануы осы органдардың қылмысқа қарсы күрес жұмыстарынының іскерлігін және нәтижелілігін арттырады.
1998 жылдың қаңтар айының бірінші жұлдызынан бастап Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексі өзінің заңды күшіне енді. Жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексін қабылдауға арқау болып, негіз берген - Қазақстан Республикасының Конституциясындағы елімізді құқылық реформалаудың Мемлекеттік бағдарламасындағы Қазақстан - 2030 атты елбасының Қазақстан халқына арнаған жолдауындағы егемендік, демократиялық, құқықтық мемлекеттің идеялары мен қағидалары. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел ретінде халықаралық қауымдастың мүшесі болғандықтан басқа шет елдермен, оның ішінде бұрынғы Кеңес одағынан бөлініп шыққан. Тәуелсіз мемлекеттер достастығына кіретін елдермен де бірігіп қылмыстықпен күресу мақсатында өзара байланысып әрекеттенуі үшін жаңа, осы жағдайлар ойластырған.
Құқық қорғау, оның ішінде тергеу органдарының қылмысқа қарсы жүргізілетін жұмыстарының пәрмендігі мен нәтижлілігі қылмысты ашуға, оны дәлелдеуге химияның, медицинаның, физиканың, ғылыми-техниканың басқа да ғылымдар саласының жетістіктерін кең түрде пайдаланумен тікелей байланысты.
Әртүрлі материалдарды, заттар мен бұйымдарды, бояуларды, жеке заттарды зерттеу сараптамасын кейінгі оқу әдебиетінде және сараптамалық практикада криминалистік сараптама қатарына жатқызылады.
Тергеу ісін жеделдету мақсатында іске байланысты сараптама белгілеу жоспарлануы, сараптаманы тағайындап өткізуге әзірлік шаралары қылмысты тергеу жөніндегі жалпы жоспардың құрамына енгізілуі тиіс.
Сот сараптамасының қажеттігі қазіргі кезде өсуімен сараптама түрлерінің кеңейуіне байланысты өмірдің талабы болып отыр.
Міне, осыған қарай арнайы білімдерді бар мамандардан сараптама, оның шешілетін жолдарын ізқдестіру жайлы сұраныс көбеюіне байланысты, сараптама түрлерінің бір маманның әр-түрлі сараптамаға бір көмегі тие бермейтінін өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Тергеушілер мен жедел іздестіру қызметкерлерінің адам өмірі, зорлық-зомбылық, қарақшылық жайлы қылмысқа сараптама тағайындау кезіндегі шығарған қаулысындағы сарапшының алдына қойылған сұрақтары, сараптаманың атына сәйкес келмей жататындығы көңіліме ауыр ой әкеледі. Тергеушілер суық қару қолданылған қылмыстарға байланысты тролосологиялық немесе сот. медициналық сараптама, жәбірленушінің киген киіміне немесе денесіне суық қарумен зақым келтірілген бе деген сұраққа байланысты сараптама тағайындап жатады. Шындығында да, тросологиялық немесе сот медициналық сараптамалардың қорытындылары бұл жағдайдың толық шешімін таба алмайды. Бұл сұрақтың шешімін тросолог, дәрігер, биолог, қылшықтарды зерттейтін сарапшылардың көмегімен табуға болады. Кешенді шешім шығару, көптеген сарапшыларға зерттелетін заттардағы керек ақпараттарды толығымен тергеушілердің қамтамасыз етуі тиіс.
Сараптама тағайындау жайлы қаулы шығарудағы зерттеудің қорытындысы көрсетіп отырғандай, кешенді зерттеулер қазір өте аз қолдануда. Әдетте, тергеушілер кешенді сараптаманың орнына сараптаманың бір түрін тағайындап қана шектеліп жатады. Яғни, зерттеу барысындағы табылатын белгілер криминалистикалық тұрғыда төтенше қиындыққа әкеп соқтырады.
Маман криминалистер оқиға болған жерді қарап болғаннан соң, тергеушіге іздеу кестесін толтыруға көмектеседі. Олар мына бөлімдерден тұрады: қылмыска жайлы ақпараттар, қылмыстың құралы, қолданылған көлік құралы туралы және оқиға болған жерден табылған айғақтық заттар жайлы, сараптаманың даму барысында іздердің немесе айғақтық заттардың алғашқы зерттеуге түскен кезінде-ақ сарапшылардың олардан аса қымбатты ақпараттарды алып, тергеу орнына беруге мүмкіндіктері бар.
Сараптама тағайындау кезінде салыстырмалық зерттеу үшін, қажетті үлгі ретіндегі обьектілерді дұрыс таңдау маңызды орын алады. Салыстырмалық зерттеу үшін, қажетті үлгілер сараптама жүргізу кезінде қолданылатын обьектілердің өз алдына жеке түрі болып табылады.
Тергеу барысында қажетті үлгілер қарау, тіктеу, алу сияқты тергеу әрекеттерін жүргізгенде алынуы мүмкін. Үлгілер сезіктіден, айыпталушыдан, жәбірленушіден және куәдан алынуы мүмкін. Іске қатысы жоқ тұлғадан үлгі алу қажет болса, онда алдымен куә ретінде жауап алу керек. Содан кейін ғана сараптамаға қажетті үлгіні алуға болады.
1. ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы
Қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстар орын алған жағдайларда оларды ашу, тергеу жүргізу және қылмыстық істі сотта қарау қажеттілігі туындайды. Мұндай жағдайда тергеу, прокуратура, сот сияқты құқық қорғау органдарының қылмыстық іске байланысты мемлекеттік қызметтері жүргізіледі және тек осы салада ғана орын алатын қоғамдық қатынастар туындайды. Бұл қоғамдық қатынастардың құқықтың өзге салаларымен реттелетін қоғамдық қатынастардан айырмашылығы, ол қоғамдық өмірдің әр алуандығынан туындайтын, соның бірі ретінде біздің қоғамымызда қылмыстылықтың әлі де сақталып отыруына байланысты оларды тергеу және әділ сот қызметін қолдану барысында туындайтын ерекше қоғамдық қатынастар пайда болатындығында.
Әдетте қылмысты әрекеттер орын алғанда олар тек бір мемлекеттік органның қарауында болмай, бір неше мемлекеттік органдадың қолынан өтеді. Қылмыстық істің мемлекеттік органдардың мұндай тізбекті қызметтерінен өтуі, ол алдыменен тергеу жүргізілуі, соған орай тергеумен айналысатын органдардың осы іспен айналысуы, мұнан кейін қылмыстық істе заңдылықтың сақталғандығын қадағалау үшін прокуратура органының істі өз қолына алуы, тергеу әрекеттері аяқталғаннан кейін істі сотта қарау, сотталушы айыпты деп танылған жағдайда жаза тағайындалып, соған байланысты жаза атқарушы органдардың қызметінен көрінеді. Бұл тізбекті қызметтердің ішінен жаза атқару органдарының қызметін қоспағанда, алдыңғылары қылмыстық іс жүргізуді және және осы саладағы мемлекеттік қызметті білдіреді. Бұл қызмет қылмыстық іс жүргізк кодексі деп аталатын арнайы заң негізінде іске асырылып, құқық жүйесінде жеке құқық саласы болып табылады.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығы дегеніміз тергеу, прокуратура, сот органдарының қоғамдық мүдделерді қылмыстық әрекеттерден қорғау және қылмыстық іс бойынша адамның кінәсі бар немесе жоқ екендігін анықтау бағытында жеке адамдарды да қатыстыра отырып жүргізілетін қызметтер барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығы болып табылады.
Жоғарыда келтіріп отырған анықтама бойынша қылмытсық іс жүргізуге тек мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары ғана емес, сонымен қатар жеке адамдар да қатысатындығын байқауға болады. Бұл жеке адамдардың жәбірленуші, күдікті, айыпкер, адвокат сияқты бір тобы қылмыстық іске мүдделілік білдіре отырып қатысса, ал сарпшы, маман, аудармашы сияқты келесі тобы мүдделілік байқатпайды.
Қылмыстық іс жүргізу қызметі тек айыптау бағытында жүргізілетін қызмет деп түсінуге болмайды, себебі зиянды оқиға орын алуына байланысты қылмыстық іс қозғалғанмен, бірақ тергеу немесе істі сотта қарау барысында күдікті немесе сотталушы деп танылып отырған адамда кінә жоқ екендігі анықталса, онда қылмыстық іс қай сатыда болмасын қысқартылуы керек.
Жоғарыда берілген анықтама бойынша қылмыстық істі жүргізу - бұл тек мемлекеттік қызмет түрі ғана емес, ол қоғамдық қатынастардың жиынтығын білдіреді. Бұл қоғамдық қатынастар қоғамның басқа саласында кездеспейтін, тек қылмыстың жасалуына байланысты оны тергеу, істі сотта қарау, заң көмегін беру сияқты қызметтерді атқару кезінде туындайтын жауап алу, тінту өткізу, уақиға болған жерді қарау, істі аппеляциялық сатыда қарау сияқты т.б. тергеу және сот, сонымен қатар өзге де қатысушылардың әрекеттерінен немесе құқықтық қатынастарынан тұрады. Қылмыстық іс жүргізуге әр түрлі субъектілер қатысады, яғни құқық қорғау органдарының лауазымды адамдарының (мысалы тергеу және қадағалау органдарының араларында) және лауазымды адамдар мен жай азаматтардың (мысалы тергеуші мен жәбірленушінің, куәлардың) араларында туындайтын қатынастар осы құқық саласымен реттелуге жататын қоғамдық қатынастарды білдіріп ғана қоймайды, ол сонымен қатар осы құқық субъектілерінің араларындағы құқықтық қатынстарды да білдіре алады. Бұл қылмыстық іс жүргізу субъектілерінің көптілігіне байланысты. Мысалы қылмыстық құқықтық қатынастың субъектілері мемлекет және қылмыс жасаған адам болып саналса, ал қылмыстық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері тергеу, сот, прокуратура органдары, қылмыс жасады деп тергеуге алынған адам, оның қорғаушысы, куә мен жәбірленуші және т.б. қатысушылар бола алады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі туралы сөз қозғағанда қылмыстық сот ісін жүргізу (уголовное судопроизводство), сот төрелігі, қылмыстық процесс деген ұғымдарды қолданатын кездер болады.
Қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық сот ісін жүргізу ұғымдарын бір ұғым ретінде бағалайтын да пікірді кездестіруге болады. Мұндай пікірді келтіруші зерттеушілердің пікірінше қылмыстық іс жүргізу алдын ала тергеу органдарының қызметімен аяқталмай, істің сотта қаралып, шешілетіндігіне немесе қылмыстық іске соңғы нүкте сотта қойылатындығына байланысты.
Қылмыстық сот ісін жүргізу ұғымына тар және кең талқылау беруге болады. Нақты мағынада қылмыстық іс бойынша бірнеше органдар айналысып, олар өздерінің заңда белгіленген міндеттерін орындайды және сот өндірісі және сотқа дейінгі өндіріс деген сатыларға бөлініп, тергеу әрекеттері, қылмыстық іс бойынша қадағалау қызметі, сот талқылауы деп атала отырып, әр органның қызметінің ерекшелігін, жекешелігін білдіреді. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық сот ісін жүргізу ұғымы өзге құқық қорғау органдарының қызметін қамтымайды.
Кең мағынада бұрынғы уақыттардан қалыптасқан дәстүр бойынша өзге құқық қорғау органдарының қызметін сот қызметімен байланыстыра және соңғы саты сот қызметі екендігін ескере отырып, сот қызметін қолдану қалыптасқан. Соның негізінде сот психологиясы, сот медицинасы, сот статистикасы, сот экспертологиясы деген сияқты атаулар өмір сүрді. Шын мәнінде жоғарыда келтірілген ұғымдар тек сот қызметін ғана қамтымай, өзге мемлекеттік органдардың да қызметтерін қатитын.
Қылмыстық іс жүргізу және сот төрелігі ұғымдарының араларында елеулі айырмашылық бар екендігін бірден аңғаруға болады, себебі біріншіден, қылмыстық іс сотта қаралғанда соттар айыптаушы және ақтаушы тараптың бірінің мүддесін көздемей, екі тараптың келтірген деректерін қамтып және бейтарап бағыт ұстана отырып, өз құқықтық сауаттылығы деңгейінде барынша әділ шешім, үкім шығаруы тиіс. Екіншіден сот қызметі тек қылмыстық істерді ғана қарап қоймайды, ол сонымен қатар азаматтық, әкімшілік істерді де қарап, сот билігін жүзеге асырады. Демек, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық істерді соңғы саты ретінде қарап, мүдделерді қанағаттандыру бағытында сот әділдігін, мемлекеттік биліктің жеке түрі болып табылатын сот билігін, мемлекеттік органдармен өзге де қатысушылардыңт тараптаға бөлетінідігін ескере отырып айтқанда сот төрелігін іске асырады.
Қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық процесс ұғымдарын бір ұғым ретінде түсіну керек, бұл ұғымдардың айырмашылығы тек процесс сөзінің іс жүргізу сөзіне аударылуында ғана, өзгедей айырмашылық жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс жүргізу заңымен тығыз байланысты. Бұл байланыс олардың практикалық арналуымен, ережелерінің біркелкілігімен және бірін-бірі толықтыратындығымен анықталады. Яғни бұл екі ұғым да қылмыстық іс-әрекеттер орын алған жағдайда әділсотты қолдану бағытындағы қызметтерді анықтайды және заң шығарушылық өзгерістер орын алған жағдайда бірдей өзгерістерге ұшырайды. Анығырақ айтқанда, қылмыстық іс жүргізу заңы бастапқы ұғым болып саналып, ал қылмыстық іс жүргізу құқығы кейінгі ұғым болып табылады. Сондықтан қылмыстық іс жүргізу құқығының бастауы қылмыстық іс жүргізу Кодексі деп түсінеміз. Бұл - қылмыстық іс жүргізу Кодексінсіз қылмыстық іс жүргізу құқығы өмір сүре алмайтынды дегенді білдіреді. Бұл екі ұғымның басты айырмашылығы олардың анықтамаларынан да көрінеді. Қылмыстық іс жүргізу заңы-бұл мемлекеттің арнайы заң шығарушы органымен қабылданылған, қылмысты әрекеттерді ашу, жолын кесу және сот билігін қолдану бағытындағы мемлекеттің қызметін білдіретін нормативтік құқықтық акті.
Ал жоғарыда айтқанымыздай, қылмыстық іс жүргізу құқығы дегеніміз қылмыстарды ашу бағытында тергеу жүргізу және қылмыстық істер бойынша сот қызметінен туындайтын қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы болып табылды. Демек, қылмыстық іс жүргізу құқығы Қазақстан Республикасы құқығының бір саласы ретінде реттеушілік қызметті атқарады және нормалар жиынтығы түрінде өмір сүреді.. Бұл құқық саласындағы реттеушілік қызмет іс жүргізу барысында лауазымды адамдардың өз араларында және лауазымды адамдар мен жеке адамдардың араларында туындайтын немесе туындауы мүмкін қатынастарды анықтап заң ережелерінде көрсетуден және олардың шешімін де анықтаудан көрінеді.
Жоғарыда айтылған қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігіне қатысты сипатамалардың негізінде, қылмыстық іс жүргізу құқығы құқықтың бір саласы, мемлекеттік қызметтің бір түрі және құқықтық ғылым ретінде қолданылады деп түсіну керек.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымын осы құқық саласының мазмұнында жіберілген қателіктерді анықтап олардың дұрыс шешімін көрсету, қалып кеткен тұстарын толықтыру, теория жүзінде орын алған бір-біріне қайшы пікірлердің дұрысын негіздей отырып анықтау, жалпы қылмыстық іс жүргізу құқығының тиімділігін көтеру бағытындағы зерттеу жұмыстары құрайды
Тергеу бөлімінің бастығы-алдын ала тергеу және жеңілдетілген сотқа дейінгі өндірісті жүргізетін бөлімшелердің бастығы болып табылады. ҚІЖК 63 бабы бойынша тергеу бөлімі бастығының өкілеттіліктеріне қылмыстық іс қозғау, тергеу жүргізу үшін істі тергеушіге тапсыру, тергеу тобын құру, тергеушіге нұсқау беру, тергеу уақытының аяқталу мерзімдерін, қамау мерзімінің сақталуын бақылау, тергеушіні тергеуден босату, істі басқа тергеушіге беру, өзі тергеу жүргізу, қылмыстық істі прокурорға жолдау, прокурордың нұсқауларын орындау жатады.
Тергеу бөлімінің бастығы тергеушілерге нұсқауды жазбаша түрде береді және оның нұсқауларының орындалуы міндетті болып саналады. Тергеушінің тергеу бөлімінің бастығының нұсқауларына келіспей прокурорға шағымдануы, қылмысты квалификациялау, істі сотқа жіберу үшін прокурорға жолдау, қылмыстық істі қысқартудан басқаша жағдайларда нұсқаудың күшін тоқтата алмайды. Тергеу бөлімінің бастығының тергеушіге нұсқау беру құқығы тергеушінің қылмыстық іс бойынша тергеу әрекеттерін тәуелсіз белгілеп, оны жүргізуіне, жалпы тергеушінің тәуелсіз қызметіне әсер етпеуі керек.
Тергеуші-алдын ала тергеу органдары болып табылатын ІІМ, қаржы полициясы, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің тергеу департаменттері, әскери тергеу басқармасы, прокуратура органдарында кездеседі және олардың барлығының құқықтары бірдей болып табылады.
Тергеуші қылмыстық істі тергеу барысында процессуалдық дербестікте болады, сондықтан олар тергеу бөлімінің бастығына бағынғанмен өзі шешім қабылдап, процессуалдық әрекеттерді өзі орындайды. Тергеушілер тек тінту өткізу сияқты кейбір тергеу әрекеттерін орындау үшін прокурордан рұқсат алуға міндетті.
Тергеуші қылмыстық істі қозғауға, ол бойынша заңда қарастырылған алдын ала тергеу әрекеттерін орындауға құқылы.
Тергеушінің мынандай міндеттері бар: қылмыстың уақиғасын толық ашып, оның жағдайларына объективті бағалау, жеткілікті дәлелдер жиннай отырып, қылмысты тергеу әрекеттерін орындау, қажеттілік болғанда мәжбүрлеу шараларын қолдану, дәлелдер жеткілікті болғанда айып тағу, кінәсі анықталуы және дәлелдердің жиналуына байланысты айыптау қорытындысын жазу, сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстық істер бойынша заңсыз жолмен табылған қаражатты іздестіру және олар бойынша шаралар қолдану, мүліктік зардаптары бар, азаматтық талап арыздар болуы немесе жаза ретінде мүлікті тәркілеу жазасы қолданылуы мүмкін қылмыстар бойынша мүліктердің тұрған жерін анықтап оларға арест салу. Сонымен қатар ҚІЖК 64 бабытың 7 бөлімі бойынша тергеушілер тергеу істері бойынша анықтау органдарына іздестіру әрекеттерін орындау үшін тапсырмалар бере алады және тергеу әрекеттеріне көмек сұратып, тиісті мекемелерден қажетті материалдар сұрата алады.
Бұл аталғандар міндеттер мен қатар тергеушінің негізгі қызметтерін де білдіреді. Тергеушінің қызметін сатылай отырып айтқанда, ол бастапқы кезеңде қылмыстық іс қозаса, онан кейінгі сатыда қылмыстың уақиғасын толық ашу үшін алдын ала тергеу әрекеттерін орындаумен айналысады, адамның кінәсі дәлелденген жағдайда соңғы саты ретінде айыптау қорытындысын жазады.
Анықтау органдары алдын ала тергеу әрекеттерін орындау талап етілмейтін қылмыстар бойынша жүргізілетін тергеудің бір нысанын атқаратын орган болып табылады. Сондықтан анықтау органдарының анықтаушылары ауыр емес, орташа ауыр қылмыстар бойынша тергеу ісімен айналыса отырып, тиісті тергеу әрекеттерімен қатар, қылмыскерді, қылмыстың заты мен құралдарын іздестіру бағытындағы қызметтерді атқарады.
Жасалған қылмысты әрекетте алдын ала тергеу жүргізілуі міндетті қылмыстың белгілері бар болған жағдайда анықтау органы ҚІЖК 200 бабына орай қылмысты істі қозғауға және шұғыл тергеу әрекеттерін жүргізуге құқылы. Істің қозғалғаны туралы немесе қылмыстың жасалғаны туралы мәліметті анықтаушы дереу прокурорға хабарлауы керек және бес тәуліктен кешіктірмей істі тергеу органына тапсыруы тиіс. Мұнан ары қарай анықтаушы тергеу әрекеттерін тек тергеушінің тапсырмасы бойынша орындай алады.
ҚІЖК 65 бабына сәйкес анықтау жүргізу органдарына мыналар жатады:
oo ішкі істер органдары;
oo ұлттық қауіпсіздік органдары;
oo қаржы полициясы;
oo контрабанда және кедендік алымдарды төлеу істері бойынша кеден органдары;
oo әскери полиция;
oo мемлекеттік шекараны бұзу туралы істер бойынша шекара бөлімдерінің командирлері;
oo әскери бөлімдердің командирлері;
oo қртпен байланысты қылмыстық істер бойынша өртке қарсы қызмет органдары;
oo шет елдердегі дипломатиялық өкілдіктер мен консулдықтарда жасалған қылмыстар бойынша осы мекемелердің жетекшілері;
oo алыс бағыттарға жүзетін кемелердің капитандары.
Анықтаушылардың қылмыстық істі жүргізу уақыты 1 ай, бірақ істі созуға қажеттілік болғанда ол 2 айға дейін белгіленеді.
Маман криминалистер оқиға болған жерді қарап болғаннан соң, тергеушіге іздеу кестесін толтыруға көмектеседі. Олар мына бөлімдерден тұрады: қылмыска жайлы ақпараттар, қылмыстың құралы, қолданылған көлік құралы туралы және оқиға болған жерден табылған айғақтық заттар жайлы, сараптаманың даму барысында іздердің немесе айғақтық заттардың алғашқы зерттеуге түскен кезінде-ақ сарапшылардың олардан аса қымбатты ақпараттарды алып, тергеу орнына беруге мүмкіндіктері бар.
Сараптама тағайындау кезінде салыстырмалық зерттеу үшін, қажетті үлгі ретіндегі обьектілерді дұрыс таңдау маңызды орын алады. Салыстырмалық зерттеу үшін, қажетті үлгілер сараптама жүргізу кезінде қолданылатын обьектілердің өз алдына жеке түрі болып табылады.
Сараптама үшін өте қажетті салыстырмалық үлгілерді алу 1998 жылға дейінгі қылмыстық іс жүргізу кодексінде реттеледі, ол тек басқа тергеу әрекеттерінің, не ұйымдастыру шараларының шеңберінде жүргізіледі. Кейде тіптен қандай да бір заңмен реттелмеді, ол тек басқа тергеу әрекеттерінің, не ұйымдастыру шараларының шеңберінде жүргізіледі. Кейде тіптен қандай да бір заңмен реттелмей алынатын, осыған орай тергеу орындарында салыстырмалық үлгілерді алу, қандай тергеу әрекетінің шеңберінде жүргізу туралы мәселелерде шешкенде қиыншылықтар туындайды. Енді ғана Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде жеке тергеу әрекеті ретінде енгізіліп Сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу деген атпен жеке тарау болып көрініс алды. Бірақ тергеу әрекетінің енгізілуі, сараптама үшін қажетті салыстырмалық үлгілерді басқа тергеу әрекеттерінің шеңберінде алуға болғадығын жоққа шығармайды, қайта басқа тергеу әрекетінің шеңберінде алынуы мүмкін емес үлгілерді тәжірибе жағдайында алуды реттейді. Салыстырмалық зерттеу үшін үлгілер ҚР ҚІЖ Кодексінің 33 тарауының 259 бабына сәйкес алынса, онда ол жеке тергеу әрекеті болып табылады. Сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу, салыстырып, зерттелетін обьектілердің мазмұнын сипаттайтын обьектілердің мазмұнын сипаттайтын заттарды немесе нәрселерді, олардың материалдары бекітілген бейнелерін тәжірибе жағдайында алудан тұратын тергеу әрекеті сараптаманың алдында тұрған сұрақтарды шешу үшін қажетті.
Тергеу барысында қажетті үлгілер қарау, тіктеу, алу сияқты тергеу әрекеттерін жүргізгенде алынуы мүмкін. Үлгілер сезіктіден, айыпталушыдан, жәбірленушіден және куәдан алынуы мүмкін. Іске қатысы жоқ тұлғадан үлгі алу қажет болса, онда алдымен куә ретінде жауап алу керек. Содан кейін ғана сараптамаға қажетті үлгіні алуға болады.
Үлгілер обьектінің әрі жеке, әрі топтық белгілерін бейнелеуі мүмкін. Сараптама үшін үлгілерді таңдау сараптаманың түріне, сипатына және сараптамалық жолмен шешілуі керек, -- деп тапқан тергеушінің сұрақтарына байланысты. Сараптамаға жіберілетін барлық үлгілер қайта жаңғыртарлық, салыстырмалық, өзгермеушілік,алынған жерінің шынайылығы талаптарына сәйкес келуі керек.
Сараптама сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізілетін іс материалдарын зерттеу нәтижесінде, іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда тағайындалады.
Сараптама сарапшы арнайы ғылыми білмдер негізінде жүргізетін іс материалдарын зерттеу нәтижесінде, іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда тағайындалады. Сараптамалық зерттеу обьектілері, егер олардың көлемі мен қасиеттері мүмкіндік берсе сарапшыға буып-түйілген және мөрмен бекітілген күйінде беріледі.
Сараптаманы тағайындау қажет деп таныған тергеуші бұл туралы қаулы шығарады, онда сараптама тағайындаудың негіздері, сараптамаға жіберілген обьектілер, олардың қай жерде және қашан, қандай жағдайда табылғаны және алынғаны; сарапшының қарауына ұсынылған өзге де материалдар, істе қамтылған, сарапшының қарауына ұсынылған өзге де материалдар; сот сараптамасының органы атауы немесе сараптама тапсырылған адамның тегі көрсетілуі тиіс.
Тергеушінің сараптама тағайындауы туралы қаулысы ол жіберілген және өз құзіретіне жататын органдардың немесе адамдардың орындалуы үшін міндетті болып табылады. Бұл жайында, осы жұмыстың үшінші бөлімнің бірінші тармағында тереңірек тоқталамыз.
Қылмыстық істі қозғау туралы шешімді сараптама жүргізбейінше қабылдау мүмкін болмайтын жағдайда ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін тағайындалуы мүмкін. Сараптама іс жүргізуге қатысатын, өздерінің немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың бастамашылығы бойынша тағайындалуы мүмкін.
Сараптама іс жүргізуге қатысатын, өздерінің немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың бастамашылығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Өзінің немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін қорғайтын іс жүрізуге қатысушы тергеушіге өз пікірінше сарапшының қорытындысы берілуге тиіс мәселелерді жазбаша түрде ұсынылады, зерттеу обьектілерін көрсетеді, сондай-ақ сарапшы ретінде шақыруға болатын адамды айтады.
Бастамашылығы бойынша сараптама тағайындалып отырған іс жүргізуге қатысушы сараптамалық зерттеу обьектісі ретінде заттарды, құжаттарды ұсына алады.
Егер, сараптама жүргізуді сот сараптама мекемесінің қызметкері емес адамға тапсыру көзделсе, онда тергеуші қаулыны шығарғанға дейін сараптама тапсыруды көзделген адамның тұлғасымен алдын - ала танысып алу керек, оның маман екеніне көз жеткізіп, сезіктімен, жәбірленушімен, сараптамаға салынатын адаммен және басқа да қатысушылармен қатынасын анықтайды да, сарапшыға бас тарта беруге негіздің бар-жоғын көрсетеді. Бұл жайында үшінші бөлімнің екінші тармағында толық тоқталамыз.
Үшінші бөлімнің төртінші тармағында сараптама нәтижелерін қолдануға және бағалауға тоқталамыз. Қорытындыда сарапшы зерттеу кезінде қолданған әдістер, қойылған сұрақтарға жауаптардың негіздемесі, сондай-ақ іс үшін маңызы бар және сарапшының өз бастамашылығы бойынша анықталған мән-жайлар көрсетіледі. Сарапшының ауызша түсініктемесі ол бұрын берген қорытындыны түсіндіру бөлігінде ғана дәлелдеме болып табылады. Сарапшының қорытындысы қылмыстық істі жүргізуші мекеме үшін міндетті болып табылмайды, алайда оның қорытындысымен келіспеушілігі дәлелді болуы тиіс.
Сарапшының қорытындысы немесе оның қорытынды беру мүмкін еместігі туралы хабарламасы, сондай-ақ сарапшыдан жауап алу хаттамасы, алдын-ала тергеуге өз түсініктемелерін беруге және сараптама қорытындылары бойынша қарсылықтарын мәлімдеуге құқылы.
2.ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖҮРГІЗУ КЕЗІНДЕГІ МАТЕРИАЛДАРДЫ ТАБУ
2.1 Тергеу жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері
Тергеу қарауы - қылмысты тергеуге және ашуға маңызы бар немесе маңызды болуы мүмкін заттарды, құжаттарды және өзге де іздерді табу, бекіту, алу және қылмыстық істің мән-жайларын зерттеу мақсатында тергеушінің кез-келген объектілерді тікелей қабылдауы мен зерттеуінен тұратын тергеу әрекеті.
Қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша қарау - қылмыс ізін, өзге материалдық объектілерді анықтау, сондай-ақ іс үшін маңызы бар жағдайларды анқындау мақсатында тергеуші, ал ол жоқ болған жағдайда анықтаушы немесе қылмыс туралы арыз немесе хабар түскен анықтау органының лауазымы жағынан жоғары қызметкері жерді, үй-жайларды, заттарды, құжаттарды, көзі тірі адамдарды, мәйіттерді, жануарларды тексеру әрекеті.
Криминалистикалық әдебиетте тергеу қарауының келесідей мақсаттары көрсетілген:
- тергеушінің жеке объектіні, объектілердің жиынтығы немесе кешенін тікелей зерттеуі;
- оқиға, қылмыстың механизмі, жері, қылмыскердің және жәбірленушінің жеке басы және де қылмыстық іс бойынша анықтауға жататын өзге де мән-жайлар туралы типтік, жалпы және жеке болжауларды ұсыну үшін бастапқы ақпаратты алу;
- қылмыстың суымаған ізі бойынша қылмыскерді іздестіруді және қажетті жедел-іздестіру шараларын ұйымдастыру үшін мәліметтерді алу;
- тергеу барысында кейінгі әрекеттерді (кезектегі шараларды) жоспарлау үшін мәліметтерді алу;
- тергелетін қылмыстың жасалуына себеп болған жағдайларды анықтау;
Тергеу қарауының түрлерін әртүрлі негізер бойынша жіктеуге болады: қарау объектісі бойынша, жүргізу кезектілігі бойынша, көлемі бойынша.
Қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша тергеу қарауының келесі түрлері көрсетілген:
- оқиға болған жерді;
- заттай дәлелдемелер;
- мәйіт;
- сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесін.
Криминалистикада тактикалық мағынасы жағынан қарау объектілеріне:
- үй-жайдағы оқиға болған жер;
- ашық жердегі оқиға болған жер;
- мәйіт;
- қылмыстың қаруы және құралы;
- құжаттар, фото-, бейне-жазбалар, киноқұжаттар сонымен қатар, пошта-телеграфты хат-хабар;
- жануарлар;
- көлік құралдары;
- компьютерлер;
- сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесі.
Кезектілігі бойынша тергеу қарауының екі түрін ажыратамыз:
- алғашқы;
- қайталама.
Қайталама қарауын жүргізу жағдайлары әртүрлі болуы мүмкін: алғашқы қарауды сапасыз жүргізу (қолайсыз метеорологиялық жағдайлар, түнгі уақыт және т.б.), қажетті техникалық құрал-жабдықтарды қолданбау, тергеу барысында қайталама қарауын жүргізу қажет екендігін көрсететін мәліметтердің алынуы, алғашқы қарауын толық, егжей-тегжейлі, дұрыс жүргізілгендігінде күмән туындаса, сонымен қатар, прокурор мен тергеу бөлімі бастығының тікелей нұсқауымен жүргізіледі.
Көлемі бойынша тергеу қарауы негізгі және қосымша деп бөлінеді. Алғашқы қарау көп жағдайда негізгі қарау болып табылады. Сондықтан тергеуші қараудың жан-жақты, толық жүргізілуіне тырысып, қосымша қарау жүргізу қажеттілігін болдыртпауы қажет. Бірақ кей жағдайларда қосымша қарау жүргізу ситуациялары да кездеседі: негізгі қарау кезінде жекеленген участіктерге, объект элементтеріне қарау жүргізілмеген жағдайларда. Мысалы, бухгалтерлік құжаттарға қарау жүргізу кезінде журнал-ордерлер, ведомстер зерттелінді, бірақ №10 ведомстің болмауы себебінен қарау жүргізу мүмкін болмады. Кешірек бухгалтердің ұсынуымен №10 ведомстке қарау жүргізіліп, қосымша өарау хаттамасында бекітілді.
Барлық объектілерге қарау жүргізуде жалпы процессуалдық және тактикалық талаптар қойылады.
Тергеу қарауы екі куәгердің міндетті қатысуымен жүргізіледі, ал оқиға болған жерді қарау кезінде өзге жағдайлар да болуы мүмкін.
Куәгер болып әрекет қабілеттілігі бар, іске мүдделі емес, заң талаптарын мүлтіксіз орындайтын азаматтардың болуы қажет. Олардың міндетіне тергеушінің барлық әрекеттерін, сонымен қатар, хаттаманың толтырылуын объективті бағалауы мен куәландыруы жатады. Куәгерлер мақсатты түрде тергеушінің, криминалист-маманның барлық әрекеттеріне бақылау жүргізуі керек.
Тергеуші қарау әрекетіне жәбірленушіні, сезіктіні, куәні, айыпталушыны олардың келісімімен қатыстырта алады.
Қарауға сонымен қатар, тергеуші мамандарды шақыра алады. Қаралатын объектінің түріне байланысты криминалсит-маман, дәрігер (медицина қызметкері), экономист, инженер, химик және т.б.
Тергеу ситуациясына, қаралатын объектіге байланысты участковый, патруль, жол полиция қызметкерлері қарауға қатысады.
Тергеу тәжірибесі қарауының бірнеше тактикалық нұсқауларын ұсынады:
1. қараудың кейінге қалдырылмай, дер кезінде жүргізілуі;
2. мақсатты түрде жүргізілуі, қараудың барысы мен нәтижесіне талдау жасау;
3. криминалистикалық техника талаптары мен ережелерінің сақталуы;
4. қараудың бір бастамамен жүргізілуі;
5. тергеу қарауының барлық нәтижелерін толық және объективті бекіту.
Криминалистикалық зерттеу шеңберіндегі заттар мен материалдар, олардың тәжірибеде неғұрлым кеңінен таралған түрлері бойынша зерттеледі. Зерттеу объектілері көбінде төмендегідей болып келуі мүмкін:
- газ тәріздес, сұйық, қатты, сусымалы;
- табиғи және жасанды;
- зат немесе мүлік, олардың жиынтығы, бөлшектері және т.б.
Бүгінгі тандағы тәжірибеге сүйене отырып, мынандай объектілер жиі зерттелетіндігін атап көрсетуге болады:
- лак-бояу және боялған заттар мен бояу қабаттары;
- талшық материалдары мен одан жасалған өнімдер;
- өсімдіктер, топырақтар;
- шыны және одан жасалған бұйымдар;
- жанармай материалдары;
- есірткі заттары;
- психотроптық заттар;
- дәрі-дәрмектер;
- спирт және ішімдік өнімдері мен оларды дайындауға қажетті заттар;
- металдар және металл бұйымдары;
- парфюмерлік және косметикалық өнімдер, оларға қажетті шикізаттар;
- -полимерлер және олардан жасалған заттар.
Заттар мен материалдар қылмыстық істердің әртүрлі санаттары бойынша, көбінде: оқиға болған жерді қарау, тінту, алу әрекеттері барысында алынады.
Іздестірілетін микробөлшектер қылмыстың түрі мен сипатына байланысты болғандықтан, оларды мынандай объектілерден табуға болады:
- қылмыскердің, сезіктінің немесе жәбірленушінің денесінен;
- олардың киімдері мен аяқ киімдерінен;
- олардың қолындағы әртүрлі заттардан;
- адамның денесіне тиген қару-жарақтардан;
- бұзу кезінде колданылған құралдар мен заттардан;
- көлік құралдарынан;
- қылмыстық оқиға жағдайының материалдық заттарынан, мүліктерінен (жол бөлігінен, еденнен, есік-терезелерден, сейф, жихаздардан және т.б.);
- қылмысқа қатысты басқа да объектілерден.
Заттар мен материалдарды - табу, бекіту және алу әдістемесі, олардың табиғатына, санына, сондай-ақ оларды зерттеу кезінде алынуы қажет іздестірудегі дәлелдемелік мәні бар мәліметтерге байланысты болып табылады.
Дегенімен де әдістемеге байланысты бірқатар ұсыныстар бар.
Заттар арқылы пайда болған дақ және талшықтарды (мысалы, лак - бояу немесе жанар-жағармай материалдарынан) трасологиялық көзқарастан дәстүрлі позицияда олардың формасы мен пайда болу механизмін заттай - дәлелдемелер ретінде, сонымен қатар олардың құрамын, құрылымы мен өзіндік қасиеттері заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу объектілері ретінде қарастыруға болады. Заттар мен материалдардың аз ғана мөлшерін табудың еш қиындығы жоқ. Ал, бекіту және алу кездерінде бірталай қиыншылықтар туындайды. Заттар мен материалдар уландырғыш болып келуі мүмкін, сондықтан да олармен жұмыс жасау барысында арнайы қауіпсіздік шараларын қолдану қажеттілігі туындайды; ұлдатын зат болса, оны міндетті түрде герметикалық ыдысқа салу қажет; буып-түю немесе қаптау материалдарын табылған объектілердің сипатына қарай ыңғайлау керек, мысалы: кейбір қышқылдар шыныны ерітіп жібереді; кейбір жағдайларда заттар бүлініп бастапқы түрін өзгертуі мүмкін. Тез жанатын заттар мен жанармай сұйықтық-тарын табу мақсатында өртенген жерден алынған жанған паркет кескінділерін герметикалық қапталған полиэтиленді пакеттерге салып буып-түю қажет. Ал өртті сөндіру кезінде суланып қалған металл объектілерін коррозия болмас үшін, кептіріп картон жәшіктерге салу керек. Бұл мәселелердің алдын алу жағдайлары мамандардың көмегінсіз көптеген қиыншылықтарға әкеп соқтырады. Әсіресе микрообъектілермен жұмыс жасау кезінде кездесетін қиыншылықтар қатары екі ece ұлғаюда.
Оқиға болған жерді қарау кезінде микрообъектілерді іздеп табу, кейінге қалдыруға болмайтын мәселелердің бірі болып табылады. Себебі келесі тексеруге дейін олар жоғалып, жойылып кетуі немесе олардың жатқан, орналасқан жерлері өзгеріп, болмаса ауысып кетуі мүмкін.
Микрообъектілерді іздеп табу келесідей талаптарды ескере отырып жүзеге асырылады:
1) барлық заттар алдымен кандай да бір жылжытып қозғалту әрекеттерінсіз қаралады және жылжытып қозғалтудың алдында олардың астына жылтыр таза парақ немесе тығыз қағаз қойылады;
2) объектілерді таза қолдармен ұстап резеңке қолғаппен қарау қажет, оның сыртқы және ішкі жақтарына, сондай-ақ олардың әртүрлі бөліктеріне тиісуге болмайды. Қарау кезінде бөлініп қалған бөлшектерді кейінгі зерттеулер үшін сақтап кою керек.
Микрообъектілерді іздестіру жұмыстары қылмыстық істің жағдайы мен тергеу болжауын есепке ала отырып жүргізіледі. Микрообъектілердің толығымен жойылып кетуі мүмкін емес, олар тіптім қолайсыз жағдайлардың өзінде сақталынатындығын естен шығармау қажет. Бірақ микрообъектілердің өзара байланысқа түсу салдарынан немесе еш байланыссыз-ақ (су тасқыны, жел, дауылдың болуы салдарынан) орындарын ауыстырулары мүмкін.
Микрообъектілер ең алдымен визуалды (көзбен немесе лупамен) байқау арқылы әртүрлі жарық бұрышымен анықталады. Көлеңкелі, шұңқыр, саңылаулы зоналарды табиғи жарықтандыру кезінде ақ қағаз парақтары немесе телескоптық ұстағыштары бар криминалистикалық кезекті айналар қолданылады. Жасанды жарықтандыру кезінде карау жұмыстары - галогенді және үстелге қоятын лампаларды, электрлік фонарларды, лабораториялық микрожарықтандырғыштарды қолдану арқылы жүргізіледі. Көрінбейтін және нашар көрінетін микрообъектілерді табу үшін мынандай арнайы әдістерді қолдануға болады: шағылысқан сәуле арқылы бақылау, жарықтандыру бағытын жылжыту, қарастырылатын затты жартылай көлеңкелеу және т.б. Қажет болған жағдайларда жоғарыда көрсетілген әдіс-тәсілдер әртүрлі комбинацияларда қолданылуы мүмкін.
Көрінетін сәуледегі спектрлік зоналармен қатар ультракүлгін (УК) сэулелері де кеңінен қолданылады. УК сэулелеріндегі люминесценция бойынша мәтіндегі талшықтарды, әртүрлі лак-бояу қабаттарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz