Трасология – іздерді зерттейтін криминалистикалық техниканың бір саласы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.ТРАСОЛОГИЯ . ІЗДЕРДІ ЗЕРТТЕЙТІН КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ТЕХНИКАНЫҢ БІР САЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Трасологияның түсінігі мен ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. ТРАСОЛОГИЯ ОБЪЕКТІЛЕРІН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Адам іздерінің трасологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2 Бұзу құралдары іздерінің трасологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3 Іздерді табу, алу және бекітуде қолданылатын криминалистикалық тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.ТРАСОЛОГИЯ . ІЗДЕРДІ ЗЕРТТЕЙТІН КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ТЕХНИКАНЫҢ БІР САЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Трасологияның түсінігі мен ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. ТРАСОЛОГИЯ ОБЪЕКТІЛЕРІН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Адам іздерінің трасологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2 Бұзу құралдары іздерінің трасологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3 Іздерді табу, алу және бекітуде қолданылатын криминалистикалық тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Трасология – бұл КТ бір саласы болып табылады. Сонымен қатар, Трасология-іздер туралы криминалистикалық ілім ретінде қарастырылады, теориялық ілім ретінде КТ басқа да бөлімдеріне өте маңызды,олар криминалистикалық баллистика, құжаттарды зерттеу техникасы, қол жазба тануда және сот медицинаға, кейбір жағдайларда археологияда, палеонологияда, тарихта және басқа да ғылыми-техника салаларында қолданылады.
Трасологиядағы барлық ойластырылып табылған тәсілдер, көзқарастар негізінен криминалистикалық болып табылады. Трасологиялық тәсілдер тек криминалистикада болады.
1. Трасология – бұл із түсетін объектілердің сыртқы құрылысының белгі көрінісіне ие іздер, іздің түсу механизмі, сонымен бірге қылмыстық соттық іс жүргізудегі маңызға ие жағдайларды анықтайтын мақсатта жүргізілетін құралдар, әдістер мен тәсілдерді табу, тіркеу, алу, сақтау және зерттеу туралы криминалистикалық білім саласы.
Трасология жүйесіне жататындар:
• жалпы мәселелер;
• көрініс іздерін зерттеу (қол, аяқ, тіс, бұзушы және көлік құралдарының іздері);
• құралдарды қылмыс іздері ретінде зертеу (өндірістік механизм іздері бойынша шектеулі заттардың жағдайын, тұтас бөлшектерін, заттың шығу көзін анықтау);
• заттарды қылмыс іздері ретінде зерттеу.
Трасологиялық мағынада іздер – материалды объектінің басқа екінші объектімен қатынасы арқылы түскен бірінші объектінің белгілері болып анықталады. Іздер арқылы:
• пайда болу механизмін (м: объектілердің ара қатынасындағы байланыс)
• болған оқиғаның бөлек жағдайын (м: тұрғын жайға немесе алаңға кіру әдісі)
• топтық қатыстығын (м: протектор ізі бойынша авто көлік түрін анықтау)
• объектінің теңестірілуін (м: әртүрлі оқиға болған жерлердегі қалған қол іздерінің бір тұлғаға тәндігін) анықтауға болады.
Курстық жұмысымда криминалистік трасологияның түсінігі мен негіздерін, объектілерін зерттеумен айналыстым.
Трасологиядағы барлық ойластырылып табылған тәсілдер, көзқарастар негізінен криминалистикалық болып табылады. Трасологиялық тәсілдер тек криминалистикада болады.
1. Трасология – бұл із түсетін объектілердің сыртқы құрылысының белгі көрінісіне ие іздер, іздің түсу механизмі, сонымен бірге қылмыстық соттық іс жүргізудегі маңызға ие жағдайларды анықтайтын мақсатта жүргізілетін құралдар, әдістер мен тәсілдерді табу, тіркеу, алу, сақтау және зерттеу туралы криминалистикалық білім саласы.
Трасология жүйесіне жататындар:
• жалпы мәселелер;
• көрініс іздерін зерттеу (қол, аяқ, тіс, бұзушы және көлік құралдарының іздері);
• құралдарды қылмыс іздері ретінде зертеу (өндірістік механизм іздері бойынша шектеулі заттардың жағдайын, тұтас бөлшектерін, заттың шығу көзін анықтау);
• заттарды қылмыс іздері ретінде зерттеу.
Трасологиялық мағынада іздер – материалды объектінің басқа екінші объектімен қатынасы арқылы түскен бірінші объектінің белгілері болып анықталады. Іздер арқылы:
• пайда болу механизмін (м: объектілердің ара қатынасындағы байланыс)
• болған оқиғаның бөлек жағдайын (м: тұрғын жайға немесе алаңға кіру әдісі)
• топтық қатыстығын (м: протектор ізі бойынша авто көлік түрін анықтау)
• объектінің теңестірілуін (м: әртүрлі оқиға болған жерлердегі қалған қол іздерінің бір тұлғаға тәндігін) анықтауға болады.
Курстық жұмысымда криминалистік трасологияның түсінігі мен негіздерін, объектілерін зерттеумен айналыстым.
1. Тілеубергенов Е. Криминалистика // Алматы, “Дәнекер”, 2002, 14-15 беттер.
2. Абуов А.Ғ. Криминалистика негіздері // Алматы, “Жеті жарғы”, 2004, 24-25 беттер.
3. Белкин Р.С. Криминалистика // Москва, “Норма-Инфра.М” 1999, 84-85 беттер.
4. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистика // Алматы, “Жеті жарғы”, 2006, 22-23 беттер.
5. Шәкенов А.О. Суық қарудың криминалистикалық зерттеуі// Астана, “Foliant”, 2001, 16-17 беттер.
6. Ищенко Е.П., Образцов В.А. Криминалистика // Москва, “Эксмо”, 2005, 78-79 беттер.
7. Гензбург А.Я., Оганов Н.И., Поврезнюк Г.И. Криминалистика // Алматы, “Д.А.Қонаев атындағы университет”, 2003,14-15 бет.
8. Ищенко Е.П., Топорков А.А. Криминалистика// Москва, “Инфра-М” , 2003, 48-49 беттер.
9. Образцов В.А. Криминалистика // Москва, “Юрист”, 1997, 186-287 беттер.
10. Салаев Б., Әмитов Ш., Сатыбалдинова М., Айдарқұлов Ә., // Алматы, “Жеті жарғы”, 2005, 22-23 беттер.
2. Абуов А.Ғ. Криминалистика негіздері // Алматы, “Жеті жарғы”, 2004, 24-25 беттер.
3. Белкин Р.С. Криминалистика // Москва, “Норма-Инфра.М” 1999, 84-85 беттер.
4. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистика // Алматы, “Жеті жарғы”, 2006, 22-23 беттер.
5. Шәкенов А.О. Суық қарудың криминалистикалық зерттеуі// Астана, “Foliant”, 2001, 16-17 беттер.
6. Ищенко Е.П., Образцов В.А. Криминалистика // Москва, “Эксмо”, 2005, 78-79 беттер.
7. Гензбург А.Я., Оганов Н.И., Поврезнюк Г.И. Криминалистика // Алматы, “Д.А.Қонаев атындағы университет”, 2003,14-15 бет.
8. Ищенко Е.П., Топорков А.А. Криминалистика// Москва, “Инфра-М” , 2003, 48-49 беттер.
9. Образцов В.А. Криминалистика // Москва, “Юрист”, 1997, 186-287 беттер.
10. Салаев Б., Әмитов Ш., Сатыбалдинова М., Айдарқұлов Ә., // Алматы, “Жеті жарғы”, 2005, 22-23 беттер.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.ТРАСОЛОГИЯ - ІЗДЕРДІ ЗЕРТТЕЙТІН КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ТЕХНИКАНЫҢ БІР САЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Трасологияның түсінігі мен ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...4
2. ТРАСОЛОГИЯ ОБЪЕКТІЛЕРІН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Адам іздерінің трасологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2 Бұзу құралдары іздерінің трасологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 Іздерді табу, алу және бекітуде қолданылатын криминалистикалық тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...29
КІРІСПЕ
Трасология - бұл КТ бір саласы болып табылады. Сонымен қатар, Трасология-іздер туралы криминалистикалық ілім ретінде қарастырылады, теориялық ілім ретінде КТ басқа да бөлімдеріне өте маңызды,олар криминалистикалық баллистика, құжаттарды зерттеу техникасы, қол жазба тануда және сот медицинаға, кейбір жағдайларда археологияда, палеонологияда, тарихта және басқа да ғылыми-техника салаларында қолданылады.
Трасологиядағы барлық ойластырылып табылған тәсілдер, көзқарастар негізінен криминалистикалық болып табылады. Трасологиялық тәсілдер тек криминалистикада болады.
1. Трасология - бұл із түсетін объектілердің сыртқы құрылысының белгі көрінісіне ие іздер, іздің түсу механизмі, сонымен бірге қылмыстық соттық іс жүргізудегі маңызға ие жағдайларды анықтайтын мақсатта жүргізілетін құралдар, әдістер мен тәсілдерді табу, тіркеу, алу, сақтау және зерттеу туралы криминалистикалық білім саласы.
Трасология жүйесіне жататындар:
* жалпы мәселелер;
* көрініс іздерін зерттеу (қол, аяқ, тіс, бұзушы және көлік құралдарының іздері);
* құралдарды қылмыс іздері ретінде зертеу (өндірістік механизм іздері бойынша шектеулі заттардың жағдайын, тұтас бөлшектерін, заттың шығу көзін анықтау);
* заттарды қылмыс іздері ретінде зерттеу.
Трасологиялық мағынада іздер - материалды объектінің басқа екінші объектімен қатынасы арқылы түскен бірінші объектінің белгілері болып анықталады. Іздер арқылы:
* пайда болу механизмін (м: объектілердің ара қатынасындағы байланыс)
* болған оқиғаның бөлек жағдайын (м: тұрғын жайға немесе алаңға кіру әдісі)
* топтық қатыстығын (м: протектор ізі бойынша авто көлік түрін анықтау)
* объектінің теңестірілуін (м: әртүрлі оқиға болған жерлердегі қалған қол іздерінің бір тұлғаға тәндігін) анықтауға болады.
Курстық жұмысымда криминалистік трасологияның түсінігі мен негіздерін, объектілерін зерттеумен айналыстым.
1.ТРАСОЛОГИЯ - ІЗДЕРДІ ЗЕРТТЕЙТІН КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ТЕХНИКАНЫҢ БІР САЛАСЫ
1.1 Трасологияның түсінігі мен ғылыми негіздері
Қылмыстарды ашу мен тергеу кезінде іздер сонау ежелгі заманнан бері қолданылады. Олардың біздің дəуірімізге дейін қолданылғандығын негізінен Ману атты ежелгі үнділік заңдары көрсетеді, оларда қылмыстарды тергеу əрекеті өзінің олжасын қанның іздері бойынша іздеп жүрген аңшының əрекеттеріне ұқсатылады. Г. Гросс көптеген ғасырлар бойы Үндістанда орын алған із кесушілердің ерекше кастасы - кхойлар туралы əңгімелеп берді, ол қылмыскерлерді олардың іздері бойынша іздестірумен айналысатын. Олардың іс-əрекетін сипаттай отырып, ол ежелгі үнді із кесушілерінің таңғажайып қасиеттерін көрсететін бірнеше мысалдар келтіреді [1, 181 б.]. Тергеу əрекетінің жүйесіндегі техникалық тəсілдер тактикалық əдістермен тығыз байланысты. Олар тергеу əрекеті құрамындағы қылмысты тергеу мен оны ашу мақсатында қолданылады. Ұрлық болған жерден қолдың көрінбейтін іздерін табу мəселесін шешу үшін, ұрлық болған жердегі қылмыскердің əрекетінің мазмұны мен оны жасау кезектілігін алдын ала анықтап, объектіні бұзу механизмін модельдеу қажет. Бұларды анықтамай із жеткізушілерді (тасымалдаушыларды) табу мүмкін емес. Тергеу жəне сараптама қызметіндегі қолданылатын техникалық тəсілдер сонымен бірге криминалистикалық əдістемеден де көрініс табады. Олар нақты сараптамалық немесе тергеу мəселелерін шешуге арналған. Криминалистикалық техниканың негізгі міндетіне - қылмыскерлердің жеке басы туралы, оның қолданған қаруы, оларды қолдану жəне жасалған қылмыстың өзге де жағдайлары жөнінде мəліметтерді алу мақсатымен қылмыстың материалдық іздерін табу, бекіту, алу жəне зерттеу жатады. Криминалистикалық техниканың ерекшелік сипаты - оның заңға сəйкес қолдануы болып табылады. Криминалистикалық техника заңда көрсетілген тергеу əрекеттерінде қолданылады. Олар Қылмыстық іс жүргізу кодексінде қарастырылған - қарау, тінту жəне басқа да тергеу əрекеттерін жүргізу (фотосуретке түсіру, өлшеу, үлгі алу, қалып жасау жəне т.б.) кезінде қолданылады. Тергеу əрекеті барысында қолданылған криминалистикалық техника ол міндетті түрде хаттамаларында бекітілуі қажет. Қарау хаттамасында қандай объект фотосуретке түсірілгендігі, ол қандай нүктеден жəне қандай əдіспен түсірілгендігі нақты көрсетілуі тиіс. Егер криминалистикалық техниканы тергеу əрекеттерін жүргізу барысында заңмен белгіленген тəртіп ережелерін сақтамай қолданылған жағдайларда, оның нəтижелері дəлелдемелік күшін жоғалтады. Криминалистикалық техниканың əдістері қылмыстық процесс шегінен тыс, басқа да, атап айтқанда - анықтама органының жедел-іздестіру қызметі кезінде, сондай-ақ, қылмысты алдын алу шараларын жүргізуде де қолданылады [2, 41 б.]. Криминалистикада ғылым мен техниканың жетістіктері кеңінен қолданылуы криминалистикалық техниканың дамуына əкеліп, қазіргі кезде келесідей негізгі салалары қалыптасқан: криминалистикалық техниканың жалпы ережелері; криминалистикалық фотография, дыбыс жəне бейнежазба; трасология (іздер жөніндегі ілім); криминалистикалық баллистика; криминалистикалық қолжазбатану жəне автортану; құжаттарды техника- криминалистикалық зерттеу; суық қаруды криминалистикалық зерттеу; криминалистикалық жарылыстану; заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу; одорология; фоноскопия; адамдарды сыртқы бейне белгілері бойынша теңдестіру; криминалистикалық тіркеу жəне есепке алу. Аталған мəселелер арнайы болып табылады, ал осылардың əрқайсысында нақты мəселелер бар жəне əлі де бола береді. Яғни бұл нақты мəселелер нысанның түрлеріне, қылмыс іздеріне байланысты болады - атылатын немесе суық қару, қолдың немесе автокөліктің іздері жəне т.с.с. Табылған іздер бойынша объектілердің ішінен қажетті жекеленген іздерді немесе оларға қатысты объектілердің түрін, тегін анықтау мəселелері туындайды. Іздерді қалдырған деп табылған объектілерді анықтау мəселелері идентификацияның көмегімен шешіледі. Іздерді ғылыми тұрғыдан зерттеу кезінде қайсыбір қателіктер жіберіліп отыратын, олар негізінен іздерді зерттеудің ортақ жүйесінің жоқтығынан, тергеу-сот практикасында кездесіп жататын сан-алуан түрлі іздердің толық қамтылмауына, сондай-ақ трасология саласына трасологиялық зерттеуге тəн болмайтын нысандарды енгізумен байланысты орын алып отыратын. Трасологияны едəуір дəрежеде дəл жəне толық түрде Б.И. Шевченко белгілеген. Трасология деп заттардың сыртқы құрылысының бейнесі ретінде, сол заттарды сəйкестендіру немесе топтық түрін анықтау мақсатымен, сондай-ақ сол іздердің пайда болуымен байланысты жағдайларды анықтау мақсатымен іздерді зерттейтін криминалистикалық техниканың саласы аталады деп жазады ол. Біздің пікірімізше, трасологияның мұндай анықтамасы қайсыбір дəрежеде трасологияның шекараларын тарылтады, себебі мұнда трасология криминалистік техниканың бір саласы ретінде ғана қарастырылады [35, 69 б.]. Одан кейінгі жылдары бұл анықтаманы кеңейтіп жəне нақтылауға əрекеттер жасалған болатын. Мысалы, Л.К. Литвиненко, бейне - іздермен қатар, трасологиялық тұрғыдан алғанда іздерге сондай-ақ беттердің құрылысының сəйкестігін (жыртылу мен сыну іздері) жатқызған, ондай іздер нақты бір нысанды сəйкестендіріп, бөліктері бойынша тұтас бір затты анықтап немесе күштің жұмсалу бағытын белгілеуге мүмкіндік береді [2, 41 б.]. Дұрыс анықтаманы Н.А. Селиванов береді, трасологияда нысандардың сыртқы құрылысының іздерде бейнеленуінің заңдылықтары мен түрлі нұсқаларын зерттеу, іздер арқылы іс үшін маңызды болып келетін жағдайлардың əдістемесін - қылмыскердің əрекет ету əдістерін, оның дене бітімінің белгілерін жəне т.б. зерттеген дұрыс. Кейбір криминалистер трасологияға оның мəнін бұрмалаумен, трасологиялық зерттеулердің шектерін қысқарат отырып беретін. Трасология - бұл іздер туралы криминалистикалық зерттеме.
Криминалистикада іздің екі ұғымы бар. Кең мағынасын алып қарағанда - бұл қылмыстың кез келген зардаптары: қылмыс жасалған жердегі жағдайдың өзгеруі, басқа заттардың жоғалуы, олардың қасиеттері мен белгілерінің өзгеруі жəне т.б. Трасология шеңберінде зерттелетін іздер соларды қалдырған нысандардың сыртқы белгілерін көрсететіндігімен ерекшеленеді. Трассология термині келесіні нұсқайды: оның зерттеу тақырыбына іздер (франц. ла трассе - із) жатады. Бұл атаудың оқылу əдісі уақыт өте келе өзгеріп отырды: трассеология - трасеология -трасология [3, 24 б.]. Трасология - криминалистік техниканың дəстүрлі саласы болып табылады. Трасология ілімін келесідей ғалымдар ғылыми еңбектерінде жете зерттеген - Б.И. Шевченко, Г.Л. Грановский, Ю.Г. Корухов, Ю.Г. Василевский, М.В. Салтевский, С.И. Поташник, Ю.П. Голдованский, В.М. Прищепа, Я. Бергер, Л.Н. Мороз, Г.А. Мозговых, А.А. Исаев, А.Г. Скоморохова жəне т.б. Сонымен қатар, И.Ф. Крылов, Ф.П. Сова, В.И. Шикановтардың трасология іліміне қатысты еңбектері бар. Трасологияның ғылыми негізде қалыптасуының өзіндік тарихы бар. Ең алғаш 1938 жылы трасология терминін И.Н. Якимов: Заттай дəлелдемелер мен іздерді оқу, - деген атаумен трасологияны криминалистиканың жеке бір бөлімі ретінде бөліп қарастыруды ұсынған. Оның берген іздер жөніндегі ұғымы кең мағынада қарастырылып, қылмыстардың барлық іздерін қамтыған. Дегенімен де ізді ортақ өңдеп жетілдірудің ғылыми негізі трасологиялық зерттеу объектілердің нақты анықтамасын талап етті [2, 69 б.]. 1945 жылы С.М. Потапов іздер туралы ұғымдардың əртүрлі болуына байланысты іздің трасологиялық түсінігін бөліп көрсетуге мүмкіндік беретіндей белгілерді ұсынды. Із - тергелетін оқиғамен себепті байланыста болатын құбылыстардың материалдық заттардан көрініс табатын белгілері. Мұнда С.М. Потапов із ұғымын анықтауда: ізді қылмыстың жалпы материалдық жағдайының өзгеруі ретінде емес, ол белгілердің көрініс табуы - деп іздер туралы ұғымды (түсінікті) шектейді [2, 69 б.]. 1942 жылы жəне кейіннен де Б.И. Шевченко із жөніндегі ұғымдарды заттардың басқа да бір материалдық заттарға сыртқы көрініс бейнесін қалдыру (түсіру) трасологияның объектісі болып табылады - деп толықтырады. Трасология үшін маңызы бар төмендегідей тəртіп ережелерін ұсынған: трасологияның объектісі болып қатты денелердің табылуы; іздің - активті жəне пассивті іздердің өзара байланысқа түсуі арқылы пайда болуы; қатты денелердің сыртқы құрылысының жекелілігі, олардың сыртқыкөрінісінің бедерінен тұрады, бұл қатты дененің жалпы жəне қажетті қасиетіне жатуы; объектілердің сыртқы құрылысы ішкі факторлардың - заттың өзіндік қасиеті жəне қоршаған ортадағы заттардың сырттай əсер етуі арқылы қалыптасуы; объектінің сыртқы құрылысы үздіксіз қозғалыстағы жəне өзгерістегі қасиеттер ретінде қарастырылуы; трасологиялық идентификация процесі объектінің сыртқы құрылысының қайталанбайтын жеке белгілерінің жиынтығын анықтаудан тұруы; із қалдырушы объектінің сыртқы құрылысының пайда болу процесін зерттеу жəне де оларды табу, бекіту, алу əдістерін типтендіру үшін, сондай-ақ идентификациялау мақсатында зерттеу əдістемесі мен техникасын өңдеу үшін топтастырулар жасалуы қажет. Іздердің көмегімен шешілетін мəселелерді идентификациялық жəне идентификациялық емес деп екі топқа бөлуге болады. Іздер бойынша анықталатын идентификациялық емес сұрақтарды негізінен тергеуші мен криминалист-маман оқиға болған жерде, тінту кезінде шешеді.Идентификациялық сипаттағы мəселелер əдетте трасологиялық сараптама шеңберінде анықталады. Іздердің көмегімен анықталынатын нақты жағдайларды (идентификациялық жəне идентификациялық емес) төменде көрсетеміз. Іздерді криминалистикалық зерттеудің негізінде пайда болған негізгі қағидаларға мыналар жатады: материалдық дүниедегі объектілердің жекелілігі, соның ішінде объектінің сыртқы құрылысының жекелілігі. Бір топтық объектілердің сыртқы құрылысы жалпы белгілері бойынша сəйкес келуі мүмкін, бірақ олар жеке белгілері (формасы, көлемі, түрі жəне т.б.) бойынша ерекшеленеді. Трасологиялық жеке белгілерге - іздің сыртқы қабаты бедерінің (ерекшеліктері) немесе із өрнегінің (суретінің) детальдары жатады. Шабу іздеріндегі бедер детальдары балта қырының тегіс емес кедір-бұдыр жерлерімен қалдырылған қыртыс пен көтеріңкі шыққан, арасы шұңқырланған сызықтардан тұрады; қол саусағынан қалған іздерде папиллярлы өрнектің детальдары қалады, автокөлік дөңгелектерінің протектірлерінен қалған іздерде жекеленген ақау белгілері (мысалы: дөңгелек резенкелерінің жырылуы) қалады; объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы тұрақтылығы - бұл белгілі бір уақыт аралығында объектінің өз формасы мен басқа объектілерден бөліп қарастыруға мүмкіндік беретін айрықша белгілерін сақтау қасиеті. Трасологиялық зерттеудің объектісіне тек қана қатты заттар, яғни қасиеттері салыстармалы түрде өзгермейтін объектілер жатады. Із қалдырған объектінің белгілері жəне ізде көрініс тапқан белгілер белгілі бір уақыт аралығында өзгеріске ұшырамаған жағдайда ғана трасологиялық идентификацияны жүзеге асыруға болады. Қатты заттардың сыртқы құрылысы салыстырмалы тұрақты болғандықтан, олардың іздері ұзақ уақыт аралығында өзгеріске ұшырамайды жəне зерттеу жүргізу үшін қажетті ақпаратты сақтай алады. Бұл қасиет із қалдырушы мен із қабылдаушы объектілерде əртүрлі көрініс табуы да мүмкін. Мысалы, бұзу құралының бөгетте қалдырған ізі уақыттың өтуіне қарамастан өзгеріске ұшырамайды, ал тістің тағамда (алма, алмұрт) қалдырған ізі аз уақыттың ішінде де өзгеріске ұшырайды; объектілердің сыртқы құрылысы, соның ішінде оның жеке белгілері (детальдары), белгілі бір жағдайларда басқа бір объектілерде өз бейнесін дəлме-дəл түсіру қабілетіне ие жеке белгілердің дəлме-дəл, əрі толық көрініс табуы. Жеке белгілердің толық жəне дəлме-дəл көрініс табуы іздің пайда болу жағдайларына байланысты. Олардың негізгісіне - із қалдырушы мен із қабылдаушы объект материалдарының физикалық қасиеті жатады. Сонымен қатар, объектілердің қарым-қатынасқа түсу механизмі де жатады. Із қабылдаушы объект неғұрлым иілімгіш (созылмалы), құрамдық құрылысы ұсағырақ болса, пайда болатын іздің детальдары соғұрлым нақтырақ, айқынырақ көрініс табады; пайда болатын ізде объектінің сыртқы құрылысының көрініс табуы айналы түрде кері жүретін процестің нəтижесі түрінде қарастыруға болады. Мысалы: дөңес (шығыңқы) объектілер (аяқ киім ұлтаны (табаны) жұмсақ материалдарда: құмда, лай-батпақтарда) көлемді іздерді қалдырады. Іздің пайда болу кезіндегі жағдайларға қатысты басқа да өзгешеліктерді байқауға болады. Мысалы: беткі қабаттың бедерлі болуынан із тырналып түседі. Əрбір қылмыстық акт қоршаған ортада өзгерістерді тудырады. Қылмыстық іс-əрекеттерді іздер бейнелейді. Трасология негізінен іздерді - соларды қалдырып кеткен нысанның белгілерін көрсететін бейнелерді: қолдың ізін, сыну ізін, доңғалақтың ізін немесе қылмыстың механизмін: қанның ізін, жіптерді зерттейді [4, 78 б.]. Қылмыстық оқиға, əдетте, оқиға орын алған жерде, айналасындағы жағдайдың, қылмыскердің өзінде жəне оның құрбанында əртүрлі материалдық өзгерістердің туындауына əкеледі. Кең мағынадан алып қарағанда олар қылмыстың іздері деп аталады. Қылмыстық іздер аса сан-алуаны түрлі болып жəне төмендегідей түрде байқалуы мүмкін: - бұрын болған заттардың жоғалуы (мысалы, талан-таражға салу кезінде) немесе олардың қалпының өзгеруі; - қандай да бір жерде жаңа бұйымдардың немесе заттардың пайда болуы (мысалы, қылмыскер қалдырып кеткен қылмыс қаруы, тасталған темекі тұқылы); сырттан əсер етудің нəтижесінде жекелеген заттардың қалпының немесе олардың бетінің өзгерулері (сындырылған құлып, едендегі аяқтың іздері, қылмыскердің киіміндегі қан іздері жəне т.б.). Қылмыстық оқиғамен себептік байланыста болумен, іздер оқиғаның жекелеген мəн-жайы туралы, қылмыскердің əрекеттері мен іздердің пайда болуына қатысқан нақты нысандардың ерекшеліктері туралы ақпаратты береді.
Сондықтан іздер қылмыстарды ашудың, қылмыскерлерді іздестіру мен əшкерелеудің аса маңызды құралы болып табылады. Олар орын алған оқиғаның сипаты мен егжей- тегжейлері туралы, қылмыскерлердің саны мен кейбір дене бітімінің ерекшеліктері туралы, олар пайдаланған құралдардың түрі мен ерекшеліктері туралы дұрыс көзқарас қалыптастыруға, сондай-ақ кейбір жағдайларда нақты нысандарды анықтауға мүмкіндік береді. Іздердің əртүрлі сипаты жəне тергеу барысында солардың көмегімен өздерін шешуге тура келетін мəселелердің мазмұны əртүрлі саладағы білімдерін тартудыңқажеттігіне негіз болады. Іздермен жұмыс істеген кезде криминалситикалық техниканың құралдарын, тəсілдері мен əдістерін қолданумен байланысты тергеу практикасының қажеттіліктері оның арнайы саласы - іздер туралы криминалситикалық ілімнің қалыптасуына əкелді. Іздердің криминалистикалық талдауының маңызы тергеліп отырған оқиғаның əртүрлі жағдайларын анықтаудың мүмкіндіктерімен белгіленеді. Бұл ретте басқа да криминалистикалық зерттеулердегідей сəйкестендіру жəне диагностикалық мəселелер шешіледі. Алғашқыларына нысанды ол қалдырып кеткен іздер бойынша теңестіру жəне топтық түрін, соның ішінде ортақ пайда болу көзін анықтаужатады [5, 92 б.]. Диагностикалық мəселелерді шешу кезінде ең алдымен іздердің пайда болу механизмі анықталады: нысандардың іздер пайда болған сəттегі өзара əрекеттесуі. Оқиға орнындағы іздердің сипатын, олардың орналасу ерекшеліктерін зерттеу қылмыстың қалай жасалғандығын көзге елестетуге мүмкіндік береді: тоналған панажайдың есіктері қалайша сындырылған, құлыптары қалай бұзылған жəне т.б. Осының барлығын зерттеу келешекте осы қоймаларды немесе олардың құлыптарын қылмыскерлер бұза алмайтындай не істеу керектігін алдын-ала көріп, жəне сол арқылы ықтимал қылмыстардың алдын алуға мүмкіндік береді [6, 45 б.]. Осылайша, трасология дегеніміз - бұл іздің пайда болу механизмін анықтау, із құраушы нысандардың топтық түрін жəне сəйкестендіру жекедаралығын белгілеу мақсатында бейне-іздерді табудың, тіркеу мен зерттеудің ғылыми-техникалық құралдары мен əдістерін əзірлейтін криминалистикалық техниканың саласы.
2. ТРАСОЛОГИЯ ОБЪЕКТІЛЕРІН ЗЕРТТЕУ
2.1 Адам іздерінің трасологиясы
А. Адамнын сыртқы бейнесініц жалпыфизикалық және де-мографиялык элементтеріне - онын жынысы, жасы, антропогендік типі жатады. Жалпы физикалық белгілер адам-ның анатомиялык, функционалдық және ілеспелі белгілерінен, адам денесінін жалпы күрылыс белгілерінен, бет белгілерінен, киімінен және басқа да белгілерден көрініс табады. Сондыктан да жалпы-физикалык элементтер мен оның белгілерін көбіне кешенді деп те атайды.
Адамнын жынысы, жасы, оның түріне сырттай кдрау арқы-лы аныкталады. Мысалы: 20 -- 25 жас аралығында, өйткені адам-нын сырткы бейнесі кейде накты жасына сай келе бермейді. Антропологиялык типі - азиат, европа, монғол және т.б. тип-тес деп салыстыру арқылы аныкталады.
Б. Адамньщ анатомиялык кұрылыс ерекшеліктерін сипаттай-тын белгілер анатомиялык (немесе статикалық) деп аталады. Белгілердін келесі тобынын физиологиялык негізі адамның ди-намикалык стереотип қозғалысынан туындап, катар жүретін шартты-рефлекторлы процестері бар белгілерді күрайды. Бұл -әдеттегі, автоматтандырылған адам козғалысы мен денесінің және онын жекеленген бөлшектерінің (жүрісі, дене бітімі, колын бүлғап сөйлеуі, бетін кимылдатып сөйлеуі) жай-күйі. Осы топқа кіретін белгілер фу нкционалдық немесе динамикалык деп аталады.
Ауызша суреттеу әдістемесінде адамның сыртқы бейне белгілерінің қалыпты вариациясы ғана емес, совдай-ақ патоло-гиялык формалар да (анатомиялық және функционалдык, ано-малиялары) мәнді маңызға ие болады. Олар ерекше белгілер деп жеке топка бөлінеді. Ерекше топты бірден көзге тусетін, яғни салыстырмалы түрде сирек кездесетін, көзге айкын түсетін, есте оңай сакталынып калатын белгілер кұрайды. Қосымша бел-гілер тобына адам киімдері мен басқа да ұстап жүрЛін сипаттағы зат-тар жатады. Бұл белгілер іздестіру шараларындағы тану әрекеттерін жургізуге қолданылуы мүмкін.
Ауызша суреттеу анатомиялық белгілерді олардың келемі-мен, пішінімен, жай-күйімен карастырады, ал кейбір жағдай-ларда түсін, санын және көзге көріну деңгейін (әжімдерді) көрсетеді.
Адам денесінің пішіні оның денесінін баска бөлшектерін көзбен шолып салыстыру жолымен аныкталады. Мысалы: маң-дай биіктігі мүрын және ауыз өлшемдеріне катысты, қолдың ұзындығы адам бойына кдтысты анықталады.
Ауызша суреттеу кезінде үш сатылы, бес сатылы және жеті сатылы градациялар колданылады. Үш сатылы градаііия бо-йынша маңдай өлшемдеріне байланысты - төмен, орташа, биік деп сипатталады. Егер де оған өте төмен және өте биік деген сипаттау мөлшерін қосатын болсақ, бес сатылы градация пайда ^ болады. Ал, осыған тағы да екі мелшерді: орташадан темен және орташадан жоғары деп коссак, жеті сатылы градация деп атала-ды. Бұл градацияларды қолдану максатына карай жедел-іздестіру тәжірибесінде көбівде үш сатылы, ал сот сараптама-сында бес және жеті сатылы градациялар пайдаланылады.
Дененің сырткы пішінін сипаттау үшін геометриялық фигу-ралар мен сызыктардың терминологиясы (үшбұрышты, сопак, тік, шығыңқы, ирелеңкі және т.б.) колданылады.
Дене бөлшектерінің өзара орналасуы тік және көлденең жазықтыкка қатысты бекітіледі.
Шашка, көзге, бет-әлпетіне, дақтарына, тыртыктарына, та-туировкаға және баска да ерекше белгілеріне катысты ғана түстері көрсетіледі.
Бет-әлпеті екі түрлі көріністе сиаптталады: алдынан (бетпе-бет -- фас) және жанынан (бір қырынан -- профиль, ереже бо-йынша оң жағынан).
Анатомиялык (статикалық) белгілерді:
Адамның бойы кдлыптаскан ереже бойынша үш денгей шегімен аныкталады: ер адамдар аласа (160 см.-ге дейінгі), орта (164-174 см.) және ұзын (174 см-ден жоғары) бойл ы. Әйел адам-дарына бұл деңгей мөлшері 5-10 см-ге кішірейтіледі.
Жалпы дене бітімі бойынша адамдар мықты, орташа және әлсіз деп ажыратылады. Адам денесіндегі май кыртысының кондылығы бойынша арық, орташа, толык, сонымен қатар, өте толык және өте арык, деп бөлінеді.
Басы. Адам басының көлемі жалпы дене бітімімен салысты-ра отырып көрсетіледі, ал желкесінің формасы кырынан (тік, ішке кірінкі және шығыңқы) бейнеленеді.
Шашы. Оның калындығы, формасы, мандайының алдынғы бөлігіндегі шаштың өсу бағыты, таз болу және ақ шаштардың таралу дәрежесі, шаштың ұзындығы, прическасы, шаштың киылу түрі, шашты бояу белгілері бекітіледі. Ал мүрты, сақалы және бакенбардысына байланысты оның ұзындығы, түрі, түсі көрсетіледі.
Бет-әлпеті. Алдынан қарағандағы жалпы формасы (дөңге-леніп келген, сопақша және т.б.), беттің қырынан қарағандағы жалпы пішіні (тік, (дөнес) кіріңкі және шығыңқы), толықтық дәрежесі мен түсі сипатталады.
Мақдайы. Қырынан кдрағандағы биіктігі, орналасуы (ішке қарай кіріңкі, тік, шығыңқы) және жалпы пішіні сипатталады. Қас имегінің алдыға карай шығуы және мандай дөңестерінің болуы көрсетіледі. Бетпе-бет карау жағынан мандайдың ені бекітіледі.
Қасы. Үзындығы, ені, қалындығы, орналасуы (сыртка неме-се ішке қарай иілуі, көдденең), пішіні және өзара орналасуы бойынша бейнеленеді.
Көзі. Өлшемі, формасы, кез қиығының орналасуы, кез ал-масының шығыңқылық деңгейі және түсі сипатталады. Көз тустерінін әр түрлілігі, кылилығы, ақ дақтардың болуы, көз протезінің және басқа да ерекшеліктер көрсетіледі.
Мурны. Биіктігі мен ені, мұрын үстінің ұзындығы, кеңсірі-гінің терендігі, мүрынның шығынқылығы, кырынан караған-дағы мұрын үстінің пішіні, алдыңғы жағынан мұрын үстінің ені мен формасы, кырынан мұрынның орналасу негізі, мұрын ұшы . мен танауының орналасуы мен формасы сипатталады.
Еріні. Оның қалыңдығы, сондай-ақ үстінгі еріннің биіктігі мен шығыңкылығы бойынша сипатгалады. Алдыңғы тістер бол-маған жағдайларда еріннің тартылып түруы байқалуы мүмкін. Ал тістері болған кезде үстінгі еріннің көтеріңкі болуы немесе төменгі еріннің салбырап түруы көрсетіледі.
Ауызы. Алдынан карағанда ауызының көлемі мен бұрышта-рынын орналасуы (көлденен, көтеріңкі, түсінкі) бейнеленеді.
Тістері. Көлемі, формасы, орналасу ерекшелігі мен түсі бо-йынша көрсетіледі. Тістерінің болмауы, закымданғаны, пломбылар мен протездердін болуы, олардын жасалған материалда-рыныңтүстері көрсетіліп бекітіледі.
Иегі. Төменгі еріннін жиектерінен иектін ұшына дейінгі ара-кашықтыктың биіктігі бойынша (жанынан қарағанда), ені бо-йынша (алдынан карағанда), иектің жоғары, төмен орналасуы бойынша сипатталады.
Кулақ. Жанынан карағанда онын көлемі, формасы (сопак,, домалак, тікбұрыш, ұшбұрыш). Оның орналасуы (тік, жатынкы), сондай-ак сырғалықтын кұлак түйіншігі және де кұлақ калқа-нынын басқа да бөлшектерінің ерекшеліктері көрсетіледі. Кұлақтын анатомиялык ерекшелігінін әр турлі болуы және тұрактылығы оның үлкен акпараттык және идентификациялык мәнін біддіреді.
Әжімдер. Егер әжімдер калыпты морфологиялык денгейлер-де (жасқа сәйкес) көрсетілсе, оның идентификациялык рөлі жоғары болмайды. Ал егер бұл әжімдер жас адамнын бетінде көп кездессе немесе керісінше карт адамның бетінде болмаса онда мұндай белгілер үлкен идентификациялык мәнге ие бола-А[. Әжімдер ездерінін орналасуы бойынша мандайдағы, касы арасындағы, самайдағы, күлактыңтүйініндегі, ауыздағы, беттегі ерін мен мұрын арасындағы және мойындағы болып бөлінеді. Сипаттау кезінде олардын орналасуы, саны, көрініс денгейі, формасы, бағыты көрсетіледі.
Мойын. Биіктігі және жуандығы бойынша сипатталады; жүткыншағы болса, онын көріну сипаты көрсетіледі.
Иық. Ені бойынша және орналасуы бойынша сипатталады (төменге карай түсінкі, тік, көлденен, көтерінкі, кейде бір иық екіншісінен төмен болуы мүмкін).
Кеуде. Ені бойынша, шығыңкылығы бойынша (теменге қарай түсінкі, шығыңкы) және кеуде бүлшық-еттерінін көріну денгейі бойынша (кеуденін толыктығы) сипатталады.
Арқа. Арка тік болуы мүмкін (жалпақ). Мойын, кеуде және бел жақтағы кішігірім бүктесінің болуымен және мойын омырт-касы аумағында кисаюдың болуымен (бүкір) сипатталады. Сонымен катар, омыртканың патологиялык қисаюы да еске-ріледі.
Аяқ-қолы. Үзындығы мен жуандығы бойынша сипатталады. Колдың басын сипаттау кезінде олардың үзындығы мен ені, алақанынын сырткы бетінде түктердін болуы, саусактардын үзындығы мен жуандығы, жекелеген саусақтың немесе ондағы буындардың болмауы, саусақтың кисык болуы және бүгілмеуі, буындардың жуандығы, тырнақтардың формасы мен көлемі, кәсібіне байланысты колдың ойылуы мен тыртык. іздерінің бо-луы кәрсетіледі.
В. Функционалдық (динамикалық) белгілер. Денебітімі. Ол әртүрлі болуы мүмкін (дененің, бастыңжәне колдың калыпты жағдайы). Дененін, орналасуы бойынша дене бітімі еркін, ширак және бос болады. Дене бітімін қолдың калыпты жағдайы да сипаттайды: біреулер колын калтасында ұстауды әдет кылады, кейбіреулер бүйірін таянып жүреді, колын бос үстайды, колын артына және алдына ұстап жүреді, сондай-ақ, киімнің төменгі жак ұшын үстап жүретіндер де кездеседі және т.б.
Журіс-турысы. Жүріс-тұрыс адамның жүру кезіндегі әдеттегі кимылының ерекшелігін білдіреді; жай, тез, жеңіл, ауыр, нық, кисаландап және теңселіп жүретін, секіріп жүретін: адымның ені мен ұзывдығы бойынша үлкен және кіші, өкше бұрылысы-ның үлкен және кіші болуы, колды сілтіп немесе сілтімей жүруі мүмкін.
Аксау кезінде кай аяғына қарай және қаншалықты қатты ақсандайтындығы көрсетіледі. Онын таяқты, балдақты, имек таяқты пайдалану немесе пайдаланбауы көрсетіледі.
Жулқынып сөйлеу. Сейлеумен бірге жүретін іс-кималдар жи-ынтығын білдіреді. Ол негізінен сөзді мәнерлеуді күшейту максатында жасайтын коддың кимылдары мен, сөйлесу кезінде адамның басының немесе барлық денесінің әдеттегі калыптас-кан іс-кимылымен сипатталады.
Ым. Бет бұлшык-етінің әдеттегі кимылы. Өте дамыған және керісінше дамымаған болуы мүмкін. Ауызша суреттеудегі ымдау ерекшелігі накты көрсетіледі: мысалы, кабағын түю, маң-дайын тыжырайту, ернін тістеуі, ауызын кисайту, көзін жұму, кабағының астымен карау және т.б.
Дауыс. Ырғағы бойынша, күші, ашыктығы, жоғарғылығы бойынша ерекшеленеді.
Сөйлеу мәнері. Сипаттау кезінде оның келесідей ерекшелігі кәрсетіледі: жәй, жыддам, калыпты, козып, бөліп-бөліп сөйлеу, накты, анык немесе анык емес, сөйлеу кемістігі (кекештеніп, сакауланып және т.б.) белгілі бір акцентпен, белгілі бір жергі-лікті диалектімен, (мысалы, күрсіну), интонация, фразеология-лык және лексикалык ерекшеліктері.
Белгілі бір әрекеттерді орындау әдісі. Функционалдык. белгілердің тобына белгілі бір әрекеттерді орындаудын көпте-ген стереотиптік ерекшеліктері де жатқызылады. Мысалы, темекі тарту әдеті, оны ұстап -- өшірудің әдеті, амандасудың, шаш түзеудің, күлудің, бас киімді киюінің және т.б. әдетгер.
Адамнын сыртқы бейнесінің функционалдык белгілері де идентификациялық мәнге ие және кылмысты ашу кезінде олар-ды ескеру керек. Белгілі бір адамдар калыптаскан әдеттегі іс-қимылдың стереотиптері адамдарды тендестіру міндетін катесіз шешуге мүмкіндік беретін тұракты вдентификациялық жиын-тык болып табылады. Бірақ анатомиялык белгілерге қарағанда сыртқы бейненің функционалдык белгілері оларды кабылдау кезінде (мысалы, оқиға болған жерден кетіп бара жатканда қыл-мыскер ақсак адамның жүрісін келтіреді, дауысын езгертуі мүмкін және т.б.), сондай-ак, түлғаны тану үшін үсыну кезінде де оңай өзгеруі мүмкін.
Г. Ерекше белгілер және көзге бірден түсетін белгілер. Бүл бірден есте калатын, көзге айқын көрінетін белгілер. Ерекше белгілерге аз кездесетін және түрактылығымен ерекшеленетін әр түрлі анатомиялық және функционаддык. ауытқулар жата-ды. Анатомиялық ерекше белгілерге -- дене бітімдерінің, оның мөлшерінін сәйкес келмеуі, түсіндегі ауыткулар, тыртыктар және басқа да бірден көзге түсетін дене күрылысындағы анато-миялык, кемістіктер, аяқ-қолының қысқа болуы, омыртқаның қисаюы, бүкірдің болуы, қалдың, меңнін болуы, ісіктер мен күстің болуы, терінің ерекше болуы, сондай-ак, олардын жеке-леген түрлерінің боялуы, тері ауруларының болуы, татуировка жатады.
Функционалды ерекше белгілерге -- адамның денесінің жекелеген бөліктерінің қалыпты жағдайы мен кимылының ауытқулары жатады: аксандау, жүру кезінде тек кана бір колын сілтеп жүру, бет бүлшык еттерінін жыбырлауы, сөйлеу кезінде әр түрлі дефектінің болу (кекештену және т.б.) белгілері.
Көзге бірден түсетін белгілер -- де анатомиялык және функ-ционалдык сипатта болуы мүмкін. Оларға функционалдык, белгілер (жүру кезінде қолды сілтеудің ерекше тәсілдерінің болуы) және көзге тез түсетін дененің ашык бөліктерінде орна-ласкан анатомиялық белгілер (өте үлкен мүрын, еріннің косар-лануы және т.б.). Ерекше белгілер мен көзге тез түсетін белгілер онын табылған жері бойынша, керініс табу деңгейі бойынша, мөлшері, формасы, ал кейбіреулері түсі мен түрі бойынша жеке-детальды түрде сипатталады.
Татуировканы сипаттау кезінде бейненін көрінісі, жазбалар, инициалдар және т.б. ерекшелерді көрсету кажет.
Киім, аяккиім, сакина, білезік, алка, сырға, колға және кал-таға салатын сағат, түтікше және т.б. түрақсыз оңай ауыстыры-латын зат болып табылатындыктан олардың идентификациялық мәні тануға үсыну кезінде өзгеріссіз жағдайда адамда сақталға-нына байланысты болады. Жеке заттардын манызды мәні бо-луы мүмкін егер мүлтіксіз бақылау жағдайында олартез кабыл-данып және есте тез сакталатын болса. Анатомиялык белгілерге карағанда киім және баска да жеке заттар мүмкіндігінше де-тальды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.ТРАСОЛОГИЯ - ІЗДЕРДІ ЗЕРТТЕЙТІН КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ТЕХНИКАНЫҢ БІР САЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Трасологияның түсінігі мен ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...4
2. ТРАСОЛОГИЯ ОБЪЕКТІЛЕРІН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Адам іздерінің трасологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2 Бұзу құралдары іздерінің трасологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 Іздерді табу, алу және бекітуде қолданылатын криминалистикалық тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...29
КІРІСПЕ
Трасология - бұл КТ бір саласы болып табылады. Сонымен қатар, Трасология-іздер туралы криминалистикалық ілім ретінде қарастырылады, теориялық ілім ретінде КТ басқа да бөлімдеріне өте маңызды,олар криминалистикалық баллистика, құжаттарды зерттеу техникасы, қол жазба тануда және сот медицинаға, кейбір жағдайларда археологияда, палеонологияда, тарихта және басқа да ғылыми-техника салаларында қолданылады.
Трасологиядағы барлық ойластырылып табылған тәсілдер, көзқарастар негізінен криминалистикалық болып табылады. Трасологиялық тәсілдер тек криминалистикада болады.
1. Трасология - бұл із түсетін объектілердің сыртқы құрылысының белгі көрінісіне ие іздер, іздің түсу механизмі, сонымен бірге қылмыстық соттық іс жүргізудегі маңызға ие жағдайларды анықтайтын мақсатта жүргізілетін құралдар, әдістер мен тәсілдерді табу, тіркеу, алу, сақтау және зерттеу туралы криминалистикалық білім саласы.
Трасология жүйесіне жататындар:
* жалпы мәселелер;
* көрініс іздерін зерттеу (қол, аяқ, тіс, бұзушы және көлік құралдарының іздері);
* құралдарды қылмыс іздері ретінде зертеу (өндірістік механизм іздері бойынша шектеулі заттардың жағдайын, тұтас бөлшектерін, заттың шығу көзін анықтау);
* заттарды қылмыс іздері ретінде зерттеу.
Трасологиялық мағынада іздер - материалды объектінің басқа екінші объектімен қатынасы арқылы түскен бірінші объектінің белгілері болып анықталады. Іздер арқылы:
* пайда болу механизмін (м: объектілердің ара қатынасындағы байланыс)
* болған оқиғаның бөлек жағдайын (м: тұрғын жайға немесе алаңға кіру әдісі)
* топтық қатыстығын (м: протектор ізі бойынша авто көлік түрін анықтау)
* объектінің теңестірілуін (м: әртүрлі оқиға болған жерлердегі қалған қол іздерінің бір тұлғаға тәндігін) анықтауға болады.
Курстық жұмысымда криминалистік трасологияның түсінігі мен негіздерін, объектілерін зерттеумен айналыстым.
1.ТРАСОЛОГИЯ - ІЗДЕРДІ ЗЕРТТЕЙТІН КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ТЕХНИКАНЫҢ БІР САЛАСЫ
1.1 Трасологияның түсінігі мен ғылыми негіздері
Қылмыстарды ашу мен тергеу кезінде іздер сонау ежелгі заманнан бері қолданылады. Олардың біздің дəуірімізге дейін қолданылғандығын негізінен Ману атты ежелгі үнділік заңдары көрсетеді, оларда қылмыстарды тергеу əрекеті өзінің олжасын қанның іздері бойынша іздеп жүрген аңшының əрекеттеріне ұқсатылады. Г. Гросс көптеген ғасырлар бойы Үндістанда орын алған із кесушілердің ерекше кастасы - кхойлар туралы əңгімелеп берді, ол қылмыскерлерді олардың іздері бойынша іздестірумен айналысатын. Олардың іс-əрекетін сипаттай отырып, ол ежелгі үнді із кесушілерінің таңғажайып қасиеттерін көрсететін бірнеше мысалдар келтіреді [1, 181 б.]. Тергеу əрекетінің жүйесіндегі техникалық тəсілдер тактикалық əдістермен тығыз байланысты. Олар тергеу əрекеті құрамындағы қылмысты тергеу мен оны ашу мақсатында қолданылады. Ұрлық болған жерден қолдың көрінбейтін іздерін табу мəселесін шешу үшін, ұрлық болған жердегі қылмыскердің əрекетінің мазмұны мен оны жасау кезектілігін алдын ала анықтап, объектіні бұзу механизмін модельдеу қажет. Бұларды анықтамай із жеткізушілерді (тасымалдаушыларды) табу мүмкін емес. Тергеу жəне сараптама қызметіндегі қолданылатын техникалық тəсілдер сонымен бірге криминалистикалық əдістемеден де көрініс табады. Олар нақты сараптамалық немесе тергеу мəселелерін шешуге арналған. Криминалистикалық техниканың негізгі міндетіне - қылмыскерлердің жеке басы туралы, оның қолданған қаруы, оларды қолдану жəне жасалған қылмыстың өзге де жағдайлары жөнінде мəліметтерді алу мақсатымен қылмыстың материалдық іздерін табу, бекіту, алу жəне зерттеу жатады. Криминалистикалық техниканың ерекшелік сипаты - оның заңға сəйкес қолдануы болып табылады. Криминалистикалық техника заңда көрсетілген тергеу əрекеттерінде қолданылады. Олар Қылмыстық іс жүргізу кодексінде қарастырылған - қарау, тінту жəне басқа да тергеу əрекеттерін жүргізу (фотосуретке түсіру, өлшеу, үлгі алу, қалып жасау жəне т.б.) кезінде қолданылады. Тергеу əрекеті барысында қолданылған криминалистикалық техника ол міндетті түрде хаттамаларында бекітілуі қажет. Қарау хаттамасында қандай объект фотосуретке түсірілгендігі, ол қандай нүктеден жəне қандай əдіспен түсірілгендігі нақты көрсетілуі тиіс. Егер криминалистикалық техниканы тергеу əрекеттерін жүргізу барысында заңмен белгіленген тəртіп ережелерін сақтамай қолданылған жағдайларда, оның нəтижелері дəлелдемелік күшін жоғалтады. Криминалистикалық техниканың əдістері қылмыстық процесс шегінен тыс, басқа да, атап айтқанда - анықтама органының жедел-іздестіру қызметі кезінде, сондай-ақ, қылмысты алдын алу шараларын жүргізуде де қолданылады [2, 41 б.]. Криминалистикада ғылым мен техниканың жетістіктері кеңінен қолданылуы криминалистикалық техниканың дамуына əкеліп, қазіргі кезде келесідей негізгі салалары қалыптасқан: криминалистикалық техниканың жалпы ережелері; криминалистикалық фотография, дыбыс жəне бейнежазба; трасология (іздер жөніндегі ілім); криминалистикалық баллистика; криминалистикалық қолжазбатану жəне автортану; құжаттарды техника- криминалистикалық зерттеу; суық қаруды криминалистикалық зерттеу; криминалистикалық жарылыстану; заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу; одорология; фоноскопия; адамдарды сыртқы бейне белгілері бойынша теңдестіру; криминалистикалық тіркеу жəне есепке алу. Аталған мəселелер арнайы болып табылады, ал осылардың əрқайсысында нақты мəселелер бар жəне əлі де бола береді. Яғни бұл нақты мəселелер нысанның түрлеріне, қылмыс іздеріне байланысты болады - атылатын немесе суық қару, қолдың немесе автокөліктің іздері жəне т.с.с. Табылған іздер бойынша объектілердің ішінен қажетті жекеленген іздерді немесе оларға қатысты объектілердің түрін, тегін анықтау мəселелері туындайды. Іздерді қалдырған деп табылған объектілерді анықтау мəселелері идентификацияның көмегімен шешіледі. Іздерді ғылыми тұрғыдан зерттеу кезінде қайсыбір қателіктер жіберіліп отыратын, олар негізінен іздерді зерттеудің ортақ жүйесінің жоқтығынан, тергеу-сот практикасында кездесіп жататын сан-алуан түрлі іздердің толық қамтылмауына, сондай-ақ трасология саласына трасологиялық зерттеуге тəн болмайтын нысандарды енгізумен байланысты орын алып отыратын. Трасологияны едəуір дəрежеде дəл жəне толық түрде Б.И. Шевченко белгілеген. Трасология деп заттардың сыртқы құрылысының бейнесі ретінде, сол заттарды сəйкестендіру немесе топтық түрін анықтау мақсатымен, сондай-ақ сол іздердің пайда болуымен байланысты жағдайларды анықтау мақсатымен іздерді зерттейтін криминалистикалық техниканың саласы аталады деп жазады ол. Біздің пікірімізше, трасологияның мұндай анықтамасы қайсыбір дəрежеде трасологияның шекараларын тарылтады, себебі мұнда трасология криминалистік техниканың бір саласы ретінде ғана қарастырылады [35, 69 б.]. Одан кейінгі жылдары бұл анықтаманы кеңейтіп жəне нақтылауға əрекеттер жасалған болатын. Мысалы, Л.К. Литвиненко, бейне - іздермен қатар, трасологиялық тұрғыдан алғанда іздерге сондай-ақ беттердің құрылысының сəйкестігін (жыртылу мен сыну іздері) жатқызған, ондай іздер нақты бір нысанды сəйкестендіріп, бөліктері бойынша тұтас бір затты анықтап немесе күштің жұмсалу бағытын белгілеуге мүмкіндік береді [2, 41 б.]. Дұрыс анықтаманы Н.А. Селиванов береді, трасологияда нысандардың сыртқы құрылысының іздерде бейнеленуінің заңдылықтары мен түрлі нұсқаларын зерттеу, іздер арқылы іс үшін маңызды болып келетін жағдайлардың əдістемесін - қылмыскердің əрекет ету əдістерін, оның дене бітімінің белгілерін жəне т.б. зерттеген дұрыс. Кейбір криминалистер трасологияға оның мəнін бұрмалаумен, трасологиялық зерттеулердің шектерін қысқарат отырып беретін. Трасология - бұл іздер туралы криминалистикалық зерттеме.
Криминалистикада іздің екі ұғымы бар. Кең мағынасын алып қарағанда - бұл қылмыстың кез келген зардаптары: қылмыс жасалған жердегі жағдайдың өзгеруі, басқа заттардың жоғалуы, олардың қасиеттері мен белгілерінің өзгеруі жəне т.б. Трасология шеңберінде зерттелетін іздер соларды қалдырған нысандардың сыртқы белгілерін көрсететіндігімен ерекшеленеді. Трассология термині келесіні нұсқайды: оның зерттеу тақырыбына іздер (франц. ла трассе - із) жатады. Бұл атаудың оқылу əдісі уақыт өте келе өзгеріп отырды: трассеология - трасеология -трасология [3, 24 б.]. Трасология - криминалистік техниканың дəстүрлі саласы болып табылады. Трасология ілімін келесідей ғалымдар ғылыми еңбектерінде жете зерттеген - Б.И. Шевченко, Г.Л. Грановский, Ю.Г. Корухов, Ю.Г. Василевский, М.В. Салтевский, С.И. Поташник, Ю.П. Голдованский, В.М. Прищепа, Я. Бергер, Л.Н. Мороз, Г.А. Мозговых, А.А. Исаев, А.Г. Скоморохова жəне т.б. Сонымен қатар, И.Ф. Крылов, Ф.П. Сова, В.И. Шикановтардың трасология іліміне қатысты еңбектері бар. Трасологияның ғылыми негізде қалыптасуының өзіндік тарихы бар. Ең алғаш 1938 жылы трасология терминін И.Н. Якимов: Заттай дəлелдемелер мен іздерді оқу, - деген атаумен трасологияны криминалистиканың жеке бір бөлімі ретінде бөліп қарастыруды ұсынған. Оның берген іздер жөніндегі ұғымы кең мағынада қарастырылып, қылмыстардың барлық іздерін қамтыған. Дегенімен де ізді ортақ өңдеп жетілдірудің ғылыми негізі трасологиялық зерттеу объектілердің нақты анықтамасын талап етті [2, 69 б.]. 1945 жылы С.М. Потапов іздер туралы ұғымдардың əртүрлі болуына байланысты іздің трасологиялық түсінігін бөліп көрсетуге мүмкіндік беретіндей белгілерді ұсынды. Із - тергелетін оқиғамен себепті байланыста болатын құбылыстардың материалдық заттардан көрініс табатын белгілері. Мұнда С.М. Потапов із ұғымын анықтауда: ізді қылмыстың жалпы материалдық жағдайының өзгеруі ретінде емес, ол белгілердің көрініс табуы - деп іздер туралы ұғымды (түсінікті) шектейді [2, 69 б.]. 1942 жылы жəне кейіннен де Б.И. Шевченко із жөніндегі ұғымдарды заттардың басқа да бір материалдық заттарға сыртқы көрініс бейнесін қалдыру (түсіру) трасологияның объектісі болып табылады - деп толықтырады. Трасология үшін маңызы бар төмендегідей тəртіп ережелерін ұсынған: трасологияның объектісі болып қатты денелердің табылуы; іздің - активті жəне пассивті іздердің өзара байланысқа түсуі арқылы пайда болуы; қатты денелердің сыртқы құрылысының жекелілігі, олардың сыртқыкөрінісінің бедерінен тұрады, бұл қатты дененің жалпы жəне қажетті қасиетіне жатуы; объектілердің сыртқы құрылысы ішкі факторлардың - заттың өзіндік қасиеті жəне қоршаған ортадағы заттардың сырттай əсер етуі арқылы қалыптасуы; объектінің сыртқы құрылысы үздіксіз қозғалыстағы жəне өзгерістегі қасиеттер ретінде қарастырылуы; трасологиялық идентификация процесі объектінің сыртқы құрылысының қайталанбайтын жеке белгілерінің жиынтығын анықтаудан тұруы; із қалдырушы объектінің сыртқы құрылысының пайда болу процесін зерттеу жəне де оларды табу, бекіту, алу əдістерін типтендіру үшін, сондай-ақ идентификациялау мақсатында зерттеу əдістемесі мен техникасын өңдеу үшін топтастырулар жасалуы қажет. Іздердің көмегімен шешілетін мəселелерді идентификациялық жəне идентификациялық емес деп екі топқа бөлуге болады. Іздер бойынша анықталатын идентификациялық емес сұрақтарды негізінен тергеуші мен криминалист-маман оқиға болған жерде, тінту кезінде шешеді.Идентификациялық сипаттағы мəселелер əдетте трасологиялық сараптама шеңберінде анықталады. Іздердің көмегімен анықталынатын нақты жағдайларды (идентификациялық жəне идентификациялық емес) төменде көрсетеміз. Іздерді криминалистикалық зерттеудің негізінде пайда болған негізгі қағидаларға мыналар жатады: материалдық дүниедегі объектілердің жекелілігі, соның ішінде объектінің сыртқы құрылысының жекелілігі. Бір топтық объектілердің сыртқы құрылысы жалпы белгілері бойынша сəйкес келуі мүмкін, бірақ олар жеке белгілері (формасы, көлемі, түрі жəне т.б.) бойынша ерекшеленеді. Трасологиялық жеке белгілерге - іздің сыртқы қабаты бедерінің (ерекшеліктері) немесе із өрнегінің (суретінің) детальдары жатады. Шабу іздеріндегі бедер детальдары балта қырының тегіс емес кедір-бұдыр жерлерімен қалдырылған қыртыс пен көтеріңкі шыққан, арасы шұңқырланған сызықтардан тұрады; қол саусағынан қалған іздерде папиллярлы өрнектің детальдары қалады, автокөлік дөңгелектерінің протектірлерінен қалған іздерде жекеленген ақау белгілері (мысалы: дөңгелек резенкелерінің жырылуы) қалады; объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы тұрақтылығы - бұл белгілі бір уақыт аралығында объектінің өз формасы мен басқа объектілерден бөліп қарастыруға мүмкіндік беретін айрықша белгілерін сақтау қасиеті. Трасологиялық зерттеудің объектісіне тек қана қатты заттар, яғни қасиеттері салыстармалы түрде өзгермейтін объектілер жатады. Із қалдырған объектінің белгілері жəне ізде көрініс тапқан белгілер белгілі бір уақыт аралығында өзгеріске ұшырамаған жағдайда ғана трасологиялық идентификацияны жүзеге асыруға болады. Қатты заттардың сыртқы құрылысы салыстырмалы тұрақты болғандықтан, олардың іздері ұзақ уақыт аралығында өзгеріске ұшырамайды жəне зерттеу жүргізу үшін қажетті ақпаратты сақтай алады. Бұл қасиет із қалдырушы мен із қабылдаушы объектілерде əртүрлі көрініс табуы да мүмкін. Мысалы, бұзу құралының бөгетте қалдырған ізі уақыттың өтуіне қарамастан өзгеріске ұшырамайды, ал тістің тағамда (алма, алмұрт) қалдырған ізі аз уақыттың ішінде де өзгеріске ұшырайды; объектілердің сыртқы құрылысы, соның ішінде оның жеке белгілері (детальдары), белгілі бір жағдайларда басқа бір объектілерде өз бейнесін дəлме-дəл түсіру қабілетіне ие жеке белгілердің дəлме-дəл, əрі толық көрініс табуы. Жеке белгілердің толық жəне дəлме-дəл көрініс табуы іздің пайда болу жағдайларына байланысты. Олардың негізгісіне - із қалдырушы мен із қабылдаушы объект материалдарының физикалық қасиеті жатады. Сонымен қатар, объектілердің қарым-қатынасқа түсу механизмі де жатады. Із қабылдаушы объект неғұрлым иілімгіш (созылмалы), құрамдық құрылысы ұсағырақ болса, пайда болатын іздің детальдары соғұрлым нақтырақ, айқынырақ көрініс табады; пайда болатын ізде объектінің сыртқы құрылысының көрініс табуы айналы түрде кері жүретін процестің нəтижесі түрінде қарастыруға болады. Мысалы: дөңес (шығыңқы) объектілер (аяқ киім ұлтаны (табаны) жұмсақ материалдарда: құмда, лай-батпақтарда) көлемді іздерді қалдырады. Іздің пайда болу кезіндегі жағдайларға қатысты басқа да өзгешеліктерді байқауға болады. Мысалы: беткі қабаттың бедерлі болуынан із тырналып түседі. Əрбір қылмыстық акт қоршаған ортада өзгерістерді тудырады. Қылмыстық іс-əрекеттерді іздер бейнелейді. Трасология негізінен іздерді - соларды қалдырып кеткен нысанның белгілерін көрсететін бейнелерді: қолдың ізін, сыну ізін, доңғалақтың ізін немесе қылмыстың механизмін: қанның ізін, жіптерді зерттейді [4, 78 б.]. Қылмыстық оқиға, əдетте, оқиға орын алған жерде, айналасындағы жағдайдың, қылмыскердің өзінде жəне оның құрбанында əртүрлі материалдық өзгерістердің туындауына əкеледі. Кең мағынадан алып қарағанда олар қылмыстың іздері деп аталады. Қылмыстық іздер аса сан-алуаны түрлі болып жəне төмендегідей түрде байқалуы мүмкін: - бұрын болған заттардың жоғалуы (мысалы, талан-таражға салу кезінде) немесе олардың қалпының өзгеруі; - қандай да бір жерде жаңа бұйымдардың немесе заттардың пайда болуы (мысалы, қылмыскер қалдырып кеткен қылмыс қаруы, тасталған темекі тұқылы); сырттан əсер етудің нəтижесінде жекелеген заттардың қалпының немесе олардың бетінің өзгерулері (сындырылған құлып, едендегі аяқтың іздері, қылмыскердің киіміндегі қан іздері жəне т.б.). Қылмыстық оқиғамен себептік байланыста болумен, іздер оқиғаның жекелеген мəн-жайы туралы, қылмыскердің əрекеттері мен іздердің пайда болуына қатысқан нақты нысандардың ерекшеліктері туралы ақпаратты береді.
Сондықтан іздер қылмыстарды ашудың, қылмыскерлерді іздестіру мен əшкерелеудің аса маңызды құралы болып табылады. Олар орын алған оқиғаның сипаты мен егжей- тегжейлері туралы, қылмыскерлердің саны мен кейбір дене бітімінің ерекшеліктері туралы, олар пайдаланған құралдардың түрі мен ерекшеліктері туралы дұрыс көзқарас қалыптастыруға, сондай-ақ кейбір жағдайларда нақты нысандарды анықтауға мүмкіндік береді. Іздердің əртүрлі сипаты жəне тергеу барысында солардың көмегімен өздерін шешуге тура келетін мəселелердің мазмұны əртүрлі саладағы білімдерін тартудыңқажеттігіне негіз болады. Іздермен жұмыс істеген кезде криминалситикалық техниканың құралдарын, тəсілдері мен əдістерін қолданумен байланысты тергеу практикасының қажеттіліктері оның арнайы саласы - іздер туралы криминалситикалық ілімнің қалыптасуына əкелді. Іздердің криминалистикалық талдауының маңызы тергеліп отырған оқиғаның əртүрлі жағдайларын анықтаудың мүмкіндіктерімен белгіленеді. Бұл ретте басқа да криминалистикалық зерттеулердегідей сəйкестендіру жəне диагностикалық мəселелер шешіледі. Алғашқыларына нысанды ол қалдырып кеткен іздер бойынша теңестіру жəне топтық түрін, соның ішінде ортақ пайда болу көзін анықтаужатады [5, 92 б.]. Диагностикалық мəселелерді шешу кезінде ең алдымен іздердің пайда болу механизмі анықталады: нысандардың іздер пайда болған сəттегі өзара əрекеттесуі. Оқиға орнындағы іздердің сипатын, олардың орналасу ерекшеліктерін зерттеу қылмыстың қалай жасалғандығын көзге елестетуге мүмкіндік береді: тоналған панажайдың есіктері қалайша сындырылған, құлыптары қалай бұзылған жəне т.б. Осының барлығын зерттеу келешекте осы қоймаларды немесе олардың құлыптарын қылмыскерлер бұза алмайтындай не істеу керектігін алдын-ала көріп, жəне сол арқылы ықтимал қылмыстардың алдын алуға мүмкіндік береді [6, 45 б.]. Осылайша, трасология дегеніміз - бұл іздің пайда болу механизмін анықтау, із құраушы нысандардың топтық түрін жəне сəйкестендіру жекедаралығын белгілеу мақсатында бейне-іздерді табудың, тіркеу мен зерттеудің ғылыми-техникалық құралдары мен əдістерін əзірлейтін криминалистикалық техниканың саласы.
2. ТРАСОЛОГИЯ ОБЪЕКТІЛЕРІН ЗЕРТТЕУ
2.1 Адам іздерінің трасологиясы
А. Адамнын сыртқы бейнесініц жалпыфизикалық және де-мографиялык элементтеріне - онын жынысы, жасы, антропогендік типі жатады. Жалпы физикалық белгілер адам-ның анатомиялык, функционалдық және ілеспелі белгілерінен, адам денесінін жалпы күрылыс белгілерінен, бет белгілерінен, киімінен және басқа да белгілерден көрініс табады. Сондыктан да жалпы-физикалык элементтер мен оның белгілерін көбіне кешенді деп те атайды.
Адамнын жынысы, жасы, оның түріне сырттай кдрау арқы-лы аныкталады. Мысалы: 20 -- 25 жас аралығында, өйткені адам-нын сырткы бейнесі кейде накты жасына сай келе бермейді. Антропологиялык типі - азиат, европа, монғол және т.б. тип-тес деп салыстыру арқылы аныкталады.
Б. Адамньщ анатомиялык кұрылыс ерекшеліктерін сипаттай-тын белгілер анатомиялык (немесе статикалық) деп аталады. Белгілердін келесі тобынын физиологиялык негізі адамның ди-намикалык стереотип қозғалысынан туындап, катар жүретін шартты-рефлекторлы процестері бар белгілерді күрайды. Бұл -әдеттегі, автоматтандырылған адам козғалысы мен денесінің және онын жекеленген бөлшектерінің (жүрісі, дене бітімі, колын бүлғап сөйлеуі, бетін кимылдатып сөйлеуі) жай-күйі. Осы топқа кіретін белгілер фу нкционалдық немесе динамикалык деп аталады.
Ауызша суреттеу әдістемесінде адамның сыртқы бейне белгілерінің қалыпты вариациясы ғана емес, совдай-ақ патоло-гиялык формалар да (анатомиялық және функционалдык, ано-малиялары) мәнді маңызға ие болады. Олар ерекше белгілер деп жеке топка бөлінеді. Ерекше топты бірден көзге тусетін, яғни салыстырмалы түрде сирек кездесетін, көзге айкын түсетін, есте оңай сакталынып калатын белгілер кұрайды. Қосымша бел-гілер тобына адам киімдері мен басқа да ұстап жүрЛін сипаттағы зат-тар жатады. Бұл белгілер іздестіру шараларындағы тану әрекеттерін жургізуге қолданылуы мүмкін.
Ауызша суреттеу анатомиялық белгілерді олардың келемі-мен, пішінімен, жай-күйімен карастырады, ал кейбір жағдай-ларда түсін, санын және көзге көріну деңгейін (әжімдерді) көрсетеді.
Адам денесінің пішіні оның денесінін баска бөлшектерін көзбен шолып салыстыру жолымен аныкталады. Мысалы: маң-дай биіктігі мүрын және ауыз өлшемдеріне катысты, қолдың ұзындығы адам бойына кдтысты анықталады.
Ауызша суреттеу кезінде үш сатылы, бес сатылы және жеті сатылы градациялар колданылады. Үш сатылы градаііия бо-йынша маңдай өлшемдеріне байланысты - төмен, орташа, биік деп сипатталады. Егер де оған өте төмен және өте биік деген сипаттау мөлшерін қосатын болсақ, бес сатылы градация пайда ^ болады. Ал, осыған тағы да екі мелшерді: орташадан темен және орташадан жоғары деп коссак, жеті сатылы градация деп атала-ды. Бұл градацияларды қолдану максатына карай жедел-іздестіру тәжірибесінде көбівде үш сатылы, ал сот сараптама-сында бес және жеті сатылы градациялар пайдаланылады.
Дененің сырткы пішінін сипаттау үшін геометриялық фигу-ралар мен сызыктардың терминологиясы (үшбұрышты, сопак, тік, шығыңқы, ирелеңкі және т.б.) колданылады.
Дене бөлшектерінің өзара орналасуы тік және көлденең жазықтыкка қатысты бекітіледі.
Шашка, көзге, бет-әлпетіне, дақтарына, тыртыктарына, та-туировкаға және баска да ерекше белгілеріне катысты ғана түстері көрсетіледі.
Бет-әлпеті екі түрлі көріністе сиаптталады: алдынан (бетпе-бет -- фас) және жанынан (бір қырынан -- профиль, ереже бо-йынша оң жағынан).
Анатомиялык (статикалық) белгілерді:
Адамның бойы кдлыптаскан ереже бойынша үш денгей шегімен аныкталады: ер адамдар аласа (160 см.-ге дейінгі), орта (164-174 см.) және ұзын (174 см-ден жоғары) бойл ы. Әйел адам-дарына бұл деңгей мөлшері 5-10 см-ге кішірейтіледі.
Жалпы дене бітімі бойынша адамдар мықты, орташа және әлсіз деп ажыратылады. Адам денесіндегі май кыртысының кондылығы бойынша арық, орташа, толык, сонымен қатар, өте толык және өте арык, деп бөлінеді.
Басы. Адам басының көлемі жалпы дене бітімімен салысты-ра отырып көрсетіледі, ал желкесінің формасы кырынан (тік, ішке кірінкі және шығыңқы) бейнеленеді.
Шашы. Оның калындығы, формасы, мандайының алдынғы бөлігіндегі шаштың өсу бағыты, таз болу және ақ шаштардың таралу дәрежесі, шаштың ұзындығы, прическасы, шаштың киылу түрі, шашты бояу белгілері бекітіледі. Ал мүрты, сақалы және бакенбардысына байланысты оның ұзындығы, түрі, түсі көрсетіледі.
Бет-әлпеті. Алдынан қарағандағы жалпы формасы (дөңге-леніп келген, сопақша және т.б.), беттің қырынан қарағандағы жалпы пішіні (тік, (дөнес) кіріңкі және шығыңқы), толықтық дәрежесі мен түсі сипатталады.
Мақдайы. Қырынан кдрағандағы биіктігі, орналасуы (ішке қарай кіріңкі, тік, шығыңқы) және жалпы пішіні сипатталады. Қас имегінің алдыға карай шығуы және мандай дөңестерінің болуы көрсетіледі. Бетпе-бет карау жағынан мандайдың ені бекітіледі.
Қасы. Үзындығы, ені, қалындығы, орналасуы (сыртка неме-се ішке қарай иілуі, көдденең), пішіні және өзара орналасуы бойынша бейнеленеді.
Көзі. Өлшемі, формасы, кез қиығының орналасуы, кез ал-масының шығыңқылық деңгейі және түсі сипатталады. Көз тустерінін әр түрлілігі, кылилығы, ақ дақтардың болуы, көз протезінің және басқа да ерекшеліктер көрсетіледі.
Мурны. Биіктігі мен ені, мұрын үстінің ұзындығы, кеңсірі-гінің терендігі, мүрынның шығынқылығы, кырынан караған-дағы мұрын үстінің пішіні, алдыңғы жағынан мұрын үстінің ені мен формасы, кырынан мұрынның орналасу негізі, мұрын ұшы . мен танауының орналасуы мен формасы сипатталады.
Еріні. Оның қалыңдығы, сондай-ақ үстінгі еріннің биіктігі мен шығыңкылығы бойынша сипатгалады. Алдыңғы тістер бол-маған жағдайларда еріннің тартылып түруы байқалуы мүмкін. Ал тістері болған кезде үстінгі еріннің көтеріңкі болуы немесе төменгі еріннің салбырап түруы көрсетіледі.
Ауызы. Алдынан карағанда ауызының көлемі мен бұрышта-рынын орналасуы (көлденен, көтеріңкі, түсінкі) бейнеленеді.
Тістері. Көлемі, формасы, орналасу ерекшелігі мен түсі бо-йынша көрсетіледі. Тістерінің болмауы, закымданғаны, пломбылар мен протездердін болуы, олардын жасалған материалда-рыныңтүстері көрсетіліп бекітіледі.
Иегі. Төменгі еріннін жиектерінен иектін ұшына дейінгі ара-кашықтыктың биіктігі бойынша (жанынан қарағанда), ені бо-йынша (алдынан карағанда), иектің жоғары, төмен орналасуы бойынша сипатталады.
Кулақ. Жанынан карағанда онын көлемі, формасы (сопак,, домалак, тікбұрыш, ұшбұрыш). Оның орналасуы (тік, жатынкы), сондай-ак сырғалықтын кұлак түйіншігі және де кұлақ калқа-нынын басқа да бөлшектерінің ерекшеліктері көрсетіледі. Кұлақтын анатомиялык ерекшелігінін әр турлі болуы және тұрактылығы оның үлкен акпараттык және идентификациялык мәнін біддіреді.
Әжімдер. Егер әжімдер калыпты морфологиялык денгейлер-де (жасқа сәйкес) көрсетілсе, оның идентификациялык рөлі жоғары болмайды. Ал егер бұл әжімдер жас адамнын бетінде көп кездессе немесе керісінше карт адамның бетінде болмаса онда мұндай белгілер үлкен идентификациялык мәнге ие бола-А[. Әжімдер ездерінін орналасуы бойынша мандайдағы, касы арасындағы, самайдағы, күлактыңтүйініндегі, ауыздағы, беттегі ерін мен мұрын арасындағы және мойындағы болып бөлінеді. Сипаттау кезінде олардын орналасуы, саны, көрініс денгейі, формасы, бағыты көрсетіледі.
Мойын. Биіктігі және жуандығы бойынша сипатталады; жүткыншағы болса, онын көріну сипаты көрсетіледі.
Иық. Ені бойынша және орналасуы бойынша сипатталады (төменге карай түсінкі, тік, көлденен, көтерінкі, кейде бір иық екіншісінен төмен болуы мүмкін).
Кеуде. Ені бойынша, шығыңкылығы бойынша (теменге қарай түсінкі, шығыңкы) және кеуде бүлшық-еттерінін көріну денгейі бойынша (кеуденін толыктығы) сипатталады.
Арқа. Арка тік болуы мүмкін (жалпақ). Мойын, кеуде және бел жақтағы кішігірім бүктесінің болуымен және мойын омырт-касы аумағында кисаюдың болуымен (бүкір) сипатталады. Сонымен катар, омыртканың патологиялык қисаюы да еске-ріледі.
Аяқ-қолы. Үзындығы мен жуандығы бойынша сипатталады. Колдың басын сипаттау кезінде олардың үзындығы мен ені, алақанынын сырткы бетінде түктердін болуы, саусактардын үзындығы мен жуандығы, жекелеген саусақтың немесе ондағы буындардың болмауы, саусақтың кисык болуы және бүгілмеуі, буындардың жуандығы, тырнақтардың формасы мен көлемі, кәсібіне байланысты колдың ойылуы мен тыртык. іздерінің бо-луы кәрсетіледі.
В. Функционалдық (динамикалық) белгілер. Денебітімі. Ол әртүрлі болуы мүмкін (дененің, бастыңжәне колдың калыпты жағдайы). Дененін, орналасуы бойынша дене бітімі еркін, ширак және бос болады. Дене бітімін қолдың калыпты жағдайы да сипаттайды: біреулер колын калтасында ұстауды әдет кылады, кейбіреулер бүйірін таянып жүреді, колын бос үстайды, колын артына және алдына ұстап жүреді, сондай-ақ, киімнің төменгі жак ұшын үстап жүретіндер де кездеседі және т.б.
Журіс-турысы. Жүріс-тұрыс адамның жүру кезіндегі әдеттегі кимылының ерекшелігін білдіреді; жай, тез, жеңіл, ауыр, нық, кисаландап және теңселіп жүретін, секіріп жүретін: адымның ені мен ұзывдығы бойынша үлкен және кіші, өкше бұрылысы-ның үлкен және кіші болуы, колды сілтіп немесе сілтімей жүруі мүмкін.
Аксау кезінде кай аяғына қарай және қаншалықты қатты ақсандайтындығы көрсетіледі. Онын таяқты, балдақты, имек таяқты пайдалану немесе пайдаланбауы көрсетіледі.
Жулқынып сөйлеу. Сейлеумен бірге жүретін іс-кималдар жи-ынтығын білдіреді. Ол негізінен сөзді мәнерлеуді күшейту максатында жасайтын коддың кимылдары мен, сөйлесу кезінде адамның басының немесе барлық денесінің әдеттегі калыптас-кан іс-кимылымен сипатталады.
Ым. Бет бұлшык-етінің әдеттегі кимылы. Өте дамыған және керісінше дамымаған болуы мүмкін. Ауызша суреттеудегі ымдау ерекшелігі накты көрсетіледі: мысалы, кабағын түю, маң-дайын тыжырайту, ернін тістеуі, ауызын кисайту, көзін жұму, кабағының астымен карау және т.б.
Дауыс. Ырғағы бойынша, күші, ашыктығы, жоғарғылығы бойынша ерекшеленеді.
Сөйлеу мәнері. Сипаттау кезінде оның келесідей ерекшелігі кәрсетіледі: жәй, жыддам, калыпты, козып, бөліп-бөліп сөйлеу, накты, анык немесе анык емес, сөйлеу кемістігі (кекештеніп, сакауланып және т.б.) белгілі бір акцентпен, белгілі бір жергі-лікті диалектімен, (мысалы, күрсіну), интонация, фразеология-лык және лексикалык ерекшеліктері.
Белгілі бір әрекеттерді орындау әдісі. Функционалдык. белгілердің тобына белгілі бір әрекеттерді орындаудын көпте-ген стереотиптік ерекшеліктері де жатқызылады. Мысалы, темекі тарту әдеті, оны ұстап -- өшірудің әдеті, амандасудың, шаш түзеудің, күлудің, бас киімді киюінің және т.б. әдетгер.
Адамнын сыртқы бейнесінің функционалдык белгілері де идентификациялық мәнге ие және кылмысты ашу кезінде олар-ды ескеру керек. Белгілі бір адамдар калыптаскан әдеттегі іс-қимылдың стереотиптері адамдарды тендестіру міндетін катесіз шешуге мүмкіндік беретін тұракты вдентификациялық жиын-тык болып табылады. Бірақ анатомиялык белгілерге қарағанда сыртқы бейненің функционалдык белгілері оларды кабылдау кезінде (мысалы, оқиға болған жерден кетіп бара жатканда қыл-мыскер ақсак адамның жүрісін келтіреді, дауысын езгертуі мүмкін және т.б.), сондай-ак, түлғаны тану үшін үсыну кезінде де оңай өзгеруі мүмкін.
Г. Ерекше белгілер және көзге бірден түсетін белгілер. Бүл бірден есте калатын, көзге айқын көрінетін белгілер. Ерекше белгілерге аз кездесетін және түрактылығымен ерекшеленетін әр түрлі анатомиялық және функционаддык. ауытқулар жата-ды. Анатомиялық ерекше белгілерге -- дене бітімдерінің, оның мөлшерінін сәйкес келмеуі, түсіндегі ауыткулар, тыртыктар және басқа да бірден көзге түсетін дене күрылысындағы анато-миялык, кемістіктер, аяқ-қолының қысқа болуы, омыртқаның қисаюы, бүкірдің болуы, қалдың, меңнін болуы, ісіктер мен күстің болуы, терінің ерекше болуы, сондай-ак, олардын жеке-леген түрлерінің боялуы, тері ауруларының болуы, татуировка жатады.
Функционалды ерекше белгілерге -- адамның денесінің жекелеген бөліктерінің қалыпты жағдайы мен кимылының ауытқулары жатады: аксандау, жүру кезінде тек кана бір колын сілтеп жүру, бет бүлшык еттерінін жыбырлауы, сөйлеу кезінде әр түрлі дефектінің болу (кекештену және т.б.) белгілері.
Көзге бірден түсетін белгілер -- де анатомиялык және функ-ционалдык сипатта болуы мүмкін. Оларға функционалдык, белгілер (жүру кезінде қолды сілтеудің ерекше тәсілдерінің болуы) және көзге тез түсетін дененің ашык бөліктерінде орна-ласкан анатомиялық белгілер (өте үлкен мүрын, еріннің косар-лануы және т.б.). Ерекше белгілер мен көзге тез түсетін белгілер онын табылған жері бойынша, керініс табу деңгейі бойынша, мөлшері, формасы, ал кейбіреулері түсі мен түрі бойынша жеке-детальды түрде сипатталады.
Татуировканы сипаттау кезінде бейненін көрінісі, жазбалар, инициалдар және т.б. ерекшелерді көрсету кажет.
Киім, аяккиім, сакина, білезік, алка, сырға, колға және кал-таға салатын сағат, түтікше және т.б. түрақсыз оңай ауыстыры-латын зат болып табылатындыктан олардың идентификациялық мәні тануға үсыну кезінде өзгеріссіз жағдайда адамда сақталға-нына байланысты болады. Жеке заттардын манызды мәні бо-луы мүмкін егер мүлтіксіз бақылау жағдайында олартез кабыл-данып және есте тез сакталатын болса. Анатомиялык белгілерге карағанда киім және баска да жеке заттар мүмкіндігінше де-тальды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz