Оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық, ізденімпаздығы мен шығармашылығын қалыптастыру
Кіріспе
1. Оқытудың теориясы мен әдістемесі жүйесіндегі танымдық ізденімпаздықты қалыптастыру проблемасы
1.1 Танымдық ізденімпаздықты дамыту мен калыптастырудың теориялық негіздері
1.2 Негізгі ұғымдар: танымдық ізденімпаздық, танымдық белсенділік, студенттердің өзіндік жұмыстары
2. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудағы эксперимент жұмыстарының мазмұны және оларды талдау
2.1 Оқушылардың танымдық ізденімпаздығының деңгейін анықтау
2.2 Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруға бағытталған тәжірибелік жұмыс
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Оқытудың теориясы мен әдістемесі жүйесіндегі танымдық ізденімпаздықты қалыптастыру проблемасы
1.1 Танымдық ізденімпаздықты дамыту мен калыптастырудың теориялық негіздері
1.2 Негізгі ұғымдар: танымдық ізденімпаздық, танымдық белсенділік, студенттердің өзіндік жұмыстары
2. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудағы эксперимент жұмыстарының мазмұны және оларды талдау
2.1 Оқушылардың танымдық ізденімпаздығының деңгейін анықтау
2.2 Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруға бағытталған тәжірибелік жұмыс
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында [1], "Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез-құлқын калыптастыру"[2],"Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру"[3], "Білім мазмұнын гуманитарландыру"[4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасауға кең жол ашу талап етіледі.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі-заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптау бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық үдерісін тиімді етіп ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурьея, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, А.В.Петровский және т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Т.Н.Щукина, т.б. болса, отандық ғалымдардан Ж.И. Намазбаева, Т.С.Сабыров, Н.Д.Хмель т.б. зерттеді.
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені Н.А.Ахметова, А.Е.Әбілқасымова, Т.Әбілова, А.А.Бейсенбаева, М.Х.Балтабаев, Ж.Т.Дәулетбекова, Р.К.Дүйсенбінова, М.Ж.Жадрина, Қ.Қайым, Қ.Қ.Қабдықайыров, И.Д.Синельникова, О.С.Салимбаев, А.Т.Томаев, Б.Т.Набиева, Н.А.Рыков т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен, Б.Т.Набиева ғылыми зерттеу еңбегінде оқушының танымдық ізденімпаздығын калыптастырудың әдістемелік негіздерінің мәнін айқындап және сыныптан тыс оқытуды теориялық негізде байланыстыруға әрекет жасаған.
Р.Омарова танымдық ізденімпаздықты қалыптастырудың жолдарын өзінің ғылыми еңбегінде қарастырған.
Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудың маңызын айта келе бұл терминге өзіндік тұрғыдан анықгама беруді жөн көрдік.
Ақыл-ойы кемелденген, парасаты мен тұлғалық қасиеті жоғары маман дайындау ісінде окушылардың төменгі сатыда алған білімін, меңгерген дағдыларын, калыптасқан тәлімдік нормалары мен ұстанымдарын және білуге, үйренуге, түрлі іс-әрекетті орындау әдіс-тәсілдерін меңгеруге деген ішкі сезімдерін (ынта, ықылас, ниет, түрткі, тілек, қажет т.с.с) жоғары сатыда жаңа деңгейде дамытуды танымдық ізденімпаздық дейміз.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында [1], "Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез-құлқын калыптастыру"[2],"Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру"[3], "Білім мазмұнын гуманитарландыру"[4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасауға кең жол ашу талап етіледі.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі-заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптау бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық үдерісін тиімді етіп ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурьея, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, А.В.Петровский және т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Т.Н.Щукина, т.б. болса, отандық ғалымдардан Ж.И. Намазбаева, Т.С.Сабыров, Н.Д.Хмель т.б. зерттеді.
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені Н.А.Ахметова, А.Е.Әбілқасымова, Т.Әбілова, А.А.Бейсенбаева, М.Х.Балтабаев, Ж.Т.Дәулетбекова, Р.К.Дүйсенбінова, М.Ж.Жадрина, Қ.Қайым, Қ.Қ.Қабдықайыров, И.Д.Синельникова, О.С.Салимбаев, А.Т.Томаев, Б.Т.Набиева, Н.А.Рыков т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен, Б.Т.Набиева ғылыми зерттеу еңбегінде оқушының танымдық ізденімпаздығын калыптастырудың әдістемелік негіздерінің мәнін айқындап және сыныптан тыс оқытуды теориялық негізде байланыстыруға әрекет жасаған.
Р.Омарова танымдық ізденімпаздықты қалыптастырудың жолдарын өзінің ғылыми еңбегінде қарастырған.
Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудың маңызын айта келе бұл терминге өзіндік тұрғыдан анықгама беруді жөн көрдік.
Ақыл-ойы кемелденген, парасаты мен тұлғалық қасиеті жоғары маман дайындау ісінде окушылардың төменгі сатыда алған білімін, меңгерген дағдыларын, калыптасқан тәлімдік нормалары мен ұстанымдарын және білуге, үйренуге, түрлі іс-әрекетті орындау әдіс-тәсілдерін меңгеруге деген ішкі сезімдерін (ынта, ықылас, ниет, түрткі, тілек, қажет т.с.с) жоғары сатыда жаңа деңгейде дамытуды танымдық ізденімпаздық дейміз.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 1997,176 б.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.// Егемен Қазақстан -1997ж. 7- маусым.
3. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халықына Жолдауы (2007ж., 2008ж.)
4. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы.
5. Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы. Астана-2007
6. Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандарты Астана-2007
7. Хрестоматия по истории педагогики, т 1. М., 1935. 250 с.
8. Педагогическое наследие (Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци - сборник) сост.;В.М.Кларин и др.М: Педагогика. 1987,415 с.
9. Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. В 2-х томах / Под ред. В.Н.Столетова, М.: Педагогика, 1981, 334 с.
10. Каптерев Н.Ф. Педагогический процесс. Избр.пед.соч, М.: Педагогика, 1982,231 с.
11. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. М.: МГУ, 1975, 343 с.
12. Ушинский К.Д. Собрание сочинений, т.8, М., 1950, 350 с.
13.Рубинштейн С.Л, Принципы и пути развития психологии, М., 1959, 704 с.
14. Алтынсарин Ы. Тандамалы шығармалары, Алматы, 1994, 285 б.
15.Антология педагогической мысли России второй половины Х1Х-начала XX в , М.: Педагогика, 1990, 529 с.
16. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын калыптастыру. — Алматы: Білім, 1994. —1926.
17. Монтень М. Опыты: в 3-х книгах. Книга первая.-М.:Терра, 1991.-339с.
18. Бержанов К., Мусин С.Педагогика тарихы .- Алматы «Мектеп» 1974ж.
19. Шамова Т.И. Формирование познавательной самостоя-тельности школьников в процессе усвоения ведущих знаний и способов деятельности//Сб.научн.статей./Под ред.Т.И. Шамовой.-М.Д975.-69с.
20. Половникова Н.А. Система воспитания познавательных сил школьников /Уч.пособие/.-Казань, 1975.-ІОІс.
21. Богоявленский Д.Н., Менчинская Н.А. Психология усвоения знаний в шоле.-М.: Педагогика, 1958.
22. Кабанова-Миллер Е.Н. Формирование приемов умственной деятльности и умственное развитие учащихся. — М.: Педагогика, 1968.
23. Менчинская Н.А. Психологические проблемы активности личности в обучении. -М.: АПН РСФСР, 1972.
24. Пидкасистый П.И. Самостоятельная деятельность учащихся. Дидактический анализ процесса и структуры воспроизведения и творчества. —М.: Педагогика, 1972.
25. Никандров Н.Д. Основные формы учебной работы в высшей школе //Научная организация учебного процесса. — Новосибирск: НЭТИ, 1971. -Вып. 2.
26. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. —М.: Просвещение, 1968. —464с.
27. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. —М.: Политиздат, 1975. -304с.
28. Маркова А.К. и др. Формирование мотивации учения. Кн. Для учителя. —М.: Просвещение, 1990. —191с.
29. Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека. —М.: Просвещение, 1969. —317с.
30. Көшекбаев Н. Оқыту теориясы /мектеп мүғалімдеріне арналған көмекші қүрал/ -Алматы: Мектеп, 1976.-1276.
31. Сабыров Т. С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді колдануға мүғалімді даярлаудың теориялық негіздері. -Автореф. Дисс... ғыл.докт. —Алматы, 1996.-786.
32. Смайлов С. Дидактикалық материалдарды қолдану және оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру. —Алматы, 1994. -2186.
33. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Оқу құралы. — Астана: ЕАУ, 1998. -2786.
34. Омарова Р.С. Оқу процесінде танымдық ізденімпаздықты дамыту. —Ақтөбе, 98. —376.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.// Егемен Қазақстан -1997ж. 7- маусым.
3. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халықына Жолдауы (2007ж., 2008ж.)
4. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы.
5. Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы. Астана-2007
6. Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандарты Астана-2007
7. Хрестоматия по истории педагогики, т 1. М., 1935. 250 с.
8. Педагогическое наследие (Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци - сборник) сост.;В.М.Кларин и др.М: Педагогика. 1987,415 с.
9. Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. В 2-х томах / Под ред. В.Н.Столетова, М.: Педагогика, 1981, 334 с.
10. Каптерев Н.Ф. Педагогический процесс. Избр.пед.соч, М.: Педагогика, 1982,231 с.
11. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. М.: МГУ, 1975, 343 с.
12. Ушинский К.Д. Собрание сочинений, т.8, М., 1950, 350 с.
13.Рубинштейн С.Л, Принципы и пути развития психологии, М., 1959, 704 с.
14. Алтынсарин Ы. Тандамалы шығармалары, Алматы, 1994, 285 б.
15.Антология педагогической мысли России второй половины Х1Х-начала XX в , М.: Педагогика, 1990, 529 с.
16. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын калыптастыру. — Алматы: Білім, 1994. —1926.
17. Монтень М. Опыты: в 3-х книгах. Книга первая.-М.:Терра, 1991.-339с.
18. Бержанов К., Мусин С.Педагогика тарихы .- Алматы «Мектеп» 1974ж.
19. Шамова Т.И. Формирование познавательной самостоя-тельности школьников в процессе усвоения ведущих знаний и способов деятельности//Сб.научн.статей./Под ред.Т.И. Шамовой.-М.Д975.-69с.
20. Половникова Н.А. Система воспитания познавательных сил школьников /Уч.пособие/.-Казань, 1975.-ІОІс.
21. Богоявленский Д.Н., Менчинская Н.А. Психология усвоения знаний в шоле.-М.: Педагогика, 1958.
22. Кабанова-Миллер Е.Н. Формирование приемов умственной деятльности и умственное развитие учащихся. — М.: Педагогика, 1968.
23. Менчинская Н.А. Психологические проблемы активности личности в обучении. -М.: АПН РСФСР, 1972.
24. Пидкасистый П.И. Самостоятельная деятельность учащихся. Дидактический анализ процесса и структуры воспроизведения и творчества. —М.: Педагогика, 1972.
25. Никандров Н.Д. Основные формы учебной работы в высшей школе //Научная организация учебного процесса. — Новосибирск: НЭТИ, 1971. -Вып. 2.
26. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. —М.: Просвещение, 1968. —464с.
27. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. —М.: Политиздат, 1975. -304с.
28. Маркова А.К. и др. Формирование мотивации учения. Кн. Для учителя. —М.: Просвещение, 1990. —191с.
29. Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека. —М.: Просвещение, 1969. —317с.
30. Көшекбаев Н. Оқыту теориясы /мектеп мүғалімдеріне арналған көмекші қүрал/ -Алматы: Мектеп, 1976.-1276.
31. Сабыров Т. С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді колдануға мүғалімді даярлаудың теориялық негіздері. -Автореф. Дисс... ғыл.докт. —Алматы, 1996.-786.
32. Смайлов С. Дидактикалық материалдарды қолдану және оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру. —Алматы, 1994. -2186.
33. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Оқу құралы. — Астана: ЕАУ, 1998. -2786.
34. Омарова Р.С. Оқу процесінде танымдық ізденімпаздықты дамыту. —Ақтөбе, 98. —376.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ақтөбе Дүние университеті
Педагогика және психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық, ізденімпаздығы мен шығармашылығын
қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Оқытудың теориясы мен әдістемесі жүйесіндегі танымдық 6
ізденімпаздықты қалыптастыру проблемасы
1.1 Танымдық ізденімпаздықты дамыту мен калыптастырудың 6
теориялық негіздері
1.2 Негізгі ұғымдар: танымдық ізденімпаздық, 18
танымдық белсенділік, студенттердің өзіндік жұмыстары
2. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудағы 33
эксперимент жұмыстарының мазмұны және оларды талдау
2.1 Оқушылардың танымдық ізденімпаздығының деңгейін анықтау33
2.2 Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруға 51
бағытталған тәжірибелік жұмыс
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер 60
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған
тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім
мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта
заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер
болуда.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында [1], "Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез-құлқын
калыптастыру"[2],"Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру"[3],
"Білім мазмұнын гуманитарландыру"[4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде
жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне
жағдай жасауға кең жол ашу талап етіледі.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі-заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптау бүгінгі таңның кезек
күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық
үдерісін тиімді етіп ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және
танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан
А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурьея, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин,
А.В.Петровский және т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан
П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Т.Н.Щукина, т.б. болса, отандық ғалымдардан
Ж.И. Намазбаева, Т.С.Сабыров, Н.Д.Хмель т.б. зерттеді.
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені Н.А.Ахметова, А.Е.Әбілқасымова,
Т.Әбілова, А.А.Бейсенбаева, М.Х.Балтабаев, Ж.Т.Дәулетбекова,
Р.К.Дүйсенбінова, М.Ж.Жадрина, Қ.Қайым, Қ.Қ.Қабдықайыров, И.Д.Синельникова,
О.С.Салимбаев, А.Т.Томаев, Б.Т.Набиева, Н.А.Рыков т.б. ғалымдар зерттеп,
жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен, Б.Т.Набиева ғылыми зерттеу еңбегінде оқушының танымдық
ізденімпаздығын калыптастырудың әдістемелік негіздерінің мәнін айқындап
және сыныптан тыс оқытуды теориялық негізде байланыстыруға әрекет жасаған.
Р.Омарова танымдық ізденімпаздықты қалыптастырудың жолдарын өзінің
ғылыми еңбегінде қарастырған.
Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудың маңызын айта келе
бұл терминге өзіндік тұрғыдан анықгама беруді жөн көрдік.
Ақыл-ойы кемелденген, парасаты мен тұлғалық қасиеті жоғары маман
дайындау ісінде окушылардың төменгі сатыда алған білімін, меңгерген
дағдыларын, калыптасқан тәлімдік нормалары мен ұстанымдарын және білуге,
үйренуге, түрлі іс-әрекетті орындау әдіс-тәсілдерін меңгеруге деген ішкі
сезімдерін (ынта, ықылас, ниет, түрткі, тілек, қажет т.с.с) жоғары сатыда
жаңа деңгейде дамытуды танымдық ізденімпаздық дейміз.
Оқушылар бойына танымдық ізденгімпаздықты қалыптастыру көп уақытты,
мерзімді қажет ететін үдеріс. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын дамыту
мәселесі бірқатар еңбектерде қарастырылған. Әртүрлі таным белсенділігі мен
танымдық ізденімпаздық табиғи кұбылыстарға субъектінің қайта бейнелеу
көрінісі (Л.П.Аристова), тұлғаның танымдық қасиетін сипаттаудың еріксіз
жағдайы (Р.А.Низамов), ал оқушының өмірлік позициясындағы іс-әрекеттілігі
(Г.И.Щукина), тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным мақсатына еріктік-
күш жігерін жұмсау іс-әрекеті сапасын (Т.Н.Шамова) сараптаған болса,
танымдық ізденімпаздық мәселесі Т.А.Буянова, Э.К.Васильева, О.А.Золотарева
және т.б., еңбектерінде көрініс тапқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған оқушылардың танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық
тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып және
педагогика ғылымынан занды орын алуы тиіс деп санаймыз. Әрі, ол мәселені
мәні мен мазмұнын айқындаудың маңызы зор.
Осыған байланысты оқушылардың жеке қабілеттерін және даралық
қасиеттерін есепке ала отырып, танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруға
бағытталған әдістемелердің жеткіліксіздігі оқу үдерісінде пайдалану
арасында қарама-қайшылық туады. Бұл қазіргі уақытта көптеген мәселені қайта
қарауды және танымдық ізденімпаздықты қалыптастырудың формалары мен
әдістерін зерттеуді талап етеді. Осы салада зерттеу жұмысының қажеттілігі,
танымдық ізденімпаздықты қалыптастыру мәселесі көкейтестілігімен
сипатталады.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларының оқу үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты: теориялық дәлелдеу мен бастауыш класс
оқушыларының танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруды жүзеге асыратын
әдіс-тәсілдер таңдау табылады.
- Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: егерде әр оқушының дара
ерекшеліктері мен қабілеттерімен қатар қызығушылығы ескерілсе, оқу
үдерісі барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыруға болады.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық - педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерді оқып, талдау.
2. Танымдық ізенімпаздықты қалыптастыруды ғылыми - практикалық тұрғыдан
қарастыру, алғышарттарын анықтау.
3. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудың үлгісін
анықтау, оның өлшемдері, көрсеткіштері, деңгейлерін анықтау.
4. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудың
тәжірибелік жолдарын іздестіру, тиімділігін дәлелдеу.
Ғылым-педагогикалық зерттеу әдісі ретінде:
- барлық зерттеу теория мен практиканы, сонымен қатар тәжірибеден
алынған мәлімет пен материалдарды талдау.
- танымдық ізденімпаздықты анықтау үшін тәжірбие әдістері (анықтауыш,
қалыптастырушы), әңгіме, жазбаша сұрау әдістері (анкета алу) пайдаланылды.
Практикалық мәнділігі: дипломдық жұмыстағы теориялық және практикалық
материалдарды бастауыш сынып мұғалімінің, студенттердің жұмысында
пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, жалпы қортындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Оқытудың теориясы мен әдістемесі жүйесіндегі танымдық
ізденімпаздықты қалыптастыру проблемасы
1.1 Танымдық ізденімпаздықты дамыту мен калыптастырудың теориялық
негіздері
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
ролін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа катынасы тұрғысынан зерттелетін ілім - "таным
теориясы" деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі
айырмашылығы: ол — білімиің қалыптасуымен негізделуінің жалпы ұстанымдарын,
объективтік қатынастарды қалыптастыру болып табылады.
Оқушылардың танымдық әрекеті мен белсенділігін оқытудың жетілдіру
құралы ретінде қарастырып құнды пікірлер Ф.Бэкон, М.Мантель, Д.Локк,
Д.Дьюи, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоции, И.Кант еңбектерінде
айтылды [8].
Жас және педагогикалық психологияның оқыту процесінде, ең алдымен,
оқушыларға білім беруде танымдық іс-әрекет мәселесін терең зерттеген
Л.И.Божович, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев,
А.М.Матюшкин,Г.И.Щукина, П.М.Якобсон.
Зерттеушілердің оқыту процесінің негізгі екі тобын белгілі түрде бөліп
көрсетті, олар оқыту процесінің түрлі мазмұнына немесе түрлі
компоненттеріне бағыттау негізінде танымдық іс-әрекет негіздерін талдап
әзірлейді: 1) жаңа білімдерді игеруге бағытталуымен сипатталатын танымдық
іс-әрекет; 2) білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталуымен
сипатталатын танымдық іс-әрекет; 3) білімге қол жеткізу тәсілдерін ұдайы
жеткізуге бағытталуымен ерекшелнетін өз бетінше білім алу процесі. Оқыту
процесіндегі субъектілердің қарым-қатынасында мағыналарының өзгеруі
біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсаттарының заңды құрылуына мүмкіндік
береді және оларды оқыту процесінде ескеру бірікен танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайды.,-деп жазды С.М.Жақыпов [17
-13.14б.].
Қазақстандық психологтар В.К.Шабельниковтың, С.М.Жақыповтың,
Ә.Алдамұратовтың жұмыстары оқыту барысында танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру мәселесіне арналған.
Таным - адам санасын дамытудың негізі. Бастауыш мектеп жасындағы
баланың таным үрдісі, қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау дамиды. Күнделікті
өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай
білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады.
Философиялық тұрғыдан танымға мынадай анықтама берілген:
Таным – ойдың білмеуден білуге қарай, дәл емес білуден, неғұрлым
толық дәл білуге қарай ұмтылатын ой өрісінің күрделі өрісі. Адам танымы
бақылаудан, нақты аңғарудан заңды теория жүзінде ашуға, ал сонан кейін ол
заңды теорияны, практикада қолдануға қарай жүріп отырады. Таным заттардың
адаммен практикалық байланысының мәні мен қасиеттерін ғана көрсетіп қоймай,
заттардың өзара объективтік байланыстарын және заңдылықтарын қоса
анықтайды. [16, 24-бет]
Таным теориясы (гносеология)- айналадағы қоршаған дүниенің адам
санасында бейнеленуін, танымның жалпы шарттар мен мүмкіндігін, білімнің
шындыққа қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным
процесінің заңдылықтарын, оны негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдар мен
теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының
саласы.
Танымдық психикалық процестің (түйсік, қабылдау, зейін, ойлау т.б.)
дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де(қабілет, бейімділік, мінез)
қалыптаса бастайды. Осыған байланысты ойлаудың қабылдағыштық, бақылағыштық,
білімге құмарлық, тапқырлық сияқты болымды жақтары да, жетіле түседі. Р. М.
Қоянбаев таным туралы: Мұғалім баяндайды, әңгімелейді, түсіндіреді,
заттар немесе көрнекі құралдар мен техникалық құралдарды көрсетеді, ал
оқушылар сол кезде тыңдайды, қызығады, қабылдайды, бақылайды, ойланады және
т.б. таным әрекеттерін жасайды деп танымның оқушы өміріндегі маңызына
тоқталған.
Психологиялық әдебиеттер танымның мынадай сатыларын атап көрсетеді:
1-саты. Нақты пайымдау Оның мақсаты – бейнелерде, түсініктері,
дәлелдері елестету И.П. Павловтың байқағанындай, дәлелдер – ғылым ауасы.
Таным бұл сатыда сезіну мен түйсік арқылы іске асырылады.
2-саты. Абстрактілік ойлау Оның мақсаты – алынған дәлелдерді,
бейнелерді өңдеу, олардың арасындағы байланысты ашып көрсету, соның
негізінде ғылыми түсініктерді, заңдар мен заңдалақтарды қалыптастыру. Осы
күрделі міндеттерді шешу арқылы сөйлеуді, қиялдануды тану процесіне
қатыстыру қажет.
3-саты. Тәжірибе бұл кезеңнің міндеті-тәжірибе барысында алынған
ғылыми мәліметтердің ақиқаттылығын тексеру. Бұл сатыда өте жоғары дәрежеде
барлық танымдық процестер жұмыс істейді. (сезіну, қабылдау, ойлау, сөйлеу,
ес, елестету т.б.) Мектептегі таным процесі білім берушілік,
тәрбиелеушілік, дамытушылық сипатта болады. Білімді игеру барысында
оқушының ақыл-ой қабілеттері мен пәнге қызығушылығы дамиды. Олардың
сенімдері, сезімдері қалыптасады.
Н.А.Половникова оқушының танымдық іс-әрекетінің мынадай дәрежелерін
көрсетті:
- бірінші деңгей (көшірмелі әрекет) –танымдық әрекеттің негізгі формасы
үлгілерінің көшірмесін жасай білуі;
- екінші деңгей (өндіру таңдау)-танымдық әрекеттің негізгі тәсілдерін
игеру, оларды таңдау және алғашқы шығармашылық тұрғыдан қолдану;
- үшінші деңгей (шығармашылық) танымдық әрекеттің негізгі тәсілдерін
таңдап, оларды шығармашылық деңгейде қолдану.
Таным процесі мұғалімнің басқарушылық әрі бағыттаушылық ролімен,
ынтымақтастық байланыста бірлескен қызметінде іске асырылады. Бұл
мәселелер төңірегінде әртүрлі көзқарастар бар. Мысалы: ғалым педагог
Л.Занков: Оқыту оқушылардың жалпы рухани дамуын қамтамасыз етуі қажет
десе, көрнекті психолог Л.Выготский: Жақсы оқыту деп, баланың дамуынан
ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады - деп тұжырымдайды және
оқу баланың өзінің танымдық іс - әрекет белсенділігі екенін анықтайды.
Танымдық әрекет — шәкірттің білімге деген өте белсенді акыл-ой
әрекеті. Танымдық әрекет - танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық мотив
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан түрады. Танымдық әрекеттің
негізінде оқушыларда танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық
қалыптасады.
Танымдық ізденімпаздық үғымы және оны калыптастыру проблемасына
педагогтар, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бүл
проблеманың кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау
алады 1.
Ежелгі Греция мен Римде қүл иеленушілік қүрылыс кезінде басқа
мемлсксттермен салыстырғанда коғамдык даму деңгейі жоғары болды. Антик
дәуір мемлексттерінде өскслең үрпаққа тәрбие беру ісіие көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, кажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болатын.
Нотижесінде ежелгі грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон,
Аристотель. сондай-ақ ежелгі Рим философтары Плутарх, Тацит, Квинтилиан
еңбектерінде одан әрі дами түсті 2.
Бұл теорияда акыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінді, әсіресе, шәкірттің
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән берідді. Сократтың өзі-ақ оқыту
барысында шәкіртгердің танымдық белсенділігі мен ізденімпаздығын арнайы
басқарудың маңыздылығын атап көрсеткенді. Ол шәкірттердің танымдық
ізденімпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдісін — эвристикалық әнгімелесуді
алғаш болып колданды. Сократ білімді жай ғана бере салмай, шәкірттеріне
сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой
тұжырымын жасай білуге үйретті. Эвристикалык сұрақтарды алдын-ала дайындай
отырып, танымдық ізденімпаздықты оқыту құралы ретінде қарастырды.
Кейінірек, осы идеяның дамуына ежелгі Рим философтары үлес косты.
Олар білімді игеруде шәкірттердің бслсснді танымдық ізденімиаздығы
айтарлықтай роль атқарады деген пікір айтты.
Демек, антик дәуірдің өзінде-ақ педагогтар оқушылардың өзіндік ой
тұжырымын жасау, оны дамыту үшін репродуктивті жәнс эвристикалық әдістерді
дүрыс қолдану мәселесіне көңіл бөлген.
Орта ғасырлық тәрбиелеу үрдісінде діннің ерекше роль аткарғанын
байқауға болады. Діннің уағыздауы бойынша адамды алдағы келетін "о
дүниелік" өмірге дайындау мәселесіне мән берілді. Шіркеу қызметкерлері
антик дәуірдегі әдеби және ғылыми мұраларды жоққа шығарып, оны
таратушыларды қатты аяусыз жазалап отырды. VI ғасырдың соңында Папа
Григорий І-ші шәкірттерін латын грамматикасына үйреткен епископты аяусыз
жазалауға үкім шығарған 2.
Жалпы, орта ғасырдағы оқыту жүйесі догмалық жағдайда болды, мағынасын
түсінбей жаттап алу жиі кездесті. Окылатын материал шындықтан алыс, бұлдыр
түрде берілді. Сондай-ақ білімді жеткізу сұрақ-жауап түрінде жүзеге асты.
Оқытудың мүндай жағдайында танымдық ізденімпаздық туралы сөз қозғауға
болмайтыны белгілі.
Оқытудың мүндай догмалық жүйесі шәкірттің жалпы дамуын тежеп қана
қоймай, олардың танымдық әрекетіне балта шапты. Бүл бірнеше ғасыр кезеңіне
созылды.
Қайта өрлеу дәуірінде капиталистік өндірі.стің дамуына байланысты
оқытудың догмалық жүйесін сынап, шәкірттің ой-өрісін дамытуға үндеген
еңбектер пайда бола бастады. Қоғамға "о дүниеге" дайындалып жатқан пассивті
адам емес, керісінше белсенді, ой-өрісі кең, қоғамның алдыңғы қатарлы
мүшелері қажет болды.
Оқытуды күшейту қүралы ретіндегі танымдық ізденімпаздық туралы қүнды
пікірлер Ф.Бэкон, Ф.Рабле, М.Монтень, Д.Локк, Я.А.Коменский, Ж.Ж. Руссо,
К.Гельвеций, Д. Дидро, А. Лавуазье, И.Г.Песталоцци, И. Кант және т.б.
еңбектерінде айтылды 2, 3,4,5,7.8.
Қайта өрлеу дәуірінің ұлы ойшылы, XVI ғасырда өмір сүрген француз
ғалымы Мишель Монтень оқытудағы танымдық әрекеттің маңыздылығын ерекше атап
көрсетті: "Тәрбиеші баланы бастан-ақ оның бойындағы қабілеттерді еркін
көрсетс білуін, түрлі заттардың домі мен олардың ерекшеліктерін ажыратуда
өз бетіншс еркін әрекет жасауын, кейде оған жол көрсетіп, кейде керісінше
өзіне іздетіп отыруын калаймын" 4. Монтенъ таным әрекетінде оқытушының
басшылық ролінің маңыздылығын түсінді. Ол: "Оқушы мұғалімнен алған білімін
түгел сүзгіден өткізіп, өз бетінше талдау жасату қажет. Соның нәтижесінде
оның білуге құштарлығы дами түсетіні сөзсіз",-деп жазған болатын 4.
Демек, Монтень пікірлерінде оқушының танымдық
ізденімпаздығын дамыту идеялары айтылған.
Монтеньнен кейін ізденімпаздық ұғымы мен ондағы мұғалімнің ролі туралы
идеяның маныздылығын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци және т.б.
мұраларында жалғасын тапты 3, 8.
Танымдық ізденімпаздықты дамытудағы оқыту әдістемесінің негізін
Я.А.Коменский қалады. Ол: "Таным бастамасы — сезімнен, бала сезіне білмесе,
оның ой-өрісінде ешқандай өзгеріс болмайды. Оқытуды зат туралы созбен емес,
сол затты бақылау арқылы шәкірттің ойын дамыту керек",-деп жазды 5.
"Мен өз шәкіртімнің әрқашанда өз бетінше бақылауын, практикада
өздігінен тұжырым жасауын дамытуды - білім берудегі негізгі жетістікке жету
құралы ретінде қарастырамын", - деген болатын 5.
Коменский оқытудың мақсаты ғылыми білімді меңгеру және өмірге пайда
келтіру деп білді. Ол "Ұлы дидактика" еңбегінде: "Заттың не құбылыстың түп
тамырына жету, анықтау қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана
білу" қажеттілігін ерекше атап өтті.
Я.А.Коменскийдің шәкірттің ізденімпаздығы туралы пікірін Д.Локк одан
әрі дамытып, оқу әрекетіндегі мотив бен ұмтылыс туралы сөз ете отырып,
баланы дамытудағы іздсыімпаздықтың қажеттігін атап корсетті 7.
Ж.Ж. Руссо тәрбие мақсатын сөз ете отырып, баланың шығармашылық
түлғасын көрсету керектігін айтты. Ол алғаш рет оқытудағы белсенділік пен
өзбеттілік, ізденімпаздық ұстанымын керсетіп бердІ 7.
Ж.Ж. Руссо идеясын И.Г. Песталоцци әрі қарай дамытты. Ол баланың
танымдық ізденімпаздығын дамытудағы мүғалімнің ролін ерскше атап көрсетті.
ХУШ-ХІХ ғасырларда танымдық ізденімпаздық теориясының дамуына И.Г.
Пссталоццидің еңбектерінің маңызы зор болды.
И.Г. Песталоцци оқыту әдісінің жалпы психологиялық қайнар көзін
іздеді, сол арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептеді.
"Адамның әрбір сөзі, әрбір іс-әрекеті, - деп жазды Песталоцци, - бұл оның
бақылаулары нәтижесінде калыптасқан ой-өрісінің жемісі" 8. Осы пікірге
сүйене отырып, ол баланың танымдық ізденімпаздығын дамытута әсер ететін
оқытудың эвристикалық бақылау әдістемесін жасайды.
Еуропаның белгілі педагогтары құнды пікірлер айтқанымен, оны тек қана
алдыңғы қатарлы мектептерде ғана қолданды. Мысалы, ұлы педагог
Песталоццидің отаны Швейцарияның өзінде оның идеяларына дұрыс баға
берілмеді.
Герцен оқу пәндерінің әдіснамасынын бірлікте болу идеясын ұсынды.
Герценнің айтуынша, егер ғылымдарды белгілі бір жүйемен және тәртіппен
оқытатын болса, қиын немесе көңіл тартпайтын ғылымдар болмайды. Бірақ
күрделі ауыр еңбексіз ғылым меңгерілмейді дейді. Оқуда баланың танымдық
белсенділігі тым қажет, олар сабақта өз бетінше оқуға, өздері сұрай білуге,
өз бетінше мәселені талқылай білуге тиіс.
Герценнің дәлелдеуінше, бұрынғы өткен ұрпақтың бүкіл тәжірибесі
кітаптарда жинақталған және ол негізінен кітап арқылы таратылады. Герцен
жастардың көркем және ғылыми кітаптарды өздігінше оқуына зор мән берді.
"Жан — жақты білімділіктің өте зор құралы - өздігінше оқу", - деді ол 2.
Н.Г. Чернышевский еңбектерінде де танымдық ізденімпаздықтың оқытудағы
мәні айтылады. "Егер біздің балаларымыз шын мәніиде білімді боламын десе,
білімді өз бетімен игере алуы, ізденуі керек", - деп жазды ол 13.
Сонымен, орыс демократтарының еңбектерінде танымдық ізденімпаздық
ұғымды теориялық екі бағыт бойынша қарастырылады:
а) тәрбие мақсаты ретінде (тұлғаның жан — жақты және үйлесімді дамуы
оның танымдық ізденімпаздығына байланысты);
ә) оқу үрдісін жеделдету кұралы ретінде.
Мұндай байланыс, әрине, баланың ой-өрісін дамытуға мүмкіндік беретін
оқыту әдістемесін қажет етті. Мұндай әдістемені жасауда К.Д. Ушинский көп
үлес қосты. Ол баланың ой қабілеті заңдылықтарына негіздей отырып, оқыту
үрдісі оқушының білім алудағы өзіндік еңбегіне сүйенуі керек, өйткені
"өзіндік ойлауы" өз бетінше игерген білім арқылы дамиды деп есептеді 14.
Сондай-ақ, ол оқыту үрдісінде оқушылардың танымдык ізденімпаздығын
дамыту мәселесіне ерекше мән берді. Материалдың көлемін, сипатын және оқыту
әдістерін анықтауда оқушылардың ерекшеліктерін, олардан ой-өрісі мен
қабілетерін катаң еске алуды, материалдың бірігіп және тізбектеп берілуін
әрдайым сақтап отыруды, мазмұндауда да, анықтамаларда да, қорытындылар мен
тұжырымдардың анық та дәл айтылуын талап етті. Сондай-ақ шәкірттердің ойлай
білуін дамытудың және өздігінше білім алатын дағдыларын етудің маңызды
құралы ретінде оқушылардың өздігінен істейтін жұмысына зор маңыз берді.
Ушинский еңбектерінде ақыл-ой әрекеті окушылардың оқуға икемділігі,
оқуға деген үмтылысы мен қажетсінуі түрінде көрініс берді. Ол ақыл-ойды
қандай бағытта, қандай формада дамыту керектігі туралы қарастыра отырътп,
өз еңбектерінде оқушының үрдісіндс ақыл-ойын дамыту мен тәрбиелеудегі
жағдайларға ерекше мән берді. Ақыл-ойды дамыту мен тәрбиелеудегі
ең негізгі дидактикалық шарт - мүғалім мен окушының оқу үрдісіндегі
еңбегін дүрыс бөлу деп түсіндірді 14.
К.Д. Ушинский пікірін П.Ф. Каптерев одан әрі дамытты, педагогикалық
үрдіс оқушы мен мұғалімнің бірлескен әрекеті: бір жағынан, бұл - мүғалімнің
бағыттаушы, ал екінші жағынан - оқушының өзіндік ішкі әрекеті. Ол оқушының
белсенді білім игеруі мен қызығушылығына, талпынысына ерекше мән берді.
Каптерев оқушының білімді игерудегі ішкі процестерін зерттеуді бірінші
орынға қойды. Ең маңыздысы, бұл үрдістерге жағымды жағдайлар жасау дейді
15.
Қазақ мектептерінде дидактикалық міндеттерді шешуде Ы.Алтынсарин үлкен
үлес қосты. Алтынсариннің мұғалім міндеттері туралы, қалай оқыту керек,
қалай оқу керек деген талаптары біздің зерттеулерімізде маңызы болды.
Ы. Алтынсарин бойынша оқытудың жеке әдіс - тәсілдеріне:
а) оқыту әдісі - бұл баланың білімге құштарлығын оятатын, кейіннен өз
бетінше білім көтеруіне бастайтын жол;
ә) сабақта баланың ой-әрекетін жаттықтыру. "Маңыздысы, оқушының өз
бетінше ойлана білуі..." 10.
Алтынсарин оқыту міндеттері ретінде оқушының ақыл-ой әрекетін дамытуды
көздеді.
Танымдық ізденімпаздықтың дамуы туралы идеялар оқулықтарда, сондай-ақ
алдыңғы қатарлы педагогтар практикасында көрініс бергенімен, патшалы
Ресейдің орта және бастауыш оқу орындарында түсіндіру — иллюстративті оқыту
догмалық сипат алды. Бұл туралы С.Т. Шацкий, Н.А.Константинов, В.И.
Медынский, М.Ф. Шабаева, М.Н. Скаткин және т.б. арнайы зеттеулеріндс айқын
көрінді 16, 17, 18, 19.
Ұлы Қазан төңкерісі оқу — тәрбиелеу жүйесінің қайта құрылуына әкеп
соқты. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында-ақ жаңа адамды тәрбиелеуде
жаңаша оқыту әдістемесінің қажеттілігі арта түсті, сондықтан оқу үрдісінде
бұл кезеңде танымдык ізденімпаздықты дамыту мақсатына негізделген оқыту
әдістемелері пайда болды. Көптеген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері
еңбектерінде оқыту үрдісіндегі оқушының танымдык ізденімпаздығын дамыту
мәселелері көтерілді В.И. Ленин, А.В.Луначарский, ТШ. Блонский, М.И.
Калинин, Н.К. Крупская, А.П. Пинкевич және т.б. 2,7.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында оқу үрдісіндегі бұл екпін оқыту
теориясы мен жеке әдістемелердің дамуына үлкен әсер етті. Мысалы, оқушының
танымдық ізденімпаздығына әсер ететін түрлі жаттығулары бар орыс тілі
оқулықтары пайда болды 20. Алайда, бұқаралық мектеп 50-ші жылдарға дейін
догматизмнің үлесі басым болган көрнекі құралдармен түсіндіріп оқылатын. 50-
ші жылдардан бастап, ғылыми - техникалық революция табыстары мен мектептің
өмірімен байланысының нығаюы сияқты факторлардың, т.б. ықпалымен
дидактиктер мен әдіскерлердің танымдық ізденімпаздықты дамыту
теориясына деген ықыласы қайтадан күшейе түсті.
Б.П. Есипов оқушының өзіндік жұмысы мүғалімнің педагогикалық
міндеттерді шешуіне көмектеседі деді:
а) оқушылардың білімді игеруі мен түсінігін кеңейтуде;
ә) оқу бағдарламасында көрсетілген дағды мен іскерлігінің дамуына
(соның ішінде түрлі білім көздері аркылы өз бетімен білімді игеріп, оны
терең үғыну);
б) алған білімін өмірде, қоғамға пайдалы еңбекте, өндірісте қолдана
білуде;
в) олардың танымдық ізденімпаздығын дамытуда (бақылау, ло-гикалық
ойлау, шығармашылық белсснділік және т.б.);
г) ақыл-ой мәдениеті мен дене еңбегі модениетін дамытуда оқушының
өзіндік жұмысы аркылы белгіленген мақсатқа жету;
ғ) алдағы уақытта да оқушының өз бетімен нәтижелі жұмыс істеуге
үйретуде 21.
Өзіндік жұмыстың танымдық ізденімпаздық дамуындағы ролі туралы В.А.
Добромыслов, В.В. Голубков, Е.Я. Голант, Г.В. Воробьев, А.В. Полякова, А.Ф.
Соловьева, А.Ф. Ломизов, Г.И. Блинова және т.б. еңбектерінде айтылды 2, 7,
28.
Танымдық ізденімпаздық ұғымының мазмұнына авторлар түрліше мағына
береді. Біреулері танымдық ізденімпаздықты "шәкірттің ақыл — парасат
қабілеті және оның өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін бейімділігі
ретінде қарастырса, екіншілері танымдық ізденімпаздықтың мәні мектеп
оқушысының білімді игеруде өз күшімен талпынуына дейін екендігінде, яғни
қабілеті мен үмтылысында деп біледі. Ал үшінші бірулері танымдык
ізденімпаздық үғымын білім мен іс - әрекет тәсілдерін өз күшімен игеруге
ұмтылысынан көрініс табатын жеке тұлғаның қасиеті ретінде айкындайды.
Осы тақырыпта құнды пікірлер айтқан Т.И. Шамова, Е.Б.Ястребова, М.И.
Махмутов, Н.А. Половникова, И.Я. Лернер. Г.Н.Кулагина және т.б. 22, 23,
24,25,26,27.
Зерттеулердің түрлі авторлары оқудағы танымдық ізденімпаздық пен
белсенділікті қалыптастыру мәселелерін практикада шешудің түрлі жолдарын
бөліп көрсетті:
Студенттердің танымдық ізденімпаздығының компоненттерін терең
зерттеген А.Д. Альферов, Ю.К. Бабанский, Л.И. Божович А.Н.Леонтьев,
А.К.Маркова, С.Л. Рубинштейн, П.М. Якобсон және т.б. 43,44,45,46,47,48,.
Еліміздегі оқыту әдістемесі, танымдық іздену мәселелерін - зерттеген
ғалымдарымыз бар. Олар: Н. Көшекбасв, К.Б. Бержанов С.Қалиев, Т.С. Сабыров,
Н.Д. Хмель, А.Е. Әбілқасымова т.б. 1, 10, 50,51,52,53.
Танымдық ізденімпаздықтың жалпы заңдылықтары
Ю.К.Бабанский, Ш.И. Ганелин, Е.Я. Голант, Н.К. Гончарова, М.А. Данилов,
Б.П. Есипов, Л.В. Занков, Т.И. Ильина, В.В.Караевский, Р.Г. Лемберг, И.Я.
Лернер, И.Т. Огородников, П.И.Пидкасистый, Н.А. Половникова, В.Г.
Разумовский, М.Н.Скаткин, Т.И. Шамова, Г.И. Шукина, А.В. Усова және т.б.
ецбектерінде зерттелінді 2, 7, 21, 22, 25, 26, 28, 29, 38, 44,58.
Жоғары :мектеп дидактикасындағы бұл мәселе С.И.Архангельский, Е.Л.
Белкина, Ю.К. Васильева, В.И.Загвязинский, А.Г. Молибог, И.Б. Моргуіюв,
А.А. Хозяинов, Ю.Ю. Щербан және т.б. еңбектерінде көрініс берді 7, 68,
69.
Мектеп дидактикасында студенттердің өзіндік жұмыстары олардың танымдық
белсенділіктері мен ізденімпаздығын қамтамасыз етудің негізгі жолы ретінде
қарастырылады.
Өзіндік жұмыстар тұлғаның ақыл — ой еңбегінің жоғары сатыда болуын
қамтамасыз етіп, біліктілігі мен дағдысын қалыптастыру нәтижесінде оқу
үрдісінде жоғары нәтижелерге жетуге көмектеседі.
Өзіндік еңбек тұлға бойында ұйымдасушылық, тәртіптілік, еріктілік,
мақсаткерлік, құбылысты талдау білігі, ізденімпаздық, белсенділік сияқты
қасеттерді дамытады.
Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру мәселелерін шешуде
В.И. Загвязинскийдің, Д.В. Вилькеевтің, Н.Д.Никондровтың және басқалардың
еңбектерін атауға болады 40,41,42. Жеке тұлғаның ерекше касиеттері сияқты
танымдык ізденімпаздықтың дамуына әлеуметтік — педагогикалық факторлардың
ықпалын, танымдық ізденімпаздықтың қалыптасу деңгейлерін студенттердің
танымдық ізденімпаздығын нысаналы дамытуға жәрдемдесетін оқыту нысандары,
әдістері мен тәсілдері жүйесін бөліп көрсетуді Вяткин, Железовский, 1993
зерделеген арнаулы зерттеулерді де атап өткіміз келеді. Бір авторлар
ізденімпаздықты оқып - үйренуші бөгде адамның көмегінсіз жүзеге асыратын
кез — келген әрекетпен салыстыратынын Аристова, 1968; Низамов, 1975; т.б.,
екінші біреулері тек шығармашылық әрекетпен ғана салыстыратынын да
Данилов, 1961; Дайри, 1984; Лернер, 1981 айта кетеміз 26, 54, 55,
56,57,58,59.
Жоғарыдағы шолудан байқағанымыз танымдық ізденімпаздық мазмүнын бір
аяда (әрекет, дайындық, бейімділік, т.б.) ғана ашуға болмайтын күрделі үғым
болып табылады. Тегінде, жеке түлғаның бүл біріккен қасиеті талдау жасау
кезінде жүйелі түсіндіруді талап ететін көп кырлы қасиет болса керек.
Сонымен, оқу үрдісіндегі оқытушы мен шәкірт арасындағы бірлескен
әрекетте танымдық ізденімпаздық идеясының пайда болуы — мектептердің даму
бағыттарының түрліше болуымен тікелей байланыста болғандығын ескере отырып,
мынадай бағыттарына сипаттама беруге болады: бірінші бағыты — схоластикалық
мектептерге тән, мұнда оқулықты жаттап алу, үстірт оқу сияқты әрекеттермен
ғана шектеледі; екінші бағыты - буржуазиялық мектептерге тән, оқушы мен
мұғалімнің бірлескен әрекеттері мынадай болады: мектептегі барлық жүмыс
мұғалімнің мойнына артылып, оқушы ешқандай күш жұмсамай-ақ дамуы қажет
болатын. Мүғалім оқу үрдісінде оқушыны қызықтыра отырып, тақырыпты
түсіндіріп, өзі талдап, қорытынды шығара отырып, оны оқушыға дайын күйінде
беріп отырды. Ал оқушының міндеті - дайын нәрсені игеру болатын.
Бұл екі бағыт та оқушы мен мұғалім арасындағы бірлескен әрекеттің бір
жақты екенін көрсетеді. Ал үшінші бағыт-мектептің даму тарихында белсенді,
танымдық ізденімпаздық әрекетін дамыта отырып, білімділігі, біліктілігі мен
дағдысын жетілдіру негізінде құрылды, ал оқушының осы әрекетке басшылық
жасай отырып, қажетті көмек берудегі ролі ескерілді 60.
Көптеген ғасырлар бойындағы мектептердің даму тарихында алдыңғы
қатарлы педагогикалық ой-пікірлер өкілдерінің танымдық әрекет туралы
идеяларын зсрттеу жәнс талдау негізіндс жалпы үш бағьпты анықтауға болады.
Бірінші бағыт ежелгі дәуірден бастау алады. Оның өкілдеріне ежелгі
грек оқымыстылары Архист, Артиксен, Сократ, Платон, Аристотель баланың
белсенді және өз бетімен білім алуының маныздылығын терең, жан-жақты
негіздеген. Олардың пікірінше, адамның ойлау қабілеті оның өзіндік әрекеті
нәтижесінде жүзеге асады. Мұндай іс-әрекет балада қуаныш, қанағаттану
сезімін оятып, жаңа білім игеруде белсенділігін арттырады деген пікірде
болды 2, 7, 10.
Бұл пікір көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысаны болып
келеді. Ол Франсуа Рабле, Мишель Монтень, Томас Мор, Томазо Компанелла
еңбектерінде жалғасын тапты 7. Ортағасырлық мектептердегі схоластика,
догматизм және жаттандылық баладан өзбеттілікті кажет етіп, ойлы және
сыншыл адам тәрбиелеуді талап етті. Ол үшін жаңа білімді игеруде өз бетінше
жұмыс істеп, өзі таным жолын таңдап алуы қажет болатын.
Осы ойлар Я.А.Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, А.Дистервег,
Н.И.Новиков, П.Г. Редкина, К,Д. Ушинский т.б. педагогикалық еңбектерінде
дами түсті 3, 5, 8, 10, 11, 14
Бірінші әлеуметтік-педагогикалық бағыт бойынша жазылған еңбектерді
талдау негізінде былай жүйелсуге болады:
а) танымдық ізденімпаздықты дамыту мәселесі бойынша олардың
көзқарастарын біріктіретін идея: ойлау кабілеті ізденімпаздық
әрекет нәтижесінде ғана дамиды, ал оның жүзеге асуъі өзіндік таным
нәтижесіне байланысты болады.
ә) мынадай ұғымдар беріледі: өзбеттілік әрекет - бұл белсенді оқыту
ұстанымы Руссо; оқыту әдістері - бұл баланың өзбеттілігі мен өзіндік
әрекеті; тәрбиенің шешуші ролі - өз бетінше әрекет етуге және өзін дамытуға
ұмтылдыру Песталоцци; өзбеттілік әрекет - өздігінен білім алуға
жетелейтін таным еркіндігі Дистервег;
б) бірінші бағыт: зерттеушілері баланың өзіндік даму теориясы
шеңберінен шықпайЯьі.
Екінші бағыт Я.А.Коменский еңбектерінен бастау алады. Оның мазмұны
оқушының өз бетінше істейтін әрекетін ұйымдастыру мәселесін талдау болды.
Сондай-ақ оқыту, мүғалім мен оқушының әрекетін талдау мәселесі төңірегінде
пікірлер айтылды.
Бүл бағытты шартты түрде дидактикалық - әдістемелік бағыт деп атауға
болады. Ол бірнеше ғасырлар бойы жалғасын тауып, дами түсті.
Дидактикалық - әдістемелік бағыт бойынша жазылған енбектерді талдай
отырып, мынадай түжырым жасауға болады:
а) бұл бағыттың ерекшелігі: оқыту - мүғалімнің оқушының өзіндік
жұмысын ұйымдастыруға бағытталған әрекеті деп түсіндіруі;
ә) мынадай түсініктер берілген: өз бетінше әрекет ету — шынайы білім
мен дұрыс түсіну кілті Коменский; баланың өзіндік жұмысы оларды дамытудың
қажетті шарты Д. Локқ;
б) екінші бағыт зерттеушілері тұжырымдарында оқушы әрекеті терең
зерттелмеген, өзіндік жұмысының процестік жағы ашылмай қалған.
Үшінші бағыт оқушылардъщ өз бетінше әрекеті тек кана оқытудың
педагогикалық әдістері мен құралдары төңірегінде ғана емес, сондай-ақ
зерттеу нысаны ретінде танылуымен сипатталады. Бұл бағыт К.Д. Ушинскийдің
еңбектерінен бастау алады. Мұны шартты түрде психологиялық-дидактикалық
бағыт деп атауға болады.
К.Д. Ушинский: "өз бетінше жұмыс — оқытуда жетістікке жетудің бірден-
бір жолы" деп есептеді. Сондай-ақ, ол шәкірттің жас ерекшеліктерін
ескерудің қажеттігіне тоқталды.
Ушинскийдің пікірінше, оқытудың алғашқы сатысында мұғалімнің
басқарушылык әрекеті, сөйлеуі маңызды, сұрақтар қоюы және оны оқушыларға
жеткізуі, кітап оқуы және оны әңгімелеп беру, картина бойынша әңгімелеу
сияқты әрекеттері маңызды болып табылады. Бірақ мұғалімнің ролін ескере
отырып, ол оқушының белсенділігі мен ізденімпаздығын дамытуда
ұйымдастырылған өз беттілік бақылау және тәжірибе, көрнекіліктер дайындау
сияқты өзіндік жұмыстарының маңыздылығына тоқталады. Ол: "Өзінің ой-пікірін
жеткізе алмау кемшілік болып есептелінеді, ал өзіндік ой-піьсірінің болмауы
- өте үлксн кемшілікке жатады; езіндік ой-пікірлер тек қана өз бетінше
алған білім арқылы ғана жүзеге асады", - дейді 14.
Осылайша, К.Д.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет оқушылардың
өзіндік жұмыстарына философиялық және психологиялық-физиологиялық тұрғыда
талдау жасайды.
Бұл бағытқа П.Ф. Каптерев, Ы. Алтынсаринның педагогикалық ойларын
жатқызуға болады 10, 15.
Психологиялық-дидактикалық бағыттың ерекшелігі:
а) бұл бағыт өкілдері еңбектсрінің теориялық негізі —
оқушының ізденімпаздық әрекеті болып табылады.
ә) мынадай ұғымдар беріледі: өз бетінше әрекет ету - бұл "мүғалімнің
көмегінсіз" жаңаны табу, білуге ұмтылу К.Д.Ушинский; өз бетінше әрекет
ету - бұл оқушының жаңа білімді игеруге қажетті ішкі үрдісі П.Ф.
Каптерев; оқыту әдістері оқушының ізденімпаздық дәрежесі арқылы бағаланады
Ы. Алтынсарин;
б) психологиялық-педагогикалық бағыт өкілдері тұжырымдарында
оқушылардың ізденімпаздық әрекеті құрылымы мен үрдісі толық анықталмаған.
Сонымен, танымдық ізденімпаздық проблемаларының пайда болуы мен
дамуына талдау — мынадай қорытынды шығаруға әкелді:
- оқыту үрдісіндегі мұғалім мен оқушының бірлескен
әрекетіндегі танымдық ізденімпаздық идеясының пайда болуы —
мектептердің тарихи даму бағыттарының түрліше болуымен байланысты;
- әлеуметтік-педагогикалық, дидактикалық-әдістемелік және
психологиялық-дидактикалық бағыттардағы танымдық ізденімпаздық
идеясының дамуы, баланың өзіндік даму үрдісінен мүғалім әрскеті
арқылы оқушының танымдык ізденімпаздық әрекетіне дейін кеңітпіді;
- жоғарыда көрсетілген тұжырымдамаларда танымдық ізденімпаздық
мәселесі толық зерттелінбеді.
Бірінші бағытта — белгілі бір шеңбер көлемінен шықпаса, екінші бағытта
— оқушы әрекеті толық зерттелінбей қалды, үшінші бағытта - ізденімпаздық
әрекетінің құрылымдық жағы ашылмай қалды.
Дегенмен де, XX ғасырға дейінгі прогрессивті педагогикалық ой өкілдері
мұраларында қазіргі дидактикадағы "танымдық ізденімпаздық
термині қолданылмады.олардың еңбектері өз бетінше ойлауды дамытуға
бағытталады.
Танымдық ізденімпаздықты дамыту мәселесіне байланысты жазылған
еңбектерді талдай отырып, оның тарихи және әлеуметтік түп тамыры бар екені,
оған арналып еңбектер жазылған, заман ағымы, уақыт талабы бұл мәселені
жаңаша шешуді, оны дамытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін іздестіру
етеді.
Сондықтан да қазіргі жағдайда, еліміздегі түрлі бағыттағы
өзгерістерге сәйкес республиканың дүниежүзілік білім кеңістігіне енуі
отандық білім берудің стратегиялық жоспарын дамытуды қажет етіп отыр. Оны
жүзеге асыру білім беру мекемелерінде оқушылардың танымдық ізденімпаздығын
ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
1.2 Негізгі ұғымдар: танымдық ізденімпаздық, танымдық
белсенділік, студенттердің өзіндік жұмыстары
Мектеп оқушылары мен студенттердің танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру мәселесіне педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің
көптеген еңбектері арналған. Зерттеулердің авторлары танымдық
ізденімпаздықты жеке тұлғаның қасиеті, екіншілері қабілеті, ал үшіншілері
оны қажетсіну мен бейімділігі деп түсіндіреді, т.б. Мысалы, М.И.Махмутов
"танымдык ізденімпаздық" ұғымын жеке адамның өз бетімен оқуына септігін
тигізетін интеллектуалды қабілеті мен қасиеті деп түсіндіреді 61.
Н.А. Половникованың пікірі бойынша танымдық ізденімпаздық ұғымы
оқушының өз күшімен білімді игеруге ұмтылысы мен қабілеттілігі дейді 25.
И.Я. Лернер танымдық ізденімпаздық жеке тұлғаның бітімі, индивид өз
қабілеті арқылы өзінің танымдық белсенділігін ұйымдастыру және жаңа
танымдық мәселені шешуде қолдану деп түсіндіреді 26.
Т.И. Шамова танымдық ізденімпаздықты жеке адамның білім мен іс-әрекет
тәсілдерін біреудің көмегінсіз игеруге, қоршаған әмір шындығын одан әрі
өзгерту және жетілдіру мақсатымен танымдық міндеттерді шешуге ұмтылысымен
және белсенділігімсн сипатталатын касиеті ретінде қарастырады 22.
Қазіргі заманғы әдебиетте, ол негізінен, мұны оның тек көп қырларының
бірімен ғана салыстырып пайдалануда. Оқушылардың танымдық ізденімпаздық
ұғымын ізденімпаздықтың неғұрлым кең ұғымынан тыс қарастыруға болмайтыны
анық, соңғысы жеке тұлғаның белсенділігі атты оған жақын ұғымға қатыстылығы
тұрғысынан ғана ой елегінен өткізілуі мүмкін 1.
Жоғары мектеп дидактикасында авторлар танымдық ізденімпаздық ұғымын
студенттердің жеке тұлғасы қасиеті ретінде, әсерлі кәсіби дайындығымен
тығыз байланыстырады.
Е.Б. Ястребова танымдық ізденімпаздық ұғымын жеке тұлғаның қасиеті,
яғни адамның кәсіби дайындығы барысында өз күшімсн білім мен іс-әрекет
тәсілдерін игеру және оны оқу, зерттеу, практикалық әрекеттерде қолдану деп
түсіндіреді 23.
С.И. Марченко кәсіптік-педагогикалық кабілеті арқылы болашақ
мұғалімдердің танымдық ізденімпаздығы мазмұнын анықтауды ұсынады Болашақ
мұғалімнің танымдық ізденімпаздығы — жеке тұлға касиеті, ол психологиялық-
педагогикалық және арнайы пәндік білімдері мен іс-әрекет тәсілдерін игеруі;
оқытудың ғылымилығы мен оқу тиімділігі бірлігін жүйелеуі; сабақ барысында
оқыту мен оқудың дидактикалық өзара әрекетін ұйымдастыруы; мұғалім мен
оқушылардың бірігіп жасаған әрекетіне педагогикалық талдау жасауы",-деп
түсіндіреді.
Г.Н. Кулагинаның көзқарасы неғұрлым соны көзқарас болып табылады
"Мұғалімнің танымдық ізденімпаздығын тек қажетсінуді, іс-әрекетті жүзеге
асыруды және оны ретке келтіруді ғана біріктіретін тек кәсіптік
біліктілікті игеруге саю дұрыс емес себебі, бұл ұғымның мазмұнын тым
тарылтады", - дейді ол 27.
60-шы жылдарға дейінгі кезеңдс танымдық ізденімпаздық пен танымдық
белсенділік ұқсас ұғымдар ретінде қарастырылып келді.
Ғалым-педагогтар И.Я. Лернер, Р.А. Низамов, Н.А.Половникова, М.И.
Махмутов, Т.И. Шамова және т.б. зерттеулерінде танымдық белсенділік
әлеуметтік мәдениет тәжірибесін игеруде және жеке тұлға қасиеттерін
дамытуға бағытталған танымдық нысан мен оқытудың дидактикалық өзара әрексті
ретінде қарастырылады. Бұл педагогтардың анықтамаларында жеке тұлғаның
оқудағы іс-әрекет жағдайына және бұл жағдайды анықтайтын педагогикалық
шарттарға көңіл бөлінеді 25.26,57,61,63.
Бір авторлар танымдық белсснділікті іс-әрекет ретінде карастырса,
екіншілері жекс тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Т.И. Шамова: танымдық белсенділікті шәкірттің ақыл-ой және дене
қуатын жәй ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, кайта оны жеке тұлға әрекетінің
сапасы ретінде қарастырамыз, бүл сапа шәкірттің әрекет мазмүны мен
үрдісінде, көзқарастарында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы
қысқа мерзімде тиімді игеруге ұмтылуына, мінез-қүлық, ерік-жігерін оқу-
танымдық мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады",-деп атап көрсетті 62.
А.П. Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына субъектінің жаңаруы, езгеруі әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырады 56.
Кейбір зерттеулерде студенттің танымдық белсенділігі — бұл
интеллектуалды және кәсіптік дайындыққа бағытталған үздіксіз оқу үрдісі,
оқу тиімділігі мен оқытудың ғылымилығы деңгейін оптималдандыру деп
түсіндіреді.
А.П.Аристова, Б.П.Есипов, И.Я.Лернер, О.Я.Савченко, Т.И.Шамова
белсенділік ұғымын неғұрлым кең ұғым деп есептейді. Белсенділік
ізденімпаздықтыц дәрежесін анықтайды. И.Я. Лернер белсенділікті
ізденімпаздықтың шартына жатқызын, белсенді болмай, ізденімпаз бола
алмайсың дегсн пікір айтады 26.
Оқудағы белсенділік оқып-үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге,
міндетке түрақты ынтаның пайда болуымен, назар мен ой-сана операциясының
бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмактау т.б.), оқып
жатқан материалды түсінуімен бейімделеді. Танымдық белсенділіктің 3
дәрежесі бар:
1-ші дәреже жаңғыртушы белсенділік шәкірттің материалды
жадылап, қайта жаңғыртуға, оыы үлгі бойынша қолдануға меңгеруге
үмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің 1-ші дәрежесіне тән көрсеткіш -
оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-ші дәреже - түсіндіруші белсенділік - оқушының оқығанын салмақтуға,
оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда
пайдалану жолдарын меңгеруте ұмтылысымен сипатталады. 2-ші дәрежеге тән
көрсеткіш - оқушының бастаған істі аяқтағанға дейін жеткізуге ұмтылуынан,
қиындыққа тап болғанда оның жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен
дербестігі.
3-ші дәреже - белсенділіктің шығармашылық дәрежесі-оқушының тапсырманы
(мәселені) шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымеп сипатталады.
Бүл дәреженің ерекшелігі - мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтані"
негіздігі мен әр алуандығы.
Сөйтіп, оқудағы белсенділік - оқушының іс-қимыл жағдайы ғана емес, осы
іс-қимылдың сапасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен,
өзінің рухани-ерік, күш-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға жетуге жұмылдыруға
деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді 63.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық мәселе ретінде В.И.Лозоваяның
докторлық диссертациясында зерттеледі Лозовая, 1990. Автор жеке тұлғаның
мәні мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасып ашуда түрлі көзқарастың орын
алып отырғанын атап өтеді:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы
категория болып қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша
белсенділік ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік және әрекет ұғымдары теңестіріледі.
3. Белсенділік әрексттің сапалық сипаттамасы деген анықтама беріледі.
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті.
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты қарастыра келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл әрекет етуге
дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған
мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау 64. Т.И.Шамова мен
В.И.Лозоваяның белсенділіктің мәніне көзқарастарында ортақ пікірлердің көп
екенін анықтау киын емес.
Соңғы уақыт жеке адамның белсенділігі мен ізденімпаздығы мәселелері
жөнінде бірқатар ірі зерттеулер орындалған. Зерттеулерде белсенділік пен
ізденімпаздық үғымдарының ара жігін ажыратушылық байкалады. Авторлар
белсенділік пен ізденімпаздық дағдының сандық кәне сапалық өсуін танымдық
ізденімпаздық деп карастырады:
Танымдық ізденімпаздық компоненттері арасындағы байланыс
1-сурет
Көріп отырғанымыздай, И.Я. Лернер бойынша, танымдық ізденімпаздықтың
айқын көрініс беруі шығармашылық әрекет үрдісіне байланысты. Ол алған білім
мен дағды шығармашылық әрекет төжірибесінің, сондай-ақ танымдық мотивтердің
өзара байланысына негізделеді. Осы тәсілдердің өзара байланысы нәтижесінде
оқушылар білім, дағды және жаңа шығармашылық тәжірибені игереді.
Т.И. Шамова танымдық ізденімпаздықты мотивтік, мазмұнды-операциялық
және еріктік компоненттеріне бөледі. Олар бір-бірімен байланысты және тұтас
біріккен, оны күнделікті оқуда жіктеуге болмайды, тек қана тереңдетіп оқыту
кезінде ғана ажыратуға болады деп түсіндіреді 62.
Танымдық ізденімпаздық компоненттерініц құрамы 2-суретте көретілген.
Танымдық ізденімпаздық компоненттерін жеке-жеке қарастырайық.
Мотивтік компонент. Мотив — адамның объективті мұқтаждығы мен ынтасын
бейнелейтін әрекетіне ішкі талаптануы.
Оқыту практикасында оқудың әр түрлі мотивтері болады. Олардың бірі —
тікелей талаптандыру мотиві - бұл шәкірттің ұстазын ұнатуы, оған
сүйіспеншлігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді, түрлі
көрнекі және техникалық құралдарды, үйрету машиналарын шеберлікпен
қолдануды, лингафон, компьютер кабинеттерінде қызықты сабақтар өткізеді.
Осылардың бәрі оларды терең білім алуға қызықтырады, талаптандырады.
Перспективті талаптандыру мотиві - шәкірттің өзі көздеген мақсатына,
оның іс-әрекетін болашаққа бағыштауына байланысты. Бұған жататын мотивтер:
а) мамандықты тандап алуға байланысты шәкірттің пәнге
қызығушылығы;
ә) келешек мамандыққа байланысы жоқ белгілі іс-әрекеттеріне
қызығушылық (ән, сурет, эдебиет, спорт т.б.). Бұл жерде мұғалім оқушыны
белгілі бір мақсатқа ынталандыру кажет 66.
Түрлі психологиялық-псдагогикалық зерттеу деректеріне сүйеніп.
мотивтерді 2 топқа ажыратуга болады:
1) Танымдық мотив:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотиві;
ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотиві;
2) Әлеуметтік могив:
а) кең мағынадағы әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық,
жауапкершілік және борышын сезу);
ә) тар маіынадағы әлеуметтік мотивтер (отбасы, үжым және
жолдастарының, құрбы-құрдастарының арасындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік мотив оқу - тәрбие жұмысында озара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Психология мен педагогикада оқыту мотиві мәселесі терең зерттелген
Л.И. Божович, А.Н.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Г.И.Щукина, П.М. Якобсон жоне
т.б.) 45,46,48,49,67.
А.Н.Маркова танымдық мотивті 3 топқа бөлген: 1)жаңа білімдерді игеруге
бағыттаумен сипатталатын ауқымды оқу мотиві; 2)білімдерге қол кеткізу
тәсілдсрірг игеруге бағытталған оқу-танымдық мотивіне қол жеткізу
тәсілдерін ұдайы жетілдіруге бағытталуымен ерекшеленетін өз бетінше білім
алу мотиві 47.
В.А.Сластениннің еңбектерінде мотив студенттердің оқу -танымдық іс -
әрекетінде мынадай маңызы бар деп атап керсетеді:
1) жеке тұлғаның қалыптасуының негізі, ол студенттің әрі қарай
дамуының факторы ретінде көрінеді;
2) ойлау жүйесін реттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақтөбе Дүние университеті
Педагогика және психология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық, ізденімпаздығы мен шығармашылығын
қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Оқытудың теориясы мен әдістемесі жүйесіндегі танымдық 6
ізденімпаздықты қалыптастыру проблемасы
1.1 Танымдық ізденімпаздықты дамыту мен калыптастырудың 6
теориялық негіздері
1.2 Негізгі ұғымдар: танымдық ізденімпаздық, 18
танымдық белсенділік, студенттердің өзіндік жұмыстары
2. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудағы 33
эксперимент жұмыстарының мазмұны және оларды талдау
2.1 Оқушылардың танымдық ізденімпаздығының деңгейін анықтау33
2.2 Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруға 51
бағытталған тәжірибелік жұмыс
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер 60
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған
тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім
мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта
заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер
болуда.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында [1], "Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез-құлқын
калыптастыру"[2],"Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру"[3],
"Білім мазмұнын гуманитарландыру"[4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде
жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне
жағдай жасауға кең жол ашу талап етіледі.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі-заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптау бүгінгі таңның кезек
күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық
үдерісін тиімді етіп ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және
танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан
А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурьея, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин,
А.В.Петровский және т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан
П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Т.Н.Щукина, т.б. болса, отандық ғалымдардан
Ж.И. Намазбаева, Т.С.Сабыров, Н.Д.Хмель т.б. зерттеді.
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені Н.А.Ахметова, А.Е.Әбілқасымова,
Т.Әбілова, А.А.Бейсенбаева, М.Х.Балтабаев, Ж.Т.Дәулетбекова,
Р.К.Дүйсенбінова, М.Ж.Жадрина, Қ.Қайым, Қ.Қ.Қабдықайыров, И.Д.Синельникова,
О.С.Салимбаев, А.Т.Томаев, Б.Т.Набиева, Н.А.Рыков т.б. ғалымдар зерттеп,
жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен, Б.Т.Набиева ғылыми зерттеу еңбегінде оқушының танымдық
ізденімпаздығын калыптастырудың әдістемелік негіздерінің мәнін айқындап
және сыныптан тыс оқытуды теориялық негізде байланыстыруға әрекет жасаған.
Р.Омарова танымдық ізденімпаздықты қалыптастырудың жолдарын өзінің
ғылыми еңбегінде қарастырған.
Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудың маңызын айта келе
бұл терминге өзіндік тұрғыдан анықгама беруді жөн көрдік.
Ақыл-ойы кемелденген, парасаты мен тұлғалық қасиеті жоғары маман
дайындау ісінде окушылардың төменгі сатыда алған білімін, меңгерген
дағдыларын, калыптасқан тәлімдік нормалары мен ұстанымдарын және білуге,
үйренуге, түрлі іс-әрекетті орындау әдіс-тәсілдерін меңгеруге деген ішкі
сезімдерін (ынта, ықылас, ниет, түрткі, тілек, қажет т.с.с) жоғары сатыда
жаңа деңгейде дамытуды танымдық ізденімпаздық дейміз.
Оқушылар бойына танымдық ізденгімпаздықты қалыптастыру көп уақытты,
мерзімді қажет ететін үдеріс. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын дамыту
мәселесі бірқатар еңбектерде қарастырылған. Әртүрлі таным белсенділігі мен
танымдық ізденімпаздық табиғи кұбылыстарға субъектінің қайта бейнелеу
көрінісі (Л.П.Аристова), тұлғаның танымдық қасиетін сипаттаудың еріксіз
жағдайы (Р.А.Низамов), ал оқушының өмірлік позициясындағы іс-әрекеттілігі
(Г.И.Щукина), тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным мақсатына еріктік-
күш жігерін жұмсау іс-әрекеті сапасын (Т.Н.Шамова) сараптаған болса,
танымдық ізденімпаздық мәселесі Т.А.Буянова, Э.К.Васильева, О.А.Золотарева
және т.б., еңбектерінде көрініс тапқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған оқушылардың танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық
тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып және
педагогика ғылымынан занды орын алуы тиіс деп санаймыз. Әрі, ол мәселені
мәні мен мазмұнын айқындаудың маңызы зор.
Осыған байланысты оқушылардың жеке қабілеттерін және даралық
қасиеттерін есепке ала отырып, танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруға
бағытталған әдістемелердің жеткіліксіздігі оқу үдерісінде пайдалану
арасында қарама-қайшылық туады. Бұл қазіргі уақытта көптеген мәселені қайта
қарауды және танымдық ізденімпаздықты қалыптастырудың формалары мен
әдістерін зерттеуді талап етеді. Осы салада зерттеу жұмысының қажеттілігі,
танымдық ізденімпаздықты қалыптастыру мәселесі көкейтестілігімен
сипатталады.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларының оқу үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты: теориялық дәлелдеу мен бастауыш класс
оқушыларының танымдық ізденімпаздығын қалыптастыруды жүзеге асыратын
әдіс-тәсілдер таңдау табылады.
- Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: егерде әр оқушының дара
ерекшеліктері мен қабілеттерімен қатар қызығушылығы ескерілсе, оқу
үдерісі барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыруға болады.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық - педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерді оқып, талдау.
2. Танымдық ізенімпаздықты қалыптастыруды ғылыми - практикалық тұрғыдан
қарастыру, алғышарттарын анықтау.
3. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудың үлгісін
анықтау, оның өлшемдері, көрсеткіштері, деңгейлерін анықтау.
4. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудың
тәжірибелік жолдарын іздестіру, тиімділігін дәлелдеу.
Ғылым-педагогикалық зерттеу әдісі ретінде:
- барлық зерттеу теория мен практиканы, сонымен қатар тәжірибеден
алынған мәлімет пен материалдарды талдау.
- танымдық ізденімпаздықты анықтау үшін тәжірбие әдістері (анықтауыш,
қалыптастырушы), әңгіме, жазбаша сұрау әдістері (анкета алу) пайдаланылды.
Практикалық мәнділігі: дипломдық жұмыстағы теориялық және практикалық
материалдарды бастауыш сынып мұғалімінің, студенттердің жұмысында
пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, жалпы қортындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Оқытудың теориясы мен әдістемесі жүйесіндегі танымдық
ізденімпаздықты қалыптастыру проблемасы
1.1 Танымдық ізденімпаздықты дамыту мен калыптастырудың теориялық
негіздері
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
ролін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа катынасы тұрғысынан зерттелетін ілім - "таным
теориясы" деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі
айырмашылығы: ол — білімиің қалыптасуымен негізделуінің жалпы ұстанымдарын,
объективтік қатынастарды қалыптастыру болып табылады.
Оқушылардың танымдық әрекеті мен белсенділігін оқытудың жетілдіру
құралы ретінде қарастырып құнды пікірлер Ф.Бэкон, М.Мантель, Д.Локк,
Д.Дьюи, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоции, И.Кант еңбектерінде
айтылды [8].
Жас және педагогикалық психологияның оқыту процесінде, ең алдымен,
оқушыларға білім беруде танымдық іс-әрекет мәселесін терең зерттеген
Л.И.Божович, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев,
А.М.Матюшкин,Г.И.Щукина, П.М.Якобсон.
Зерттеушілердің оқыту процесінің негізгі екі тобын белгілі түрде бөліп
көрсетті, олар оқыту процесінің түрлі мазмұнына немесе түрлі
компоненттеріне бағыттау негізінде танымдық іс-әрекет негіздерін талдап
әзірлейді: 1) жаңа білімдерді игеруге бағытталуымен сипатталатын танымдық
іс-әрекет; 2) білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталуымен
сипатталатын танымдық іс-әрекет; 3) білімге қол жеткізу тәсілдерін ұдайы
жеткізуге бағытталуымен ерекшелнетін өз бетінше білім алу процесі. Оқыту
процесіндегі субъектілердің қарым-қатынасында мағыналарының өзгеруі
біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсаттарының заңды құрылуына мүмкіндік
береді және оларды оқыту процесінде ескеру бірікен танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайды.,-деп жазды С.М.Жақыпов [17
-13.14б.].
Қазақстандық психологтар В.К.Шабельниковтың, С.М.Жақыповтың,
Ә.Алдамұратовтың жұмыстары оқыту барысында танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру мәселесіне арналған.
Таным - адам санасын дамытудың негізі. Бастауыш мектеп жасындағы
баланың таным үрдісі, қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау дамиды. Күнделікті
өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай
білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады.
Философиялық тұрғыдан танымға мынадай анықтама берілген:
Таным – ойдың білмеуден білуге қарай, дәл емес білуден, неғұрлым
толық дәл білуге қарай ұмтылатын ой өрісінің күрделі өрісі. Адам танымы
бақылаудан, нақты аңғарудан заңды теория жүзінде ашуға, ал сонан кейін ол
заңды теорияны, практикада қолдануға қарай жүріп отырады. Таным заттардың
адаммен практикалық байланысының мәні мен қасиеттерін ғана көрсетіп қоймай,
заттардың өзара объективтік байланыстарын және заңдылықтарын қоса
анықтайды. [16, 24-бет]
Таным теориясы (гносеология)- айналадағы қоршаған дүниенің адам
санасында бейнеленуін, танымның жалпы шарттар мен мүмкіндігін, білімнің
шындыққа қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным
процесінің заңдылықтарын, оны негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдар мен
теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының
саласы.
Танымдық психикалық процестің (түйсік, қабылдау, зейін, ойлау т.б.)
дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де(қабілет, бейімділік, мінез)
қалыптаса бастайды. Осыған байланысты ойлаудың қабылдағыштық, бақылағыштық,
білімге құмарлық, тапқырлық сияқты болымды жақтары да, жетіле түседі. Р. М.
Қоянбаев таным туралы: Мұғалім баяндайды, әңгімелейді, түсіндіреді,
заттар немесе көрнекі құралдар мен техникалық құралдарды көрсетеді, ал
оқушылар сол кезде тыңдайды, қызығады, қабылдайды, бақылайды, ойланады және
т.б. таным әрекеттерін жасайды деп танымның оқушы өміріндегі маңызына
тоқталған.
Психологиялық әдебиеттер танымның мынадай сатыларын атап көрсетеді:
1-саты. Нақты пайымдау Оның мақсаты – бейнелерде, түсініктері,
дәлелдері елестету И.П. Павловтың байқағанындай, дәлелдер – ғылым ауасы.
Таным бұл сатыда сезіну мен түйсік арқылы іске асырылады.
2-саты. Абстрактілік ойлау Оның мақсаты – алынған дәлелдерді,
бейнелерді өңдеу, олардың арасындағы байланысты ашып көрсету, соның
негізінде ғылыми түсініктерді, заңдар мен заңдалақтарды қалыптастыру. Осы
күрделі міндеттерді шешу арқылы сөйлеуді, қиялдануды тану процесіне
қатыстыру қажет.
3-саты. Тәжірибе бұл кезеңнің міндеті-тәжірибе барысында алынған
ғылыми мәліметтердің ақиқаттылығын тексеру. Бұл сатыда өте жоғары дәрежеде
барлық танымдық процестер жұмыс істейді. (сезіну, қабылдау, ойлау, сөйлеу,
ес, елестету т.б.) Мектептегі таным процесі білім берушілік,
тәрбиелеушілік, дамытушылық сипатта болады. Білімді игеру барысында
оқушының ақыл-ой қабілеттері мен пәнге қызығушылығы дамиды. Олардың
сенімдері, сезімдері қалыптасады.
Н.А.Половникова оқушының танымдық іс-әрекетінің мынадай дәрежелерін
көрсетті:
- бірінші деңгей (көшірмелі әрекет) –танымдық әрекеттің негізгі формасы
үлгілерінің көшірмесін жасай білуі;
- екінші деңгей (өндіру таңдау)-танымдық әрекеттің негізгі тәсілдерін
игеру, оларды таңдау және алғашқы шығармашылық тұрғыдан қолдану;
- үшінші деңгей (шығармашылық) танымдық әрекеттің негізгі тәсілдерін
таңдап, оларды шығармашылық деңгейде қолдану.
Таным процесі мұғалімнің басқарушылық әрі бағыттаушылық ролімен,
ынтымақтастық байланыста бірлескен қызметінде іске асырылады. Бұл
мәселелер төңірегінде әртүрлі көзқарастар бар. Мысалы: ғалым педагог
Л.Занков: Оқыту оқушылардың жалпы рухани дамуын қамтамасыз етуі қажет
десе, көрнекті психолог Л.Выготский: Жақсы оқыту деп, баланың дамуынан
ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады - деп тұжырымдайды және
оқу баланың өзінің танымдық іс - әрекет белсенділігі екенін анықтайды.
Танымдық әрекет — шәкірттің білімге деген өте белсенді акыл-ой
әрекеті. Танымдық әрекет - танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық мотив
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан түрады. Танымдық әрекеттің
негізінде оқушыларда танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық
қалыптасады.
Танымдық ізденімпаздық үғымы және оны калыптастыру проблемасына
педагогтар, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бүл
проблеманың кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау
алады 1.
Ежелгі Греция мен Римде қүл иеленушілік қүрылыс кезінде басқа
мемлсксттермен салыстырғанда коғамдык даму деңгейі жоғары болды. Антик
дәуір мемлексттерінде өскслең үрпаққа тәрбие беру ісіие көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, кажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болатын.
Нотижесінде ежелгі грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон,
Аристотель. сондай-ақ ежелгі Рим философтары Плутарх, Тацит, Квинтилиан
еңбектерінде одан әрі дами түсті 2.
Бұл теорияда акыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінді, әсіресе, шәкірттің
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән берідді. Сократтың өзі-ақ оқыту
барысында шәкіртгердің танымдық белсенділігі мен ізденімпаздығын арнайы
басқарудың маңыздылығын атап көрсеткенді. Ол шәкірттердің танымдық
ізденімпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдісін — эвристикалық әнгімелесуді
алғаш болып колданды. Сократ білімді жай ғана бере салмай, шәкірттеріне
сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой
тұжырымын жасай білуге үйретті. Эвристикалык сұрақтарды алдын-ала дайындай
отырып, танымдық ізденімпаздықты оқыту құралы ретінде қарастырды.
Кейінірек, осы идеяның дамуына ежелгі Рим философтары үлес косты.
Олар білімді игеруде шәкірттердің бслсснді танымдық ізденімиаздығы
айтарлықтай роль атқарады деген пікір айтты.
Демек, антик дәуірдің өзінде-ақ педагогтар оқушылардың өзіндік ой
тұжырымын жасау, оны дамыту үшін репродуктивті жәнс эвристикалық әдістерді
дүрыс қолдану мәселесіне көңіл бөлген.
Орта ғасырлық тәрбиелеу үрдісінде діннің ерекше роль аткарғанын
байқауға болады. Діннің уағыздауы бойынша адамды алдағы келетін "о
дүниелік" өмірге дайындау мәселесіне мән берілді. Шіркеу қызметкерлері
антик дәуірдегі әдеби және ғылыми мұраларды жоққа шығарып, оны
таратушыларды қатты аяусыз жазалап отырды. VI ғасырдың соңында Папа
Григорий І-ші шәкірттерін латын грамматикасына үйреткен епископты аяусыз
жазалауға үкім шығарған 2.
Жалпы, орта ғасырдағы оқыту жүйесі догмалық жағдайда болды, мағынасын
түсінбей жаттап алу жиі кездесті. Окылатын материал шындықтан алыс, бұлдыр
түрде берілді. Сондай-ақ білімді жеткізу сұрақ-жауап түрінде жүзеге асты.
Оқытудың мүндай жағдайында танымдық ізденімпаздық туралы сөз қозғауға
болмайтыны белгілі.
Оқытудың мүндай догмалық жүйесі шәкірттің жалпы дамуын тежеп қана
қоймай, олардың танымдық әрекетіне балта шапты. Бүл бірнеше ғасыр кезеңіне
созылды.
Қайта өрлеу дәуірінде капиталистік өндірі.стің дамуына байланысты
оқытудың догмалық жүйесін сынап, шәкірттің ой-өрісін дамытуға үндеген
еңбектер пайда бола бастады. Қоғамға "о дүниеге" дайындалып жатқан пассивті
адам емес, керісінше белсенді, ой-өрісі кең, қоғамның алдыңғы қатарлы
мүшелері қажет болды.
Оқытуды күшейту қүралы ретіндегі танымдық ізденімпаздық туралы қүнды
пікірлер Ф.Бэкон, Ф.Рабле, М.Монтень, Д.Локк, Я.А.Коменский, Ж.Ж. Руссо,
К.Гельвеций, Д. Дидро, А. Лавуазье, И.Г.Песталоцци, И. Кант және т.б.
еңбектерінде айтылды 2, 3,4,5,7.8.
Қайта өрлеу дәуірінің ұлы ойшылы, XVI ғасырда өмір сүрген француз
ғалымы Мишель Монтень оқытудағы танымдық әрекеттің маңыздылығын ерекше атап
көрсетті: "Тәрбиеші баланы бастан-ақ оның бойындағы қабілеттерді еркін
көрсетс білуін, түрлі заттардың домі мен олардың ерекшеліктерін ажыратуда
өз бетіншс еркін әрекет жасауын, кейде оған жол көрсетіп, кейде керісінше
өзіне іздетіп отыруын калаймын" 4. Монтенъ таным әрекетінде оқытушының
басшылық ролінің маңыздылығын түсінді. Ол: "Оқушы мұғалімнен алған білімін
түгел сүзгіден өткізіп, өз бетінше талдау жасату қажет. Соның нәтижесінде
оның білуге құштарлығы дами түсетіні сөзсіз",-деп жазған болатын 4.
Демек, Монтень пікірлерінде оқушының танымдық
ізденімпаздығын дамыту идеялары айтылған.
Монтеньнен кейін ізденімпаздық ұғымы мен ондағы мұғалімнің ролі туралы
идеяның маныздылығын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци және т.б.
мұраларында жалғасын тапты 3, 8.
Танымдық ізденімпаздықты дамытудағы оқыту әдістемесінің негізін
Я.А.Коменский қалады. Ол: "Таным бастамасы — сезімнен, бала сезіне білмесе,
оның ой-өрісінде ешқандай өзгеріс болмайды. Оқытуды зат туралы созбен емес,
сол затты бақылау арқылы шәкірттің ойын дамыту керек",-деп жазды 5.
"Мен өз шәкіртімнің әрқашанда өз бетінше бақылауын, практикада
өздігінен тұжырым жасауын дамытуды - білім берудегі негізгі жетістікке жету
құралы ретінде қарастырамын", - деген болатын 5.
Коменский оқытудың мақсаты ғылыми білімді меңгеру және өмірге пайда
келтіру деп білді. Ол "Ұлы дидактика" еңбегінде: "Заттың не құбылыстың түп
тамырына жету, анықтау қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана
білу" қажеттілігін ерекше атап өтті.
Я.А.Коменскийдің шәкірттің ізденімпаздығы туралы пікірін Д.Локк одан
әрі дамытып, оқу әрекетіндегі мотив бен ұмтылыс туралы сөз ете отырып,
баланы дамытудағы іздсыімпаздықтың қажеттігін атап корсетті 7.
Ж.Ж. Руссо тәрбие мақсатын сөз ете отырып, баланың шығармашылық
түлғасын көрсету керектігін айтты. Ол алғаш рет оқытудағы белсенділік пен
өзбеттілік, ізденімпаздық ұстанымын керсетіп бердІ 7.
Ж.Ж. Руссо идеясын И.Г. Песталоцци әрі қарай дамытты. Ол баланың
танымдық ізденімпаздығын дамытудағы мүғалімнің ролін ерскше атап көрсетті.
ХУШ-ХІХ ғасырларда танымдық ізденімпаздық теориясының дамуына И.Г.
Пссталоццидің еңбектерінің маңызы зор болды.
И.Г. Песталоцци оқыту әдісінің жалпы психологиялық қайнар көзін
іздеді, сол арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептеді.
"Адамның әрбір сөзі, әрбір іс-әрекеті, - деп жазды Песталоцци, - бұл оның
бақылаулары нәтижесінде калыптасқан ой-өрісінің жемісі" 8. Осы пікірге
сүйене отырып, ол баланың танымдық ізденімпаздығын дамытута әсер ететін
оқытудың эвристикалық бақылау әдістемесін жасайды.
Еуропаның белгілі педагогтары құнды пікірлер айтқанымен, оны тек қана
алдыңғы қатарлы мектептерде ғана қолданды. Мысалы, ұлы педагог
Песталоццидің отаны Швейцарияның өзінде оның идеяларына дұрыс баға
берілмеді.
Герцен оқу пәндерінің әдіснамасынын бірлікте болу идеясын ұсынды.
Герценнің айтуынша, егер ғылымдарды белгілі бір жүйемен және тәртіппен
оқытатын болса, қиын немесе көңіл тартпайтын ғылымдар болмайды. Бірақ
күрделі ауыр еңбексіз ғылым меңгерілмейді дейді. Оқуда баланың танымдық
белсенділігі тым қажет, олар сабақта өз бетінше оқуға, өздері сұрай білуге,
өз бетінше мәселені талқылай білуге тиіс.
Герценнің дәлелдеуінше, бұрынғы өткен ұрпақтың бүкіл тәжірибесі
кітаптарда жинақталған және ол негізінен кітап арқылы таратылады. Герцен
жастардың көркем және ғылыми кітаптарды өздігінше оқуына зор мән берді.
"Жан — жақты білімділіктің өте зор құралы - өздігінше оқу", - деді ол 2.
Н.Г. Чернышевский еңбектерінде де танымдық ізденімпаздықтың оқытудағы
мәні айтылады. "Егер біздің балаларымыз шын мәніиде білімді боламын десе,
білімді өз бетімен игере алуы, ізденуі керек", - деп жазды ол 13.
Сонымен, орыс демократтарының еңбектерінде танымдық ізденімпаздық
ұғымды теориялық екі бағыт бойынша қарастырылады:
а) тәрбие мақсаты ретінде (тұлғаның жан — жақты және үйлесімді дамуы
оның танымдық ізденімпаздығына байланысты);
ә) оқу үрдісін жеделдету кұралы ретінде.
Мұндай байланыс, әрине, баланың ой-өрісін дамытуға мүмкіндік беретін
оқыту әдістемесін қажет етті. Мұндай әдістемені жасауда К.Д. Ушинский көп
үлес қосты. Ол баланың ой қабілеті заңдылықтарына негіздей отырып, оқыту
үрдісі оқушының білім алудағы өзіндік еңбегіне сүйенуі керек, өйткені
"өзіндік ойлауы" өз бетінше игерген білім арқылы дамиды деп есептеді 14.
Сондай-ақ, ол оқыту үрдісінде оқушылардың танымдык ізденімпаздығын
дамыту мәселесіне ерекше мән берді. Материалдың көлемін, сипатын және оқыту
әдістерін анықтауда оқушылардың ерекшеліктерін, олардан ой-өрісі мен
қабілетерін катаң еске алуды, материалдың бірігіп және тізбектеп берілуін
әрдайым сақтап отыруды, мазмұндауда да, анықтамаларда да, қорытындылар мен
тұжырымдардың анық та дәл айтылуын талап етті. Сондай-ақ шәкірттердің ойлай
білуін дамытудың және өздігінше білім алатын дағдыларын етудің маңызды
құралы ретінде оқушылардың өздігінен істейтін жұмысына зор маңыз берді.
Ушинский еңбектерінде ақыл-ой әрекеті окушылардың оқуға икемділігі,
оқуға деген үмтылысы мен қажетсінуі түрінде көрініс берді. Ол ақыл-ойды
қандай бағытта, қандай формада дамыту керектігі туралы қарастыра отырътп,
өз еңбектерінде оқушының үрдісіндс ақыл-ойын дамыту мен тәрбиелеудегі
жағдайларға ерекше мән берді. Ақыл-ойды дамыту мен тәрбиелеудегі
ең негізгі дидактикалық шарт - мүғалім мен окушының оқу үрдісіндегі
еңбегін дүрыс бөлу деп түсіндірді 14.
К.Д. Ушинский пікірін П.Ф. Каптерев одан әрі дамытты, педагогикалық
үрдіс оқушы мен мұғалімнің бірлескен әрекеті: бір жағынан, бұл - мүғалімнің
бағыттаушы, ал екінші жағынан - оқушының өзіндік ішкі әрекеті. Ол оқушының
белсенді білім игеруі мен қызығушылығына, талпынысына ерекше мән берді.
Каптерев оқушының білімді игерудегі ішкі процестерін зерттеуді бірінші
орынға қойды. Ең маңыздысы, бұл үрдістерге жағымды жағдайлар жасау дейді
15.
Қазақ мектептерінде дидактикалық міндеттерді шешуде Ы.Алтынсарин үлкен
үлес қосты. Алтынсариннің мұғалім міндеттері туралы, қалай оқыту керек,
қалай оқу керек деген талаптары біздің зерттеулерімізде маңызы болды.
Ы. Алтынсарин бойынша оқытудың жеке әдіс - тәсілдеріне:
а) оқыту әдісі - бұл баланың білімге құштарлығын оятатын, кейіннен өз
бетінше білім көтеруіне бастайтын жол;
ә) сабақта баланың ой-әрекетін жаттықтыру. "Маңыздысы, оқушының өз
бетінше ойлана білуі..." 10.
Алтынсарин оқыту міндеттері ретінде оқушының ақыл-ой әрекетін дамытуды
көздеді.
Танымдық ізденімпаздықтың дамуы туралы идеялар оқулықтарда, сондай-ақ
алдыңғы қатарлы педагогтар практикасында көрініс бергенімен, патшалы
Ресейдің орта және бастауыш оқу орындарында түсіндіру — иллюстративті оқыту
догмалық сипат алды. Бұл туралы С.Т. Шацкий, Н.А.Константинов, В.И.
Медынский, М.Ф. Шабаева, М.Н. Скаткин және т.б. арнайы зеттеулеріндс айқын
көрінді 16, 17, 18, 19.
Ұлы Қазан төңкерісі оқу — тәрбиелеу жүйесінің қайта құрылуына әкеп
соқты. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында-ақ жаңа адамды тәрбиелеуде
жаңаша оқыту әдістемесінің қажеттілігі арта түсті, сондықтан оқу үрдісінде
бұл кезеңде танымдык ізденімпаздықты дамыту мақсатына негізделген оқыту
әдістемелері пайда болды. Көптеген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері
еңбектерінде оқыту үрдісіндегі оқушының танымдык ізденімпаздығын дамыту
мәселелері көтерілді В.И. Ленин, А.В.Луначарский, ТШ. Блонский, М.И.
Калинин, Н.К. Крупская, А.П. Пинкевич және т.б. 2,7.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында оқу үрдісіндегі бұл екпін оқыту
теориясы мен жеке әдістемелердің дамуына үлкен әсер етті. Мысалы, оқушының
танымдық ізденімпаздығына әсер ететін түрлі жаттығулары бар орыс тілі
оқулықтары пайда болды 20. Алайда, бұқаралық мектеп 50-ші жылдарға дейін
догматизмнің үлесі басым болган көрнекі құралдармен түсіндіріп оқылатын. 50-
ші жылдардан бастап, ғылыми - техникалық революция табыстары мен мектептің
өмірімен байланысының нығаюы сияқты факторлардың, т.б. ықпалымен
дидактиктер мен әдіскерлердің танымдық ізденімпаздықты дамыту
теориясына деген ықыласы қайтадан күшейе түсті.
Б.П. Есипов оқушының өзіндік жұмысы мүғалімнің педагогикалық
міндеттерді шешуіне көмектеседі деді:
а) оқушылардың білімді игеруі мен түсінігін кеңейтуде;
ә) оқу бағдарламасында көрсетілген дағды мен іскерлігінің дамуына
(соның ішінде түрлі білім көздері аркылы өз бетімен білімді игеріп, оны
терең үғыну);
б) алған білімін өмірде, қоғамға пайдалы еңбекте, өндірісте қолдана
білуде;
в) олардың танымдық ізденімпаздығын дамытуда (бақылау, ло-гикалық
ойлау, шығармашылық белсснділік және т.б.);
г) ақыл-ой мәдениеті мен дене еңбегі модениетін дамытуда оқушының
өзіндік жұмысы аркылы белгіленген мақсатқа жету;
ғ) алдағы уақытта да оқушының өз бетімен нәтижелі жұмыс істеуге
үйретуде 21.
Өзіндік жұмыстың танымдық ізденімпаздық дамуындағы ролі туралы В.А.
Добромыслов, В.В. Голубков, Е.Я. Голант, Г.В. Воробьев, А.В. Полякова, А.Ф.
Соловьева, А.Ф. Ломизов, Г.И. Блинова және т.б. еңбектерінде айтылды 2, 7,
28.
Танымдық ізденімпаздық ұғымының мазмұнына авторлар түрліше мағына
береді. Біреулері танымдық ізденімпаздықты "шәкірттің ақыл — парасат
қабілеті және оның өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін бейімділігі
ретінде қарастырса, екіншілері танымдық ізденімпаздықтың мәні мектеп
оқушысының білімді игеруде өз күшімен талпынуына дейін екендігінде, яғни
қабілеті мен үмтылысында деп біледі. Ал үшінші бірулері танымдык
ізденімпаздық үғымын білім мен іс - әрекет тәсілдерін өз күшімен игеруге
ұмтылысынан көрініс табатын жеке тұлғаның қасиеті ретінде айкындайды.
Осы тақырыпта құнды пікірлер айтқан Т.И. Шамова, Е.Б.Ястребова, М.И.
Махмутов, Н.А. Половникова, И.Я. Лернер. Г.Н.Кулагина және т.б. 22, 23,
24,25,26,27.
Зерттеулердің түрлі авторлары оқудағы танымдық ізденімпаздық пен
белсенділікті қалыптастыру мәселелерін практикада шешудің түрлі жолдарын
бөліп көрсетті:
Студенттердің танымдық ізденімпаздығының компоненттерін терең
зерттеген А.Д. Альферов, Ю.К. Бабанский, Л.И. Божович А.Н.Леонтьев,
А.К.Маркова, С.Л. Рубинштейн, П.М. Якобсон және т.б. 43,44,45,46,47,48,.
Еліміздегі оқыту әдістемесі, танымдық іздену мәселелерін - зерттеген
ғалымдарымыз бар. Олар: Н. Көшекбасв, К.Б. Бержанов С.Қалиев, Т.С. Сабыров,
Н.Д. Хмель, А.Е. Әбілқасымова т.б. 1, 10, 50,51,52,53.
Танымдық ізденімпаздықтың жалпы заңдылықтары
Ю.К.Бабанский, Ш.И. Ганелин, Е.Я. Голант, Н.К. Гончарова, М.А. Данилов,
Б.П. Есипов, Л.В. Занков, Т.И. Ильина, В.В.Караевский, Р.Г. Лемберг, И.Я.
Лернер, И.Т. Огородников, П.И.Пидкасистый, Н.А. Половникова, В.Г.
Разумовский, М.Н.Скаткин, Т.И. Шамова, Г.И. Шукина, А.В. Усова және т.б.
ецбектерінде зерттелінді 2, 7, 21, 22, 25, 26, 28, 29, 38, 44,58.
Жоғары :мектеп дидактикасындағы бұл мәселе С.И.Архангельский, Е.Л.
Белкина, Ю.К. Васильева, В.И.Загвязинский, А.Г. Молибог, И.Б. Моргуіюв,
А.А. Хозяинов, Ю.Ю. Щербан және т.б. еңбектерінде көрініс берді 7, 68,
69.
Мектеп дидактикасында студенттердің өзіндік жұмыстары олардың танымдық
белсенділіктері мен ізденімпаздығын қамтамасыз етудің негізгі жолы ретінде
қарастырылады.
Өзіндік жұмыстар тұлғаның ақыл — ой еңбегінің жоғары сатыда болуын
қамтамасыз етіп, біліктілігі мен дағдысын қалыптастыру нәтижесінде оқу
үрдісінде жоғары нәтижелерге жетуге көмектеседі.
Өзіндік еңбек тұлға бойында ұйымдасушылық, тәртіптілік, еріктілік,
мақсаткерлік, құбылысты талдау білігі, ізденімпаздық, белсенділік сияқты
қасеттерді дамытады.
Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру мәселелерін шешуде
В.И. Загвязинскийдің, Д.В. Вилькеевтің, Н.Д.Никондровтың және басқалардың
еңбектерін атауға болады 40,41,42. Жеке тұлғаның ерекше касиеттері сияқты
танымдык ізденімпаздықтың дамуына әлеуметтік — педагогикалық факторлардың
ықпалын, танымдық ізденімпаздықтың қалыптасу деңгейлерін студенттердің
танымдық ізденімпаздығын нысаналы дамытуға жәрдемдесетін оқыту нысандары,
әдістері мен тәсілдері жүйесін бөліп көрсетуді Вяткин, Железовский, 1993
зерделеген арнаулы зерттеулерді де атап өткіміз келеді. Бір авторлар
ізденімпаздықты оқып - үйренуші бөгде адамның көмегінсіз жүзеге асыратын
кез — келген әрекетпен салыстыратынын Аристова, 1968; Низамов, 1975; т.б.,
екінші біреулері тек шығармашылық әрекетпен ғана салыстыратынын да
Данилов, 1961; Дайри, 1984; Лернер, 1981 айта кетеміз 26, 54, 55,
56,57,58,59.
Жоғарыдағы шолудан байқағанымыз танымдық ізденімпаздық мазмүнын бір
аяда (әрекет, дайындық, бейімділік, т.б.) ғана ашуға болмайтын күрделі үғым
болып табылады. Тегінде, жеке түлғаның бүл біріккен қасиеті талдау жасау
кезінде жүйелі түсіндіруді талап ететін көп кырлы қасиет болса керек.
Сонымен, оқу үрдісіндегі оқытушы мен шәкірт арасындағы бірлескен
әрекетте танымдық ізденімпаздық идеясының пайда болуы — мектептердің даму
бағыттарының түрліше болуымен тікелей байланыста болғандығын ескере отырып,
мынадай бағыттарына сипаттама беруге болады: бірінші бағыты — схоластикалық
мектептерге тән, мұнда оқулықты жаттап алу, үстірт оқу сияқты әрекеттермен
ғана шектеледі; екінші бағыты - буржуазиялық мектептерге тән, оқушы мен
мұғалімнің бірлескен әрекеттері мынадай болады: мектептегі барлық жүмыс
мұғалімнің мойнына артылып, оқушы ешқандай күш жұмсамай-ақ дамуы қажет
болатын. Мүғалім оқу үрдісінде оқушыны қызықтыра отырып, тақырыпты
түсіндіріп, өзі талдап, қорытынды шығара отырып, оны оқушыға дайын күйінде
беріп отырды. Ал оқушының міндеті - дайын нәрсені игеру болатын.
Бұл екі бағыт та оқушы мен мұғалім арасындағы бірлескен әрекеттің бір
жақты екенін көрсетеді. Ал үшінші бағыт-мектептің даму тарихында белсенді,
танымдық ізденімпаздық әрекетін дамыта отырып, білімділігі, біліктілігі мен
дағдысын жетілдіру негізінде құрылды, ал оқушының осы әрекетке басшылық
жасай отырып, қажетті көмек берудегі ролі ескерілді 60.
Көптеген ғасырлар бойындағы мектептердің даму тарихында алдыңғы
қатарлы педагогикалық ой-пікірлер өкілдерінің танымдық әрекет туралы
идеяларын зсрттеу жәнс талдау негізіндс жалпы үш бағьпты анықтауға болады.
Бірінші бағыт ежелгі дәуірден бастау алады. Оның өкілдеріне ежелгі
грек оқымыстылары Архист, Артиксен, Сократ, Платон, Аристотель баланың
белсенді және өз бетімен білім алуының маныздылығын терең, жан-жақты
негіздеген. Олардың пікірінше, адамның ойлау қабілеті оның өзіндік әрекеті
нәтижесінде жүзеге асады. Мұндай іс-әрекет балада қуаныш, қанағаттану
сезімін оятып, жаңа білім игеруде белсенділігін арттырады деген пікірде
болды 2, 7, 10.
Бұл пікір көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысаны болып
келеді. Ол Франсуа Рабле, Мишель Монтень, Томас Мор, Томазо Компанелла
еңбектерінде жалғасын тапты 7. Ортағасырлық мектептердегі схоластика,
догматизм және жаттандылық баладан өзбеттілікті кажет етіп, ойлы және
сыншыл адам тәрбиелеуді талап етті. Ол үшін жаңа білімді игеруде өз бетінше
жұмыс істеп, өзі таным жолын таңдап алуы қажет болатын.
Осы ойлар Я.А.Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, А.Дистервег,
Н.И.Новиков, П.Г. Редкина, К,Д. Ушинский т.б. педагогикалық еңбектерінде
дами түсті 3, 5, 8, 10, 11, 14
Бірінші әлеуметтік-педагогикалық бағыт бойынша жазылған еңбектерді
талдау негізінде былай жүйелсуге болады:
а) танымдық ізденімпаздықты дамыту мәселесі бойынша олардың
көзқарастарын біріктіретін идея: ойлау кабілеті ізденімпаздық
әрекет нәтижесінде ғана дамиды, ал оның жүзеге асуъі өзіндік таным
нәтижесіне байланысты болады.
ә) мынадай ұғымдар беріледі: өзбеттілік әрекет - бұл белсенді оқыту
ұстанымы Руссо; оқыту әдістері - бұл баланың өзбеттілігі мен өзіндік
әрекеті; тәрбиенің шешуші ролі - өз бетінше әрекет етуге және өзін дамытуға
ұмтылдыру Песталоцци; өзбеттілік әрекет - өздігінен білім алуға
жетелейтін таным еркіндігі Дистервег;
б) бірінші бағыт: зерттеушілері баланың өзіндік даму теориясы
шеңберінен шықпайЯьі.
Екінші бағыт Я.А.Коменский еңбектерінен бастау алады. Оның мазмұны
оқушының өз бетінше істейтін әрекетін ұйымдастыру мәселесін талдау болды.
Сондай-ақ оқыту, мүғалім мен оқушының әрекетін талдау мәселесі төңірегінде
пікірлер айтылды.
Бүл бағытты шартты түрде дидактикалық - әдістемелік бағыт деп атауға
болады. Ол бірнеше ғасырлар бойы жалғасын тауып, дами түсті.
Дидактикалық - әдістемелік бағыт бойынша жазылған енбектерді талдай
отырып, мынадай түжырым жасауға болады:
а) бұл бағыттың ерекшелігі: оқыту - мүғалімнің оқушының өзіндік
жұмысын ұйымдастыруға бағытталған әрекеті деп түсіндіруі;
ә) мынадай түсініктер берілген: өз бетінше әрекет ету — шынайы білім
мен дұрыс түсіну кілті Коменский; баланың өзіндік жұмысы оларды дамытудың
қажетті шарты Д. Локқ;
б) екінші бағыт зерттеушілері тұжырымдарында оқушы әрекеті терең
зерттелмеген, өзіндік жұмысының процестік жағы ашылмай қалған.
Үшінші бағыт оқушылардъщ өз бетінше әрекеті тек кана оқытудың
педагогикалық әдістері мен құралдары төңірегінде ғана емес, сондай-ақ
зерттеу нысаны ретінде танылуымен сипатталады. Бұл бағыт К.Д. Ушинскийдің
еңбектерінен бастау алады. Мұны шартты түрде психологиялық-дидактикалық
бағыт деп атауға болады.
К.Д. Ушинский: "өз бетінше жұмыс — оқытуда жетістікке жетудің бірден-
бір жолы" деп есептеді. Сондай-ақ, ол шәкірттің жас ерекшеліктерін
ескерудің қажеттігіне тоқталды.
Ушинскийдің пікірінше, оқытудың алғашқы сатысында мұғалімнің
басқарушылык әрекеті, сөйлеуі маңызды, сұрақтар қоюы және оны оқушыларға
жеткізуі, кітап оқуы және оны әңгімелеп беру, картина бойынша әңгімелеу
сияқты әрекеттері маңызды болып табылады. Бірақ мұғалімнің ролін ескере
отырып, ол оқушының белсенділігі мен ізденімпаздығын дамытуда
ұйымдастырылған өз беттілік бақылау және тәжірибе, көрнекіліктер дайындау
сияқты өзіндік жұмыстарының маңыздылығына тоқталады. Ол: "Өзінің ой-пікірін
жеткізе алмау кемшілік болып есептелінеді, ал өзіндік ой-піьсірінің болмауы
- өте үлксн кемшілікке жатады; езіндік ой-пікірлер тек қана өз бетінше
алған білім арқылы ғана жүзеге асады", - дейді 14.
Осылайша, К.Д.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет оқушылардың
өзіндік жұмыстарына философиялық және психологиялық-физиологиялық тұрғыда
талдау жасайды.
Бұл бағытқа П.Ф. Каптерев, Ы. Алтынсаринның педагогикалық ойларын
жатқызуға болады 10, 15.
Психологиялық-дидактикалық бағыттың ерекшелігі:
а) бұл бағыт өкілдері еңбектсрінің теориялық негізі —
оқушының ізденімпаздық әрекеті болып табылады.
ә) мынадай ұғымдар беріледі: өз бетінше әрекет ету - бұл "мүғалімнің
көмегінсіз" жаңаны табу, білуге ұмтылу К.Д.Ушинский; өз бетінше әрекет
ету - бұл оқушының жаңа білімді игеруге қажетті ішкі үрдісі П.Ф.
Каптерев; оқыту әдістері оқушының ізденімпаздық дәрежесі арқылы бағаланады
Ы. Алтынсарин;
б) психологиялық-педагогикалық бағыт өкілдері тұжырымдарында
оқушылардың ізденімпаздық әрекеті құрылымы мен үрдісі толық анықталмаған.
Сонымен, танымдық ізденімпаздық проблемаларының пайда болуы мен
дамуына талдау — мынадай қорытынды шығаруға әкелді:
- оқыту үрдісіндегі мұғалім мен оқушының бірлескен
әрекетіндегі танымдық ізденімпаздық идеясының пайда болуы —
мектептердің тарихи даму бағыттарының түрліше болуымен байланысты;
- әлеуметтік-педагогикалық, дидактикалық-әдістемелік және
психологиялық-дидактикалық бағыттардағы танымдық ізденімпаздық
идеясының дамуы, баланың өзіндік даму үрдісінен мүғалім әрскеті
арқылы оқушының танымдык ізденімпаздық әрекетіне дейін кеңітпіді;
- жоғарыда көрсетілген тұжырымдамаларда танымдық ізденімпаздық
мәселесі толық зерттелінбеді.
Бірінші бағытта — белгілі бір шеңбер көлемінен шықпаса, екінші бағытта
— оқушы әрекеті толық зерттелінбей қалды, үшінші бағытта - ізденімпаздық
әрекетінің құрылымдық жағы ашылмай қалды.
Дегенмен де, XX ғасырға дейінгі прогрессивті педагогикалық ой өкілдері
мұраларында қазіргі дидактикадағы "танымдық ізденімпаздық
термині қолданылмады.олардың еңбектері өз бетінше ойлауды дамытуға
бағытталады.
Танымдық ізденімпаздықты дамыту мәселесіне байланысты жазылған
еңбектерді талдай отырып, оның тарихи және әлеуметтік түп тамыры бар екені,
оған арналып еңбектер жазылған, заман ағымы, уақыт талабы бұл мәселені
жаңаша шешуді, оны дамытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін іздестіру
етеді.
Сондықтан да қазіргі жағдайда, еліміздегі түрлі бағыттағы
өзгерістерге сәйкес республиканың дүниежүзілік білім кеңістігіне енуі
отандық білім берудің стратегиялық жоспарын дамытуды қажет етіп отыр. Оны
жүзеге асыру білім беру мекемелерінде оқушылардың танымдық ізденімпаздығын
ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
1.2 Негізгі ұғымдар: танымдық ізденімпаздық, танымдық
белсенділік, студенттердің өзіндік жұмыстары
Мектеп оқушылары мен студенттердің танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру мәселесіне педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің
көптеген еңбектері арналған. Зерттеулердің авторлары танымдық
ізденімпаздықты жеке тұлғаның қасиеті, екіншілері қабілеті, ал үшіншілері
оны қажетсіну мен бейімділігі деп түсіндіреді, т.б. Мысалы, М.И.Махмутов
"танымдык ізденімпаздық" ұғымын жеке адамның өз бетімен оқуына септігін
тигізетін интеллектуалды қабілеті мен қасиеті деп түсіндіреді 61.
Н.А. Половникованың пікірі бойынша танымдық ізденімпаздық ұғымы
оқушының өз күшімен білімді игеруге ұмтылысы мен қабілеттілігі дейді 25.
И.Я. Лернер танымдық ізденімпаздық жеке тұлғаның бітімі, индивид өз
қабілеті арқылы өзінің танымдық белсенділігін ұйымдастыру және жаңа
танымдық мәселені шешуде қолдану деп түсіндіреді 26.
Т.И. Шамова танымдық ізденімпаздықты жеке адамның білім мен іс-әрекет
тәсілдерін біреудің көмегінсіз игеруге, қоршаған әмір шындығын одан әрі
өзгерту және жетілдіру мақсатымен танымдық міндеттерді шешуге ұмтылысымен
және белсенділігімсн сипатталатын касиеті ретінде қарастырады 22.
Қазіргі заманғы әдебиетте, ол негізінен, мұны оның тек көп қырларының
бірімен ғана салыстырып пайдалануда. Оқушылардың танымдық ізденімпаздық
ұғымын ізденімпаздықтың неғұрлым кең ұғымынан тыс қарастыруға болмайтыны
анық, соңғысы жеке тұлғаның белсенділігі атты оған жақын ұғымға қатыстылығы
тұрғысынан ғана ой елегінен өткізілуі мүмкін 1.
Жоғары мектеп дидактикасында авторлар танымдық ізденімпаздық ұғымын
студенттердің жеке тұлғасы қасиеті ретінде, әсерлі кәсіби дайындығымен
тығыз байланыстырады.
Е.Б. Ястребова танымдық ізденімпаздық ұғымын жеке тұлғаның қасиеті,
яғни адамның кәсіби дайындығы барысында өз күшімсн білім мен іс-әрекет
тәсілдерін игеру және оны оқу, зерттеу, практикалық әрекеттерде қолдану деп
түсіндіреді 23.
С.И. Марченко кәсіптік-педагогикалық кабілеті арқылы болашақ
мұғалімдердің танымдық ізденімпаздығы мазмұнын анықтауды ұсынады Болашақ
мұғалімнің танымдық ізденімпаздығы — жеке тұлға касиеті, ол психологиялық-
педагогикалық және арнайы пәндік білімдері мен іс-әрекет тәсілдерін игеруі;
оқытудың ғылымилығы мен оқу тиімділігі бірлігін жүйелеуі; сабақ барысында
оқыту мен оқудың дидактикалық өзара әрекетін ұйымдастыруы; мұғалім мен
оқушылардың бірігіп жасаған әрекетіне педагогикалық талдау жасауы",-деп
түсіндіреді.
Г.Н. Кулагинаның көзқарасы неғұрлым соны көзқарас болып табылады
"Мұғалімнің танымдық ізденімпаздығын тек қажетсінуді, іс-әрекетті жүзеге
асыруды және оны ретке келтіруді ғана біріктіретін тек кәсіптік
біліктілікті игеруге саю дұрыс емес себебі, бұл ұғымның мазмұнын тым
тарылтады", - дейді ол 27.
60-шы жылдарға дейінгі кезеңдс танымдық ізденімпаздық пен танымдық
белсенділік ұқсас ұғымдар ретінде қарастырылып келді.
Ғалым-педагогтар И.Я. Лернер, Р.А. Низамов, Н.А.Половникова, М.И.
Махмутов, Т.И. Шамова және т.б. зерттеулерінде танымдық белсенділік
әлеуметтік мәдениет тәжірибесін игеруде және жеке тұлға қасиеттерін
дамытуға бағытталған танымдық нысан мен оқытудың дидактикалық өзара әрексті
ретінде қарастырылады. Бұл педагогтардың анықтамаларында жеке тұлғаның
оқудағы іс-әрекет жағдайына және бұл жағдайды анықтайтын педагогикалық
шарттарға көңіл бөлінеді 25.26,57,61,63.
Бір авторлар танымдық белсснділікті іс-әрекет ретінде карастырса,
екіншілері жекс тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Т.И. Шамова: танымдық белсенділікті шәкірттің ақыл-ой және дене
қуатын жәй ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, кайта оны жеке тұлға әрекетінің
сапасы ретінде қарастырамыз, бүл сапа шәкірттің әрекет мазмүны мен
үрдісінде, көзқарастарында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы
қысқа мерзімде тиімді игеруге ұмтылуына, мінез-қүлық, ерік-жігерін оқу-
танымдық мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады",-деп атап көрсетті 62.
А.П. Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына субъектінің жаңаруы, езгеруі әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырады 56.
Кейбір зерттеулерде студенттің танымдық белсенділігі — бұл
интеллектуалды және кәсіптік дайындыққа бағытталған үздіксіз оқу үрдісі,
оқу тиімділігі мен оқытудың ғылымилығы деңгейін оптималдандыру деп
түсіндіреді.
А.П.Аристова, Б.П.Есипов, И.Я.Лернер, О.Я.Савченко, Т.И.Шамова
белсенділік ұғымын неғұрлым кең ұғым деп есептейді. Белсенділік
ізденімпаздықтыц дәрежесін анықтайды. И.Я. Лернер белсенділікті
ізденімпаздықтың шартына жатқызын, белсенді болмай, ізденімпаз бола
алмайсың дегсн пікір айтады 26.
Оқудағы белсенділік оқып-үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге,
міндетке түрақты ынтаның пайда болуымен, назар мен ой-сана операциясының
бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмактау т.б.), оқып
жатқан материалды түсінуімен бейімделеді. Танымдық белсенділіктің 3
дәрежесі бар:
1-ші дәреже жаңғыртушы белсенділік шәкірттің материалды
жадылап, қайта жаңғыртуға, оыы үлгі бойынша қолдануға меңгеруге
үмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің 1-ші дәрежесіне тән көрсеткіш -
оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-ші дәреже - түсіндіруші белсенділік - оқушының оқығанын салмақтуға,
оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда
пайдалану жолдарын меңгеруте ұмтылысымен сипатталады. 2-ші дәрежеге тән
көрсеткіш - оқушының бастаған істі аяқтағанға дейін жеткізуге ұмтылуынан,
қиындыққа тап болғанда оның жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен
дербестігі.
3-ші дәреже - белсенділіктің шығармашылық дәрежесі-оқушының тапсырманы
(мәселені) шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымеп сипатталады.
Бүл дәреженің ерекшелігі - мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтані"
негіздігі мен әр алуандығы.
Сөйтіп, оқудағы белсенділік - оқушының іс-қимыл жағдайы ғана емес, осы
іс-қимылдың сапасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен,
өзінің рухани-ерік, күш-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға жетуге жұмылдыруға
деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді 63.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық мәселе ретінде В.И.Лозоваяның
докторлық диссертациясында зерттеледі Лозовая, 1990. Автор жеке тұлғаның
мәні мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасып ашуда түрлі көзқарастың орын
алып отырғанын атап өтеді:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы
категория болып қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша
белсенділік ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік және әрекет ұғымдары теңестіріледі.
3. Белсенділік әрексттің сапалық сипаттамасы деген анықтама беріледі.
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті.
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты қарастыра келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл әрекет етуге
дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған
мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау 64. Т.И.Шамова мен
В.И.Лозоваяның белсенділіктің мәніне көзқарастарында ортақ пікірлердің көп
екенін анықтау киын емес.
Соңғы уақыт жеке адамның белсенділігі мен ізденімпаздығы мәселелері
жөнінде бірқатар ірі зерттеулер орындалған. Зерттеулерде белсенділік пен
ізденімпаздық үғымдарының ара жігін ажыратушылық байкалады. Авторлар
белсенділік пен ізденімпаздық дағдының сандық кәне сапалық өсуін танымдық
ізденімпаздық деп карастырады:
Танымдық ізденімпаздық компоненттері арасындағы байланыс
1-сурет
Көріп отырғанымыздай, И.Я. Лернер бойынша, танымдық ізденімпаздықтың
айқын көрініс беруі шығармашылық әрекет үрдісіне байланысты. Ол алған білім
мен дағды шығармашылық әрекет төжірибесінің, сондай-ақ танымдық мотивтердің
өзара байланысына негізделеді. Осы тәсілдердің өзара байланысы нәтижесінде
оқушылар білім, дағды және жаңа шығармашылық тәжірибені игереді.
Т.И. Шамова танымдық ізденімпаздықты мотивтік, мазмұнды-операциялық
және еріктік компоненттеріне бөледі. Олар бір-бірімен байланысты және тұтас
біріккен, оны күнделікті оқуда жіктеуге болмайды, тек қана тереңдетіп оқыту
кезінде ғана ажыратуға болады деп түсіндіреді 62.
Танымдық ізденімпаздық компоненттерініц құрамы 2-суретте көретілген.
Танымдық ізденімпаздық компоненттерін жеке-жеке қарастырайық.
Мотивтік компонент. Мотив — адамның объективті мұқтаждығы мен ынтасын
бейнелейтін әрекетіне ішкі талаптануы.
Оқыту практикасында оқудың әр түрлі мотивтері болады. Олардың бірі —
тікелей талаптандыру мотиві - бұл шәкірттің ұстазын ұнатуы, оған
сүйіспеншлігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді, түрлі
көрнекі және техникалық құралдарды, үйрету машиналарын шеберлікпен
қолдануды, лингафон, компьютер кабинеттерінде қызықты сабақтар өткізеді.
Осылардың бәрі оларды терең білім алуға қызықтырады, талаптандырады.
Перспективті талаптандыру мотиві - шәкірттің өзі көздеген мақсатына,
оның іс-әрекетін болашаққа бағыштауына байланысты. Бұған жататын мотивтер:
а) мамандықты тандап алуға байланысты шәкірттің пәнге
қызығушылығы;
ә) келешек мамандыққа байланысы жоқ белгілі іс-әрекеттеріне
қызығушылық (ән, сурет, эдебиет, спорт т.б.). Бұл жерде мұғалім оқушыны
белгілі бір мақсатқа ынталандыру кажет 66.
Түрлі психологиялық-псдагогикалық зерттеу деректеріне сүйеніп.
мотивтерді 2 топқа ажыратуга болады:
1) Танымдық мотив:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотиві;
ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотиві;
2) Әлеуметтік могив:
а) кең мағынадағы әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық,
жауапкершілік және борышын сезу);
ә) тар маіынадағы әлеуметтік мотивтер (отбасы, үжым және
жолдастарының, құрбы-құрдастарының арасындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік мотив оқу - тәрбие жұмысында озара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Психология мен педагогикада оқыту мотиві мәселесі терең зерттелген
Л.И. Божович, А.Н.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Г.И.Щукина, П.М. Якобсон жоне
т.б.) 45,46,48,49,67.
А.Н.Маркова танымдық мотивті 3 топқа бөлген: 1)жаңа білімдерді игеруге
бағыттаумен сипатталатын ауқымды оқу мотиві; 2)білімдерге қол кеткізу
тәсілдсрірг игеруге бағытталған оқу-танымдық мотивіне қол жеткізу
тәсілдерін ұдайы жетілдіруге бағытталуымен ерекшеленетін өз бетінше білім
алу мотиві 47.
В.А.Сластениннің еңбектерінде мотив студенттердің оқу -танымдық іс -
әрекетінде мынадай маңызы бар деп атап керсетеді:
1) жеке тұлғаның қалыптасуының негізі, ол студенттің әрі қарай
дамуының факторы ретінде көрінеді;
2) ойлау жүйесін реттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz