Тінтуді жүргізудің жалпы мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Тінту ұғымы мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.1. Тінту нысандары туралы бағдарлық мәліметтерді жинау және зерттеу ... ...11
2.2. Тінтуді жүргізу үшін оперативтік топты құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
1. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Тінту ұғымы мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.1. Тінту нысандары туралы бағдарлық мәліметтерді жинау және зерттеу ... ...11
2.2. Тінтуді жүргізу үшін оперативтік топты құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Криминалистикалык оқулыктарда бұл тергеу әрекетінін мағынасына әр түрлі түсінік, үғым беріледі. Авторлардың берген түсініктеріне талдау жасасақ, бұларда негізінен тек редакциялык айырмашылыктары бар екендігі байкалады. Негізінен берілген түсініктерде бүл тергеу әрекетінін мағынасы, оның міндеттері және маңызы, сонымен катар тергеу әрекетін жүргізу үстінде колданылатын әдістер сипатталады. Кейбір авторлар бұл тергеу әрекетін қылмысты кім және кандай максатпен жаса ғандығын анықтау міндеттері ретінде түсіндіреді. Қылмыстык. іс бойынша тергеу жүргізгенде бұл мәселелерді аныктау керек екендігі, әрине түсінікті. Бірақ бұл тергеу әрекетіне мұндай күрделі мәселелерді шешуді міндеттеу орынсыз. Бұл мәселелер жалпы тергеудін алдында түрған міндет, олар бірнеше тергеу әрекеттерін жүргізу аркылы шешіледі. Сондыктан бүл мәселелерді шешуді бір тергеу әрекетіне, яғни окиға болған жерді карауға жүктеуге, әрине болмайды. Кейбір авторлар оқиға болған жерді қарауға катысты түсініктерінде оның міндетіне, атап айтканда, жүргізілетін жүмыстар катарына жедел-іздестіру жұмыстарын да жаткыза-ды. Жедел-іздестіру жұмыстары процессуалды әрекеттер қата-рына жатпайды, оны аныктаушы органдар жүргізеді. Мұндай жұмыстар тергеудін бастапқы кезеңінен тергеу біткенше жалғасады. Сондықтан мұны тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау үғымына кіргізу орынсыз. Әрине, окиға болған жерді карау үстінде жедел-іздестіру жүмыстары да жүргізіледі, бірак бұл іздестіру жұмыстары окиға болған жерді қараумен шектелмейді, ол тергеу біткенше, кейін де жүргізіле береді. Тінту әрекеті көп еңбек етуді талап етеді, оған уақытты, күш-қуатты, әр-түрлі құралдарды жұмсау қажет болады.
Тінтудің нәтижесінің жемісті болуы, тергеушінің тінтуді жүргізу тәсілін қаншалықты игергеніне байланысты болады және оған оның құқық қорғау органындағы алған тәжірибесі де әсер етеді.
Тергеу әрекеттерінің ішінде, қылмысты тез ашуды толығымен қамтамасыз етуге, қомақты дәлелдік материалдар алуға, көптеген ауыр қылмыстардың тергеуін саналы алқауы, тінтудің нәтижелері өте маңызды орын алатынын күнделікті тергеу ісі көрсетіп отыр. Бір қатар жағдайларда, заттық дәлелдерді табудың жалғыз тәсілі тінту болып табылады. Табылған заттық дәлелдер, көп жағдайларда, қылмыскерді толығымен әшкерелейді.
Алдын-ала тергеу органдарына, құқықтық ғылым, соның ішінде криминалистика, көптеген мәселелерді шешуге өзінің септігін тигізеді, ол қылмысты тергеу ісіне тиісті тәсілдердің жолдарын ойластырады және ұсынады.
Қылмыскердің қулық сұмдықтарына, тергеу қызметкерлері жасырылған заттық дәлелдерді тауып алу шеберлігін карсы қоюлары керек. Сол себептен, көптеген авторлардың тінту шеберлігін сөз етуі бекер емес, олар оны жүргізу кезінде тап болатын қиындықтар туралы баса айтып көрсетеді.
Тінтудің нәтижесінің жемісті болуы, тергеушінің тінтуді жүргізу тәсілін қаншалықты игергеніне байланысты болады және оған оның құқық қорғау органындағы алған тәжірибесі де әсер етеді.
Тергеу әрекеттерінің ішінде, қылмысты тез ашуды толығымен қамтамасыз етуге, қомақты дәлелдік материалдар алуға, көптеген ауыр қылмыстардың тергеуін саналы алқауы, тінтудің нәтижелері өте маңызды орын алатынын күнделікті тергеу ісі көрсетіп отыр. Бір қатар жағдайларда, заттық дәлелдерді табудың жалғыз тәсілі тінту болып табылады. Табылған заттық дәлелдер, көп жағдайларда, қылмыскерді толығымен әшкерелейді.
Алдын-ала тергеу органдарына, құқықтық ғылым, соның ішінде криминалистика, көптеген мәселелерді шешуге өзінің септігін тигізеді, ол қылмысты тергеу ісіне тиісті тәсілдердің жолдарын ойластырады және ұсынады.
Қылмыскердің қулық сұмдықтарына, тергеу қызметкерлері жасырылған заттық дәлелдерді тауып алу шеберлігін карсы қоюлары керек. Сол себептен, көптеген авторлардың тінту шеберлігін сөз етуі бекер емес, олар оны жүргізу кезінде тап болатын қиындықтар туралы баса айтып көрсетеді.
1. Юридическая психология. М-Юрист,1997, С.146-147
2. Еникеев М.И., Черных Э.А.
3. Пралиева Г.К..Юридическая психология. А- «Жеті қазына», 2006. С.184-186
4. Илюсизова С.М. Общая и юридическая психология. А-2006, С.158-159
5. Антониан Ю. М., Еникеев М.И.,
6. Антониан Ю. М., Гульдан В.В. Криминальная
7. Антониан Ю. М. Психолгия убийства .
8. Васильев В.П. Юридическая психология. М., 1991.
9. Васильев В.П. Психология осмотра
10.Водолавский Б.Ф. Психологические особенностиличности осужденного. Омск , 1992. С.91
11. Глазырин Ф.В. Изучение личности обвиняемого и
12. Глоточкин А.Д., Пирожков В.Ф. Психические
13. Гуров А.И. Профессиональная преступность . Прошлое
14. Доспулов. Г.г. Психология допроса на
15. Еникеев М.И. Основы судебной психологии. Психические
16 . Жданов А.А. Человек как
17. Зеленский А.Ф. Осознаваемое и неосознаваемое
18. Кулрявцев В.Н. Криминальная мотивация. М., 1986. С.172
19. Лурия. Механизм преступного поведения. М., 1981. С.44
20. Пирожков В.Ф. Криминальная психология . Психология подростковой
21. Практическая психология . Учебник / Под
22. Ситковская О.Д. Психология уголовной ответственности. М.1998.
23. Яковлев А.М. Преступность и социальная психология.М.1971.
24. Хьелл Л, Зиглер Д.Теорий личности. СПб: Питер
2. Еникеев М.И., Черных Э.А.
3. Пралиева Г.К..Юридическая психология. А- «Жеті қазына», 2006. С.184-186
4. Илюсизова С.М. Общая и юридическая психология. А-2006, С.158-159
5. Антониан Ю. М., Еникеев М.И.,
6. Антониан Ю. М., Гульдан В.В. Криминальная
7. Антониан Ю. М. Психолгия убийства .
8. Васильев В.П. Юридическая психология. М., 1991.
9. Васильев В.П. Психология осмотра
10.Водолавский Б.Ф. Психологические особенностиличности осужденного. Омск , 1992. С.91
11. Глазырин Ф.В. Изучение личности обвиняемого и
12. Глоточкин А.Д., Пирожков В.Ф. Психические
13. Гуров А.И. Профессиональная преступность . Прошлое
14. Доспулов. Г.г. Психология допроса на
15. Еникеев М.И. Основы судебной психологии. Психические
16 . Жданов А.А. Человек как
17. Зеленский А.Ф. Осознаваемое и неосознаваемое
18. Кулрявцев В.Н. Криминальная мотивация. М., 1986. С.172
19. Лурия. Механизм преступного поведения. М., 1981. С.44
20. Пирожков В.Ф. Криминальная психология . Психология подростковой
21. Практическая психология . Учебник / Под
22. Ситковская О.Д. Психология уголовной ответственности. М.1998.
23. Яковлев А.М. Преступность и социальная психология.М.1971.
24. Хьелл Л, Зиглер Д.Теорий личности. СПб: Питер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 4
1.1. Тінту ұғымы мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 11
2.1. Тінту нысандары туралы бағдарлық мәліметтерді жинау және зерттеу ... ...11
2.2. Тінтуді жүргізу үшін оперативтік топты құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 36
КІРІСПЕ
Криминалистикалык оқулыктарда бұл тергеу әрекетінін мағынасына әр түрлі түсінік, үғым беріледі. Авторлардың берген түсініктеріне талдау жасасақ, бұларда негізінен тек редакциялык айырмашылыктары бар екендігі байкалады. Негізінен берілген түсініктерде бүл тергеу әрекетінін мағынасы, оның міндеттері және маңызы, сонымен катар тергеу әрекетін жүргізу үстінде колданылатын әдістер сипатталады. Кейбір авторлар бұл тергеу әрекетін қылмысты кім және кандай максатпен жаса ғандығын анықтау міндеттері ретінде түсіндіреді. Қылмыстык. іс бойынша тергеу жүргізгенде бұл мәселелерді аныктау керек екендігі, әрине түсінікті. Бірақ бұл тергеу әрекетіне мұндай күрделі мәселелерді шешуді міндеттеу орынсыз. Бұл мәселелер жалпы тергеудін алдында түрған міндет, олар бірнеше тергеу әрекеттерін жүргізу аркылы шешіледі. Сондыктан бүл мәселелерді шешуді бір тергеу әрекетіне, яғни окиға болған жерді карауға жүктеуге, әрине болмайды. Кейбір авторлар оқиға болған жерді қарауға катысты түсініктерінде оның міндетіне, атап айтканда, жүргізілетін жүмыстар катарына жедел-іздестіру жұмыстарын да жаткыза-ды. Жедел-іздестіру жұмыстары процессуалды әрекеттер қата-рына жатпайды, оны аныктаушы органдар жүргізеді. Мұндай жұмыстар тергеудін бастапқы кезеңінен тергеу біткенше жалғасады. Сондықтан мұны тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау үғымына кіргізу орынсыз. Әрине, окиға болған жерді карау үстінде жедел-іздестіру жүмыстары да жүргізіледі, бірак бұл іздестіру жұмыстары окиға болған жерді қараумен шектелмейді, ол тергеу біткенше, кейін де жүргізіле береді. Тінту әрекеті көп еңбек етуді талап етеді, оған уақытты, күш-қуатты, әр-түрлі құралдарды жұмсау қажет болады.
Тінтудің нәтижесінің жемісті болуы, тергеушінің тінтуді жүргізу тәсілін қаншалықты игергеніне байланысты болады және оған оның құқық қорғау органындағы алған тәжірибесі де әсер етеді.
Тергеу әрекеттерінің ішінде, қылмысты тез ашуды толығымен қамтамасыз етуге, қомақты дәлелдік материалдар алуға, көптеген ауыр қылмыстардың тергеуін саналы алқауы, тінтудің нәтижелері өте маңызды орын алатынын күнделікті тергеу ісі көрсетіп отыр. Бір қатар жағдайларда, заттық дәлелдерді табудың жалғыз тәсілі тінту болып табылады. Табылған заттық дәлелдер, көп жағдайларда, қылмыскерді толығымен әшкерелейді.
Алдын-ала тергеу органдарына, құқықтық ғылым, соның ішінде криминалистика, көптеген мәселелерді шешуге өзінің септігін тигізеді, ол қылмысты тергеу ісіне тиісті тәсілдердің жолдарын ойластырады және ұсынады.
Қылмыскердің қулық сұмдықтарына, тергеу қызметкерлері жасырылған заттық дәлелдерді тауып алу шеберлігін карсы қоюлары керек. Сол себептен, көптеген авторлардың тінту шеберлігін сөз етуі бекер емес, олар оны жүргізу кезінде тап болатын қиындықтар туралы баса айтып көрсетеді.
1. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Тінту ұғымы мен мақсаты
Тінту дегеніміз -- белгілі бір қылмыстық іс жүргізу бойынша маңызы бар мекен-жайды, қора-аула, ғимараттарды, белгілі бір жер бөлігін, күдікті тұлғаларды, еріксіз түрде қарап тексеру үшін жүргізілетін заңда көрсетілген күші бар тергеу әрекеті.
Қылмыстық іс жүргізу заңында тергеудің бұл әрекеті. Тәжірибенің көрсетуі бойынша қылмыскер жасаған қылмыстың іздерін жасыруға тырысады. Ол үшін қылмыскер қылмыс жолымен табылған ақша, құнды заттарды, қару, қүжаттарды тығады және де бұл заттар мүлде ойға келмейтін жерлерде тығылуы болуы мүмкін. Бұдан басқа, қылмыскер заттай айғақтардан (егер адам өлтіру болған болса, мәйіттен құтылу) құтылу мақсатында оларды жоюға тырысады.
Тергеу органдарының мақсаты - күдікті немесе айыпкердің кінәлілігін көрсететін дәлелдемелер табу. Тінту жүргізу мен заттай айғақты тауып алу сияқты тергеу әрекеттері арнайы осы мақсаттарға қызмет етеді.
Қылмыстық із жүргізуде тінту деп үй-жайды, қора-ауланы, тұлғаны еріксіз түрде қарау арқылы ісе қатынасы бар айғақ заттарды, тығылып қалған қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, заңда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті.
Тінту жүргізудің тактикасы. Тінту нәтижесі болу үшін тергеуші тінту алдында міндетті түрде арнайы дайындық шараларын жүргізуі қажет. Тінту жүргізілетін объекті және тінтілетін тұлға туралы қажетті мәліметтер жиналады. Мәселен, тінтілетін объект пәтер болса -- оның орналасқан жерін, неше бөлмеден тұратынын, қылмыстың қай қабатта жасалғаны, телефоны бар ма, қанша адам тұрады, ал жеке үй болса ауласын, итінің бар-жоғы, үйде кісілер бар ма және тағы басқа жағдайлары алдын ала анықталады. Тінтілетін адамның мінез-құлқы, қаруланғандығы т.с.с. мәліметтер алынады.
Тінтудің мақсаты тергеу қарауының мақсатына қарағанда әлде қайда кең, өйткені қаралып жатқан объекті толығырақ зерттеледі. Тінту барысында материалдық шығынды өтеу мақсатында тәркіленуге жататын заттай айғақтар мен заттарды немесе қылмыс іздерін табу қажет.
Тінтуге біреудің иелігіндегі объектілер жатса, тергеулік қарауға жалпы қол жететін заттар жатады. Тінту еріксіз түрде жүзеге асырылады, ал тергеулік қарауда ешқандай күштеу тәсілдері жоқ. Тінту мен алу да өз ерекшеліктерімен айрықшаланады.
Жасалған кылмыстың түрлеріне орай окиға болған жерді караудын өзіндік ерекшеліктері бар. Бүл ерекшеліктер жеке кылмыстарды тергеу әдістемесінде карастырылады.
Оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс қаралуы тергеушінің осы тергеу әрекетіне ұқыпты дайындалуына тікелей байланысты.
Тергеушініңдайындық жұмысы екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең -- тергеушінің окиға болған жерге шыкпай түрып, окиға жөнінде хабар алысымен жүргізетін дайындык, жұмыстары. Бұл ' бірінші кезенде тергеуші мына төмендегі дайындык жұмыста-рын атқарады:
1. өзі келгенше оқиға болған жерді өзгеріссіз сактап калу үшін белгілі бір лауазымды адамдарға, атап айтканда, полиция қызметкерлеріне нұскду береді;
2. окиға болған жерді карауға өзімен бірге қатынасатын лауазымды адамдарды (жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізетін), мамандарды нақтылап белгілеп, олардың оқиға болған жерге кешікпей келуіне керекті шара қолданады;
3. окиға болған жерді қарағанда қолданатын криминалистикалык күрал-саймандарды және басқа да кажетті жабдыктарды дайындайды.
Тергеуші оқиға болған жерге өзі келгенше оны өзгеріссіз сақтап калу жөнінде нұскду берумен қатар полиция кызмет-керлеріне кылмыстың басында болып, оны көрген адамдарды аныктау және баска да жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізуге арнайы тапсырма береді.
Окиға болған жерді карайтын тергеу тобын кұрғанда тергеу-ші қарауға кандай мамандар қатынасуы керек екендігін алдын ала анықтайды. Егер оқиға болған жерде мәйіт бар болса, онда қарауға міндетті түрде сот-медициналық эксперт немесе арнайы медициналық білімі бар адам кдтыстырылуы керек. Іздерді және баска да заттай дәлелдемелерді іздеп табу, бекіту, алу және зерт-теу үшін қарауға маман-криминалист қатыстырылады. Кдрала-тын объектілердің ерекшеліктеріне байланысты басқа да маман-дардың қатысуы мүмкін.
Карауға пайдаланылатын кұрал-саймандарды дайындау үстінде тергеуші тергеу чемоданының ішіндегі жабдықтардың толық болуын, жарамдылығын тексереді. Осындай дайындық жұмыстарын бітіргеннен кейін тергеуші жедел оқиға болған жерге шығуы кажет.
Оқиға болған жерге келісімен тергеуші мына төмендегі да-йындык жұмыстарын жүргізеді:
:: жәбірленушінің хал-жағдайы аныкталып, керек болса оған жедел медициналық жәрдем көрсетіледі;
:: оқиға болған жердің шекарасын анықтайды;
:: полиция қызметкерлерінің және баска да лауазымды адамдардың баяндауынан окиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер оқиға болған жерде өзгерістер болса, олардың кандай себептен болғанын аныктайды;
:: қылмысты көзімен керген куә адамдарды сұрау аркылы, окиға жөнінде деректі мәліметтер алады;
:: керекті жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне нүсқау береді;
:: қарауға катынасатын куәгерлерді анықтап, оларды занда көрсетілген кұкыктары және міндеттерімен таныстырады, арнайы нүсқау береді;
:: тергеу әрекетін карауға катысы жок бөтен адамдардын бүл жерден кетуін талап етеді;
:: жедел-іздестіру органдарының кызметкерлеріне арнайы дайындығы бар, үйретілген итті пайдалану аркылы қылмыскердің ізіне түсіп, оны үстауға нүскау береді.
Жоғарьща көрсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен туындайтын баска да дайындык жұмыстарын бітіріп, тергеуші окиға болған жерді карауға кіріседі.
Кандай кылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстын ашылмауына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жок. етуге тырысады. Сондыктан тергеу кызметкерлерінін мівдеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алу. Заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алып, кылмысты ашуға көмектесетін тергеу әре-кеттерінің бірі -- тінту.
Кылмыстык іс жүргізу кодексінде тергеудің бұл әрекетіне түсінік берілмеген. Занда егер істін мән-жайына байланысты заттай дәлелдемелерді қылмыскер не басқа адамдар өз еркімен бермесе, олар тінту жүргізу аркылы алынады деп кдна көрсе-тілген. Тінтуді уакыт өткізбей, дер кезінде жүргізу керек. Сон-да ғана іске керекті деректерді тауып алуға болады. Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде карау аркылы іске қатысы бар заттай дәлелдемедерді, тығылып қалған қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, занда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті.
Кейбір авторлар кандай объектілерді іздеп табу керек екенін тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы, қылмыс жасауда колда-нылған кару, жалған күжаттар, кылмыскердің киген киімі, т.б. Бүлардың бәрін іске керекті заттай дәлелдемелер деп тұжырым-дап кәрсетсе де болады. Окиға болған жерді карау мен тінтудін ұксастығы -- осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір нысан, не пәтер каралып, заттай дәлелдемелер ізделеді. Бірақ окиға болған жерді кдрау мен тінтудің арасында көп айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен, екіншіден, олардың жүргізілу әдісінен керінеді.
Окиға болған жерді карау оқиғаның қалай болғанын, кыл-мыстың жасалу тетігін зерттеуге, оның кімнің жасағанын анық-тауға бағытталады.
Тінтудің мақсаты - әдейі тығып қойған немесе тығулы тұрған заттай дәлелдемелерді арнайы тактикалық әдістерді қолдану арқылы тауып алу.
Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел-іздестіру әрекеті ретінде қарастырады. Тінтуді жедел-іздестіру әрекеті деп санауға болмайды. Жедел-іздестіру әрекеті, әрине тінту үстінде, тіпті тінту басталғанға дейін де жүргізіледі. Онын мақсаты -тергеушіге тінтуді сапалы жүргізуге керекті деректер тауып беру, атап айтканда қандай зат қай жерде болуы жөнінде, тінтілетін адамда қару бар ма, жоқ па, тінтуді жүргізуге керекті мәліметтер жинап, тауып беру. Сондықтан жедел-іздестіру жүмыстарын тінтумен бірдей деп карауға болмайды.
Тінтудің баска тергеу әрекеттерінен айырмашылығы -- оның еріксіздігі.
Тінтудің бірнеше түрлері болады. Ол - жеке адамды тінту (личный обыск), түрғын үйді, жеке бөлмені тінту, ауланы неме-се басқа ғимаратгар мен объектілерді тінту. Әрине, ол іс бо-йынша керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді іздеп тауып алу үшін жүргізіледі. Ал, заттай дәлелдемелерге кандай объек-тілер жатады, соған тоқталсақ. Олар - кылмыс жасалғанда қол-данылған кару-қүралдар (мылтық, пышақ, бұзуға пайдаланған қүралдар), жалған кұжаттар, тергеуден қашып, соттан бой жа-салап жүрген кылмыскерлер, не қылмыскерді әдейі тығып кой-ған адамдар, мәйіт оның бөлшектері, үрланған кымбат бүйым-дар, заттар. Іске қатысы болмаса да тінту кезінде табылған, жеке азаматтардың үстауына болмайтын, заң бойынша тыйым салы-натын объектілер -- есірткі заттар, порнографиялык, суреттер, қопарғыш заттар.
Тінту алдында тергеуші арнайы дайындық жүмыстарын жүргізеді. Біріншіден, ол тінту жүргізілетін объект және үйі тінтілетін адам жөнінде керекті бағдарлық мәліметтерді жинап алу керек. Тінтілетін адам және пәтер болса, оның толык. ме-кен-жайы, неше бөлмеден түратыны, кылмыс ғимараттың қай кабатында жасалғаны,онда телефон бар ма, жоқ па, қанша адам тұрады, жеке үй болса ауласында не бар, кай мезгілде үйде кісілер болады, міне осының бәрі алдын ала аныкталады. Тінті-летін адам жөнінде - оның мінез-кұлкы, каруы болу мүмкіндігі және оны сипаттайтын басқа да мәліметгерді жинап алу керек.
Екіншіден, жедел-тергеу тобын кұрған кезде алдын ала тінтуге қандай лауазымды адамдардың немесе мамандардың қатысуы керек екендігін анықтап алып, оларды кдй жерге ор-наластыру қажеттігін шешу керек.
Үшіншіден, тінтуге керекті арнайы техника құралдарын, айталык, темірден, не асыл металдан жасалған заттарды іздейтін құраддарды дайындау кажет.
Дайындык жұмыстары толык, аяқталысымен тергеуші, же-дсл топкд кіретін адамдар тінтілетін үйге келеді. Осы тінтілетін жерге тосыннан, күтпеген мезгілде келу үшін де белгілі бір так-тикалык әдістер қолданылады. Тінтілетін үйге жақындағанда жедел топтағы адамдар бөлініп, осы объектіге жан-жақтан жеке-жеке келуі тиіс. Үйге жакындар алдында үйдің маңайывда бөтен адамдар бар ма, жок, па, соны абайлап карау кажет. Тінтілетін пәтер көп қабатты болса, бір қабат жоғары өтіп кетіп, тосу ке-рек. Есік жабық болса, қағып, не қоңырау беріп, егер жөн сұра-са басқа себеппен келгенін айту керек, мысалы коммуналды мекемеден келген лауазымды адам болып, не баскд бір себеп келтірген жөн. Өйткені тінтілетін адам кімнің келіп тұрғанын алдын ала білмеуі шарт.
Тінтудін тактикалык әдістері тергеу әрекетінің кенеттен, тосыннан жүргізілуіне негізделеді. Сондықтан тінтуге керекті деректер жиналысымен және дайындык жүмыстары бітісімен, кешіктірілмей дер кезінде жүргізілуі тиіс. Тосыннан, күтпеген жерден жүргізілген тінту аркылы ғана іс бойынша пайдалы және маңызды деректер, дәлелдемелер тауып алуға болады. Сондық-тан тергеуші, әр түрлі тактикалык әдістер колдану арқылы, тінтетін үйге күтпеген жағдайда, кенетген кіру тәсілін ойлас-тыруы керек. Үйге кіргеннен кейін тінтілетін адамды тінту жөніндегі қаулымен таныстырып, іске байланысы бар объекті-лерді тергеу орнына өз еркімен беру тінтілетін адамның міндеті екені айтылады. Тергеушінің бұл талабы бойынша олар кейбір заттарды өз еркімен беруі де мүмкін. Бірак тергеушінін жұмы-сы осы берген заттармен ғана шектелмейді. Өйткені дерек зат-тар үй астына ма, шатырға ма, әйтеуір карауға колайсыз бір жерлерге тығылып қойылуы мүмкін.
Бұдан кейін жүргізілетін жұмыс - тінту объектісін жалпы шолып карау, ауланы, бөлмелерді бакылап, дайындык үстінде алған бағдарлык мәліметтерге сәйкес пе, жок па, соны тексеру. Егер бұдан бұрын алынған мәліметтерге казіргі жағдай едәуір сәйкес келмесе, тінту жоспарына, накты жаңа жағдайларға бай-ланысты, косымша өзгерістер енгізіледі. Егер тінтілетін адам аса кауіпті қылмыскер болып, онын кару колдануы мүмкін болса, алдымен оның өзінің жеке басын тінту керек.
Жеке басты тінтудің өзі екі кезеңге бөлінеді. Әуелі, жалпы-лай тінтіп, бойында қару бар ма, жоқ па соны карап, содан кейін басынан төмен қарай киімін, денесін ұкыпты, мұкият тексеріп шығу қажет. Калтасынан табылған кұжаттар, заттар арнайы алдын ала дайыыдалған жерге койылып, кейін хатгамаға енгі-зіледі. Тінтуді, әрине сол тінтілетін адаммен бір жынысты адам жүргізуі тиіс. Тінтілетін адамның денесінде бинттелген, байлан-ған жер болса оны шешіп көру үшін медицина мамандары қа-тыстырылып, бинтті шешу соларға жүктеледі.
Жалпылай шолудан кейін жеке объектілерді карау кезеңі басталады. Тінтудің ойдағыдай табысты аяқталуы, онын белгілі біртәртіппен, бағытпен жүргізілуіне, объектілерді карау кезегін сақтауға, тағы басқа да тактикалық әдістердің толык және дүрыс қолданылуына байланысты.
Тінтуге кірісер алдында тергеуші нені іздеу керектігіне, қай-дан іздеу керектігіне және қалай іздеу керектігіне айрыкша на-зар аударады. Не іздеу керек екенін тергеуші тінтуге келер ал-дында аныктап, шешіп алады. Ал, кайдан іздеу керектігі тінті-летін объектіні (үйді, бөлмені) жалпы шолып карағанда анык-талады.
Не іздеу керектігін анықтаудың маңызы зор. Айталык, ізде-летін нәрсе үлкен зат па, құжат па, акша ма? Айғақ ізделетін жердің көлемі үлкен, іздеу жұмысы көпке созылатын болса, тінтуді сол ізделетін зат табылады-ау деген жерден бастау ке-рек. Мысалы, тінтуге келген объект бір жеке тұрған көп бөлмелі, ауласы, корасы, жанында учаскесі бар үй болса тінту жүмысын, іздейтін затгың неғүрлым болуы мүмкін жерінен бастаған дүрыс. Айталык, жасырын көміп койылды деген мәйітгі іздеуді кора-дан, үй жанындағы учаскеден бастаған жөн, ал кұжат, ақша, кымбат бұйымдарды іздеуді түрғын бөлмелерден бастау керек. Әрине, соңғыларын гаражға, баска да жерлерге тығып коюы мүмкін. Сондыктан олар да қаралады. Бірак мұндай заттар көбінесе үйде тығылатындыктан іздеу жұмыстарын түрғын бөлмелерден бастаған дұрыс.
Тінтуге келгенде үйде қанша адам болса, бәрі де тінту біт-кенше орнында болуы тиіс, кетуге рұксат етілмейді. Тек жұмыс бабымен келген адамдарға, айталык, укол салуға келген медби-кеге, хат тасушыға, жөндеу жүмыстарын жүргізуге келген ше-берге, өзінің кәсіби қызметіне байланысты келген тағы баска адамдарға, олардың құжаттарын, куәліктерін тексергеннен кейін үйден кетугерұқсатберіледі. Отбасы мүшелеріне, үй-іші, бала-шағаларға бір белгілі жер бөлініп (мысалы, жеке бөлме) тінту біткенше сол орында отыруды талап ету керек. Бірнеше бөлме болса, кай бөлмеден тінту бастау керек екені бірден шешіліп, аныкталуы тиіс. Кей жағдайда тергеуші өзі бір бөлмені тінтсе, екінші бөлмені тінту өзімен бірге келген полиция кызметкеріне тапсырылады. Тінтетін объекттек бір бөлме бол-са іздеу есіктен басталып, кабырға бойымен бір бағытта оңнан солға, не керісінше жүргізіліп, одан кейін бөлменің ортасында тұрған объектілер каралады. Табылған заттар алдын ала арнайы белгіленген, айталық, арнайы жеке үстелге кезек-кезегімен койы-лады.
Тінту үстінде тінтілетін адамның көңіл-күйін, іс-әрекетін, психологиялык құбылысын бақылап, осының бәріне сын көзбен қарау керек, себебі мұндай жағдайда тінтілетін адам асып-са-сып, заттың тығылған жерін өзі білдіріп қоюы әбден мүмкін.
Мысалы, іс бойынша тінту жүргізілгенде үйде жалғыз тұра-тын, сатушы әйел басында ашуы келіп, асып-сасып абдырай берген еді. Бәлменін бір белігі тексерілгеннен кейін оның көңіл-күйі көтеріліп, тінтіп жаткдн адамдармен қалжындаса бастады. Тергеуші әйелдің көніл-күйінің өзгеруін байкап қалып, дер кезінде оған мән береді, тексерілген объектілерді тағы бір мұкият карап шығуды жөн көреді, әсіресе, осы әйелдің тапжылмай түрып алған төсек-орын түсы сезік келтіреді. Айтқандай, кайта тексергенде төсектін алмалы-салмалы аркалығының куысынан көп ақша, тергеуге қажет жалған кұжаттар табылады. Міне, сөйтіп тергеуші тінтіліп жаткан адамның психологиялык көңіл күйіне дер кезівде дұрыс мән беруінің нәтижесінде іске керекті объектілерді тауып, тінтуді табысты аяктайды. Совдай-ак тінтуде бір нәтиже беретін тактикалык, психологиялык әдіс -- ауызша барлау. Бұл тактикалык әдістің мәні тергеуші өзінін көмекші-леріне нұсқау берген болып немесе акылдаскан болып, ауызша тінтілушіге естіртіп, кай жерлерді, қай нәрсені, не объектісін мүқият карау керек екендігін айтады. Сонымен бір мезгілде тінтілетін адамның психологиялык көңіл-күйін бақылайды. Зат-ты тыккан жері аталғанда, өзін канша ұстамды ұстаса да, тінті-летін адам көбіне кобалжыған кеңіл-күйін білдіріп кояды, күты қашып асып-сасып калады.
Керекті затты кай жерден іздеу керек екенін табу үшін тергеуші бірден өзін тінтілетін адамның орнына койып, мен өзім қайда тығар едім деп өзіне-өзі сұрақ койып, ойлап, болжап көруі І керек. Жиіркеніп, толык карамас деп, ізделетін затты кылмыс-кер коқсыктың арасына, сыпырынды жәшікке, тағы баскд бір лас жерге тығуы да мүмкін. Мұны да тергеуші есінен шығар-мауы тиіс. Егер құпия, жасырын жер еденде болса, оны да зер салып, мұқият тексеру арқылы табуға болады. Мысалы, еденге жаңадан кағылған немесе жаңадан сырланған тактай не шеге, еден тактайларынын арасындағы саңылаулар шындыкты ашуға көмектеседі. Сондықтан осындай сезік келтіретін белгілер бол-са осы жерді үстірт карамай, неғұрлым зер салып, колдағы бар техникалық күрал-саймандарды пайдалана отырып қарау керек.
Жасырын, күпия жерді іздегенде тінтілетін адамның маман-дығын, оның кәсіби қабілетін де ескерген жөн. Сонымен катар, тығылатын затты коятын қүпия жер, ол заттың кдндай зат екеніне және оның келеміне де байланысты. Егер ізделіп жат-қан заттай дәлелдеме, айталық, жалған кұжат, хат болса оны кітаптың арасына тығуға болады. Тұрғын үйді тінтіп болғаннан кейін ауланы, кораны кдрау керек. Бүл жерге кезек келгенше оны қарап тұруға полиция кызметкерін күзетке кою керек. Қорада, сарайда ағаш, көмір болса олардың бәрін аударып, ағаш-тарды екінші жерге қойып, арасын, астын мұкият карау кажет.
Төсек тартып жаткан ауру адамның, не ұйыктап жатқан ба-ланын төсегін де тексеруге тура келеді. Әрине, мұндайда сыр-каттын да, баланың да жағдайына нұксан келтірілмеуі тиіс. Кей де кылмыскерлер заттарды тығатын арнайы күпия орындар жа-сауы да мүмкін. Осындай кұпия орындар, қабырғада, терезенің ернеуіндегі табанша тақтайдың астында, жылу қүбырынын, ара-ларында, т.б. қалтарысты жерлерде болуы мүмкін.
Кабырғадағы қуыс балғамен каккан кезде күңгірт дыбыс береді, ол күлакка естіледі. Жаңадан сырланған, жанадан түсқа-ғаз жабыстырылған жер болса осы жерді аса ұкыптылықпен қарау керек, кабырғадағы суреттер де алынып каралады. Ме-талдан жасалған асыл бұйымдарды іздеуге арнаулы құрал-жаб-дыктар пайдаланылады. Өйткені бұл іске катысты өте маңыз-ды, не аса кымбат заттарды сактап калу, сөйтіп болмашы, арзан заттармен алдаркатып құтылып кету үшін кылмыскерлер әр түрлі айлалар колдануы мүмкін. Сондықтан мүны естен шыға-руға болмайды.
Үйымдастыру тәсіліне орай тінту екі түрге - қайтара тінту және топтасып тінту түріне бөлінеді. Алғашқы тінту қолайсыз жағдайда жүргізіліп ойдағыдай нәтиже бермеген, тінтуші жүмыс-ка жедел тартылып, онын колында кажетті құрал-жабдыктар жеткілікті болмай, тінтуге көмектесетін арнаулы мамандар не-месе баска да катысушылар жетіспей тінтудін сапасына нұксан келтірілген алғашқы тінту кезінде кейбір жерлердің назардан тыс калып немесе асығыс тінтіліп, тергеу ісіне нұксан келтірген, сондай-ақ алғашкы тінту кезінде оқиғаға катысты затгай дәлел-демелер болмаған, оны жаңадан іздестіру қажеттігі туған неме-се кылмыскер алғашкы жасырып калған заттарын кейін бұрын-ғы орнына койған жағдайларда тінту кайтара жүргізіледі.
2. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІ
2.1. Тінту нысандары туралы бағдарлық мәліметтерді жинау және зерттеу
Қандай қылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстың ашылуына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жоқ етуге тырысады. Сондықтан тергеу қызметкерлерінің міндеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алу. Осындай заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алып, қылмысты ашуға көмектесетін тергеу әрекетгерінің бірі - тінту.
Қылмыстық іс жүргізу заңында тергеудің бұл әрекетіне түсінік берілмеген. Заңда егер істің мән-жайына байланысты заттай дәлелдемелерді қылмыскер не басқа адамдар өз еркімен бермесе, олар тінту жүргізу арқылы алынады деп қана көрсетілген. Тінтуді уақыт өткізбей, дер кезінде жүргізу керек. Сонда ғана іске керекті деректерді тауып алуға болады. Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде қарау арқылы іске қатысы бар заттай дәлелдемедерді, тығылып қалған қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, заңда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті.
Кейбір авторлар қандай объектілерді іздеп табу керек екенін тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы, қылмыс жасауда қолданылған қару, жалған құжаттар, қылмыскердің киген киімі, т.б. Бұлардың бәрін іске керекті заттай дәлелдемелер деп тұжырымдап көрсетсе де болады. Оқиға болған жерді қарау мен тінтудің ұқсастығы - осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір нысан, не пәтер қаралып, заттай дәлелдемелер ізделеді. Бірақ оқиға болған жерді қарау мен тінтудің арасында көп айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен, екіншіден, олардың жүргізілу әдісінен көрінеді.
Оқиға болған жерді қарау оқиғаның қалай болғанын, қылмыстың жасалу тетігін зерттеуге, оның кімнің жасағанын анықтауға бағытталады.
Тінтудің мақсаты - әдейі тығып қойған немесе тығулы тұрған заттай дәлелдемелерді арнайы тактикалық әдістерді қолдану арқылы тауып алу.
Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел-іздестіру әрекеті ретінде қарастырады. Тінтуді жедел-іздестіру әрекеті деп санауға болмайды. Жедел-іздестіру әрекеті, әрине тінту үстінде, тіпті тінту басталғанға дейін де жүргізіледі. Оның мақсаты - тергеушіге тінтуді сапалы жүргізуге керекті деректер тауып беру, атап айтқанда қандай зат қай жерде болуы жөнінде, тінтілетін адамда қару бар ма, жоқ па, тінтуді жүргізуге керекті мәліметтер жинап, тауып беру. Сондықтан жедел-іздестіру жұмыстарын тінтумен тұтас күйде қарауға болмайды.
Тінтудің басқа тергеу әрекеттерінен айырмашылығы - оның еріксіздігі.
Тінтудің бірнеше түрлері болады. Ол - жеке адамды тінту (личный обыск), тұрғын үйді, жеке бөлмені тінту, ауланы немесе басқа ғимараттар мен нысандарды тінту. Әрине, ол іс бойынша керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді іздеп тауып алу үшін жүргізіледі. Ал, заттай дәлелдемелерге қандай нысандар жатады. Ол - қылмыс жасалғанда қолданылған қару-құралдар (мылтық, пышақ, бұзуға пайдаланған құралдар), жалған құжаттар, тергеуден қашып, тығылып жүрген қылмыскерлер, не қылмыскерді әдейі тығып қойған адамдар, мәйіт оның бөлшектері, ұрланған қымбат бұйымдар, заттар. Іске қатысы болмаса да тінту кезінде табылған, жеке азаматтардың ұстауына болмайтын, заң бойынша тыйым салынатын объектілер - есірткі заттар, порнографиялық суреттер, қопарғыш заттар.
Тінту алдында тергеуші арнайы дайындық жұмыстарын жүргізеді. Біріншіден, ол тінту жүргізілетін объект және үйі тінтілетін адам жөнінде керекті бағдарлық мәліметтерді жинап алу керек. Тінтілетін адам және пәтер болса, оның толық мекен-жайы, неше бөлмеден тұратыны, қылмыс ғимараттың қай қабатында жасалғаны,онда телефон бар ма, жоқ па, қанша адам тұрады, жеке үй болса ауласында не бар, қай мезгілде үйде кісілер болады, міне осының бәрі алдын ала анықталады. Тінтілетін адам жөнінде - оның мінез-құлқы, қаруы болу мүмкіндігі және оны сипаттайтын басқа да мәліметтерді жинап алу керек.
Екіншіден, жедел-тергеу тобын құрған кезде алдын ала тінтуге қандай лауазымды адамдардың немесе мамандардың қатысуы керек екендігін анықтап алып, оларды қай жерге орналастыру қажеттігін келісу керек.
Үшіншіден, тінтуге керекті арнайы техника құралдарын дайындау керек, айталық, темірден, не асыл металдан жасалған заттарды іздейтін құралдарды дайындау қажет.
Дайындық жұмыстары толық аяқталысымен тергеуші, жедел топқа кіретін адамдар тінтілетін үйге келеді. Осы тінтілетін жерге тосыннан, күтпеген мезгілде келу үшін де белгілі бір тактикалық әдістер қолданылады. Тінтілетін үйге жақындағанда жедел топтағы адамдар бөлініп, осы нысанға жан-жақтан жеке-жеке келуі тиіс. Үйге жақындар алдында үйдің маңайында бөтен адамдар бар ма, жоқ па, соны абайлап қарау қажет. Тінтілетін пәтер көп қабатты болса, бір қабат жоғары өтіп кетіп, тосу керек. Есік жабық болса, қағып, не қоңырау беріп, егер жөн сұраса бір басқа себеппен келгенін айту керек, коммуналды мекемеден келген лауазымды адам болып, не басқа бір себеп келтірген жөн. Өйткені тінтілетін адам кімнің келіп түрғанын алдын ала білмеуі шарт.
Тінтудің тактикалық әдістері тергеу әрекетінің кенеттен, тосыннан жүргізілуіне негізделеді. Сондықтан тінтуге керекті деректер жиналысымен және дайындық жұмыстары бітісімен, кешіктірілмей дер кезінде жүргізілуі тиіс. Тосыннан, күтпеген жерден жүргізілген тінту арқылы ғана іс бойынша пайдалы және маңызды деректер, дәлелдемелер тауып алуға болады. Сондықтан тергеуші, әр түрлі тактикалык әдістер қолдану арқылы, тінтетін үйге күтпеген жағдайда, кенеттен кіру тәсілін ойластыруы керек. Үйге кіргеннен кейін тінтілетін адамды тінту жөніндегі қаулымен таныстырып, іске байланысы бар объектілерді тергеу орнына өз еркімен беру тінтілетін адамның міндеті екені айтылады. Тергеушінің бұл талабы бойынша олар кейбір заттарды өз еркімен беруі де мүмкін. Бірақ тергеушінің жұмысы осы берген заттармен ғана шектелмейді. Өйткені дерек заттар үй астына ма, шатырға ма, әйтеуір қарауға ыңғайсыз бір жерлерге тығылып қойылуы мүмкін.
Бұдан кейін жүргізілетін жұмыс - тінту нысанын жалпы шолып қарау, ауланы, бөлмелерді бақылап, дайындық үстінде алған бағдарлық мәліметтерге сәйкес пе, жоқ па, соны тексеру. Егер бұдан бұрын алынған мәліметтерге қазіргі жағдай едәуір сәйкес келмесе, тінту жоспарына, нақты жаңа жағдайларға байланысты, қосымша өзгерістер енгізіледі. Егер тінтілетін адам аса қауіпті қылмыскер болып, оның қару қолдануы мүмкін болса, алдымен оның өзінің жеке басын тінту керек.
Жеке басты тінтудің өзі екі кезеңге бөлінеді. Әуелі, жалпылай тінтіп, бойында қару бар ма, жоқ па соны қарап, содан кейін басынан төмен қарай киімін, денесін ұқыпты, мұқият тексеріп шығу қажет. Қалтасынан табылған құжаттар, заттар арнайы алдын ала дайындалған жерге қойылып, кейін хаттамаға енгізіледі. Тінтуді, әрине сол тінтілетін адаммен бір жынысты адам жүргізуі тиіс. Тінтілетін адамның денесінде бинттелген, байланған жер болса оны шешіп көру үшін медицина мамандары қатыстырылып, бинтті шешу соларға жүктеледі.
Жалпылай шолудан кейін жеке объектілерді қарау кезеңі басталады. Тінтудің ойдағыдай табысты аяқталуы, оның белгілі бір тәртіппен, бағытпен жүргізілуіне, объектілерді қарау кезегін сақтауға, тағы басқа да тактикалық әдістердің толық және дұрыс қолданылуына байланысты.
Тінтуге кірісер алдында тергеуші нені іздеу керектігіне, қайдан іздеу керектігіне және қалай іздеу керектігіне айрықша назар аударады. Не іздеу керек екенін тергеуші тінтуге келер алдында анықтап, шешіп алады. Ал, қайдан іздеу керектігі тінтілетін нысанды (үйді, бөлмені) жалпы шолып қарағанда анықталады.
Не іздеу керектігін анықтаудың маңызы зор. Айталық, ізделетін нәрсе үлкен зат па, құжат па, ақша ма? Айғақ ізделетін жердің көлемі үлкен, іздеу жұмысы көпке созылатын болса, тінтуді сол ізделетін зат табылады-ау деген жерден бастау керек. Мысалы, тінтуге келген объект бір жеке тұрған көп бөлмелі, ауласы, қорасы, жанында участкесі бар үй болса тінту жұмысын, іздейтін заттың неғұрлым болуы мүмкін жерінен бастаған дұрыс. Айталық, жасырын көміп қойылды деген өлікті іздеуді қорадан, үй жанындағы участкеден бастаған жөн, ал құжат, ақша, қымбат бұйымдарды іздеуді тұрғын бөлмелерден бастау керек. Әрине, соңғыларын гаражға, басқа да жерлерге тығып қоюы мүмкін. Сондықтан олар да қаралады. Бірақ мұндай заттар көбінесе үйде тығылатындықтан іздеу жұмыстарын тұрғын бөлмелерден бастаған дұрыс.
Тінтуге келгенде үйде қанша адам болса, бәрі де тінту біткенше орнында болуы тиіс, кетуге рұқсат етілмейді. Тек жұмыс бабымен келген адамдарға, айталық, укол салуға келген медбикеге, хат тасушыға, жөндеу жұмыстарын жүргізуге келген шеберге, өзінің кәсіби қызметіне байланысты келген тағы басқа адамдарға, олардың құжаттарын, куәліктерін тексергеннен кейін үйден кетуге рұқсат беріледі. Отбасы мүшелеріне, үй-іші, бала-шағаларға бір белгілі жер бөлініп (мысалы, жеке бөлме) тінту біткенше сол орында отыруды талап ету керек. Бірнеше бөлме болса, қай бөлмеден тінту бастау керек екені бірден шешіліп, анықталуы тиіс. Кей жағдайда тергеуші өзі бір бөлмені тінтсе, екінші бөлмені тінту өзімен бірге келген полиция қызметкеріне тапсырылады. Тінтетін нысан тек бір бөлме болса іздеу есіктен басталып, қабырға бойымен бір бағытта оңнан солға, не керісінше жүргізіліп, одан кейін бөлменің ортасында тұрған объектілер қаралады. Табылған заттар алдын ала арнайы белгіленген, айталық, арнайы жеке үстелге кезек-кезегімен қойылады.
Тінту үстінде тінтілетін адамның көңіл-күйін, іс-әрекетін, психологиялық құбылысын бақылап, осының бәріне сын көзбен қарау керек, себебі мұндай жағдайда тінтілетін адам асып-сасып, заттың тығылған жерін өзі білдіріп қоюы мүмкін.
Мысалы, бір іс бойынша тінту жүргізілгенде үйде жалғыз тұратын, бір сатушы әйел басында ашуы келіп, асып-сасып абдырай берген еді. Тінту ортасында бөлменің бір бөлігі тексерілгеннен кейін оның көңіл-күйі көтеріліп, тінтіп жатқан адамдармен қалжыңдаса бастады. Тергеуші тінтілуші әйелдің көңіл-күйінің өзгеруін байқап қалып, дер кезінде оған мән береді, тексерілген нысандарды тағы бір мұқият қарап шығуды жөн көреді, әсіресе, осы әйелдің тапжылмай тұрып алған төсек-орын тұсы сезік келтіреді. Айтқандай, қайта тексергенде төсектің алмалы арқалығының қуысынан толған ақша, тергеуге қажет жалған құжаттар табылады. Міне, сөйтіп тергеуші тінтіліп жатқан адамның психологиялық көңіл күйіне дер кезінде дұрыс мән беруінің нәтижесінде іске керекті нысандарды тауып, тінтуді табысты аяқтайды. Сондай-ақ тінтуде бір нәтиже беретін тактикалық, психологиялық әдіс - "ауызша барлау". Бұл тактикалық әдістің мәні тергеуші өзінің көмекшілеріне нұсқау берген болып немесе ақылдасқан болып, ауызша тінтілушіге естіртіп, қай жерлерді, қай нәрсені, нендей нысанды мұқият қарау керек екендігін айтады. Сонымен бір мезгілде тінтілетін адамның психологиялық көңіл-күйін бақылайды. Затты тыққан жері аталғанда, өзін қанша ұстамды ұстаса да, тінтілетін адам көбіне қобалжыған көңіл-күйін білдіріп қояды, құты қашып асып-сасып қалады.
Керекті затты қай жерден іздеу керек екенін табу үшін тергеуші бірден өзін тінтілетін адамның орнына қойып, мен өзім қайда тығар едім деп өзіне-өзі сұрақ қойып, ойлап, болжап көруі керек. Жиіркеніп, толық қарамас деп, ізделетін затты қылмыскер қоқсықтың арасына, сыпырынды жәшікке, тағы басқа бір лас жерге тығуы да мүмкін. Мұны да тергеуші есінен шығармауы керек. Егер кұпия, жасырын жер еденде болса, оны да зер салып, мұқият тексеру арқылы табуға болады. Мысалы, еденге жаңадан қағылған немесе жаңадан сырланған тақтай не шеге, еден тақтайларының арасындағы саңылаулар шындықты ашуға көмектеседі. Сондықтан осындай сезік келтіретін белгілер болса осы жерді үстірт қарамай, неғұрлым зер салып, қолдағы бар техникалық құрал-саймандарды пайдалана отырып қарау керек.
Жасырын, құпия жерді іздегенде тінтілетін адамның мамандығын, оның кәсіби қабілетін де ескерген жөн. Сонымен қатар, тығылатын затты қоятын құпия жер, ол заттың қандай зат екеніне және оның көлеміне де байланысты. Егер ізделіп жатқан заттай дәлелдеме, айталық, жалған құжат, хат болса оны кітаптың арасына тығуға болады. Тұрғын үйді тінтіп болғаннан кейін ауланы, қораны қарау керек. Бұл жерге кезек келгенше оны қарап тұруға полиция қызметкерін күзетке қою керек. Қорада, сарайда ағаш, көмір болса олардың бәрін аударып, ағаштарды екінші жерге қойып, арасын, астын мұқият қарау қажет.
Төсек тартып жатқан ауру адамның, не ұйықтап жатқан баланың төсегін де тексеруге тура келеді. Әрине, мұндайда сырқаттың да, баланың да жағдайына нұқсан келтірілмеуі тиіс. Кейде қылмыскерлер заттарды тығатын арнайы құпия орындар жасауы да мүмкін. Осындай құпия орындар, қабырғада, терезенің ернеуіндегі табанша тақтайдың астында, жылу құбырыныың араларында, т.б. қалтарысты жерлерде болуы мүмкін.
Қабырғадағы қуыс балғамен қаққан кезде күңгірт дыбыс береді, ол құлаққа естіледі. Жаңадан сырланған, жаңадан түсқағаз жабыстырылған жер болса осы жерді аса ұқыптылықпен қарау керек, қабырғадағы суреттер де алынып қаралады. Металдан жасалған асыл бұйымдарды іздеуге арнаулы құрал-жабдықтар пайдаланылады. Өйткені бұл іске қатысты өте маңызды, не аса қымбатты заттарды сақтап қалу, сөйтіп болмашы, арзан заттармен алдарқатып құтылып кету үшін қылмыскерлер әр түрлі айлалар қолдануы мүмкін. Сондықтан мұны естен шығаруға болмайды.
Ұйымдастыру тәсіліне орай тінту екі түрге - қайтара тінтужәне топтасып тінтутүріне бөлінеді. Алғашкы тінту қолайсыз жағдайда жүргізіліп ойдағыдай нәтижебермеген, тінтуші жұмысқа жедел тартылып, оның қолында қажетті құрал-жабдықтар жеткілікті болмай, тінтуге көмектесетін арнаулы мамандар немесе басқа да қатысушылар жетіспейтінтудің сапасына нұқсан келтірілген алғашқы тінту кезінде кейбір жерлердің назардан тыс қалып немесе асығыс тінтіліп,тергеу ісіне нұқсан келтірген, сондай-ақ алғашқы тінту кезінде окиғаға қатысты заттай дәлелдемелер болмаған, оны жаңадан іздестіру қажеттігі туған немесе қылмыскер алғашқы жасырып қалған заттарын кейін бұрынғы орнына қойған жағдайларда тінту қайтара жүргізіледі.
Кейде бір іс бойынша бірнеше жерде бір мезгілде тінту жүргізугетура келеді. Өйткені бір қылмыскердің бірнеше пәтері, саяжайы, қызмет бөлмелері болуы мүмкін, бір іс бойынша бір адамның емес бірнеше адамның қатар қылмысқа қатысушы ретінде сезік келтіруі, сондай-ақ қылмыскер немесе сезік келтірушінің бірнеше туысқандары, дос-жарандары болып, заттай дәлелдемелерді солардың тұрған жерлеріне жасырылуы мүмкін. Мұндай жағдайда топтасып тінту жүргізбейінше, заттай дәлелдемелерді, деректерді дер кезінде қолға түсіру қиын.
Топ болып тінту кезінде операцияны бір мезгілде, үйлесімді жүргізудің маңызы айрықша. Бұл қылмыскерлердің бір-бірімен байланыс орнатып, әр түрлі айла-әрекеттер қолданып, жазадан құтылып кетудің жолын кеседі.
Тінтуді топтасып жүргізген кезде де оған дайындық және оны өткізу жеке-жеке жүргізіледі. Алайда, олардың бәрі бір жоспарға бағындырылып, бір жетекшінің басшылығымен ұйымдастырылады. Операцияның жетекшісі оның барлық қатысушыларына нұсқау беріп, тінтудің басталар мезгілін белгілеуге, аяқ астынан туған шараларға, айталық, тінтуді қайтара жүргізу қажет болған кезде, қосымша күш бөлуге міндетті.
Заттай дәлелдемелер тиісті зандылыққа сәйкес алынуы тиіс. Ол көп жағдайда мекемелердің, ұйымдардың, кәсіпорындардың көлігіндегі заттарды алғанда қолданылады. Заттар, құжаттар оның нақты иесінің немесе ол жұмыс істейтін мекеме, ұйым, кәсіпорын өкілінің қатысуымен алынады. Ал, арнаулы орындарда сақталған құнды заттар осы заттарға тікелей жауапты адамдардың қатысуымен ғана тіркеледі.
Мұндай жұмыстарды жүргізу үшін тергеуші іске қатысты нысанмен, құжаттармен, заттармен, алдын ала танысады. Айталық, тергеушінің тиісті мекеменің деректерін, есеп-қисап құжаттарын зерттеуі, іске қажеттісін іріктеуі үшін дайын бұйымдармен, заттармен танысуы жиі кездеседі. Кейде осы мақсатта арнаулы мамандар (есепшілер, технологтар, т.б.) тартылады. Міне, осылардан кейін мәселе анықталған соң ғана тергеуші нені алу жөнінде өз қаулысын шығарады.
Егер азамат іске қажетті заттай дәлелдемелерді бергісі келмесе ол күшпен алынады. Ал, ол заттар саналы түрде жасырылса, оны дереу іздеп, тінту үшін қаулы шығарылады. Заттар, құжаттар табылған жерлерінде тексеріліп, алынады. Егер анықтау ісі күрделі болып, бұған көп уақыт талап етілсе, тінтушілердің бір тобы бұған арнайы бөлінеді. Жеке тергеу ісі жүргізіледі.
Тергеу әрекеті хатталады. Онда қандай заттың қай жерден табылғаны, заттың ерікті не еріксіз түрде алынғаны, ол заттардың қалай сақталғаны көрсетіледі. Заттарды бейнелегенде оның сезік тудыратын белгілерін қағазға түсірудің қажеті жоқ. Алынған заттар тінтуге қатысушылардың көз алдында қолдары қойылып, мөрленеді.
Хаттамада қай заттың кімнің жауапкершілігімен сақтауға қойылғаны, қатысушылардың арыз-өтініштері де көрсетіледі. Оған тінту барысында түсірілген фотосуреттер қоса тіркеледі. Хаттаманың көшірмесі тінтілген адамға беріледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 4
1.1. Тінту ұғымы мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 11
2.1. Тінту нысандары туралы бағдарлық мәліметтерді жинау және зерттеу ... ...11
2.2. Тінтуді жүргізу үшін оперативтік топты құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 36
КІРІСПЕ
Криминалистикалык оқулыктарда бұл тергеу әрекетінін мағынасына әр түрлі түсінік, үғым беріледі. Авторлардың берген түсініктеріне талдау жасасақ, бұларда негізінен тек редакциялык айырмашылыктары бар екендігі байкалады. Негізінен берілген түсініктерде бүл тергеу әрекетінін мағынасы, оның міндеттері және маңызы, сонымен катар тергеу әрекетін жүргізу үстінде колданылатын әдістер сипатталады. Кейбір авторлар бұл тергеу әрекетін қылмысты кім және кандай максатпен жаса ғандығын анықтау міндеттері ретінде түсіндіреді. Қылмыстык. іс бойынша тергеу жүргізгенде бұл мәселелерді аныктау керек екендігі, әрине түсінікті. Бірақ бұл тергеу әрекетіне мұндай күрделі мәселелерді шешуді міндеттеу орынсыз. Бұл мәселелер жалпы тергеудін алдында түрған міндет, олар бірнеше тергеу әрекеттерін жүргізу аркылы шешіледі. Сондыктан бүл мәселелерді шешуді бір тергеу әрекетіне, яғни окиға болған жерді карауға жүктеуге, әрине болмайды. Кейбір авторлар оқиға болған жерді қарауға катысты түсініктерінде оның міндетіне, атап айтканда, жүргізілетін жүмыстар катарына жедел-іздестіру жұмыстарын да жаткыза-ды. Жедел-іздестіру жұмыстары процессуалды әрекеттер қата-рына жатпайды, оны аныктаушы органдар жүргізеді. Мұндай жұмыстар тергеудін бастапқы кезеңінен тергеу біткенше жалғасады. Сондықтан мұны тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау үғымына кіргізу орынсыз. Әрине, окиға болған жерді карау үстінде жедел-іздестіру жүмыстары да жүргізіледі, бірак бұл іздестіру жұмыстары окиға болған жерді қараумен шектелмейді, ол тергеу біткенше, кейін де жүргізіле береді. Тінту әрекеті көп еңбек етуді талап етеді, оған уақытты, күш-қуатты, әр-түрлі құралдарды жұмсау қажет болады.
Тінтудің нәтижесінің жемісті болуы, тергеушінің тінтуді жүргізу тәсілін қаншалықты игергеніне байланысты болады және оған оның құқық қорғау органындағы алған тәжірибесі де әсер етеді.
Тергеу әрекеттерінің ішінде, қылмысты тез ашуды толығымен қамтамасыз етуге, қомақты дәлелдік материалдар алуға, көптеген ауыр қылмыстардың тергеуін саналы алқауы, тінтудің нәтижелері өте маңызды орын алатынын күнделікті тергеу ісі көрсетіп отыр. Бір қатар жағдайларда, заттық дәлелдерді табудың жалғыз тәсілі тінту болып табылады. Табылған заттық дәлелдер, көп жағдайларда, қылмыскерді толығымен әшкерелейді.
Алдын-ала тергеу органдарына, құқықтық ғылым, соның ішінде криминалистика, көптеген мәселелерді шешуге өзінің септігін тигізеді, ол қылмысты тергеу ісіне тиісті тәсілдердің жолдарын ойластырады және ұсынады.
Қылмыскердің қулық сұмдықтарына, тергеу қызметкерлері жасырылған заттық дәлелдерді тауып алу шеберлігін карсы қоюлары керек. Сол себептен, көптеген авторлардың тінту шеберлігін сөз етуі бекер емес, олар оны жүргізу кезінде тап болатын қиындықтар туралы баса айтып көрсетеді.
1. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Тінту ұғымы мен мақсаты
Тінту дегеніміз -- белгілі бір қылмыстық іс жүргізу бойынша маңызы бар мекен-жайды, қора-аула, ғимараттарды, белгілі бір жер бөлігін, күдікті тұлғаларды, еріксіз түрде қарап тексеру үшін жүргізілетін заңда көрсетілген күші бар тергеу әрекеті.
Қылмыстық іс жүргізу заңында тергеудің бұл әрекеті. Тәжірибенің көрсетуі бойынша қылмыскер жасаған қылмыстың іздерін жасыруға тырысады. Ол үшін қылмыскер қылмыс жолымен табылған ақша, құнды заттарды, қару, қүжаттарды тығады және де бұл заттар мүлде ойға келмейтін жерлерде тығылуы болуы мүмкін. Бұдан басқа, қылмыскер заттай айғақтардан (егер адам өлтіру болған болса, мәйіттен құтылу) құтылу мақсатында оларды жоюға тырысады.
Тергеу органдарының мақсаты - күдікті немесе айыпкердің кінәлілігін көрсететін дәлелдемелер табу. Тінту жүргізу мен заттай айғақты тауып алу сияқты тергеу әрекеттері арнайы осы мақсаттарға қызмет етеді.
Қылмыстық із жүргізуде тінту деп үй-жайды, қора-ауланы, тұлғаны еріксіз түрде қарау арқылы ісе қатынасы бар айғақ заттарды, тығылып қалған қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, заңда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті.
Тінту жүргізудің тактикасы. Тінту нәтижесі болу үшін тергеуші тінту алдында міндетті түрде арнайы дайындық шараларын жүргізуі қажет. Тінту жүргізілетін объекті және тінтілетін тұлға туралы қажетті мәліметтер жиналады. Мәселен, тінтілетін объект пәтер болса -- оның орналасқан жерін, неше бөлмеден тұратынын, қылмыстың қай қабатта жасалғаны, телефоны бар ма, қанша адам тұрады, ал жеке үй болса ауласын, итінің бар-жоғы, үйде кісілер бар ма және тағы басқа жағдайлары алдын ала анықталады. Тінтілетін адамның мінез-құлқы, қаруланғандығы т.с.с. мәліметтер алынады.
Тінтудің мақсаты тергеу қарауының мақсатына қарағанда әлде қайда кең, өйткені қаралып жатқан объекті толығырақ зерттеледі. Тінту барысында материалдық шығынды өтеу мақсатында тәркіленуге жататын заттай айғақтар мен заттарды немесе қылмыс іздерін табу қажет.
Тінтуге біреудің иелігіндегі объектілер жатса, тергеулік қарауға жалпы қол жететін заттар жатады. Тінту еріксіз түрде жүзеге асырылады, ал тергеулік қарауда ешқандай күштеу тәсілдері жоқ. Тінту мен алу да өз ерекшеліктерімен айрықшаланады.
Жасалған кылмыстың түрлеріне орай окиға болған жерді караудын өзіндік ерекшеліктері бар. Бүл ерекшеліктер жеке кылмыстарды тергеу әдістемесінде карастырылады.
Оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс қаралуы тергеушінің осы тергеу әрекетіне ұқыпты дайындалуына тікелей байланысты.
Тергеушініңдайындық жұмысы екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең -- тергеушінің окиға болған жерге шыкпай түрып, окиға жөнінде хабар алысымен жүргізетін дайындык, жұмыстары. Бұл ' бірінші кезенде тергеуші мына төмендегі дайындык жұмыста-рын атқарады:
1. өзі келгенше оқиға болған жерді өзгеріссіз сактап калу үшін белгілі бір лауазымды адамдарға, атап айтканда, полиция қызметкерлеріне нұскду береді;
2. окиға болған жерді карауға өзімен бірге қатынасатын лауазымды адамдарды (жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізетін), мамандарды нақтылап белгілеп, олардың оқиға болған жерге кешікпей келуіне керекті шара қолданады;
3. окиға болған жерді қарағанда қолданатын криминалистикалык күрал-саймандарды және басқа да кажетті жабдыктарды дайындайды.
Тергеуші оқиға болған жерге өзі келгенше оны өзгеріссіз сақтап калу жөнінде нұскду берумен қатар полиция кызмет-керлеріне кылмыстың басында болып, оны көрген адамдарды аныктау және баска да жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізуге арнайы тапсырма береді.
Окиға болған жерді карайтын тергеу тобын кұрғанда тергеу-ші қарауға кандай мамандар қатынасуы керек екендігін алдын ала анықтайды. Егер оқиға болған жерде мәйіт бар болса, онда қарауға міндетті түрде сот-медициналық эксперт немесе арнайы медициналық білімі бар адам кдтыстырылуы керек. Іздерді және баска да заттай дәлелдемелерді іздеп табу, бекіту, алу және зерт-теу үшін қарауға маман-криминалист қатыстырылады. Кдрала-тын объектілердің ерекшеліктеріне байланысты басқа да маман-дардың қатысуы мүмкін.
Карауға пайдаланылатын кұрал-саймандарды дайындау үстінде тергеуші тергеу чемоданының ішіндегі жабдықтардың толық болуын, жарамдылығын тексереді. Осындай дайындық жұмыстарын бітіргеннен кейін тергеуші жедел оқиға болған жерге шығуы кажет.
Оқиға болған жерге келісімен тергеуші мына төмендегі да-йындык жұмыстарын жүргізеді:
:: жәбірленушінің хал-жағдайы аныкталып, керек болса оған жедел медициналық жәрдем көрсетіледі;
:: оқиға болған жердің шекарасын анықтайды;
:: полиция қызметкерлерінің және баска да лауазымды адамдардың баяндауынан окиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер оқиға болған жерде өзгерістер болса, олардың кандай себептен болғанын аныктайды;
:: қылмысты көзімен керген куә адамдарды сұрау аркылы, окиға жөнінде деректі мәліметтер алады;
:: керекті жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне нүсқау береді;
:: қарауға катынасатын куәгерлерді анықтап, оларды занда көрсетілген кұкыктары және міндеттерімен таныстырады, арнайы нүсқау береді;
:: тергеу әрекетін карауға катысы жок бөтен адамдардын бүл жерден кетуін талап етеді;
:: жедел-іздестіру органдарының кызметкерлеріне арнайы дайындығы бар, үйретілген итті пайдалану аркылы қылмыскердің ізіне түсіп, оны үстауға нүскау береді.
Жоғарьща көрсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен туындайтын баска да дайындык жұмыстарын бітіріп, тергеуші окиға болған жерді карауға кіріседі.
Кандай кылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстын ашылмауына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жок. етуге тырысады. Сондыктан тергеу кызметкерлерінін мівдеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алу. Заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алып, кылмысты ашуға көмектесетін тергеу әре-кеттерінің бірі -- тінту.
Кылмыстык іс жүргізу кодексінде тергеудің бұл әрекетіне түсінік берілмеген. Занда егер істін мән-жайына байланысты заттай дәлелдемелерді қылмыскер не басқа адамдар өз еркімен бермесе, олар тінту жүргізу аркылы алынады деп кдна көрсе-тілген. Тінтуді уакыт өткізбей, дер кезінде жүргізу керек. Сон-да ғана іске керекті деректерді тауып алуға болады. Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде карау аркылы іске қатысы бар заттай дәлелдемедерді, тығылып қалған қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, занда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті.
Кейбір авторлар кандай объектілерді іздеп табу керек екенін тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы, қылмыс жасауда колда-нылған кару, жалған күжаттар, кылмыскердің киген киімі, т.б. Бүлардың бәрін іске керекті заттай дәлелдемелер деп тұжырым-дап кәрсетсе де болады. Окиға болған жерді карау мен тінтудін ұксастығы -- осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір нысан, не пәтер каралып, заттай дәлелдемелер ізделеді. Бірақ окиға болған жерді кдрау мен тінтудің арасында көп айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен, екіншіден, олардың жүргізілу әдісінен керінеді.
Окиға болған жерді карау оқиғаның қалай болғанын, кыл-мыстың жасалу тетігін зерттеуге, оның кімнің жасағанын анық-тауға бағытталады.
Тінтудің мақсаты - әдейі тығып қойған немесе тығулы тұрған заттай дәлелдемелерді арнайы тактикалық әдістерді қолдану арқылы тауып алу.
Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел-іздестіру әрекеті ретінде қарастырады. Тінтуді жедел-іздестіру әрекеті деп санауға болмайды. Жедел-іздестіру әрекеті, әрине тінту үстінде, тіпті тінту басталғанға дейін де жүргізіледі. Онын мақсаты -тергеушіге тінтуді сапалы жүргізуге керекті деректер тауып беру, атап айтканда қандай зат қай жерде болуы жөнінде, тінтілетін адамда қару бар ма, жоқ па, тінтуді жүргізуге керекті мәліметтер жинап, тауып беру. Сондықтан жедел-іздестіру жүмыстарын тінтумен бірдей деп карауға болмайды.
Тінтудің баска тергеу әрекеттерінен айырмашылығы -- оның еріксіздігі.
Тінтудің бірнеше түрлері болады. Ол - жеке адамды тінту (личный обыск), түрғын үйді, жеке бөлмені тінту, ауланы неме-се басқа ғимаратгар мен объектілерді тінту. Әрине, ол іс бо-йынша керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді іздеп тауып алу үшін жүргізіледі. Ал, заттай дәлелдемелерге кандай объек-тілер жатады, соған тоқталсақ. Олар - кылмыс жасалғанда қол-данылған кару-қүралдар (мылтық, пышақ, бұзуға пайдаланған қүралдар), жалған кұжаттар, тергеуден қашып, соттан бой жа-салап жүрген кылмыскерлер, не қылмыскерді әдейі тығып кой-ған адамдар, мәйіт оның бөлшектері, үрланған кымбат бүйым-дар, заттар. Іске қатысы болмаса да тінту кезінде табылған, жеке азаматтардың үстауына болмайтын, заң бойынша тыйым салы-натын объектілер -- есірткі заттар, порнографиялык, суреттер, қопарғыш заттар.
Тінту алдында тергеуші арнайы дайындық жүмыстарын жүргізеді. Біріншіден, ол тінту жүргізілетін объект және үйі тінтілетін адам жөнінде керекті бағдарлық мәліметтерді жинап алу керек. Тінтілетін адам және пәтер болса, оның толык. ме-кен-жайы, неше бөлмеден түратыны, кылмыс ғимараттың қай кабатында жасалғаны,онда телефон бар ма, жоқ па, қанша адам тұрады, жеке үй болса ауласында не бар, кай мезгілде үйде кісілер болады, міне осының бәрі алдын ала аныкталады. Тінті-летін адам жөнінде - оның мінез-кұлкы, каруы болу мүмкіндігі және оны сипаттайтын басқа да мәліметгерді жинап алу керек.
Екіншіден, жедел-тергеу тобын кұрған кезде алдын ала тінтуге қандай лауазымды адамдардың немесе мамандардың қатысуы керек екендігін анықтап алып, оларды кдй жерге ор-наластыру қажеттігін шешу керек.
Үшіншіден, тінтуге керекті арнайы техника құралдарын, айталык, темірден, не асыл металдан жасалған заттарды іздейтін құраддарды дайындау кажет.
Дайындык жұмыстары толык, аяқталысымен тергеуші, же-дсл топкд кіретін адамдар тінтілетін үйге келеді. Осы тінтілетін жерге тосыннан, күтпеген мезгілде келу үшін де белгілі бір так-тикалык әдістер қолданылады. Тінтілетін үйге жақындағанда жедел топтағы адамдар бөлініп, осы объектіге жан-жақтан жеке-жеке келуі тиіс. Үйге жакындар алдында үйдің маңайывда бөтен адамдар бар ма, жок, па, соны абайлап карау кажет. Тінтілетін пәтер көп қабатты болса, бір қабат жоғары өтіп кетіп, тосу ке-рек. Есік жабық болса, қағып, не қоңырау беріп, егер жөн сұра-са басқа себеппен келгенін айту керек, мысалы коммуналды мекемеден келген лауазымды адам болып, не баскд бір себеп келтірген жөн. Өйткені тінтілетін адам кімнің келіп тұрғанын алдын ала білмеуі шарт.
Тінтудін тактикалык әдістері тергеу әрекетінің кенеттен, тосыннан жүргізілуіне негізделеді. Сондықтан тінтуге керекті деректер жиналысымен және дайындык жүмыстары бітісімен, кешіктірілмей дер кезінде жүргізілуі тиіс. Тосыннан, күтпеген жерден жүргізілген тінту аркылы ғана іс бойынша пайдалы және маңызды деректер, дәлелдемелер тауып алуға болады. Сондық-тан тергеуші, әр түрлі тактикалык әдістер колдану арқылы, тінтетін үйге күтпеген жағдайда, кенетген кіру тәсілін ойлас-тыруы керек. Үйге кіргеннен кейін тінтілетін адамды тінту жөніндегі қаулымен таныстырып, іске байланысы бар объекті-лерді тергеу орнына өз еркімен беру тінтілетін адамның міндеті екені айтылады. Тергеушінің бұл талабы бойынша олар кейбір заттарды өз еркімен беруі де мүмкін. Бірак тергеушінін жұмы-сы осы берген заттармен ғана шектелмейді. Өйткені дерек зат-тар үй астына ма, шатырға ма, әйтеуір карауға колайсыз бір жерлерге тығылып қойылуы мүмкін.
Бұдан кейін жүргізілетін жұмыс - тінту объектісін жалпы шолып карау, ауланы, бөлмелерді бакылап, дайындык үстінде алған бағдарлык мәліметтерге сәйкес пе, жок па, соны тексеру. Егер бұдан бұрын алынған мәліметтерге казіргі жағдай едәуір сәйкес келмесе, тінту жоспарына, накты жаңа жағдайларға бай-ланысты, косымша өзгерістер енгізіледі. Егер тінтілетін адам аса кауіпті қылмыскер болып, онын кару колдануы мүмкін болса, алдымен оның өзінің жеке басын тінту керек.
Жеке басты тінтудің өзі екі кезеңге бөлінеді. Әуелі, жалпы-лай тінтіп, бойында қару бар ма, жоқ па соны карап, содан кейін басынан төмен қарай киімін, денесін ұкыпты, мұкият тексеріп шығу қажет. Калтасынан табылған кұжаттар, заттар арнайы алдын ала дайыыдалған жерге койылып, кейін хатгамаға енгі-зіледі. Тінтуді, әрине сол тінтілетін адаммен бір жынысты адам жүргізуі тиіс. Тінтілетін адамның денесінде бинттелген, байлан-ған жер болса оны шешіп көру үшін медицина мамандары қа-тыстырылып, бинтті шешу соларға жүктеледі.
Жалпылай шолудан кейін жеке объектілерді карау кезеңі басталады. Тінтудің ойдағыдай табысты аяқталуы, онын белгілі біртәртіппен, бағытпен жүргізілуіне, объектілерді карау кезегін сақтауға, тағы басқа да тактикалық әдістердің толык және дүрыс қолданылуына байланысты.
Тінтуге кірісер алдында тергеуші нені іздеу керектігіне, қай-дан іздеу керектігіне және қалай іздеу керектігіне айрыкша на-зар аударады. Не іздеу керек екенін тергеуші тінтуге келер ал-дында аныктап, шешіп алады. Ал, кайдан іздеу керектігі тінті-летін объектіні (үйді, бөлмені) жалпы шолып карағанда анык-талады.
Не іздеу керектігін анықтаудың маңызы зор. Айталык, ізде-летін нәрсе үлкен зат па, құжат па, акша ма? Айғақ ізделетін жердің көлемі үлкен, іздеу жұмысы көпке созылатын болса, тінтуді сол ізделетін зат табылады-ау деген жерден бастау ке-рек. Мысалы, тінтуге келген объект бір жеке тұрған көп бөлмелі, ауласы, корасы, жанында учаскесі бар үй болса тінту жүмысын, іздейтін затгың неғүрлым болуы мүмкін жерінен бастаған дүрыс. Айталык, жасырын көміп койылды деген мәйітгі іздеуді кора-дан, үй жанындағы учаскеден бастаған жөн, ал кұжат, ақша, кымбат бұйымдарды іздеуді түрғын бөлмелерден бастау керек. Әрине, соңғыларын гаражға, баска да жерлерге тығып коюы мүмкін. Сондыктан олар да қаралады. Бірак мұндай заттар көбінесе үйде тығылатындыктан іздеу жұмыстарын түрғын бөлмелерден бастаған дұрыс.
Тінтуге келгенде үйде қанша адам болса, бәрі де тінту біт-кенше орнында болуы тиіс, кетуге рұксат етілмейді. Тек жұмыс бабымен келген адамдарға, айталык, укол салуға келген медби-кеге, хат тасушыға, жөндеу жүмыстарын жүргізуге келген ше-берге, өзінің кәсіби қызметіне байланысты келген тағы баска адамдарға, олардың құжаттарын, куәліктерін тексергеннен кейін үйден кетугерұқсатберіледі. Отбасы мүшелеріне, үй-іші, бала-шағаларға бір белгілі жер бөлініп (мысалы, жеке бөлме) тінту біткенше сол орында отыруды талап ету керек. Бірнеше бөлме болса, кай бөлмеден тінту бастау керек екені бірден шешіліп, аныкталуы тиіс. Кей жағдайда тергеуші өзі бір бөлмені тінтсе, екінші бөлмені тінту өзімен бірге келген полиция кызметкеріне тапсырылады. Тінтетін объекттек бір бөлме бол-са іздеу есіктен басталып, кабырға бойымен бір бағытта оңнан солға, не керісінше жүргізіліп, одан кейін бөлменің ортасында тұрған объектілер каралады. Табылған заттар алдын ала арнайы белгіленген, айталық, арнайы жеке үстелге кезек-кезегімен койы-лады.
Тінту үстінде тінтілетін адамның көңіл-күйін, іс-әрекетін, психологиялык құбылысын бақылап, осының бәріне сын көзбен қарау керек, себебі мұндай жағдайда тінтілетін адам асып-са-сып, заттың тығылған жерін өзі білдіріп қоюы әбден мүмкін.
Мысалы, іс бойынша тінту жүргізілгенде үйде жалғыз тұра-тын, сатушы әйел басында ашуы келіп, асып-сасып абдырай берген еді. Бәлменін бір белігі тексерілгеннен кейін оның көңіл-күйі көтеріліп, тінтіп жаткдн адамдармен қалжындаса бастады. Тергеуші әйелдің көніл-күйінің өзгеруін байкап қалып, дер кезінде оған мән береді, тексерілген объектілерді тағы бір мұкият карап шығуды жөн көреді, әсіресе, осы әйелдің тапжылмай түрып алған төсек-орын түсы сезік келтіреді. Айтқандай, кайта тексергенде төсектін алмалы-салмалы аркалығының куысынан көп ақша, тергеуге қажет жалған кұжаттар табылады. Міне, сөйтіп тергеуші тінтіліп жаткан адамның психологиялык көңіл күйіне дер кезівде дұрыс мән беруінің нәтижесінде іске керекті объектілерді тауып, тінтуді табысты аяктайды. Совдай-ак тінтуде бір нәтиже беретін тактикалык, психологиялык әдіс -- ауызша барлау. Бұл тактикалык әдістің мәні тергеуші өзінін көмекші-леріне нұсқау берген болып немесе акылдаскан болып, ауызша тінтілушіге естіртіп, кай жерлерді, қай нәрсені, не объектісін мүқият карау керек екендігін айтады. Сонымен бір мезгілде тінтілетін адамның психологиялык көңіл-күйін бақылайды. Зат-ты тыккан жері аталғанда, өзін канша ұстамды ұстаса да, тінті-летін адам көбіне кобалжыған кеңіл-күйін білдіріп кояды, күты қашып асып-сасып калады.
Керекті затты кай жерден іздеу керек екенін табу үшін тергеуші бірден өзін тінтілетін адамның орнына койып, мен өзім қайда тығар едім деп өзіне-өзі сұрақ койып, ойлап, болжап көруі І керек. Жиіркеніп, толык карамас деп, ізделетін затты кылмыс-кер коқсыктың арасына, сыпырынды жәшікке, тағы баскд бір лас жерге тығуы да мүмкін. Мұны да тергеуші есінен шығар-мауы тиіс. Егер құпия, жасырын жер еденде болса, оны да зер салып, мұқият тексеру арқылы табуға болады. Мысалы, еденге жаңадан кағылған немесе жаңадан сырланған тактай не шеге, еден тактайларынын арасындағы саңылаулар шындыкты ашуға көмектеседі. Сондықтан осындай сезік келтіретін белгілер бол-са осы жерді үстірт карамай, неғұрлым зер салып, колдағы бар техникалық күрал-саймандарды пайдалана отырып қарау керек.
Жасырын, күпия жерді іздегенде тінтілетін адамның маман-дығын, оның кәсіби қабілетін де ескерген жөн. Сонымен катар, тығылатын затты коятын қүпия жер, ол заттың кдндай зат екеніне және оның келеміне де байланысты. Егер ізделіп жат-қан заттай дәлелдеме, айталық, жалған кұжат, хат болса оны кітаптың арасына тығуға болады. Тұрғын үйді тінтіп болғаннан кейін ауланы, кораны кдрау керек. Бүл жерге кезек келгенше оны қарап тұруға полиция кызметкерін күзетке кою керек. Қорада, сарайда ағаш, көмір болса олардың бәрін аударып, ағаш-тарды екінші жерге қойып, арасын, астын мұкият карау кажет.
Төсек тартып жаткан ауру адамның, не ұйыктап жатқан ба-ланын төсегін де тексеруге тура келеді. Әрине, мұндайда сыр-каттын да, баланың да жағдайына нұксан келтірілмеуі тиіс. Кей де кылмыскерлер заттарды тығатын арнайы күпия орындар жа-сауы да мүмкін. Осындай кұпия орындар, қабырғада, терезенің ернеуіндегі табанша тақтайдың астында, жылу қүбырынын, ара-ларында, т.б. қалтарысты жерлерде болуы мүмкін.
Кабырғадағы қуыс балғамен каккан кезде күңгірт дыбыс береді, ол күлакка естіледі. Жаңадан сырланған, жанадан түсқа-ғаз жабыстырылған жер болса осы жерді аса ұкыптылықпен қарау керек, кабырғадағы суреттер де алынып каралады. Ме-талдан жасалған асыл бұйымдарды іздеуге арнаулы құрал-жаб-дыктар пайдаланылады. Өйткені бұл іске катысты өте маңыз-ды, не аса кымбат заттарды сактап калу, сөйтіп болмашы, арзан заттармен алдаркатып құтылып кету үшін кылмыскерлер әр түрлі айлалар колдануы мүмкін. Сондықтан мүны естен шыға-руға болмайды.
Үйымдастыру тәсіліне орай тінту екі түрге - қайтара тінту және топтасып тінту түріне бөлінеді. Алғашқы тінту қолайсыз жағдайда жүргізіліп ойдағыдай нәтиже бермеген, тінтуші жүмыс-ка жедел тартылып, онын колында кажетті құрал-жабдыктар жеткілікті болмай, тінтуге көмектесетін арнаулы мамандар не-месе баска да катысушылар жетіспей тінтудін сапасына нұксан келтірілген алғашқы тінту кезінде кейбір жерлердің назардан тыс калып немесе асығыс тінтіліп, тергеу ісіне нұксан келтірген, сондай-ақ алғашкы тінту кезінде оқиғаға катысты затгай дәлел-демелер болмаған, оны жаңадан іздестіру қажеттігі туған неме-се кылмыскер алғашкы жасырып калған заттарын кейін бұрын-ғы орнына койған жағдайларда тінту кайтара жүргізіледі.
2. ТІНТУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІ
2.1. Тінту нысандары туралы бағдарлық мәліметтерді жинау және зерттеу
Қандай қылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстың ашылуына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жоқ етуге тырысады. Сондықтан тергеу қызметкерлерінің міндеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алу. Осындай заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алып, қылмысты ашуға көмектесетін тергеу әрекетгерінің бірі - тінту.
Қылмыстық іс жүргізу заңында тергеудің бұл әрекетіне түсінік берілмеген. Заңда егер істің мән-жайына байланысты заттай дәлелдемелерді қылмыскер не басқа адамдар өз еркімен бермесе, олар тінту жүргізу арқылы алынады деп қана көрсетілген. Тінтуді уақыт өткізбей, дер кезінде жүргізу керек. Сонда ғана іске керекті деректерді тауып алуға болады. Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде қарау арқылы іске қатысы бар заттай дәлелдемедерді, тығылып қалған қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, заңда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті.
Кейбір авторлар қандай объектілерді іздеп табу керек екенін тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы, қылмыс жасауда қолданылған қару, жалған құжаттар, қылмыскердің киген киімі, т.б. Бұлардың бәрін іске керекті заттай дәлелдемелер деп тұжырымдап көрсетсе де болады. Оқиға болған жерді қарау мен тінтудің ұқсастығы - осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір нысан, не пәтер қаралып, заттай дәлелдемелер ізделеді. Бірақ оқиға болған жерді қарау мен тінтудің арасында көп айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен, екіншіден, олардың жүргізілу әдісінен көрінеді.
Оқиға болған жерді қарау оқиғаның қалай болғанын, қылмыстың жасалу тетігін зерттеуге, оның кімнің жасағанын анықтауға бағытталады.
Тінтудің мақсаты - әдейі тығып қойған немесе тығулы тұрған заттай дәлелдемелерді арнайы тактикалық әдістерді қолдану арқылы тауып алу.
Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел-іздестіру әрекеті ретінде қарастырады. Тінтуді жедел-іздестіру әрекеті деп санауға болмайды. Жедел-іздестіру әрекеті, әрине тінту үстінде, тіпті тінту басталғанға дейін де жүргізіледі. Оның мақсаты - тергеушіге тінтуді сапалы жүргізуге керекті деректер тауып беру, атап айтқанда қандай зат қай жерде болуы жөнінде, тінтілетін адамда қару бар ма, жоқ па, тінтуді жүргізуге керекті мәліметтер жинап, тауып беру. Сондықтан жедел-іздестіру жұмыстарын тінтумен тұтас күйде қарауға болмайды.
Тінтудің басқа тергеу әрекеттерінен айырмашылығы - оның еріксіздігі.
Тінтудің бірнеше түрлері болады. Ол - жеке адамды тінту (личный обыск), тұрғын үйді, жеке бөлмені тінту, ауланы немесе басқа ғимараттар мен нысандарды тінту. Әрине, ол іс бойынша керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді іздеп тауып алу үшін жүргізіледі. Ал, заттай дәлелдемелерге қандай нысандар жатады. Ол - қылмыс жасалғанда қолданылған қару-құралдар (мылтық, пышақ, бұзуға пайдаланған құралдар), жалған құжаттар, тергеуден қашып, тығылып жүрген қылмыскерлер, не қылмыскерді әдейі тығып қойған адамдар, мәйіт оның бөлшектері, ұрланған қымбат бұйымдар, заттар. Іске қатысы болмаса да тінту кезінде табылған, жеке азаматтардың ұстауына болмайтын, заң бойынша тыйым салынатын объектілер - есірткі заттар, порнографиялық суреттер, қопарғыш заттар.
Тінту алдында тергеуші арнайы дайындық жұмыстарын жүргізеді. Біріншіден, ол тінту жүргізілетін объект және үйі тінтілетін адам жөнінде керекті бағдарлық мәліметтерді жинап алу керек. Тінтілетін адам және пәтер болса, оның толық мекен-жайы, неше бөлмеден тұратыны, қылмыс ғимараттың қай қабатында жасалғаны,онда телефон бар ма, жоқ па, қанша адам тұрады, жеке үй болса ауласында не бар, қай мезгілде үйде кісілер болады, міне осының бәрі алдын ала анықталады. Тінтілетін адам жөнінде - оның мінез-құлқы, қаруы болу мүмкіндігі және оны сипаттайтын басқа да мәліметтерді жинап алу керек.
Екіншіден, жедел-тергеу тобын құрған кезде алдын ала тінтуге қандай лауазымды адамдардың немесе мамандардың қатысуы керек екендігін анықтап алып, оларды қай жерге орналастыру қажеттігін келісу керек.
Үшіншіден, тінтуге керекті арнайы техника құралдарын дайындау керек, айталық, темірден, не асыл металдан жасалған заттарды іздейтін құралдарды дайындау қажет.
Дайындық жұмыстары толық аяқталысымен тергеуші, жедел топқа кіретін адамдар тінтілетін үйге келеді. Осы тінтілетін жерге тосыннан, күтпеген мезгілде келу үшін де белгілі бір тактикалық әдістер қолданылады. Тінтілетін үйге жақындағанда жедел топтағы адамдар бөлініп, осы нысанға жан-жақтан жеке-жеке келуі тиіс. Үйге жақындар алдында үйдің маңайында бөтен адамдар бар ма, жоқ па, соны абайлап қарау қажет. Тінтілетін пәтер көп қабатты болса, бір қабат жоғары өтіп кетіп, тосу керек. Есік жабық болса, қағып, не қоңырау беріп, егер жөн сұраса бір басқа себеппен келгенін айту керек, коммуналды мекемеден келген лауазымды адам болып, не басқа бір себеп келтірген жөн. Өйткені тінтілетін адам кімнің келіп түрғанын алдын ала білмеуі шарт.
Тінтудің тактикалық әдістері тергеу әрекетінің кенеттен, тосыннан жүргізілуіне негізделеді. Сондықтан тінтуге керекті деректер жиналысымен және дайындық жұмыстары бітісімен, кешіктірілмей дер кезінде жүргізілуі тиіс. Тосыннан, күтпеген жерден жүргізілген тінту арқылы ғана іс бойынша пайдалы және маңызды деректер, дәлелдемелер тауып алуға болады. Сондықтан тергеуші, әр түрлі тактикалык әдістер қолдану арқылы, тінтетін үйге күтпеген жағдайда, кенеттен кіру тәсілін ойластыруы керек. Үйге кіргеннен кейін тінтілетін адамды тінту жөніндегі қаулымен таныстырып, іске байланысы бар объектілерді тергеу орнына өз еркімен беру тінтілетін адамның міндеті екені айтылады. Тергеушінің бұл талабы бойынша олар кейбір заттарды өз еркімен беруі де мүмкін. Бірақ тергеушінің жұмысы осы берген заттармен ғана шектелмейді. Өйткені дерек заттар үй астына ма, шатырға ма, әйтеуір қарауға ыңғайсыз бір жерлерге тығылып қойылуы мүмкін.
Бұдан кейін жүргізілетін жұмыс - тінту нысанын жалпы шолып қарау, ауланы, бөлмелерді бақылап, дайындық үстінде алған бағдарлық мәліметтерге сәйкес пе, жоқ па, соны тексеру. Егер бұдан бұрын алынған мәліметтерге қазіргі жағдай едәуір сәйкес келмесе, тінту жоспарына, нақты жаңа жағдайларға байланысты, қосымша өзгерістер енгізіледі. Егер тінтілетін адам аса қауіпті қылмыскер болып, оның қару қолдануы мүмкін болса, алдымен оның өзінің жеке басын тінту керек.
Жеке басты тінтудің өзі екі кезеңге бөлінеді. Әуелі, жалпылай тінтіп, бойында қару бар ма, жоқ па соны қарап, содан кейін басынан төмен қарай киімін, денесін ұқыпты, мұқият тексеріп шығу қажет. Қалтасынан табылған құжаттар, заттар арнайы алдын ала дайындалған жерге қойылып, кейін хаттамаға енгізіледі. Тінтуді, әрине сол тінтілетін адаммен бір жынысты адам жүргізуі тиіс. Тінтілетін адамның денесінде бинттелген, байланған жер болса оны шешіп көру үшін медицина мамандары қатыстырылып, бинтті шешу соларға жүктеледі.
Жалпылай шолудан кейін жеке объектілерді қарау кезеңі басталады. Тінтудің ойдағыдай табысты аяқталуы, оның белгілі бір тәртіппен, бағытпен жүргізілуіне, объектілерді қарау кезегін сақтауға, тағы басқа да тактикалық әдістердің толық және дұрыс қолданылуына байланысты.
Тінтуге кірісер алдында тергеуші нені іздеу керектігіне, қайдан іздеу керектігіне және қалай іздеу керектігіне айрықша назар аударады. Не іздеу керек екенін тергеуші тінтуге келер алдында анықтап, шешіп алады. Ал, қайдан іздеу керектігі тінтілетін нысанды (үйді, бөлмені) жалпы шолып қарағанда анықталады.
Не іздеу керектігін анықтаудың маңызы зор. Айталық, ізделетін нәрсе үлкен зат па, құжат па, ақша ма? Айғақ ізделетін жердің көлемі үлкен, іздеу жұмысы көпке созылатын болса, тінтуді сол ізделетін зат табылады-ау деген жерден бастау керек. Мысалы, тінтуге келген объект бір жеке тұрған көп бөлмелі, ауласы, қорасы, жанында участкесі бар үй болса тінту жұмысын, іздейтін заттың неғұрлым болуы мүмкін жерінен бастаған дұрыс. Айталық, жасырын көміп қойылды деген өлікті іздеуді қорадан, үй жанындағы участкеден бастаған жөн, ал құжат, ақша, қымбат бұйымдарды іздеуді тұрғын бөлмелерден бастау керек. Әрине, соңғыларын гаражға, басқа да жерлерге тығып қоюы мүмкін. Сондықтан олар да қаралады. Бірақ мұндай заттар көбінесе үйде тығылатындықтан іздеу жұмыстарын тұрғын бөлмелерден бастаған дұрыс.
Тінтуге келгенде үйде қанша адам болса, бәрі де тінту біткенше орнында болуы тиіс, кетуге рұқсат етілмейді. Тек жұмыс бабымен келген адамдарға, айталық, укол салуға келген медбикеге, хат тасушыға, жөндеу жұмыстарын жүргізуге келген шеберге, өзінің кәсіби қызметіне байланысты келген тағы басқа адамдарға, олардың құжаттарын, куәліктерін тексергеннен кейін үйден кетуге рұқсат беріледі. Отбасы мүшелеріне, үй-іші, бала-шағаларға бір белгілі жер бөлініп (мысалы, жеке бөлме) тінту біткенше сол орында отыруды талап ету керек. Бірнеше бөлме болса, қай бөлмеден тінту бастау керек екені бірден шешіліп, анықталуы тиіс. Кей жағдайда тергеуші өзі бір бөлмені тінтсе, екінші бөлмені тінту өзімен бірге келген полиция қызметкеріне тапсырылады. Тінтетін нысан тек бір бөлме болса іздеу есіктен басталып, қабырға бойымен бір бағытта оңнан солға, не керісінше жүргізіліп, одан кейін бөлменің ортасында тұрған объектілер қаралады. Табылған заттар алдын ала арнайы белгіленген, айталық, арнайы жеке үстелге кезек-кезегімен қойылады.
Тінту үстінде тінтілетін адамның көңіл-күйін, іс-әрекетін, психологиялық құбылысын бақылап, осының бәріне сын көзбен қарау керек, себебі мұндай жағдайда тінтілетін адам асып-сасып, заттың тығылған жерін өзі білдіріп қоюы мүмкін.
Мысалы, бір іс бойынша тінту жүргізілгенде үйде жалғыз тұратын, бір сатушы әйел басында ашуы келіп, асып-сасып абдырай берген еді. Тінту ортасында бөлменің бір бөлігі тексерілгеннен кейін оның көңіл-күйі көтеріліп, тінтіп жатқан адамдармен қалжыңдаса бастады. Тергеуші тінтілуші әйелдің көңіл-күйінің өзгеруін байқап қалып, дер кезінде оған мән береді, тексерілген нысандарды тағы бір мұқият қарап шығуды жөн көреді, әсіресе, осы әйелдің тапжылмай тұрып алған төсек-орын тұсы сезік келтіреді. Айтқандай, қайта тексергенде төсектің алмалы арқалығының қуысынан толған ақша, тергеуге қажет жалған құжаттар табылады. Міне, сөйтіп тергеуші тінтіліп жатқан адамның психологиялық көңіл күйіне дер кезінде дұрыс мән беруінің нәтижесінде іске керекті нысандарды тауып, тінтуді табысты аяқтайды. Сондай-ақ тінтуде бір нәтиже беретін тактикалық, психологиялық әдіс - "ауызша барлау". Бұл тактикалық әдістің мәні тергеуші өзінің көмекшілеріне нұсқау берген болып немесе ақылдасқан болып, ауызша тінтілушіге естіртіп, қай жерлерді, қай нәрсені, нендей нысанды мұқият қарау керек екендігін айтады. Сонымен бір мезгілде тінтілетін адамның психологиялық көңіл-күйін бақылайды. Затты тыққан жері аталғанда, өзін қанша ұстамды ұстаса да, тінтілетін адам көбіне қобалжыған көңіл-күйін білдіріп қояды, құты қашып асып-сасып қалады.
Керекті затты қай жерден іздеу керек екенін табу үшін тергеуші бірден өзін тінтілетін адамның орнына қойып, мен өзім қайда тығар едім деп өзіне-өзі сұрақ қойып, ойлап, болжап көруі керек. Жиіркеніп, толық қарамас деп, ізделетін затты қылмыскер қоқсықтың арасына, сыпырынды жәшікке, тағы басқа бір лас жерге тығуы да мүмкін. Мұны да тергеуші есінен шығармауы керек. Егер кұпия, жасырын жер еденде болса, оны да зер салып, мұқият тексеру арқылы табуға болады. Мысалы, еденге жаңадан қағылған немесе жаңадан сырланған тақтай не шеге, еден тақтайларының арасындағы саңылаулар шындықты ашуға көмектеседі. Сондықтан осындай сезік келтіретін белгілер болса осы жерді үстірт қарамай, неғұрлым зер салып, қолдағы бар техникалық құрал-саймандарды пайдалана отырып қарау керек.
Жасырын, құпия жерді іздегенде тінтілетін адамның мамандығын, оның кәсіби қабілетін де ескерген жөн. Сонымен қатар, тығылатын затты қоятын құпия жер, ол заттың қандай зат екеніне және оның көлеміне де байланысты. Егер ізделіп жатқан заттай дәлелдеме, айталық, жалған құжат, хат болса оны кітаптың арасына тығуға болады. Тұрғын үйді тінтіп болғаннан кейін ауланы, қораны қарау керек. Бұл жерге кезек келгенше оны қарап тұруға полиция қызметкерін күзетке қою керек. Қорада, сарайда ағаш, көмір болса олардың бәрін аударып, ағаштарды екінші жерге қойып, арасын, астын мұқият қарау қажет.
Төсек тартып жатқан ауру адамның, не ұйықтап жатқан баланың төсегін де тексеруге тура келеді. Әрине, мұндайда сырқаттың да, баланың да жағдайына нұқсан келтірілмеуі тиіс. Кейде қылмыскерлер заттарды тығатын арнайы құпия орындар жасауы да мүмкін. Осындай құпия орындар, қабырғада, терезенің ернеуіндегі табанша тақтайдың астында, жылу құбырыныың араларында, т.б. қалтарысты жерлерде болуы мүмкін.
Қабырғадағы қуыс балғамен қаққан кезде күңгірт дыбыс береді, ол құлаққа естіледі. Жаңадан сырланған, жаңадан түсқағаз жабыстырылған жер болса осы жерді аса ұқыптылықпен қарау керек, қабырғадағы суреттер де алынып қаралады. Металдан жасалған асыл бұйымдарды іздеуге арнаулы құрал-жабдықтар пайдаланылады. Өйткені бұл іске қатысты өте маңызды, не аса қымбатты заттарды сақтап қалу, сөйтіп болмашы, арзан заттармен алдарқатып құтылып кету үшін қылмыскерлер әр түрлі айлалар қолдануы мүмкін. Сондықтан мұны естен шығаруға болмайды.
Ұйымдастыру тәсіліне орай тінту екі түрге - қайтара тінтужәне топтасып тінтутүріне бөлінеді. Алғашкы тінту қолайсыз жағдайда жүргізіліп ойдағыдай нәтижебермеген, тінтуші жұмысқа жедел тартылып, оның қолында қажетті құрал-жабдықтар жеткілікті болмай, тінтуге көмектесетін арнаулы мамандар немесе басқа да қатысушылар жетіспейтінтудің сапасына нұқсан келтірілген алғашқы тінту кезінде кейбір жерлердің назардан тыс қалып немесе асығыс тінтіліп,тергеу ісіне нұқсан келтірген, сондай-ақ алғашқы тінту кезінде окиғаға қатысты заттай дәлелдемелер болмаған, оны жаңадан іздестіру қажеттігі туған немесе қылмыскер алғашқы жасырып қалған заттарын кейін бұрынғы орнына қойған жағдайларда тінту қайтара жүргізіледі.
Кейде бір іс бойынша бірнеше жерде бір мезгілде тінту жүргізугетура келеді. Өйткені бір қылмыскердің бірнеше пәтері, саяжайы, қызмет бөлмелері болуы мүмкін, бір іс бойынша бір адамның емес бірнеше адамның қатар қылмысқа қатысушы ретінде сезік келтіруі, сондай-ақ қылмыскер немесе сезік келтірушінің бірнеше туысқандары, дос-жарандары болып, заттай дәлелдемелерді солардың тұрған жерлеріне жасырылуы мүмкін. Мұндай жағдайда топтасып тінту жүргізбейінше, заттай дәлелдемелерді, деректерді дер кезінде қолға түсіру қиын.
Топ болып тінту кезінде операцияны бір мезгілде, үйлесімді жүргізудің маңызы айрықша. Бұл қылмыскерлердің бір-бірімен байланыс орнатып, әр түрлі айла-әрекеттер қолданып, жазадан құтылып кетудің жолын кеседі.
Тінтуді топтасып жүргізген кезде де оған дайындық және оны өткізу жеке-жеке жүргізіледі. Алайда, олардың бәрі бір жоспарға бағындырылып, бір жетекшінің басшылығымен ұйымдастырылады. Операцияның жетекшісі оның барлық қатысушыларына нұсқау беріп, тінтудің басталар мезгілін белгілеуге, аяқ астынан туған шараларға, айталық, тінтуді қайтара жүргізу қажет болған кезде, қосымша күш бөлуге міндетті.
Заттай дәлелдемелер тиісті зандылыққа сәйкес алынуы тиіс. Ол көп жағдайда мекемелердің, ұйымдардың, кәсіпорындардың көлігіндегі заттарды алғанда қолданылады. Заттар, құжаттар оның нақты иесінің немесе ол жұмыс істейтін мекеме, ұйым, кәсіпорын өкілінің қатысуымен алынады. Ал, арнаулы орындарда сақталған құнды заттар осы заттарға тікелей жауапты адамдардың қатысуымен ғана тіркеледі.
Мұндай жұмыстарды жүргізу үшін тергеуші іске қатысты нысанмен, құжаттармен, заттармен, алдын ала танысады. Айталық, тергеушінің тиісті мекеменің деректерін, есеп-қисап құжаттарын зерттеуі, іске қажеттісін іріктеуі үшін дайын бұйымдармен, заттармен танысуы жиі кездеседі. Кейде осы мақсатта арнаулы мамандар (есепшілер, технологтар, т.б.) тартылады. Міне, осылардан кейін мәселе анықталған соң ғана тергеуші нені алу жөнінде өз қаулысын шығарады.
Егер азамат іске қажетті заттай дәлелдемелерді бергісі келмесе ол күшпен алынады. Ал, ол заттар саналы түрде жасырылса, оны дереу іздеп, тінту үшін қаулы шығарылады. Заттар, құжаттар табылған жерлерінде тексеріліп, алынады. Егер анықтау ісі күрделі болып, бұған көп уақыт талап етілсе, тінтушілердің бір тобы бұған арнайы бөлінеді. Жеке тергеу ісі жүргізіледі.
Тергеу әрекеті хатталады. Онда қандай заттың қай жерден табылғаны, заттың ерікті не еріксіз түрде алынғаны, ол заттардың қалай сақталғаны көрсетіледі. Заттарды бейнелегенде оның сезік тудыратын белгілерін қағазға түсірудің қажеті жоқ. Алынған заттар тінтуге қатысушылардың көз алдында қолдары қойылып, мөрленеді.
Хаттамада қай заттың кімнің жауапкершілігімен сақтауға қойылғаны, қатысушылардың арыз-өтініштері де көрсетіледі. Оған тінту барысында түсірілген фотосуреттер қоса тіркеледі. Хаттаманың көшірмесі тінтілген адамға беріледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz