Бәсекелік ортаны қалыптастыру және монополияны реттеу

Кіріспе

Рыноктық экономиканың негізгі ерекшелігі болып еркін тандау: өндіруші үшін өңдірілетін өнімді таңдау еркі, тұтынушыға тауарды алуда, жұмысшыға жұмыс орнын таңдау еркі айтылады. Бірақ еркін таңдау экономикалық табысты өзінен-өзі қамтамасыз ете алмайды. Ал, оны бесекелестік күресте ғана жеңіп алады.
Бәсеке (лат.concurred - қақтығысу) - бұл рыноктық экономиканың қатысушыларының арасындағы тауарларды сатып алу және сату барысында, өңдірістегі ең жақсы жағдайлары үшін бақталастық.
Бәсеке - рыноктық қатынастардың негізгі категориясы, әр түрлі формада болады және әр түрлі жолдармен іске асырылады. Ол сала ішіндегі (біртектес тауарлар арасында) және сала аралық (әр түрлі салалар тауарлары арасында) бола алады. Ол бағалық және бағалық емес бола алады.
Бағалық бәсеке тауарлар мен қызметтерді бәсекелестің бағасына қарағанда төмен бағамен сатуға негізделген. Баға темендету шығынды азайту немесе пайданы азайту арқылы ғана мүмкін. Оны тек ірі фирмалар ғана істей алады.
Бағалық емес бәсеке техникалық артықшылықтардың арқасында жететін тауарлардың жоғарғы сапасымен және сеңімділігімен сатуға негізделген.
Рыноктық қатынастардың қатысушыларының өзара қалай бәсекелесуіне байланысты жетілген (еркін) және жетілмеген бәсеке рыногі деп бөлінеді.
Жеке фирмалардың өнім бағасына (базар нарқына) есер етуі неғұрлым аз болса, солғұрлым рынок бәсекелік деп саналады.
Жетілген бәсеке (еркін бәсеке рыногі) дегеніміз рынокта бір-біріне тәуелсіз көптеген сатушылар мен сатып алушылар қызмет ететін және тең мүмкіндіктері мен құқтары бар бәсекенің идеалды бейнесін айтады.
Жетілген бәсекені негізгі белгісі: әрбір фирманың үлесі жалпы өнімге шакқанда аз болғаңдықтан, ешқайсысының бөлшек бағаға әсері өте төмен болады. Ұсыныс бағалары төменгі шекте теңеледі.
Жетілген бәсеке толық түрде болмайды. Оған тек жуық шамада жақындауға болады. Еркін бәсеке деп XIX ғасырдың ортасында болған бәсекені шартты түрде айтуға болады.
XIX ғасырдың екінші жарты бастап ҒТП-ң әсерінен өндірісті шоғырландыру жүріп; рөл ірі және аса ірі кәсіпорындардың, яғни монополияның кұрылуына әкеп соқты.
Монополия (грек - moons - жалғаз, polio- сатамын) жеке -өндіруші тауар рыногsн бақылап және сол рынокта үстем орын алған кезде пайда болады.
Монополияның мақсаты - рынокта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы болып орташадан жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға құрылуын

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Бәсекелік ортаны қалыптастыру және монополияны реттеу

Рыноктық экономиканың негізгі ерекшелігі болып еркін тандау: өндіруші
үшін өңдірілетін өнімді таңдау еркі, тұтынушыға тауарды алуда, жұмысшыға
жұмыс орнын таңдау еркі айтылады. Бірақ еркін таңдау экономикалық табысты
өзінен-өзі қамтамасыз ете алмайды. Ал, оны бесекелестік күресте ғана жеңіп
алады.
Бәсеке (лат.concurred - қақтығысу) - бұл рыноктық экономиканың
қатысушыларының арасындағы тауарларды сатып алу және сату барысында,
өңдірістегі ең жақсы жағдайлары үшін бақталастық.
Бәсеке - рыноктық қатынастардың негізгі категориясы, әр түрлі формада
болады және әр түрлі жолдармен іске асырылады. Ол сала ішіндегі (біртектес
тауарлар арасында) және сала аралық (әр түрлі салалар тауарлары арасында)
бола алады. Ол бағалық және бағалық емес бола алады.
Бағалық бәсеке тауарлар мен қызметтерді бәсекелестің бағасына
қарағанда төмен бағамен сатуға негізделген. Баға темендету шығынды азайту
немесе пайданы азайту арқылы ғана мүмкін. Оны тек ірі фирмалар ғана істей
алады.
Бағалық емес бәсеке техникалық артықшылықтардың арқасында жететін
тауарлардың жоғарғы сапасымен және сеңімділігімен сатуға негізделген.
Рыноктық қатынастардың қатысушыларының өзара қалай бәсекелесуіне
байланысты жетілген (еркін) және жетілмеген бәсеке рыногі деп бөлінеді.
Жеке фирмалардың өнім бағасына (базар нарқына) есер етуі неғұрлым аз
болса, солғұрлым рынок бәсекелік деп саналады.
Жетілген бәсеке (еркін бәсеке рыногі) дегеніміз рынокта бір-біріне тәуелсіз
көптеген сатушылар мен сатып алушылар қызмет ететін және тең мүмкіндіктері
мен құқтары бар бәсекенің идеалды бейнесін айтады.
Жетілген бәсекені негізгі белгісі: әрбір фирманың үлесі жалпы өнімге
шакқанда аз болғаңдықтан, ешқайсысының бөлшек бағаға әсері өте төмен
болады. Ұсыныс бағалары төменгі шекте теңеледі.
Жетілген бәсеке толық түрде болмайды. Оған тек жуық шамада жақындауға
болады. Еркін бәсеке деп XIX ғасырдың ортасында болған бәсекені шартты
түрде айтуға болады.
XIX ғасырдың екінші жарты бастап ҒТП-ң әсерінен өндірісті
шоғырландыру жүріп; рөл ірі және аса ірі кәсіпорындардың, яғни
монополияның кұрылуына әкеп соқты.
Монополия (грек - moons - жалғаз, polio- сатамын) жеке -өндіруші
тауар рыногsн бақылап және сол рынокта үстем орын алған кезде пайда болады.
Монополияның мақсаты - рынокта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы
мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы болып орташадан
жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға құрылуын ұсынады.
Монополия бірнеше компаниялардың қосылуы арқылы құрылады және мынадай
ұйымдық формалары бар:
Картель - шығарылып отырған өнім мен өткізу рыногын болу туралы
келісім квотасы (саны).
Синдикат - өнімді бірлесіп өткізуді ұйымдастыру
мақсатымен бірі.
Трест - монополияға енетін фирмалардың меншік, өндіріс және өнімді
өткізуге байланысты бірігуін айқындайды.
Концерн - қаржы орталығы бір, бірақ жалпы технологиясы кіріккен әр
түрлі фирма, салалардың ұйымдық формалары кіретін монополия.
Конгломерат - басты фирманың қызмет әрісімен өндірістік және
технологиялық байланысы жоқ ірі корпорациялардың салаға кіруіне негізделген
бірлестік. Монополияның пайда болуы бәсекені жетілмеген (жетілмеген бесеке
рыногы) сипатта дамытады.
Жетілмеген бәсеке деп еркін бәсекенің шарттарының кем дегенде біреуі
орындалмайтын рынокты атайды.
Жетілмеген бәсеке үш типке бөлінеді: монополиялық бәсеке, молинополия,
таза монополия.
Монополиялық бәсеке кезінде рынокта сатушылар мен сатып алушылардың
саны бірнешеу болады. Бірақ жаңа құбылыс пайда болады - өнімнің
дифференциациясы, яғни өнімнің даярлығы оны басқа бәсекелестің ұқсас
тауарларынан айырып тұратын қасиетінің болуы. Ондай қасиеттер: өнімнің
жоғарғы сапасы, әдемі орамы, сатудағы жақсы шарттар, дүкеннің жағымды
орынға орналасуы, жоғары деңгейдегі сервис және т.б. болып табылады.
Осындай артықшықтарға ие бола отырып, дифферен-
циалданған өнімнің иесі белгілі бір деңгейде монополист болады және бағаға
есер ету мүмкіндігіне ие. Бірақ, әрбір сатушының сату көлемі жоғары
болмағандықтан, бірде монополист - фирмалар көп болады да, олардың әрбіреуі
рыноктық бағаны шектелген түрде бақылай алады - бұл монополиялық бәсекенің
ерекше белгісін көрсетеді.
Олигополиялық бәсеке дегеніміз бірнеше фирма үстемдік ететін рыноқ
(грек. oligos -аздаған, polio - сату). Оған біртекті немесе әр түрлі өнімді
сипаттама тән, ал басты белгісі - баға лидердің принципі бойынша
бекітіледі. Бұл принцип көптеген фирмалардың бағаны осы рыноктағы мықты
фирманың бағасы сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді.
Олигополияға карама-қайшы құбылыс болып олигопсония табылады. Ол
рынокта бірнеше сатушы емес, сатып алушылардың қызмет етуін қарастырды,
яғни тұтынушылар рыногі монополиясы белең алады.
Таза монополия рынокта ешқандайсыз бәсекелестерсіз бір ғана сатушы
болған кезде пайда болады. Оның ерекшелігі сатушы өз бағасын өте кең
шектікте ауыстыра алады, максималды жоғары баға тек төлем қабілеттік
сұраныспек шектеледі. Кейбір жағдайда рынокта тек бір ғана сатып алушы
брлады. Ол монопсония деп аталады (жалғыз сатып аламын).
Монополияның ролі экономикада екі жақын. Оның, жақсы жағы монополиялық
компаниялардың өнімдері жоғары сапасымен ерекшелінеді, ал ірі масштабты
өндіріс шығыңдарды азайту мен ресурстарды үнемдеуте мумкіндік береді.
Жаман жағы монополия рынокта үстемдік етеді және монопольды жоғары
баға арқасында жоғары пайда ала отырып, өнімді шығаруды шектейді. Сонымен
қатар, бәсеке жоқ жағдайда, монополия техникалық прогресс есебінен
тиімділікті жоғарылату ынтасын жоғалтады.
Осыны ескере келе, мемлекет бәсекені қолдай отырып, монополизмге қарсы
тұруға ұмтылады. Біз үшін маңызды құрал болып антимонополиялық заңдар
қолданады, яғни бәсеке мен монополияның арасындағы тепе-теңдікті
мемлекеттік қолдау құралы болып табылатын заңдар пакеті қабылданады.
Антимонополиялы заңдар 1880 ж. АҚШ-та қабылданған. Қазіргі аң-
тимонополиялық заңдар екі бағытта жұмыс істейді: бағаны бақылау және
компаниялардың қосылуын бақылайды.
Қазақстанда 1996 ж. Бәсеке және сауда рыногындағы монополиялық
қызметті шектеуі туралы заң қабылданды және антимонополиялық саясат бойынша
мемлекетгік комитет құрылды. Бірақ, заң әлі жетілмеген және толық
қолданылмайды.

Тиімді нарықтық бәсекелестік қазіргі заманғы экономикалық доктринада
және көпшілік әлем елдерінің мемлекеттік дамуының саясаттық
тұжырымдамаларында экономиканың табысты дамып келе жатқан негізі ретінде
қарастырылады. Бәсекелестікті қорғау және бәсекеге қарсы іс-әрекеттерге
тыйым салу мемлекеттік экономикалық саясаттың ортасында тұрады және тиісті
құқықтық ресімдеу алады.
Ішкі, сондай-ақ жаhандық нарықтық бәсекелестік нарықтардың тиімділігіне
қол жеткізудің және еңбекті өнімдірудің маңызды факторы болып табылады. Бұл
жағдайларда нарықта сұранысқа ие, тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндіретін
компаниялар тиімді дамиды. Тауарларды алмастыруға арналған пайдалы ортаны
қамтамсыз ету үшін мемлекет тарапынан ең төмен тосқауылдар болуы тиіс.
Тәуелсіздікті алған және нарықтық қатынастарға өткен сәттен бастап
Қазақстан Республикасының бәсекелестік саласындағы саясаты мемлекеттік
реттеу жүйесін реформалауда басты рөлдердің бірін атқарады, өйткені
мемлекеттік басқару жүйесі экономикалық және әлеуметтік нормалардың сапасын
талап етеді және заңдарды, оның ішінде бәсекелестікті қорғайтын заңдарды
қолдануға себепші болады.
Қазақстанда тәуелсіздіктің алғашқы қадамдарынан-ақ адал бәсекелестікті
мемлекеттік қолдау және қорғау экономиканың нарықтық түрлендірудің басым
бағыттарына жатқызылды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы әркім нің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін
пайдалануға құқығы бары көзделген. Монополистік қызмет заңмен реттеледі
және шектеледі. Жосықсыз бәсекеге тыйым салынады.
Монополияға қарсы реттеу жүйесі экономиканың дамуы мен қайта құрылуымен
қатар жетілдіріледі. Монополияға қарсы саясаттың заңнамалық және
институционалдық негіздері жақсарып, монополияға қарсы орган
қызметкерлерінің білімі мен дайындықтары көтеріледі.
Осы Бағдарламаны әзірлеу тауар нарықтарында еркін бәсекелестікті
дамыту, елдің экономикасын мемлекеттік реттеудегі, оның қызметінің
тиімділігін арттырудағы монополияға қарсы органның рөлін күшейту, оның рөлі
мен өкілеттіктерін жұртшылыққа түсіндіру, сондай-ақ заңнамалық базасын
жетілдіру үшін тартымды және ашық жағдайларды құру қажеттілігінде
туындаған.
Қазіргі уақытта, нарықтағы тиімді бәсекелестік салалардың көпшілігінде
өздігінен өзі дамымайды, мақсатты мемлекеттік саясатқа орай дамиды.
Бәсекелестік саясатты тиімді жүргізу осы саладағы арнайы заңнаманы
әзірлеуді, институционалдық құрылымды және құқық қолдану тәжірибесін
жетілдіруді болжайды.
Бәсекелестікке жәрдемдесу саясаты мен экономикалық үдерістерді
монополияға қарсы реттеу Қазақстанның экономикалық дамуының басым
бағыттарының қатарына кірді. Егер, қоғам оның артықшылықтары мен ондағы
пайдалар туралы жеткіліксіз құлағдар болса, бәсекелестікті қорғау мен
насихаттау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.