Акционерлік қоғамның түсінігі, заңды тұлғалар жүйесіндегі орны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ТҮСІНІГІ, ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Акционерлік қоғам түсінігі, даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Акционерлік қоғамды құру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Қоғамның акциялары және басқа да бағалы қағаздары ... ... ... ... ... ... 20
2 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУ, ҚАЙТА ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАРАТУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 Акционерлiк қоғамды басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Қоғамның қаржылық есептiлiгi мен аудитi, қоғамның құжаттары ... .43
2.3 Қоғамды қайта ұйымдастыру және тарату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.4 Акционерлік қоғам мүлкінің құқықтық режимі.Жарғылық капитал...50
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.1 Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың қызмет ету тиімділігінің көтеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.2 Қазақстандық тәжірибеде акционерлік қоғамдардың қызмет етуінің шетелдік тәжірибесін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ТҮСІНІГІ, ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Акционерлік қоғам түсінігі, даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Акционерлік қоғамды құру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Қоғамның акциялары және басқа да бағалы қағаздары ... ... ... ... ... ... 20
2 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУ, ҚАЙТА ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАРАТУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 Акционерлiк қоғамды басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Қоғамның қаржылық есептiлiгi мен аудитi, қоғамның құжаттары ... .43
2.3 Қоғамды қайта ұйымдастыру және тарату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.4 Акционерлік қоғам мүлкінің құқықтық режимі.Жарғылық капитал...50
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.1 Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың қызмет ету тиімділігінің көтеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.2 Қазақстандық тәжірибеде акционерлік қоғамдардың қызмет етуінің шетелдік тәжірибесін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қазақстанның тәуелсiздiк алып егемендi мемлекет болуы, экономикада Кеңес өкiметi жылдарындағы төтенше орталықтандырылған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуi тарихта теңдесi жоқ бетбұрыс болды. Қоғам мүшелерiнiң өзiнiң жеке меншiгi мен өз дәулетiн арттырудағы мұдделiлiгiн, ынта- ықыласын күшейтуде нарқытық экономиканың орны айрықша, рөлi зор.
Сондықтан да, қазiргi күндерi бұрын қоғамдық мемлекеттiк меншiк болып келген құрал-жабдықты, орта дәулеттi жекешелендiру, жеке шаруашылық пен кәсiпкерлiктi дамытуға бағытталған кең ауқымды шаралар жүзеге асырылуда, мемлекеттiк меншiкпен қатар жеке меншiк те жедел дами бастауда. Кәсiпкерлiктiң өркендеуiмен жеке меншiктiң жаңа ұйымдық нысандары пайда бола бастауда және уақыт өткен сайын кемелденуде.
Республикамызда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы ең кең дамыған ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлға- Акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік қоғамның рөлі мен мағынасы 1998 жылдың 10 шілдеде арнайы «Акционерлік қоғам туралы» заңның қабылдануымен де ерекшеленді. Алайда, бұл заң Азаматтық кодекстің көптеген ережелері мен дәстүрлеріне қайшы келіп, 2003 жылдың 13 мамырында Қазақстанның экономикалық және құқықтық жағдайы ескеріле отырып, өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстан Республикасының кез-келген азаматы ерікті не еріксіз түрде акционерлік қоғамдармен қатынастарға түседі. Азаматтардың көбісі акционерлік қоғамдарда қызмет етеді,өз қаражаттарын негізінен акционерлік қоғам болып табылатын банктерде сақтайды және де көбіміз акционерлердің өздері болып келеміз. Айтып кететін жайт,Қазақстандағы акционерлік құқық өзінің алғаш қадамдарын жасап жатыр және бұл қадамдары сенімді ,әрі дұрыс бағытта. Сондықтан, тамыр-түбірлі жаңарған ғылымға қатысты заңнама қызметін тоқтатпай, керісінше, оны дамытып, акционерлік қоғамды реттейтін заңнаманы түсініп, оқып, қолдана білуі –бұл заман талабы болуына көз жеткіземіз.
Акционерлеу кәсіпкерлік сияқты, және олардың қызметін реттеу толығымен дамымаған, сол себепті, олармен байланысты әлеуметтік-экономикалық және құқықтық мәселелер әруақытта жариялы түрде көрінбейді.
Бұған себеп - нағыз нарықтық жүйенің, нарықтық экономиканың түбегейлі дамымау салдарымен, өндіріс көлемінің түсуімен байланысты қақтығыстар мен кемшіліктердің туындауымен, жемқорлықтың кеңінен тарауымен, әртүрлі қаржылық және экономикалық қылмыстардың көбеюімен. Және де осының бәрі жеткілікті құқықтық ықпалдың болмауынан көрініс табады. Қоғамдағы бәсекелестіктің бәсең болуы, ұлттық өнімдердің көптеген түрлерінің шетелдік тауарларға қарсы шыға алмауы мен импорттық қысымынан да проблемалар туындайды.
Сондықтан да, қазiргi күндерi бұрын қоғамдық мемлекеттiк меншiк болып келген құрал-жабдықты, орта дәулеттi жекешелендiру, жеке шаруашылық пен кәсiпкерлiктi дамытуға бағытталған кең ауқымды шаралар жүзеге асырылуда, мемлекеттiк меншiкпен қатар жеке меншiк те жедел дами бастауда. Кәсiпкерлiктiң өркендеуiмен жеке меншiктiң жаңа ұйымдық нысандары пайда бола бастауда және уақыт өткен сайын кемелденуде.
Республикамызда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы ең кең дамыған ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлға- Акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік қоғамның рөлі мен мағынасы 1998 жылдың 10 шілдеде арнайы «Акционерлік қоғам туралы» заңның қабылдануымен де ерекшеленді. Алайда, бұл заң Азаматтық кодекстің көптеген ережелері мен дәстүрлеріне қайшы келіп, 2003 жылдың 13 мамырында Қазақстанның экономикалық және құқықтық жағдайы ескеріле отырып, өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстан Республикасының кез-келген азаматы ерікті не еріксіз түрде акционерлік қоғамдармен қатынастарға түседі. Азаматтардың көбісі акционерлік қоғамдарда қызмет етеді,өз қаражаттарын негізінен акционерлік қоғам болып табылатын банктерде сақтайды және де көбіміз акционерлердің өздері болып келеміз. Айтып кететін жайт,Қазақстандағы акционерлік құқық өзінің алғаш қадамдарын жасап жатыр және бұл қадамдары сенімді ,әрі дұрыс бағытта. Сондықтан, тамыр-түбірлі жаңарған ғылымға қатысты заңнама қызметін тоқтатпай, керісінше, оны дамытып, акционерлік қоғамды реттейтін заңнаманы түсініп, оқып, қолдана білуі –бұл заман талабы болуына көз жеткіземіз.
Акционерлеу кәсіпкерлік сияқты, және олардың қызметін реттеу толығымен дамымаған, сол себепті, олармен байланысты әлеуметтік-экономикалық және құқықтық мәселелер әруақытта жариялы түрде көрінбейді.
Бұған себеп - нағыз нарықтық жүйенің, нарықтық экономиканың түбегейлі дамымау салдарымен, өндіріс көлемінің түсуімен байланысты қақтығыстар мен кемшіліктердің туындауымен, жемқорлықтың кеңінен тарауымен, әртүрлі қаржылық және экономикалық қылмыстардың көбеюімен. Және де осының бәрі жеткілікті құқықтық ықпалдың болмауынан көрініс табады. Қоғамдағы бәсекелестіктің бәсең болуы, ұлттық өнімдердің көптеген түрлерінің шетелдік тауарларға қарсы шыға алмауы мен импорттық қысымынан да проблемалар туындайды.
1 Шаикова С.С. «Акционерлік қоғамның бағалы қағаздары.» Москва, 1996 ж.,23 б.
2 Қойшыбеков О.С.: ”Акционерлiк құқық”. “Заң” журналы ғ7 2003 ж., 15 б.
3 Төлеуғалиев: “Қазақстан Республикасының құқығы”. Алматы, 2001 ж., 12 б.
4 “Гражданское право” Том 1. Отв. Ред. М.Н. Сулейменов, Ю.Т. Басин Алматы, 2000 г., 78 б.
5 Жаралханов О.: Акционерлiк қоғамдардың шығу тарихы”. “Заң” журналы 1999 ж., 24 б.
6 Мишин Г.О.: “Акционерное общество”. М., 1994 г., 56 б.
7 Омаров К.А.: “Акционерлiк қоғамды құру”. “Заң” газетi. ғ52 2003 ж., 52 б.
8 Қазақстан Республикасының “Акционерлiк қоғамдар туралы” Заңы, 34 б.
9 Басин Ю.Г. Юридические лица по ГК РК. Понятие и общая характеристика. Алматы. 1996., 19 б.,27 б.
10 Қазақстан Республикасының Заңы “Бағалы қағаздар туралы”. 5 наурыз, 1997 жыл.
11 Ковалева А.М. «Финансы». Учебное пособие. Москва-2002, 156 б.
12 Горфинкель В.Я., Швандар В.А. «Экономика предприятия», 85 б.
13 З.О. Ашитов, Б.З. Ашитов: “Қазақстан Республикасының құқық негiздерi”. Алматы, 2003 ж., 346 б.
14 Михайлушкин А.И., Шимко П.Д. «Экономика», Издательство «Высшая школа», Москва-2001, 63 б.
15 Абдильдина Л. И., Абдильдин С. С. «Экономика предприятия» Алматы – 2004 ж., 97 б.
16 Юридический вестник в Казахстане Бюллетені / №17 — 2008., 15 б.
17 Н. Дулатбеков, С. Амандықова, А. Турлаев “Мемлекет және құқық негiздерi”. Алматы, 2000 ж., 400 б.
18 “Гражданское право”. Том1. Под. ред. А.П. Сергеева, Москва, 1999 г., 336 б.
19 Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. – Алматы: Казахстан, 1994 ж., 38 б.
20 Иванов А.Н. «Акционерное общество: управление капиталом и дивидендная политика», Москва-1996, 112-114 б.
21 Брагинский М.И.: “Договорное право”.М.,1997 г., 63 б.
22 Сулейменов М.К., Покровский ., Худяков., Жакенов, Право и предпринимательство в РК. Алматы, 1994., 43-45 б.
23 Сыродаева О.Н. «Акционерное право США и России», Москва,1996ж., 92 б.
24 Г.И.Төлеуғалиев: “Қазақстан Республикасының Азамат-тық қҰқығы”. 1-том. А., 2001 ж., 78 б.
25 ҚР-ның «Акционерлік қоғам туралы» Заңы. Алматы, «Жеті жарғы» - 2003.
26 Хубиев К. «Становление акционерной формы собственности», Экономист-1998ж., 39 б.
27 Жолдасбаева Г. У. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы «Экономика» 2002ж., 74 б.
28 Суворов Н.С. Об юридических лицах по римскому праву. -М.:“Статут”, 2000ж.,205 б.
29 Функ Я.И., Михальченко В.А., Хвалей В.В. Акционерное общество: история и теория.-Минск: “Амалфея”, 2001ж.,242 б.
30 Петровичева Ю.В. Правовое положение компании по английскому праву. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Москва, 2001ж.,9 б.
31 Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000ж., 83 б.
32 Кулагин М.И. Государственно-монополистический капитализм и юридическое лицо. Избранные труды.-М:“Статут”, 2003ж., 48-49 б.
2 Қойшыбеков О.С.: ”Акционерлiк құқық”. “Заң” журналы ғ7 2003 ж., 15 б.
3 Төлеуғалиев: “Қазақстан Республикасының құқығы”. Алматы, 2001 ж., 12 б.
4 “Гражданское право” Том 1. Отв. Ред. М.Н. Сулейменов, Ю.Т. Басин Алматы, 2000 г., 78 б.
5 Жаралханов О.: Акционерлiк қоғамдардың шығу тарихы”. “Заң” журналы 1999 ж., 24 б.
6 Мишин Г.О.: “Акционерное общество”. М., 1994 г., 56 б.
7 Омаров К.А.: “Акционерлiк қоғамды құру”. “Заң” газетi. ғ52 2003 ж., 52 б.
8 Қазақстан Республикасының “Акционерлiк қоғамдар туралы” Заңы, 34 б.
9 Басин Ю.Г. Юридические лица по ГК РК. Понятие и общая характеристика. Алматы. 1996., 19 б.,27 б.
10 Қазақстан Республикасының Заңы “Бағалы қағаздар туралы”. 5 наурыз, 1997 жыл.
11 Ковалева А.М. «Финансы». Учебное пособие. Москва-2002, 156 б.
12 Горфинкель В.Я., Швандар В.А. «Экономика предприятия», 85 б.
13 З.О. Ашитов, Б.З. Ашитов: “Қазақстан Республикасының құқық негiздерi”. Алматы, 2003 ж., 346 б.
14 Михайлушкин А.И., Шимко П.Д. «Экономика», Издательство «Высшая школа», Москва-2001, 63 б.
15 Абдильдина Л. И., Абдильдин С. С. «Экономика предприятия» Алматы – 2004 ж., 97 б.
16 Юридический вестник в Казахстане Бюллетені / №17 — 2008., 15 б.
17 Н. Дулатбеков, С. Амандықова, А. Турлаев “Мемлекет және құқық негiздерi”. Алматы, 2000 ж., 400 б.
18 “Гражданское право”. Том1. Под. ред. А.П. Сергеева, Москва, 1999 г., 336 б.
19 Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. – Алматы: Казахстан, 1994 ж., 38 б.
20 Иванов А.Н. «Акционерное общество: управление капиталом и дивидендная политика», Москва-1996, 112-114 б.
21 Брагинский М.И.: “Договорное право”.М.,1997 г., 63 б.
22 Сулейменов М.К., Покровский ., Худяков., Жакенов, Право и предпринимательство в РК. Алматы, 1994., 43-45 б.
23 Сыродаева О.Н. «Акционерное право США и России», Москва,1996ж., 92 б.
24 Г.И.Төлеуғалиев: “Қазақстан Республикасының Азамат-тық қҰқығы”. 1-том. А., 2001 ж., 78 б.
25 ҚР-ның «Акционерлік қоғам туралы» Заңы. Алматы, «Жеті жарғы» - 2003.
26 Хубиев К. «Становление акционерной формы собственности», Экономист-1998ж., 39 б.
27 Жолдасбаева Г. У. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы «Экономика» 2002ж., 74 б.
28 Суворов Н.С. Об юридических лицах по римскому праву. -М.:“Статут”, 2000ж.,205 б.
29 Функ Я.И., Михальченко В.А., Хвалей В.В. Акционерное общество: история и теория.-Минск: “Амалфея”, 2001ж.,242 б.
30 Петровичева Ю.В. Правовое положение компании по английскому праву. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Москва, 2001ж.,9 б.
31 Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000ж., 83 б.
32 Кулагин М.И. Государственно-монополистический капитализм и юридическое лицо. Избранные труды.-М:“Статут”, 2003ж., 48-49 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ТҮСІНІГІ, ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...8
1.1 Акционерлік қоғам түсінігі, даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 8
1.2 Акционерлік қоғамды құру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Қоғамның акциялары және басқа да бағалы
қағаздары ... ... ... ... ... ... 20
2 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУ, ҚАЙТА ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
ТАРАТУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Акционерлiк қоғамды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.2 Қоғамның қаржылық есептiлiгi мен аудитi, қоғамның
құжаттары ... .43
2.3 Қоғамды қайта ұйымдастыру және
тарату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...46
2.4 Акционерлік қоғам мүлкінің құқықтық режимі.Жарғылық капитал...50
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...56
3.1 Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың қызмет ету
тиімділігінің көтеру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..56
3.2 Қазақстандық тәжірибеде акционерлік қоғамдардың қызмет етуінің
шетелдік тәжірибесін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...74
КІРІСПЕ
Қазақстанның тәуелсiздiк алып егемендi мемлекет болуы, экономикада
Кеңес өкiметi жылдарындағы төтенше орталықтандырылған жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикаға көшуi тарихта теңдесi жоқ бетбұрыс болды. Қоғам
мүшелерiнiң өзiнiң жеке меншiгi мен өз дәулетiн арттырудағы мұдделiлiгiн,
ынта- ықыласын күшейтуде нарқытық экономиканың орны айрықша, рөлi зор.
Сондықтан да, қазiргi күндерi бұрын қоғамдық мемлекеттiк меншiк болып
келген құрал-жабдықты, орта дәулеттi жекешелендiру, жеке шаруашылық
пен кәсiпкерлiктi дамытуға бағытталған кең ауқымды шаралар жүзеге
асырылуда, мемлекеттiк меншiкпен қатар жеке меншiк те жедел дами
бастауда. Кәсiпкерлiктiң өркендеуiмен жеке меншiктiң жаңа ұйымдық
нысандары пайда бола бастауда және уақыт өткен сайын кемелденуде.
Республикамызда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы ең кең дамыған
ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлға- Акционерлік қоғамдар болып
табылады. Акционерлік қоғамның рөлі мен мағынасы 1998 жылдың 10 шілдеде
арнайы Акционерлік қоғам туралы заңның қабылдануымен де ерекшеленді.
Алайда, бұл заң Азаматтық кодекстің көптеген ережелері мен дәстүрлеріне
қайшы келіп, 2003 жылдың 13 мамырында Қазақстанның экономикалық және
құқықтық жағдайы ескеріле отырып, өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстан Республикасының кез-келген азаматы ерікті не еріксіз түрде
акционерлік қоғамдармен қатынастарға түседі. Азаматтардың көбісі
акционерлік қоғамдарда қызмет етеді,өз қаражаттарын негізінен акционерлік
қоғам болып табылатын банктерде сақтайды және де көбіміз акционерлердің
өздері болып келеміз. Айтып кететін жайт,Қазақстандағы акционерлік құқық
өзінің алғаш қадамдарын жасап жатыр және бұл қадамдары сенімді ,әрі дұрыс
бағытта. Сондықтан, тамыр-түбірлі жаңарған ғылымға қатысты заңнама
қызметін тоқтатпай, керісінше, оны дамытып, акционерлік қоғамды реттейтін
заңнаманы түсініп, оқып, қолдана білуі –бұл заман талабы болуына көз
жеткіземіз.
Акционерлеу кәсіпкерлік сияқты, және олардың қызметін реттеу толығымен
дамымаған, сол себепті, олармен байланысты әлеуметтік-экономикалық және
құқықтық мәселелер әруақытта жариялы түрде көрінбейді.
Бұған себеп - нағыз нарықтық жүйенің, нарықтық экономиканың түбегейлі
дамымау салдарымен, өндіріс көлемінің түсуімен байланысты қақтығыстар мен
кемшіліктердің туындауымен, жемқорлықтың кеңінен тарауымен, әртүрлі
қаржылық және экономикалық қылмыстардың көбеюімен. Және де осының бәрі
жеткілікті құқықтық ықпалдың болмауынан көрініс табады. Қоғамдағы
бәсекелестіктің бәсең болуы, ұлттық өнімдердің көптеген түрлерінің
шетелдік тауарларға қарсы шыға алмауы мен импорттық қысымынан да
проблемалар туындайды.
Бүгінде Қазақстанда, Ресей Федерациясымен салыстырғанда, акционерлік
кешендерге мемлекеттік қолдау көрсетуде.
Акционерлеу процессінің эффективті дамуына және тереңденуіне көңіл
аудару, акционерлік қоғамның мақсатына сай қызмет етуі, акционерлік
қоғамдардың мемлекеттік органдардың қолауымен концерндерге, холдингтерге,
қаржы-өндірістік топтарға айналу мүмкіндігі, сонымен бірге бұл процесстерді
сәйкесінше құқықтық және мемлекеттік реттеу- негізгі ұлттық экономиканың
энергетика саласынан агроөндірістік саласына дейін көтермелеу мүмкіншілігін
туғызады.
Жақсы ойластырылған, үлкен мүмкіншіліктерге бағытталған жекешелендіру
мен акционерлеу стратегиясы, акционерлік қоғамның қызметін дұрыс құқықтық
реттеу мен олардың эффективті қызмет етуі дүниежүзілік қоғамдастықта
Қазақстан Республикасының экономикасы мен құқығының рөлін көтеруге
байланысты маңызды фактор болуы әбден мүмкін.
Акционерлiк қоғамдар жөнiнде бұқаралық ақпарат құралдарында көп
айтылып та, көп жазылып та жүр. Қазақстан нарықтық экономикасының бiр
элементiндей болып кеткен акционерлiк қоғамдар туралы бiз не бiлемiз?
Оның бiз үшiн маңызы қаншалықты? Қазiр көптеген кәсiпорындар шаруашылық
жүргiзудiң осы түрiн нелiктен таңдайды. Мен осы еңбегiмде осы сияқты
сансыз сұрақтарға жауап iздеуге тырыстым.
Жұмыс жазу барысында Қазақстанның және шет елдердің әдебиеттері
қарастырылды, сонымен бірге Акционерлік қоғамның қызметін реттейтін заңдар
мен нормативтік-құқықтық актілер, азаматтық құқықтың нормалары қолданылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Акционерлiк қоғам– азаматтық құқық
ғылымының маңызды сұрақтарының бірі болып табылады, себебі осы ұйым нысаны
қазіргі күні кең таралып, қарқынды даму жолында. Ол бүкіл ұйымдар арасында
демократиялық қағидаларға ең жақын нысан бола келіп, ел экономикасына,
әлеуметтік жағдайына, түгелдей құқық жүйесіне өз әсерін, пайдасын тигізеді.
Азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлiк қоғам тақырыбы
өзектілігін ешқашан жоғалтқан жоқ, әсіресе қазіргі өтпелі кезеңде бұл
тақырыптың маңыздылығы артуда. Аталған тақырыптың қазіргі таңда өзекті
болуының бірнеше айқын себептері бар.
Азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамның құқықтық
жағдайы тақырыбы азаматтық құқық ғылымының іргелі тақырыптарының бірі болып
табылады, осында өз шешуін таппаған көптеген даулы сұрақтардың болуы және
ол сұрақтар нарықтық экономика жағдайында өзгеше келбетті иеленді. Яғни,
“азаматтық-құқықтық қатынастардағы Акционерлiк қоғам саласындағы құқықтық
жағдай тақырыбын көптеген ғалымдар зерттеген, бірақ осы кезге дейін бұл
сала бойынша туындап отырған кейбір сұрақтарға қатысты біршама сұрақтары
бойынша бір түбегейлі шешім жоқ”.
Жұмыстың зерттеу объектісі мен пәні. Жұмыстың зерттеу объектісі –
азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамның құқықтық жағдайын
анықтау, жан-жақты зерттеп, салыстыру, акционерлік қоғамдардың пайда болып,
қазіргі құқықтық жағдайларын анықтауға бағытталған. Аталған дипломдық
жұмыста акционерлік қоғамның жағдайын негізінен құқықтық жағынан жүзеге
асырылуын қарастырдық. Онда акционерлік қоғамның құқықтық жағдайы туралы
толық ақпарат бере отырып оның тарихи қалыптасу тарихын, отандық және
шетелдік тәжірибе жөніндегі ақпараттар талдай отырып осы заманға тән келелі
мәселелерді талқыладық, сонымен қатар қызмет ету тиімділігін көтеру
жолдарын, оларды азаматтық-құқықтық заңнамалармен реттеу, жалпы акционерлік
қоғамның құқықтық жағдайы бойынша тарихы, түсінігі және тағы да басқа
мәселелері қамтылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты, зерттеу нәтижесінде
нарықтық тұрғыда азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамдар
бойынша олардың құқықтағы дайындығын ашып, оның әрі қарай даму жолын, бағыт-
бағдарын анықтау; акционерлік қоғамдар бойынша азаматтық-құқықтық
қатынастарды заңды тұрғыда орнату және қолдануды реттейтін құқық нормаларын
талдау арқылы оларды жетілдіру үшін ғылыми-тәжірибелік ұсынымдар жасау.
Аталған мақсатқа жету үшін жұмыс алдына келесі міндеттер қойылады:
- нарықтық тұрғыдағы азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік
қоғамдар бойынша маңыздылығын, даму перспективаларын анықтау;
- азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамның құқықтық
жағдайы бойынша азаматтық коммерциялық ұйымдар жүйесіндегі орнын белгілеу;
- азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамдар бойынша
ережелер белгіленген заңнамаға, қоғам жарғысына талдау жасау.
Зерттеу тақырыбының ғалымдармен қарастырылу деңгейі. Азаматтық-
құқықтық қатынастардағы ипотекалық қызмет көрсету сұрағы барлық уақытта
өзекті болғандықтан, оны зерттеген және зерттеуші авторлар жетерлік. Бұл
тақырыпты зерттеген барлық авторларды атаудың өзі жұмыстың біраз мөлшерін
алар еді, осындағы біршама авторларды атап өтсек келесідей жалпы сипаттама
беруге болады.
Бұлардың қатарына шетелдік және отандық бұл саланының дамуына зор үлес
қосқан келесі ғалымдарды атауға болады: Ю.Г. Басин, А.Г. Диденко, М.К.
Сулейменов, Төлеуғалиев., Иоффе О.С., , З.О. Ашитов, Шаикова С.С. Жайлин
Г.А., Шевченко Я.Н., Яковлева Е.М. және т.б. Аталған авторлар, азаматтық-
құқықтық қатынастардағы ипотекалық қызымет көрсетуге тиесілі сұрақтардың
басым көпшілігін қарастырды деп айтуға болады. Жалпы жұмысты қарастыру
барысында көптеген цивилист заңгер авторлардың еңбектерін зерделей отырып,
жұмысқа және тәжірибеге аса құнды көптеген ақпараттармен танысып, білім
дәрежемді жетілдіру мен топшалауға қажетті біршама ақпараттармен таныстық.
Жұмыстың әдістемелік негіздемесін құбылыстарды диалектикалық таным
теориясы, тәжірибелік және теориялық зерттеу жүргізудің жалпы әдістері
құрайды (құқық-салыстырмалық әдісі, функционалды құрылымдық әдіс, құқықтық-
тарихи әдіс, жүйелеу әдісі, талдау және жинақтау, индукция, дедукция).
Зерттеу жұмысының жаңалығы акционерлік қоғамдардың құқықтық жағдайы
тақырыбының қазақстандық нарықтық қажеттіліктер тұрғысынан алғаш рет
кешенді түрде зерттелуімен анықталады. Отандық азаматтық құқықта аталған
тақырып бойынша іргелі зерттеулер бұрын соңды жүргізілмеген, осыған
байланысты біздің жұмыс осы кемшілікті түзеуге бағытталған. Жұмыстың
ерекшелігі, оның терең теориялық бағыты, яғни жақсы теория ұтысты
тәжірибенің алғышарты.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тоғыз бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. “Кез келген нәрсе
тарихтан басталады” демекшi, мен акционерлiк қоғамдардың пайда болу
тарихына жалпы шолдым. Бірінші тараудан жасадым және бұл ұғымға түсінік
бердім, ал екінші тарауда негізінен акционерлік қоғамдардың құрылымына,
басқару ерекшелігіне, мүлкінің құқықтық режиміне құқықтық назар аударып,
жалпы қоғамда алып отырған мәселелеріне арналады. Сонымен қатар,
акционерлiк қоғамдардың өз қызметi барысында қайта ұйымдастырылуы және
олардың таратылу тәртiбi қамтыла келе, нарықтық экономика жағдайында өмiр
сүрiп отырған бүгiнгi Қазақстанның акционерлiк қоғамдардың даму
перспективаларын зерттедім. Үшінші тарау акционерлік қоғамның қызметінің
тиімділігін жоғарылату мақсатында шетелдік тәжірибесін ала отырып жетілдіру
жолдарына тоқталдым.
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ТҮСІНІГІ, ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
1.1 Акционерлік қоғам түсінігі, даму тарихы
Акционерлiк қоғам- бұл заңдық құқығы, жарғысы бар қоғам. Бұл жөнiнде
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 85-бабында мынадай анықтама
берiлген. “өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында
акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылады.
Акционерлiк қоғамның акционерлерi осы заң актiлерiнде көзделген басқа
жағдайларда оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және өзiне тиесiлi
акциялар құнының шегiнде қоғамның қызметiне байланысты шығындар тәуекелiн
көтередi”.
Азаматтық кодексінің 85-бабының 1, 2-тармақшаларына сәйкес, өзінің
қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын
заңды тұлға акционерлік қоғам болып танылады. Акционерлік қоғамның өз
қатысушыларының мүлкінен оқшауланған мүлкі болады, өз міндеттемелері
бойынша өз мүлкі шегінде жауапты болады және өз қатысушыларының
міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Акционерлік қоғамның акционерлері заң актілерінде көзделгеннен басқа
жағдайларда, оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі
акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты шығындар тәуекелін
көтереді. Корпоративтік (бірлескен) жинақтаушы зейнетақы қорларының
акционерлері аталған қорлардың міндеттемелері бойынша зейнетақымен
қамсыздандыру туралы заңдарда белгіленген тәртіп пен жағдайларда ортақтасып
жауап береді [1,23 б].
Акционерлік қоғам – коммерциялық ұйымдардың уақыт және нарықтық
қатынастар сынынан өткен барынша дамыған нысаны. Алайда, заңдарда қоғамның
ұйымдық-құқықтық нысанында табыстары тек қоғамның дамуы үшін пайдаланылатын
коммерциялық емес ұйымдардың да құрылуы көзделуі мүмкін (АК-ның 85-бабының
5-тармағы). Мысалы, дүниежүзілік тәжірибеде кейде коммерциялық емес
акционерлік қоғам түріндегі биржалар, білім және мәдениет, денсаулық сақтау
ұйымдары жөніндегі кеңестер құру дәстүрлері бар.
Акционерлік қоғамдар туралы 2003 ж. заң қабылданғанға дейін Қазақстан
заңдары ашық акционерлік қоғамдармен қатар, жабық үлгідегі акционерлік
қоғамдардың да өмір сүруін көздеді. Акционерлері өздеріне тиесілі
акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік
қоғам ашық акционерлік қоғам болып табылады. Акциялары өзінің
құрылтайшылары мен алдын ала белгіленген адамдар арасында бөлінетін қоғам
бұрынғы қолданыстағы заңдар бойынша жабық қоғам болып есептелетін (2003 ж.
16 мамырға дейінгі АК-ның 86-бабының 3-тармағы). Жабық қоғамдар мемлекеттік
монополияларды сақтау үшін немесе үшінші тұлғалардың енуін шектеу үшін
құрылатын. Бұл жағдайда көлденең капиталды тарту акционерлік қоғамның
негізгі мақсаты болудан қалды да, тұлғалық жағдай алдыңғы қатарға шықты.
Сондықтан жабық акционерлік қоғам өзінің жаратылысы жөнінен жауапкершілігі
шектеулі серіктестікке дейін болғанын кейбір ескертулермен айта аламыз.
Онда тұлғалық элементтер жария элементтермен бәсекелесіп, көп ретте басым
түсіп отырды.
Ашық қоғамдар – акционерлік қоғамның барынша табиғи және кең таралған
нысаны. Азаматтық құқықтың кез келген субъектілері дерлік қоғамның
құрылтайшылары бола алады. Жалпы ереже бойынша, мемлекеттік мекемелер
қоғамның акционерлері ретінде әрекет ете алмайды. Өздерінің құзіреті
шегінде акционерлер бола алатын Үкімет, жергілікті атқарушы органдар,
Ұлттық Банк бұған жатпайды. Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға қатысты
меншік иесі мен мемлекеттік басқару органының атқаратын қызметін жүзеге
асыратын мемлекеттік органның келісімімен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға
және оның акцияларын сатып алуға құқылы (Акционерлік қоғамдар туралы заңның
5-бабының 2-тармағы).
Акционерлік заңдар көлемінде Ұлттық компаниялар қызмет етеді. Ұлттық
компаниялар акцияларының барлық пакеті мемлкеттің қолында болады. Ұлттық
компаниялардың құқықтық режимінің бірқатар ерекшеліктері бар. Олардың
көпшілік бөлігі жабық акционерлік қоғамдар түрінде құрылған, өздерінің
контрагенттермен қатынастарында мемлекеттік органның және коммерциялық
ұйымдардың атқаратын қызметін үйлестіреді және Акционерлік қоғамдар туралы
заңмен қатар, Үкіметтің бірқатар қаулыларымен және заңдармен реттеліп
отырады. Акционерлік қауызға оранған ұлттық компания, шын мәнінде, заңды
тұлғаның жаңа түрі болып табылады деп есептейді Ю.Г. Басин. Мүмкін, уақыт
өте келе, заң шығарушылар заңды тұлғаның жаңа нысаны – ұлттық компанияны
мойындайтын болар. Ал әзірше жабық акционерлік қоғамдардың таратылуына
байланысты мемлекеттік ұлттық компаниялардың қандай ұйымдық-құқықтық
нысанға өзгеруі керектігін шешуі тиіс.
Акционерлік қоғамның заңды тұлға мәртебесіне ие болатындай барлық
белгілері бар, бұлар:
Ұйымдық бірлік. Бұл акционерлік қоғамның заңнамасымен, жарғы,
жергілікті нормативті-құқықтық актілермен бекітілген және аз дегенде 3
элементтен құрылады:
Біріншіден- субъектілердің бірігуіне мүмкіндік беретін, әлеуметтік
өзарабайланыс жүйесінің болуы.
Екіншіден- құрылу мен жұмыс істеудің белгілі бір мақсаты болуы.
Акционерлік қоғам, кез-келген әлеуметтік бірлестік ретінде өз мақсаттары
бар бірлестік. Акционерлік қоғам басқа да коммерциялық бірлестіктер сияқты
ең негізгі мақсаты- пайда табу [2, 15 б].
Экономикалық белгі-мүліктік оқшауланушылық. Бұл акционерлердің
жарғылық капиталға қосқан үлестен, сонымен бірге қоғамның заң негізінде
қызмет ету нәтижесінде пайда болған мүліктен құралады.
Материалды-құқықтық белгі. Бұл екі элементтен құралады: азаматтық
айналымда өз атынан әрекет ету мен дербес мүліктік жауапкершілік. Яғни, өз
атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие болып, олар бойынша
жауапты болуы. Әрбір заңды тұлға өз міндеттемелері бойынша дербес азаматтық-
құқықтық жауапкершілік атқарады, тұлғаның борыштары бойынша оның
құрылтайшысы да, мемлекет те жауап бермейді.
Іс-жүргізушілік-құқықтық белгі- сотта талапкер мен жауапкер болу
мүмкіндігі.
Осыған қоса, Қазақстан Республикасының кез-келген азаматы ерікті не
еріксіз түрде акционерлік қоғамдармен қатынастарға түседі. Азаматтардың
көбісі акционерлік қоғамдарда қызмет етеді,өз қаражаттарын негізінен
акционерлік қоғам болып табылатын банктерде сақтайды және де көбіміз
акционерлердің өздері болып келеміз. Айтып кететін жайт,Қазақстандағы
акционерлік құқық өзінің алғаш қадамдарын жасап жатыр және бұл қадамдары
сенімді ,әрі дұрыс бағытта. Сондықтан, тамыр-түбірлі жаңарған ғылымға
қатысты заңнама қызметін тоқтатпай, керісінше, оны дамытып, акционерлік
қоғамды реттейтін заңнаманы түсініп, оқып, қолдана білуі –бұл заман талабы
болуына көз жеткіземіз.
Белгілі заңгер ғалым Ғ.Төлеуғалиевтің жазуынша, әрбір заңды тұлғаның
ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі ұйымдарды
бөліп қарайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді,
сол арқылы қызмет аясы айқындалады. Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не құрылтай шарты арқылы, не тек
құрылтай шарты негізінде жүзеге асырады. Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң
құжаттарына, сондай-ақ құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз
органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді
алады. Заңды тұлға органдарының түрлері, тағайындалу немесе сайлау тәртібі
және олардың өкілеттілігі, заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді
[3, 12 б]. Аталған ғалым сондай-ақ мүліктік оқшаулық— заңды тұлғаның
экономикалық-құқықтық белгісі болып табылады. Және оның мүлікке заттық
құқығын иеленуін білдіреді. Бұл арада әңгіме оның меншік құқығы,
шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару құқығы туралы болып отыр.
Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері мен мекемедегі смета заңды
тұлғаның оқшаулық мүлкін айқындайтын құжаттар. Ал дербес мүліктік
жауапкершілік дегенеміз — ол заңды тұлғаның міндеттемелері бойынша өздеріне
тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі дей келе: Заңды тұлғалардың дербес
мүліктік жауапкершілігі заң актілерімен тағайындалуы мүмкін деп ой
тұжырады.
Жалпы, Азаматтық кодекс заңды тұлғаны ұйым ретінде анықтайды.
Индивидтердің жай ғана белгілі бір мөлшерін емес, өзара әрекеттесу мен
қызмет етудің белгілі бір ережелеріне бағынған азаматтар ұжымын ұйым деп
түсінеді. Заңды тұлғаның азаматтық-құқықтық қатынастарда біртұтас тұлға
ретіндегі сыртқы еркін білдіретін әрекетін көптеген тұлғалардан тұратын
ұжымдық құрылым— заңды тұлғаның ұйымдық бірлігі деп түсіну керек. Сондай-
ақ М.Сүлейменов пен Ю..Басиннің пайымдауынша, ұйымдық бірлікті ұдайы
көптеген адамдардың міндетті түрде қатысуына әкеп тіркеуге болмайды [4, 78
б]. Соңғы онжылдықта көптеген елдерде капиталдың орталықтануы жағдайында
бір ғана қатысушыдан (жеке немесе заңды тұлғадан) тұратын заңды тұлғалар
әдеттегі құбылысқа айналуда. Мысалы, ФРГ-де 70-жылдардың басына қарай 42000
жауапкершілігі шектуелі серіктестіктердің шамамен 9300-і, яғни 22 пайызы
бір адамнан тұратын компанияларға айналған. Германияда бір ғана мүшеден
тұратын акционерлік қоғамдар құруға (1968 ж. 10 мамырдағы Заң) және бір
адамнан тұратын жаупкершілігі шектеулі серіктестік құруға (1980 ж. 4
мамырдағы Заң) рұқат ететін заң актілері қабылданған. Франция, АҚШ,
Норвегия, Швеция, Швейцария, Дания, Англия секілді бірқатар елдердің
заңдарында да осындай құбылыстар байқалады. Бұлардың Франция мен АҚШ-пен
салыстырғанда бір адамнан тұратын корпорациялар құруға ресми түрде тыйым
салғанымен, әлде бір оқиғалардың нәтижесінде корпорацияның, компанияның
қалаған бір мүшесіне корпорацияның борыштары бойынша шектеусіз
жауапкершілікті жүктеу арқылы компанияны жанама жолмен тану жүзеге
асырылады.
Біздің еліміздің заңдары бір қатысушыдан тұратын заңды тұлғаның қызмет
етуіне жол берген жоқ. Бірақ қазіргі АК бір қатысушыдан тұратын заңды
тұлғалар құрауға мүмкіндік беруді көздейді. АК-ның 40 және 58-баптарында
жазылған. Осы ретте заңды тұлғаның ұйымдық бірлігі оның құрылтай
құжаттарында көрсетіледі.
Азаматтық кодекстің 41-бабында заңды тұлғалар өз қызметін жарғының
және құрылтай шартының не жарғысының негізінде жүзеге асыратыны жазылған.
Жарғыны кәсіпорын құрылтайшысы (құрылтайшылары) бекітеді. Ал құрылтай
шартын — құрылтайшылары жасайды. Жарғыда заңды тұлғаның атауы, тұрғылықты
жері, нысанасы, қызмет мақсаты және басқа да қажетті мағлұматтар болуы
тиіс.
Акционерлiк қоғамдар қазiргi кезеңде кәсiпкерлiктiң ең көп тараған
түрi, әлемдiк экономиканың “арматурасы” десе де болғандай. Олай деуiмiздiң
бiр жайы, тарихи тәжірибеде акционерлiк қоғамдар өз тиiмдiлiгiн талай рет
дәлелдеген. Негізінен Акционерлік қоғамның алғашқы қарлығаштары XV-XVI
ғ.ғ. Генуяда әулие Георгия, Миланда әулие Амвросия банктерiнiң құрылуымен
байланысты пайда болды [5, 24 б].
Рим империясы Акцтонерлік қоғамнынң құрылуы мен дамуына көп үлес
қосқан ежелгі мемлекеттерінің бірі. Жұмыскерлердің ең алғаш ұйымдары осы
жерде пайда болған. Көпестер, банкирлер, теңізшілер кеңінен
серіктестіктерге бірігіп, бірыңғай капитал құруды мақсат етті. Бұны арнайы
құжат ретінде рәсімдеген және ол ортақ капталдағы өз үлесі шегінде мүлікке
құқығын куәландырып, ұйымның сәттілікке қол жеткізгенде пайдасын алуға
құқық беретін. Осы құжат акция деген атауға ие болды, содан Акционерлік
компания немесе Акционерлік қоғам деп аталып кетті.
XVI-XVII ғасырларда жаңа жерлердi жаулап алумен оларды игеруге
байланысты сауда-экономикалық қатынастар кұр дамыды. Бұл өз тарапында ұлкен
қаржыны талап еттi. Осы кезде Европадағы алпауыт бай дворяндардың қаржысын
тарту мақсатында акционерлiк компаниялар құрыла бастады. Мысалы:
Ұлыбританиялық “Грейд Юнион” (1600 ж.)және Голландияның “Ост Индия” (1962
ж.) акционерлiк компанияларын айтуға болады. Голландиялық “Ост Индия”
компаниясының жарғысында оны құрушыларды “акционистер” деп атаған [6, 56
б].
Акционерлiк қоғамның кеңiнен өрiс алуы капитализмнiң дамуымен
байланысты. Бiр ескертетiн жай бiз бұл ұғымды капитализм тудырды деуден
аулақпыз. Революцияға дейiнгi Ресейде акционерлiк қоғамдар болды. 1916 жылы
олардың қатары мыңдап саналатын.
Акционерлiк қоғамның кеңiнен етек жаюының себебi, аса күрделi
шаруашылық мәселелерiн шешуде iрi мөлшерде капитал шоғырландыру
мүмкiндiгiне байланысты. Акционерлiк қоғамның басқа серiктестiктермен
салыстырғанда артықшылығы бағалы қағаздарды сатып алу, сатумен байланысты
рыноктың болуы. Мiне, осы жағдайлардың барлығы акционерлiк қоғамның
өнеркәсiпте сауда да, банк және сақтандыру жүйесiнде, экономиканың басқа да
салаларында кеңiнен дамуына әсер еттi. Акционерлiк қоғамның ауыл
шаруашылығында саланың ерекшелiгiне байланысты дамуы шектеулi болды.
Қазiргi, АҚШ-тiң бiр өзiнде 3 мыңнан астам өнiмнiң басым көпшiлiгiн
өндiредi.
1990 жылдың аяғында бұрынғы КСРО-да 1200 акционерлiк қоғам жұмыс
iстедi. Оның iшiнде “Камаз”, “Часпром”, “мовен” т.б.
1995 жылы “Шаруашылық серiктестiктер туралы” Қазақстан Республикасы
президентiнiң жарлығы шықты. Бұл жарлық негiзiнен осы кезеңде жұрiп жатқан
iрi өндiрiс орындарын мемлекет меншiгiнен алу, яғни жекешелендiру процесiне
бағытталады. 1994 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексiнде акционерлiк қоғамдардың құқықтық жағдайы атап көрсетiлдi.
2003 жылы 13 мамырда “Қазақстан Республикасының Акционерлiк қоғамдар
туралы” жаңа Заңы қабылданып, бұрынғы 1998 жылғы 10 шiлдедегi “Акционерлiк
қоғамдар туралы” Қазақстан Республикасы Заңының күшi жойылды.
1.2 Акционерлік қоғамды құру тәртібі
Қазіргі өндіріс ауқымының өсуімен және оның техникалық базасының
күрделенуімен негізгі капитал ұлғаяды. Ең ірі деген жеке капиталдың
базасының бұл жағдайда алып металлургиялық және машина құрылғысы
кәсіпорынын, жол, порт, канал және тағы басқалар салуға жеткіліксіз.
Осыдан барып бірнеше жеке капиталдардың ірі капиталға обьективті
бірігу қажеттлігі туындайды, сөйтіп акционерлік қоғам құрылады. Бірінші
акционерлік қоғамдар капиталдың алғашқы қорлануы кезеңінде ХVІ-шы ғасырда
пайда болды. Олардың жаппай құрылауы ХІХ-шы ғасырдың үшінші жартысына
келеді, ол ҒТР-ның шарықтауымен байланыстырылды: электр жарығының ашылуы,
іштен шығатын электр двигателдерінің пайда болуы, метал балқытудың жаңа
технологиясы және тағы басқалар [7,52 б]. Металлургиялық өнеркәсіптің
автомобиль және авиақұрылыстары қарқынды дами бастады зауыттар салу
көптеген қаржыны талап етті. Бірде бір жағдайы осы салаларда өз
меншігіндегі кәсіпорынды ұйымдастыра алмады. Тек акционерлік негізде ғана
құрыла алды.
Акционерлік қоғамды ұйымдастыру үшін оның құрылтайшылары банкке
белгілі ақша сомасын салады. Қоғамның капиталы құрылтайшылардың акция
шығару жолымен құрылады және оны барлық қоғам типтеріне байланысты алғысы
келетіндерге сатады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 85-ші бабына сай
акционерлік қоғамды бір ғана тұлға құруы мүмкін немесе бір акционердің
барлық акциясы иеленген жағдайында тек бір тұлғадан тұрады. Батыс елдерінде
акционерлік қоғамның ірі құрылтайшылары көбінесе мол пайданы дивидент
түрінде ғана емес, сондай-ақ құрылтайшылық пайда түрінде алады.
Құрылтайшылық пайда құрылтайшыға сатылған баға акциясының сомасы мен
кәсіпорынға салынған нақты капиталдың арасындағы айырмасы. Нарықтық
экономика жағдайында акционерлік қоғам қызмет көрсете отыра, табыс табуды
көздейді. Табыстылықтың негізгі көрсеткіші табыс немесе пайда сомасы болып
табылады. Сонымен табыс дегеніміз – қаржының келуі.
Өз қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам (бұдан әрi-қоғам) деп танылады
[8, 34 б].
Қоғамның өз акционерлерiнiң мүлкiнен оқшауланған мүлкi болады және
олардың мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.Қоғам өз мiндеттемелерi
бойынша өз мүлкi шегiнде жауап бередi.
Қоғамның акционерi оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда
өзiне тиесiлi акциялардың құны шегiнде қоғам қызметiне байланысты
залалдарға тәуекел етедi.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда акционерлiк
қоғамның Ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар құрылуы
мүмкiн.
Қоғам (акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың
өзге де түрлерiн шығаруға құқылы.
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде қызметтiң жекелеген түрлерi
жүзеге асыратын ұйымдар үшiн акционерлiк ұйымдық-құқықтық нысаны мiндеттi
болып белгiленуi мүмкiн.
Қоғамның фирмалық атауы болады, онда “акционерлiк қоғам” ұйымдық-
құқықтық нысанын көрсету және оның атауы қамтылуға тиiс. Қоғамның атынан
кейiн “АҚ” аббревиатурасын пайдалана отырып, қоғамның атауын қысқартуға жол
берiледi.
Өз капиталының мөлшерi тиiстi қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгiленген айлық есептiк
көрсеткiштiң кемiнде 1000000 еселенген мөлшерiндей болатын және
акционерлерiнiң саны бес жүз және одан да көп қоғам халықтық акционерлiк
қоғам деп танылады.
Қоғамды халықтық акционерлiк қоғам деп тануды қоғамның өтiнiшi
негiзiнде не қоғамның өз капиталының мөлшерi және акционерлерiнiң саны
туралы уәкiлеттi органда бар ақпарат негiзiнде уәкiлеттi орган жұргiзедi.
Қоғамды құру туралы шешiм қабылдаған жеке және (немесе) заңды тұлғалар
оның құрылтайшылары болып табылады.
Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкiметiн, жергiлiктi атқарушы органдарды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiн қоспағанда, Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк органдары мен мемлекеттiк мекемелер қоғамның
құрылтайшылары немесе акционерлерi бола алмайды.
Мемлекеттiк кәсiпорын осы кәсiпорынға қатысты меншiк иесi мен
мемлекеттiк басқару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттiк
органның келiсiмiмен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын
сатып алуға құқылы.
Қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мұмкiн. Қоғамның
құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттiк тiркелгенге
дейiн туындаған шығыстарды төлеу жөнiнде ортақ жауаптылықта болады.
Кейiннен мұндай шығыстарды қоғам акционерлерiнiң жалпы жиналысы мақұлдаған
жағдайда ғана аталған шығыстарды қоғам өз құрылтайшыларына өтейдi.
Қоғам өз құрылтайшылары жиналысының (құрылтай жиналысының) шешiмi
бойынша құрылады. Қоғамды бiр құрылтайшы құрған жағдайда қоғамды құру
туралы шешiмдi ондай тұлға жеке дара қабылдайды.
Бiрiншi құрылтай жиналысында құрылтайшылар:
қоғамды құру туралы шешiм қабылдайды және қоғамды құру жөнiндегi
бiрлескен қызмет тәртiбiн белгiлейдi;
құрылтай шартын жасайды;
құрылтайшылар төлейтiн жарғылық капитал мөлшерiн белгiлейдi;
жарияланған акциялардың, соның iшiнде құрылтайшылар төлеуге тиiстi
акциялардың санын белгiлейдi;
шығарылатын болып жарияланған акцияларды мемлекеттiк тiркеу туралы
шешiм қабылдайды;
қоғамның тiркеушiсiн таңдайды;
мемлекеттiк тiркеуге арналған құжаттарға қоғам атынан қол қоюға
уәкiлеттi адамдарды сайлайды;
қоғам құрылтайшыларының жарғылық капиталды төлеуге енгiзiлетiн мүлкiн
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бағалайтын адамдарды белгiлейдi;
қоғамның органдары құрылғанға дейiн қоғамның қаржы-шаруашылық қызметiн
жүзеге асыруға және үшiншi тұлғалар алдында оның мүдделерiн бiлдiруге
уәкiлеттi адамдарды сайлайды;
қоғамның жарғысын бекiтедi.
Құрылтай шартында (жалғыз құрылтайшының шешiмiнде):
қоғамның құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) туралы мәлiметтер, соның
iшiнде:
жеке тұлғаға қатысты: аты, азаматтығы, тұратын жерi және жеке басын
куәландыратын құжат деректер;
қоғамның құрылуы туралы жазба, қоғамның толық және қысқартылған атауы,
сондай-ақ оның қҰрылу тәртiбi;
құрылтайшылар (жалғыз құрылтайшы) төлейтiн жарғылық капиталдың
мөлшерi, сондай-ақ оны төлеудiң мерзiмдерi мен тәртiбi;
акциялар шығаруды мемлекеттiк тiркеуден өткiзгеннен кейiн қоғамның
құрылтайшылар арасында орналастырылатын (жалғыз құрылтайшы сатып алатын)
жарияланған акцияларының саны, тұрлерi және нақтылы құны;
оның құрылтайшыларының құқықтары мен мiндеттерi және қоғамның
құрылуына байланысты шығыстарды бөлу, сондай-ақ құрылтайшылардың қоғамды
құру жөнiндегi қызметiн жүзеге асырудың өзге де талаптары;
қоғамды құру және мемлекеттiк тiркеу процесiнде оның мүдделерiн
бiлдiру тапсырылатын адамдардың өкiлеттiктерiн белгiлеу;
қоғам құрылтайшыларының кейiнгi жиналыстарын шақыру мен өткiзу
тәртiбi, сондай-ақ әрбір қоғам құрылтайшысының кейiнгi құрылтай
жиналыстарындағы дауыс саны;
қоғамның жарғысын бекiту туралы жазба;
құрылтай шартына (жалғыз құрылтайшының шешiмiне): құрылтайшылардың
шешiмi бойынша;
Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес енгiзiлуге тиiстi өзге
де талаптар болады.
Құрылтай шарты әрбiр құрылтайшының немесе оның өкiлiнiң шартқа қол
қоюы арқылы жазбаша нысанда жасалады.
Жалғыз құрылтайшының шешiмi жазбаша нысанда ресiмделiп, оған
құрылтайшы немесе оның өкiлi қол қояды.
Құрылтай шартын (жалғыз құрылтайшының шешiмiн) нотариат куәландыруға
тиiс.
Құрылтайшылар (жалғыз құрылтайшы) өкiлдерiнiң Қазақстан
Республикасының Заңдарына сәйкес рәсiмделген және құрылтайшылардың
жиналысына қатысу мен құрылтай шартына қол қою құқығына қоса алғанда, қоғам
құруға құқық беретiн тиiстi өкiлеттiктерi болуға тиiс.
Қоғамның жарғысы қоғамның заңды тұлға ретiндегi құқықтық мәртебесiн
айқындайтын құжат болып табылады. Қоғамның жарғысына құрылтайшылар (жалғыз
құрылтайшы) не олардың өкiлдерi (өкiлi) қол қоюға тиiс және нотариаттық
куәландыруға жатады [9, 27 б].
Қоғамның жарғысында мыналар:
қоғамның толық және қысқартылған атауы;
қоғамның атқарушы органының орналасқан жерi;
қоғамның жарияланған акцияларының саны, тұрлерi және акционерлердiң
құқықтары туралы мәлiметтер, соның iшiнде қоғамның артықшылықты
акцияларымен куәландырылған құқықтарының көлемi және олар бойынша
дивидендтердiң кепiлдiк берiлген мөлшерi;
құрылтайшылар (жалғыз құрылтайшы) төлейтiн жарғылық капиталдың
мөлшерi, сондай-ақ қоғамның құрылтайшылары арасында орналастырылатын
(жалғыз құрылтайшы сатып алатын) жарияланған акцияларының саны, тұрлерi
және нақтылы құны;
қоғамның органдарын құру тәртiбi және олардың құзыретi;
қоғам органдарының қызметiн ұйымдастыру тәртiбi.
Қоғамның жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерi тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында
белгiленген айлық есептiк көрсеткiштiң 50000 еселенген мөлшерiнде болады.
Құрылтайшылар төлейтiн жарғылық капиталдың мөлшерi қоғамның жарғылық
капиталының ең төменгi мөлшерiнен кем болмауға және құрылтайшылар оны қоғам
заңды тұлға ретiнде мемлекеттiк тiркелген күннен бастап отыз күн iшiнде
толық төлеуге тиiс.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол мемлекеттік тіркеуден өткен
сәттен бастап пайда болатыны мәлім. Қандай түрге жататынына қарамастан,
заңды тұлға міндетті түрде тіркелуге тиіс. Оларды тіркеу тәртібі Заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы жарлықта және осы жарлықтың негізінде
қабылданған Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы ережеде жан-жақты
белгіленген.
Аталған заң актілерінде заңды тұлғаларды тіркеуге қажетті құжаттардың
толық тізбесі және заңды тұлғалардың құрылтай құжаттарын қарау мерзімдері
де егжей-тегжейлі көрсетілген.
Рұқсат ету тәртібінде заңды тұлғаны ұйымдастыру үшін құзіретті
органның алдын ала рұқсаты талап етілетіндіктен, бұрын қолданылып келген
заңдар кооперативтер, әр түрлі қоғамдық бірлестіктер секілді ұйымдар үшін
осындай ұйымдастыру тәртібін көздейді. Рұқсат ету тәртібінің ерекшелігі –
мұнда заңды тұлғаны құруға тыйым салынуы мүмкін. Алайда заңды тұлғаны
тіркеуге оны тиімсіз деген желеумен бас тартуға жол берілмейді. Мәселен,
Азамттық кодекстің 42-бабының 5-тармағында, Заңды тұлға құрудың заңда
белгіленген тәртібін бұзу немесе оның құрылтай құжаттарының заңға сәйкес
келмеуі заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеуден бас тартуға әкеліп соқтырады.
Заңды тұлға құрудың тиімсіздігін желеу етіп тіркеуден бас тартуға жол
берілмейді. Тіпті, аталған бапта мемлекеттік тіркеуден бас тартқаны,
сондай-ақ мұндай тіркеуден жалтарғаны үшін сотқа шағым берілуі мүмкін.
Заңды тұлғаны құрудың нормативтік тәртібі мемлекеттік органдардың әлде
бір рұқсат беруін талап етпейді. Қазіргі уақытта мемлекеттік емес
коммерциялық заңды тұлғаларды құруда осы тәртіп қолданылуда.
Тіркеу кезінде заңды тұлғаларды құрудың мәселелеріне назар
аударылмайды, олардың өндірістік шаруашылық қаржы қызметіне бақылау жасау
және араласу мақсаты көзделмейді.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеудің қажеттігі мынада, ол:
заңды тұлғаның пайда болу фактісін растайды;
заңды тұлғаларды бірыңғай мемлекеттік тізілімге тіркегеннен кейін
барлық заңды тұлғалардың есебін жүргізуге мүмкіндік береді;
жариялылық жағдайларын туғызады, өйткені кез келген мүдделі адам құпия
немесе коммерциялық құпия болып табылатын мәліметтерден басқа заңды тұлғаны
сипаттайтын барлық материалдармен тіркеуші органдар арқылы танысуға құқылы.
Шетелдіктер және шетелдік заңды тұлғалар мен олардың өкілдіктері
қатысатын кәсіпорындарды тіркеудің ерекше тәртібі бар. Мұндай ұйымдар
тікелей ҚР Әділет министрлгінде тіркеледі.
Бұған қоса, заңдардың заңды тұлғаларды тіркеуге және қайта тіркеуге
түрліше талаптар қойылтанын атап көрсету керек.
Әділет органдары жүзеге асыратын мемлекеттік тіркеу субъектілерге
заңды тұлға мәртебесін беру әдісі болып табылады. Әділет органдары беретін
мемлекеттік тіркеу туралы куәлік субъектінің заңды тұлға құқықтарын
иеленуінің ресми дәлелі болады.
Тіркеуден өтпеген заңды тұлғаның, оның филиалының немесе өкілдігінің
қызмет жүргізуіне тыйым салынады. Мемлекеттік тіркеуден өтпеген қызметтен
алынған табыс ҚР заңдарына сәйкес бюджет кірісіне алынады.
Қайта тіркеу заңды тұлғаның құрылуын емес, қызмет етіп тұрған
тіркелген заңды тұлғаны қолданыстағы заңдардың талаптарына сәйкестендіруді
білдіреді. ҚР Азаматтық кодексінің 42-бабының 6-тармағына сәйкес заңды
тұлға мынадай жағдайларда тіркелуге тиіс: 1) акционерлік қоғамның жарғылық
капиталының және жарияланған жарғылық капиталының мөлшері азайғанда; 2)
заңды тұлғаның атауы өзгергенде; 3) шаруашылық серіктестіктеріндегі және
жабық акионерлік қоғамдардағы қатысушылардың құрамы өзгергенде (шаруашылық
серіктестігі қатысушыларының тізілімін жүргізуді бағалы қағаздарды
ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі қызметті жүзеге асыруға
лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы жүзеге асыратын
шаруашылық серіктестіктерін қопағанда) және басқа негіздер бойынша.
Осы арада заңды тұлғаның қайта тіркелуіне негізі болатын — заңды тұлға
қызметінің тоқтатылуы болатынын айта кеткен абзал. Заңды тұлғаның қайта
құрылуы Азаматтық кодекстің 45-бабында, ал және және оныңы таратылуы
аталған кодекстің 49-бабында нақты көрсетіліп, заңды тұлғанын қызметі
тоқтатылатыны да көрініс тапқан.
Заңды тұлғаны қайта құру оның мүлкінің меншік иесін немесе меншік иесі
уәкілеттік берген органның, құрылтайшылардың (қатысушылардың) шешімі
бойынша, сондай-ақ заңды тұлғаның құрылтай құжаттары уәкілеттік берген
органның шешімінің, немесе заң құжаттарында көзделген жағдайларда сот
органдарының шешімі бойынша жүргізіледі.
Азаматтық кодекстің 45-бабының 1-тармағы бойынша, қайта құрудың басқа
да нысандары көзделгеніне қарамастан, заң шығарушылар заңды тұлғаларды
қайта құрудың бес нысаның – қосу, біріктіру, бөлу, бөліп шығару, өзгерту –
атап көрсетеді.
Онда сондай-ақ Заңды тұлға — жинақтаушы зейнетақы қорын, сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымын арнайы қайта құру зейнетақымен қамсыздандыру,
сақтандыру қызметі және секьюритилендіру туралы заңнамада көзделген
ерекшеліктер ескеріле отырып, жүзеге асырылады.
Акционерлік қоғамдарды қайта ұйымдастыру Қазақстан Республикасының
Акционерлік қоғамдар туралы Заң актісінде белгіленген ерекшеліктер
ескеріле отырып жүзеге асырылады делінген.
Сонымен қатар сөз етіп отырған 45-баптың 2-тармағында, Заңды тұлғаны
қайта құру ерікті түрде немесе ықтиярсыз жүргізілуі мүмкін деп тайға таңба
басқандай көрсетілген.
Заңды тұлғаны ықтиярсыз қайта құру сот органының шешімімен және заң
құжаттарында көзделген жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін. Ықтиярсыз қайта
құру тек бөлу, бөліп шығару немесе өзгерту нысанында ғана жүзеге асыру. Ол
сонымен қатар монополияға қарсы заңдар бұзылған кезде; банкроттық
жағдайында; заңды тұлғалардың кейбір түрлеріне қойылатын заңның талаптары
бұзылғанда және басқа да кейбір жағдайларда жүргізілуі мүмкін.
Ерікті түрде қайта құру шаруашылық серіктестіктің, акционерлік
қоғамның, өнідірістік кооператив қатысушыларының (құрылтайшыларының) шешімі
бойынша қолданыстағы заңдарға сәйкес және осы заңды тұлғалардың құрылтай
құжаттары бойынша жүргізілуі мүмкін.
Мемлекеттік заңды тұлғалардың қайта құрылуын ерекше атап өту керек.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорынды қайта құру Қазақстан Республикасы
Үкіметінің шешімі бойынша, ал коммуналдық кәсіпорынды қайта құру –
жергілікті әкімшілік басшысының шешімі бойынша жүргізіледі.
Қайта құру (қосу, біріктіру немесе бөлу) нәтижесінде өзінің қызметін
тоқтатқан заңды тұлғаларды мемлекеттік тізілімнен шығару заңды тұлғаны
таратуға арналған АК-ның 50-бабында көзделген рәсімдердің сақталуын талап
етпейді.
Заңды тұлғаларды ықтиярсыз тарату соттың шешімімен жүргізіледі. Бұл
ретте жоғарыдағыларға мынаны қосуға болады. Еліміздің Азаматтық кодексінің
49-бабының 2-тармағына сәйкес, соттың шешімі бойынша заңды тұлға:
банкрот болған;
заңды тұлғаны құру кезінде заңдардың түзетуге келмейтін сипатта
бұзылуына жол берілуіне байланысты оны тіркеу жарамсыз деп танылған;
заңды тұлғаның жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге
асырылған;
тиісті рұқсат алынбаған (лицензиясыз) қызметті не заң құжаттарында
тыйым салынған қызметті жүзеге асырған не қызметін заңдарды бірнеше рет
немесе өрескел бұза отырып жүргізген жағдайларда;
заң құжаттарында көзделген басқа да жағдайларда таратылуы мүмкін.
Сонымен, заңды тұлғаларды ықтиярсыз тарату негіздерінің тізбесі толық
емес.
Ал Азаматтық кодекстің 46-бабындағы заңды тұлғаларды қайта құрған
кездегі құқықты мирасқорлығы мәселесін айтпай кету мүмкін емес. Мәселен,
аталған баптың 1- тармағында, Заңды тұлғаларды қосқан кезде олардың
әрқайсысының құқықтары мен міндеттері өткізу құжатына сәйкес жаңадан пайда
болған заңды тұлғаға ауысады деп көрсетілген. Сондай-ақ дәл осы баптың 2-
тармағында заңды тұлғаны екінші бір заңды тұлғаға біріктірген кезде
біріктірілген заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттері өткізу құжатына
сәйкес соңғысына ауысады ал 3-тармағында заңды тұлғаны бөлген кезде оның
құқықтары мен міндеттері бөлу балансына сәйкес жаңадан пайда болған заңды
тұлғаларға ауысады делінген.
Ал Азаматтық кодекстің 48 бабынан заңды тұлғаны қайта құру кезіндегі
оның несие берушілері құқықтарының кепілдігі жайылы терең білуге болады.
Атап айтқанда, онда былай жазылған:
Заңды тұлғаның мүлкін меншіктенуші немесе заңды тұлғаны қайта құру
туралы шешім қабылдаған орган бұл туралы қайта құрылатын заңды тұлғаның
несие берушілеріне жазбаша түрде хабарлауға міндетті.
Бөлінген және бөліп шығарылған кезде құрылатын заңды тұлғаның несие
берушісі осы заңды тұлға борышқоры болып табылатын міндеттемелердің
мерзімінен бұрын тоқтатылуын және келтірілген залалдың орынын толтырылуын
талап етуге құқылы.
Егер бөлу балансы қайта құрылған заңды тұлғаның құқықты мирасқорын
анықтауға мүмкіндік бермесе, жаңадан пайда болған заңды тұлғалар, сондай-ақ
құрамындағыдан басқа заңды тұлға бөлініп шыққан заңды тұлға, қайта құрылған
заңды тұлғаның міндеттемелері бойынша оның несие берушілерінің алдында
ортақ жауапты болады
Ал сондай-ақ сөз болып отырған кодекстің 47-бабында өткізу актісі және
бөлу балансы деген түсініктің бар екенін, онда қайта құрылған заңды
тұлғаның мүліктік құқықтары мен міндеттері жаңадан пайда болған заңды
тұлғаға қосылған немесе біріктірілген кезде — өткізу актісіне сәйкес,
бөлінген және бөліп шығарылған жағдайда — бөлу балансына сәйкес ауысады.
Өткізу мен айыру балансында қайта құрылған заңды тұлғаның барлық несие
берушілері мен борышқорларына қатысты, барлық міндеттемелер бойынша, соның
ішінде, тараптар дауласқан міндеттемелер бойынша да құқықты мирасқорлығы
туралы ережелер болуға тиіс
1.3 Қоғамның акциялары және басқа да бағалы қағаздары
Акционердің құқығы акцияларымен дәлелденеді. Акция – бұл бағалы қағаз.
Өз ұстаушысының (акционердің) акционерлік қоғам таза табысының бір бөлігін
дивидендтер түрінде алуына, акционерлік қоғамның істерін басқаруға қатысуға
және ол таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқығын
куәландыратын бағалы қағаз акция деп танылады (АК-ның 339-бабының 1-
тармағы).
Акционерлік қоғамның тек атаулы акциялар шығаруға құқығы бар (АК-ның
91-бабының 1-тармағының 2-бөлігі). Атаулы бағалы қағаз дегеніміз – бұл өзі
куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға тиесілігін растайтын бағалы
қағаз (АК-ның 129-бабының 3-тармағының 6-бөлігі). Акция бөлінбейді. Егер
акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға тиесілі болса, олардың бәрі
бір акционер деп танылады және өзінің жалпы өкілі арқылы акциямен
куәландырған құқықтарды пайдаланады. Қоғам жай акциялар, не жай және
арттықшылықты акциялар шығарылуға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда
шығарылады (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 12-бабының 1, 3-
тармақшалары). Құжатсыз бағалы қағаздар дегеніміз – бұл құжатсыз нысанда
(электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаздар (АК-
ның 129-бабының 3-тармағының 3-бөлігі).
Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының
жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс [10]. Артықшылықты акциялардың
меншік иелері – акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында белгіленіп,
алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер алуға және
қоғам таратылған кезде осы Заңда белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар. Артықшылықты акция акционерге қоғамды басқаруға
қатысу құқығын бермейді. Бұл ережеден бірнеше өзгешелік бар. Егер:
1) қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының шешімі бойынша артықшылықты
акцияларды иеленуші акционердің құқығын шектеуі мүмкін мәселені қараса.
Шектеу қою үшін артықшылықты акциялардың жалпы санының кемінде үштен екі
бөлігі жақтап дауыс берген жағдайда ғана мұндай мәселе бойынша шешім
қабылданды деп есептеледі;
2) қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы қоғамды қайта ұйымдастыру не
тарату туралы мәселені қараса;
3) артықшылықты акция бойынша дивиденд оны төлеу үшін белгіленген
мерзім өткен күннен бастап үш ай ішінде толық мөлшерінде төленбесе,
артықшылықты акция акционерге қоғамды басқаруға қатысу құқығын береді
(Акционерлік қоғамдар туралы заңның 14-бабының 3-4-тармақшалары).
Қоғам жай акциялар, не жай және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы.
Акциялар құжатсыз нысанда шығарылады.
Акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық
емес ұйымдардың артықшылықты акциялар шығаруға құқығы жоқ.
Акция бөлiнбейдi. Егер акция ортақ меншiк құқығымен бiрнеше тұлғаға
тиесiлi болса, олардың бәрi акционер деп танылады және өзiнiң жалпы өкiлi
арқылы акциямен куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде:
қоғамның акцияларымен мәмiлелер жасасуға;
қоғамның бiр акционерге тиесiлi акцияларының ең көп мөлшерiне;
қоғамның акциялары бойынша бiр акционерге берiлетiн ең көп дауыс
санына шектеулер белгiленуi мүмкiн.
Қоғам басқа да бағалы қағаздар шығаруға құқылы, оларды шығару,
орналастыру, айналысқа салу және өтеу талаптары мен тәртiбi Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарымен белгiленедi
[11, 156 б].
Акциялардың түрлерi:
Жай акция дауыс беруге енгiзiлетiн барлық мәселелердi шешкен кезде
акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердiң жалпы жиналысына қатысу
құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда Қазақстан Республикасының
заңдарында белгiленген тәртiппен оның мүлкiнiң бiр бөлiгiн алу құқығына
бередi.
Артықшылықты акциялардың меншiк иелерi-акционерлердiң жай акциялардың
меншiк иелерi-акционерлерiне қарағанда қоғамның жарғысында белгiленiп алдын
ала айқындалып кепiлдiк берiлген мөлшерде дивидендтер алуға және қоғам
таратылған кезде Заңда белгiленген тәртiппен мүлiктiң бiр бөлiгiне басым
құқығы бар.
Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының
жалпы санының жиырма бес процентiнен аспауға тиiс [12, 85 б].
Құрылтай жиналысы (жалғыз құрылтайшының шешiмi) немесе акционерлердiң
жалпы жиналысы жарғылық капиталды қалыптастыруға және дивидендтер алуға
қатыспайтын “алтын акцияны” енгiзуi мүмкiн. “Алтын акция” иесiнiң
акционерлердiң жалпы жиналысының, директорлар кеңесi мен атқарушы органның
шешiмдерiне қоғам жарғысында белгiленген мәселелер бойынша вето қою құқығы
болады.”Алтын акция” куәландырған вето қою құқығы басқаға берiлмеуге тиiс.
Алтын акция иегері қоғам органдардың шешімдеріне акционерлік қоғам
жарғысында бекітілген мәселелерге ғана вето құқықығына ие болады. Өкінішке
орай, бүгінгі күні акционерлердің Қазақстан республикасынан басқа жерлерге
көшуге байланысты, өз акцияларын бостан-босқа қалдыру жағдайлары жиі
кездеседі. Осы себептермен акционерлік қоғамдар жалпы қоғам жиналысын
өткізуге байланысты қажетті кворумды жүргізе алмай қалады. Сот
тәжірибесінде акционерлік қоғамдардың сотқа акцияларды қажетті емес деп
тану үшін бірталай талаптары бойынша сот преценденті кездескен. Бірақ бірде-
бір сот осындай акцияларды қажетті емес деп тануға жол бермеген, себебі
ешкімнің де Республика Конституциямен қорғалатын жеке меншікті меншік
иесінен айыру хақысы жоқ. акционерлік қоғамның Алтын акциялары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ТҮСІНІГІ, ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...8
1.1 Акционерлік қоғам түсінігі, даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 8
1.2 Акционерлік қоғамды құру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Қоғамның акциялары және басқа да бағалы
қағаздары ... ... ... ... ... ... 20
2 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУ, ҚАЙТА ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
ТАРАТУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Акционерлiк қоғамды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.2 Қоғамның қаржылық есептiлiгi мен аудитi, қоғамның
құжаттары ... .43
2.3 Қоғамды қайта ұйымдастыру және
тарату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...46
2.4 Акционерлік қоғам мүлкінің құқықтық режимі.Жарғылық капитал...50
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...56
3.1 Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың қызмет ету
тиімділігінің көтеру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..56
3.2 Қазақстандық тәжірибеде акционерлік қоғамдардың қызмет етуінің
шетелдік тәжірибесін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...74
КІРІСПЕ
Қазақстанның тәуелсiздiк алып егемендi мемлекет болуы, экономикада
Кеңес өкiметi жылдарындағы төтенше орталықтандырылған жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикаға көшуi тарихта теңдесi жоқ бетбұрыс болды. Қоғам
мүшелерiнiң өзiнiң жеке меншiгi мен өз дәулетiн арттырудағы мұдделiлiгiн,
ынта- ықыласын күшейтуде нарқытық экономиканың орны айрықша, рөлi зор.
Сондықтан да, қазiргi күндерi бұрын қоғамдық мемлекеттiк меншiк болып
келген құрал-жабдықты, орта дәулеттi жекешелендiру, жеке шаруашылық
пен кәсiпкерлiктi дамытуға бағытталған кең ауқымды шаралар жүзеге
асырылуда, мемлекеттiк меншiкпен қатар жеке меншiк те жедел дами
бастауда. Кәсiпкерлiктiң өркендеуiмен жеке меншiктiң жаңа ұйымдық
нысандары пайда бола бастауда және уақыт өткен сайын кемелденуде.
Республикамызда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы ең кең дамыған
ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлға- Акционерлік қоғамдар болып
табылады. Акционерлік қоғамның рөлі мен мағынасы 1998 жылдың 10 шілдеде
арнайы Акционерлік қоғам туралы заңның қабылдануымен де ерекшеленді.
Алайда, бұл заң Азаматтық кодекстің көптеген ережелері мен дәстүрлеріне
қайшы келіп, 2003 жылдың 13 мамырында Қазақстанның экономикалық және
құқықтық жағдайы ескеріле отырып, өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстан Республикасының кез-келген азаматы ерікті не еріксіз түрде
акционерлік қоғамдармен қатынастарға түседі. Азаматтардың көбісі
акционерлік қоғамдарда қызмет етеді,өз қаражаттарын негізінен акционерлік
қоғам болып табылатын банктерде сақтайды және де көбіміз акционерлердің
өздері болып келеміз. Айтып кететін жайт,Қазақстандағы акционерлік құқық
өзінің алғаш қадамдарын жасап жатыр және бұл қадамдары сенімді ,әрі дұрыс
бағытта. Сондықтан, тамыр-түбірлі жаңарған ғылымға қатысты заңнама
қызметін тоқтатпай, керісінше, оны дамытып, акционерлік қоғамды реттейтін
заңнаманы түсініп, оқып, қолдана білуі –бұл заман талабы болуына көз
жеткіземіз.
Акционерлеу кәсіпкерлік сияқты, және олардың қызметін реттеу толығымен
дамымаған, сол себепті, олармен байланысты әлеуметтік-экономикалық және
құқықтық мәселелер әруақытта жариялы түрде көрінбейді.
Бұған себеп - нағыз нарықтық жүйенің, нарықтық экономиканың түбегейлі
дамымау салдарымен, өндіріс көлемінің түсуімен байланысты қақтығыстар мен
кемшіліктердің туындауымен, жемқорлықтың кеңінен тарауымен, әртүрлі
қаржылық және экономикалық қылмыстардың көбеюімен. Және де осының бәрі
жеткілікті құқықтық ықпалдың болмауынан көрініс табады. Қоғамдағы
бәсекелестіктің бәсең болуы, ұлттық өнімдердің көптеген түрлерінің
шетелдік тауарларға қарсы шыға алмауы мен импорттық қысымынан да
проблемалар туындайды.
Бүгінде Қазақстанда, Ресей Федерациясымен салыстырғанда, акционерлік
кешендерге мемлекеттік қолдау көрсетуде.
Акционерлеу процессінің эффективті дамуына және тереңденуіне көңіл
аудару, акционерлік қоғамның мақсатына сай қызмет етуі, акционерлік
қоғамдардың мемлекеттік органдардың қолауымен концерндерге, холдингтерге,
қаржы-өндірістік топтарға айналу мүмкіндігі, сонымен бірге бұл процесстерді
сәйкесінше құқықтық және мемлекеттік реттеу- негізгі ұлттық экономиканың
энергетика саласынан агроөндірістік саласына дейін көтермелеу мүмкіншілігін
туғызады.
Жақсы ойластырылған, үлкен мүмкіншіліктерге бағытталған жекешелендіру
мен акционерлеу стратегиясы, акционерлік қоғамның қызметін дұрыс құқықтық
реттеу мен олардың эффективті қызмет етуі дүниежүзілік қоғамдастықта
Қазақстан Республикасының экономикасы мен құқығының рөлін көтеруге
байланысты маңызды фактор болуы әбден мүмкін.
Акционерлiк қоғамдар жөнiнде бұқаралық ақпарат құралдарында көп
айтылып та, көп жазылып та жүр. Қазақстан нарықтық экономикасының бiр
элементiндей болып кеткен акционерлiк қоғамдар туралы бiз не бiлемiз?
Оның бiз үшiн маңызы қаншалықты? Қазiр көптеген кәсiпорындар шаруашылық
жүргiзудiң осы түрiн нелiктен таңдайды. Мен осы еңбегiмде осы сияқты
сансыз сұрақтарға жауап iздеуге тырыстым.
Жұмыс жазу барысында Қазақстанның және шет елдердің әдебиеттері
қарастырылды, сонымен бірге Акционерлік қоғамның қызметін реттейтін заңдар
мен нормативтік-құқықтық актілер, азаматтық құқықтың нормалары қолданылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Акционерлiк қоғам– азаматтық құқық
ғылымының маңызды сұрақтарының бірі болып табылады, себебі осы ұйым нысаны
қазіргі күні кең таралып, қарқынды даму жолында. Ол бүкіл ұйымдар арасында
демократиялық қағидаларға ең жақын нысан бола келіп, ел экономикасына,
әлеуметтік жағдайына, түгелдей құқық жүйесіне өз әсерін, пайдасын тигізеді.
Азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлiк қоғам тақырыбы
өзектілігін ешқашан жоғалтқан жоқ, әсіресе қазіргі өтпелі кезеңде бұл
тақырыптың маңыздылығы артуда. Аталған тақырыптың қазіргі таңда өзекті
болуының бірнеше айқын себептері бар.
Азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамның құқықтық
жағдайы тақырыбы азаматтық құқық ғылымының іргелі тақырыптарының бірі болып
табылады, осында өз шешуін таппаған көптеген даулы сұрақтардың болуы және
ол сұрақтар нарықтық экономика жағдайында өзгеше келбетті иеленді. Яғни,
“азаматтық-құқықтық қатынастардағы Акционерлiк қоғам саласындағы құқықтық
жағдай тақырыбын көптеген ғалымдар зерттеген, бірақ осы кезге дейін бұл
сала бойынша туындап отырған кейбір сұрақтарға қатысты біршама сұрақтары
бойынша бір түбегейлі шешім жоқ”.
Жұмыстың зерттеу объектісі мен пәні. Жұмыстың зерттеу объектісі –
азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамның құқықтық жағдайын
анықтау, жан-жақты зерттеп, салыстыру, акционерлік қоғамдардың пайда болып,
қазіргі құқықтық жағдайларын анықтауға бағытталған. Аталған дипломдық
жұмыста акционерлік қоғамның жағдайын негізінен құқықтық жағынан жүзеге
асырылуын қарастырдық. Онда акционерлік қоғамның құқықтық жағдайы туралы
толық ақпарат бере отырып оның тарихи қалыптасу тарихын, отандық және
шетелдік тәжірибе жөніндегі ақпараттар талдай отырып осы заманға тән келелі
мәселелерді талқыладық, сонымен қатар қызмет ету тиімділігін көтеру
жолдарын, оларды азаматтық-құқықтық заңнамалармен реттеу, жалпы акционерлік
қоғамның құқықтық жағдайы бойынша тарихы, түсінігі және тағы да басқа
мәселелері қамтылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты, зерттеу нәтижесінде
нарықтық тұрғыда азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамдар
бойынша олардың құқықтағы дайындығын ашып, оның әрі қарай даму жолын, бағыт-
бағдарын анықтау; акционерлік қоғамдар бойынша азаматтық-құқықтық
қатынастарды заңды тұрғыда орнату және қолдануды реттейтін құқық нормаларын
талдау арқылы оларды жетілдіру үшін ғылыми-тәжірибелік ұсынымдар жасау.
Аталған мақсатқа жету үшін жұмыс алдына келесі міндеттер қойылады:
- нарықтық тұрғыдағы азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік
қоғамдар бойынша маңыздылығын, даму перспективаларын анықтау;
- азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамның құқықтық
жағдайы бойынша азаматтық коммерциялық ұйымдар жүйесіндегі орнын белгілеу;
- азаматтық-құқықтық қатынастардағы акционерлік қоғамдар бойынша
ережелер белгіленген заңнамаға, қоғам жарғысына талдау жасау.
Зерттеу тақырыбының ғалымдармен қарастырылу деңгейі. Азаматтық-
құқықтық қатынастардағы ипотекалық қызмет көрсету сұрағы барлық уақытта
өзекті болғандықтан, оны зерттеген және зерттеуші авторлар жетерлік. Бұл
тақырыпты зерттеген барлық авторларды атаудың өзі жұмыстың біраз мөлшерін
алар еді, осындағы біршама авторларды атап өтсек келесідей жалпы сипаттама
беруге болады.
Бұлардың қатарына шетелдік және отандық бұл саланының дамуына зор үлес
қосқан келесі ғалымдарды атауға болады: Ю.Г. Басин, А.Г. Диденко, М.К.
Сулейменов, Төлеуғалиев., Иоффе О.С., , З.О. Ашитов, Шаикова С.С. Жайлин
Г.А., Шевченко Я.Н., Яковлева Е.М. және т.б. Аталған авторлар, азаматтық-
құқықтық қатынастардағы ипотекалық қызымет көрсетуге тиесілі сұрақтардың
басым көпшілігін қарастырды деп айтуға болады. Жалпы жұмысты қарастыру
барысында көптеген цивилист заңгер авторлардың еңбектерін зерделей отырып,
жұмысқа және тәжірибеге аса құнды көптеген ақпараттармен танысып, білім
дәрежемді жетілдіру мен топшалауға қажетті біршама ақпараттармен таныстық.
Жұмыстың әдістемелік негіздемесін құбылыстарды диалектикалық таным
теориясы, тәжірибелік және теориялық зерттеу жүргізудің жалпы әдістері
құрайды (құқық-салыстырмалық әдісі, функционалды құрылымдық әдіс, құқықтық-
тарихи әдіс, жүйелеу әдісі, талдау және жинақтау, индукция, дедукция).
Зерттеу жұмысының жаңалығы акционерлік қоғамдардың құқықтық жағдайы
тақырыбының қазақстандық нарықтық қажеттіліктер тұрғысынан алғаш рет
кешенді түрде зерттелуімен анықталады. Отандық азаматтық құқықта аталған
тақырып бойынша іргелі зерттеулер бұрын соңды жүргізілмеген, осыған
байланысты біздің жұмыс осы кемшілікті түзеуге бағытталған. Жұмыстың
ерекшелігі, оның терең теориялық бағыты, яғни жақсы теория ұтысты
тәжірибенің алғышарты.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тоғыз бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. “Кез келген нәрсе
тарихтан басталады” демекшi, мен акционерлiк қоғамдардың пайда болу
тарихына жалпы шолдым. Бірінші тараудан жасадым және бұл ұғымға түсінік
бердім, ал екінші тарауда негізінен акционерлік қоғамдардың құрылымына,
басқару ерекшелігіне, мүлкінің құқықтық режиміне құқықтық назар аударып,
жалпы қоғамда алып отырған мәселелеріне арналады. Сонымен қатар,
акционерлiк қоғамдардың өз қызметi барысында қайта ұйымдастырылуы және
олардың таратылу тәртiбi қамтыла келе, нарықтық экономика жағдайында өмiр
сүрiп отырған бүгiнгi Қазақстанның акционерлiк қоғамдардың даму
перспективаларын зерттедім. Үшінші тарау акционерлік қоғамның қызметінің
тиімділігін жоғарылату мақсатында шетелдік тәжірибесін ала отырып жетілдіру
жолдарына тоқталдым.
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ТҮСІНІГІ, ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
1.1 Акционерлік қоғам түсінігі, даму тарихы
Акционерлiк қоғам- бұл заңдық құқығы, жарғысы бар қоғам. Бұл жөнiнде
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 85-бабында мынадай анықтама
берiлген. “өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында
акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылады.
Акционерлiк қоғамның акционерлерi осы заң актiлерiнде көзделген басқа
жағдайларда оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және өзiне тиесiлi
акциялар құнының шегiнде қоғамның қызметiне байланысты шығындар тәуекелiн
көтередi”.
Азаматтық кодексінің 85-бабының 1, 2-тармақшаларына сәйкес, өзінің
қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын
заңды тұлға акционерлік қоғам болып танылады. Акционерлік қоғамның өз
қатысушыларының мүлкінен оқшауланған мүлкі болады, өз міндеттемелері
бойынша өз мүлкі шегінде жауапты болады және өз қатысушыларының
міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Акционерлік қоғамның акционерлері заң актілерінде көзделгеннен басқа
жағдайларда, оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі
акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты шығындар тәуекелін
көтереді. Корпоративтік (бірлескен) жинақтаушы зейнетақы қорларының
акционерлері аталған қорлардың міндеттемелері бойынша зейнетақымен
қамсыздандыру туралы заңдарда белгіленген тәртіп пен жағдайларда ортақтасып
жауап береді [1,23 б].
Акционерлік қоғам – коммерциялық ұйымдардың уақыт және нарықтық
қатынастар сынынан өткен барынша дамыған нысаны. Алайда, заңдарда қоғамның
ұйымдық-құқықтық нысанында табыстары тек қоғамның дамуы үшін пайдаланылатын
коммерциялық емес ұйымдардың да құрылуы көзделуі мүмкін (АК-ның 85-бабының
5-тармағы). Мысалы, дүниежүзілік тәжірибеде кейде коммерциялық емес
акционерлік қоғам түріндегі биржалар, білім және мәдениет, денсаулық сақтау
ұйымдары жөніндегі кеңестер құру дәстүрлері бар.
Акционерлік қоғамдар туралы 2003 ж. заң қабылданғанға дейін Қазақстан
заңдары ашық акционерлік қоғамдармен қатар, жабық үлгідегі акционерлік
қоғамдардың да өмір сүруін көздеді. Акционерлері өздеріне тиесілі
акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік
қоғам ашық акционерлік қоғам болып табылады. Акциялары өзінің
құрылтайшылары мен алдын ала белгіленген адамдар арасында бөлінетін қоғам
бұрынғы қолданыстағы заңдар бойынша жабық қоғам болып есептелетін (2003 ж.
16 мамырға дейінгі АК-ның 86-бабының 3-тармағы). Жабық қоғамдар мемлекеттік
монополияларды сақтау үшін немесе үшінші тұлғалардың енуін шектеу үшін
құрылатын. Бұл жағдайда көлденең капиталды тарту акционерлік қоғамның
негізгі мақсаты болудан қалды да, тұлғалық жағдай алдыңғы қатарға шықты.
Сондықтан жабық акционерлік қоғам өзінің жаратылысы жөнінен жауапкершілігі
шектеулі серіктестікке дейін болғанын кейбір ескертулермен айта аламыз.
Онда тұлғалық элементтер жария элементтермен бәсекелесіп, көп ретте басым
түсіп отырды.
Ашық қоғамдар – акционерлік қоғамның барынша табиғи және кең таралған
нысаны. Азаматтық құқықтың кез келген субъектілері дерлік қоғамның
құрылтайшылары бола алады. Жалпы ереже бойынша, мемлекеттік мекемелер
қоғамның акционерлері ретінде әрекет ете алмайды. Өздерінің құзіреті
шегінде акционерлер бола алатын Үкімет, жергілікті атқарушы органдар,
Ұлттық Банк бұған жатпайды. Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға қатысты
меншік иесі мен мемлекеттік басқару органының атқаратын қызметін жүзеге
асыратын мемлекеттік органның келісімімен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға
және оның акцияларын сатып алуға құқылы (Акционерлік қоғамдар туралы заңның
5-бабының 2-тармағы).
Акционерлік заңдар көлемінде Ұлттық компаниялар қызмет етеді. Ұлттық
компаниялар акцияларының барлық пакеті мемлкеттің қолында болады. Ұлттық
компаниялардың құқықтық режимінің бірқатар ерекшеліктері бар. Олардың
көпшілік бөлігі жабық акционерлік қоғамдар түрінде құрылған, өздерінің
контрагенттермен қатынастарында мемлекеттік органның және коммерциялық
ұйымдардың атқаратын қызметін үйлестіреді және Акционерлік қоғамдар туралы
заңмен қатар, Үкіметтің бірқатар қаулыларымен және заңдармен реттеліп
отырады. Акционерлік қауызға оранған ұлттық компания, шын мәнінде, заңды
тұлғаның жаңа түрі болып табылады деп есептейді Ю.Г. Басин. Мүмкін, уақыт
өте келе, заң шығарушылар заңды тұлғаның жаңа нысаны – ұлттық компанияны
мойындайтын болар. Ал әзірше жабық акционерлік қоғамдардың таратылуына
байланысты мемлекеттік ұлттық компаниялардың қандай ұйымдық-құқықтық
нысанға өзгеруі керектігін шешуі тиіс.
Акционерлік қоғамның заңды тұлға мәртебесіне ие болатындай барлық
белгілері бар, бұлар:
Ұйымдық бірлік. Бұл акционерлік қоғамның заңнамасымен, жарғы,
жергілікті нормативті-құқықтық актілермен бекітілген және аз дегенде 3
элементтен құрылады:
Біріншіден- субъектілердің бірігуіне мүмкіндік беретін, әлеуметтік
өзарабайланыс жүйесінің болуы.
Екіншіден- құрылу мен жұмыс істеудің белгілі бір мақсаты болуы.
Акционерлік қоғам, кез-келген әлеуметтік бірлестік ретінде өз мақсаттары
бар бірлестік. Акционерлік қоғам басқа да коммерциялық бірлестіктер сияқты
ең негізгі мақсаты- пайда табу [2, 15 б].
Экономикалық белгі-мүліктік оқшауланушылық. Бұл акционерлердің
жарғылық капиталға қосқан үлестен, сонымен бірге қоғамның заң негізінде
қызмет ету нәтижесінде пайда болған мүліктен құралады.
Материалды-құқықтық белгі. Бұл екі элементтен құралады: азаматтық
айналымда өз атынан әрекет ету мен дербес мүліктік жауапкершілік. Яғни, өз
атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие болып, олар бойынша
жауапты болуы. Әрбір заңды тұлға өз міндеттемелері бойынша дербес азаматтық-
құқықтық жауапкершілік атқарады, тұлғаның борыштары бойынша оның
құрылтайшысы да, мемлекет те жауап бермейді.
Іс-жүргізушілік-құқықтық белгі- сотта талапкер мен жауапкер болу
мүмкіндігі.
Осыған қоса, Қазақстан Республикасының кез-келген азаматы ерікті не
еріксіз түрде акционерлік қоғамдармен қатынастарға түседі. Азаматтардың
көбісі акционерлік қоғамдарда қызмет етеді,өз қаражаттарын негізінен
акционерлік қоғам болып табылатын банктерде сақтайды және де көбіміз
акционерлердің өздері болып келеміз. Айтып кететін жайт,Қазақстандағы
акционерлік құқық өзінің алғаш қадамдарын жасап жатыр және бұл қадамдары
сенімді ,әрі дұрыс бағытта. Сондықтан, тамыр-түбірлі жаңарған ғылымға
қатысты заңнама қызметін тоқтатпай, керісінше, оны дамытып, акционерлік
қоғамды реттейтін заңнаманы түсініп, оқып, қолдана білуі –бұл заман талабы
болуына көз жеткіземіз.
Белгілі заңгер ғалым Ғ.Төлеуғалиевтің жазуынша, әрбір заңды тұлғаның
ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі ұйымдарды
бөліп қарайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді,
сол арқылы қызмет аясы айқындалады. Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не құрылтай шарты арқылы, не тек
құрылтай шарты негізінде жүзеге асырады. Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң
құжаттарына, сондай-ақ құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз
органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді
алады. Заңды тұлға органдарының түрлері, тағайындалу немесе сайлау тәртібі
және олардың өкілеттілігі, заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді
[3, 12 б]. Аталған ғалым сондай-ақ мүліктік оқшаулық— заңды тұлғаның
экономикалық-құқықтық белгісі болып табылады. Және оның мүлікке заттық
құқығын иеленуін білдіреді. Бұл арада әңгіме оның меншік құқығы,
шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару құқығы туралы болып отыр.
Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері мен мекемедегі смета заңды
тұлғаның оқшаулық мүлкін айқындайтын құжаттар. Ал дербес мүліктік
жауапкершілік дегенеміз — ол заңды тұлғаның міндеттемелері бойынша өздеріне
тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі дей келе: Заңды тұлғалардың дербес
мүліктік жауапкершілігі заң актілерімен тағайындалуы мүмкін деп ой
тұжырады.
Жалпы, Азаматтық кодекс заңды тұлғаны ұйым ретінде анықтайды.
Индивидтердің жай ғана белгілі бір мөлшерін емес, өзара әрекеттесу мен
қызмет етудің белгілі бір ережелеріне бағынған азаматтар ұжымын ұйым деп
түсінеді. Заңды тұлғаның азаматтық-құқықтық қатынастарда біртұтас тұлға
ретіндегі сыртқы еркін білдіретін әрекетін көптеген тұлғалардан тұратын
ұжымдық құрылым— заңды тұлғаның ұйымдық бірлігі деп түсіну керек. Сондай-
ақ М.Сүлейменов пен Ю..Басиннің пайымдауынша, ұйымдық бірлікті ұдайы
көптеген адамдардың міндетті түрде қатысуына әкеп тіркеуге болмайды [4, 78
б]. Соңғы онжылдықта көптеген елдерде капиталдың орталықтануы жағдайында
бір ғана қатысушыдан (жеке немесе заңды тұлғадан) тұратын заңды тұлғалар
әдеттегі құбылысқа айналуда. Мысалы, ФРГ-де 70-жылдардың басына қарай 42000
жауапкершілігі шектуелі серіктестіктердің шамамен 9300-і, яғни 22 пайызы
бір адамнан тұратын компанияларға айналған. Германияда бір ғана мүшеден
тұратын акционерлік қоғамдар құруға (1968 ж. 10 мамырдағы Заң) және бір
адамнан тұратын жаупкершілігі шектеулі серіктестік құруға (1980 ж. 4
мамырдағы Заң) рұқат ететін заң актілері қабылданған. Франция, АҚШ,
Норвегия, Швеция, Швейцария, Дания, Англия секілді бірқатар елдердің
заңдарында да осындай құбылыстар байқалады. Бұлардың Франция мен АҚШ-пен
салыстырғанда бір адамнан тұратын корпорациялар құруға ресми түрде тыйым
салғанымен, әлде бір оқиғалардың нәтижесінде корпорацияның, компанияның
қалаған бір мүшесіне корпорацияның борыштары бойынша шектеусіз
жауапкершілікті жүктеу арқылы компанияны жанама жолмен тану жүзеге
асырылады.
Біздің еліміздің заңдары бір қатысушыдан тұратын заңды тұлғаның қызмет
етуіне жол берген жоқ. Бірақ қазіргі АК бір қатысушыдан тұратын заңды
тұлғалар құрауға мүмкіндік беруді көздейді. АК-ның 40 және 58-баптарында
жазылған. Осы ретте заңды тұлғаның ұйымдық бірлігі оның құрылтай
құжаттарында көрсетіледі.
Азаматтық кодекстің 41-бабында заңды тұлғалар өз қызметін жарғының
және құрылтай шартының не жарғысының негізінде жүзеге асыратыны жазылған.
Жарғыны кәсіпорын құрылтайшысы (құрылтайшылары) бекітеді. Ал құрылтай
шартын — құрылтайшылары жасайды. Жарғыда заңды тұлғаның атауы, тұрғылықты
жері, нысанасы, қызмет мақсаты және басқа да қажетті мағлұматтар болуы
тиіс.
Акционерлiк қоғамдар қазiргi кезеңде кәсiпкерлiктiң ең көп тараған
түрi, әлемдiк экономиканың “арматурасы” десе де болғандай. Олай деуiмiздiң
бiр жайы, тарихи тәжірибеде акционерлiк қоғамдар өз тиiмдiлiгiн талай рет
дәлелдеген. Негізінен Акционерлік қоғамның алғашқы қарлығаштары XV-XVI
ғ.ғ. Генуяда әулие Георгия, Миланда әулие Амвросия банктерiнiң құрылуымен
байланысты пайда болды [5, 24 б].
Рим империясы Акцтонерлік қоғамнынң құрылуы мен дамуына көп үлес
қосқан ежелгі мемлекеттерінің бірі. Жұмыскерлердің ең алғаш ұйымдары осы
жерде пайда болған. Көпестер, банкирлер, теңізшілер кеңінен
серіктестіктерге бірігіп, бірыңғай капитал құруды мақсат етті. Бұны арнайы
құжат ретінде рәсімдеген және ол ортақ капталдағы өз үлесі шегінде мүлікке
құқығын куәландырып, ұйымның сәттілікке қол жеткізгенде пайдасын алуға
құқық беретін. Осы құжат акция деген атауға ие болды, содан Акционерлік
компания немесе Акционерлік қоғам деп аталып кетті.
XVI-XVII ғасырларда жаңа жерлердi жаулап алумен оларды игеруге
байланысты сауда-экономикалық қатынастар кұр дамыды. Бұл өз тарапында ұлкен
қаржыны талап еттi. Осы кезде Европадағы алпауыт бай дворяндардың қаржысын
тарту мақсатында акционерлiк компаниялар құрыла бастады. Мысалы:
Ұлыбританиялық “Грейд Юнион” (1600 ж.)және Голландияның “Ост Индия” (1962
ж.) акционерлiк компанияларын айтуға болады. Голландиялық “Ост Индия”
компаниясының жарғысында оны құрушыларды “акционистер” деп атаған [6, 56
б].
Акционерлiк қоғамның кеңiнен өрiс алуы капитализмнiң дамуымен
байланысты. Бiр ескертетiн жай бiз бұл ұғымды капитализм тудырды деуден
аулақпыз. Революцияға дейiнгi Ресейде акционерлiк қоғамдар болды. 1916 жылы
олардың қатары мыңдап саналатын.
Акционерлiк қоғамның кеңiнен етек жаюының себебi, аса күрделi
шаруашылық мәселелерiн шешуде iрi мөлшерде капитал шоғырландыру
мүмкiндiгiне байланысты. Акционерлiк қоғамның басқа серiктестiктермен
салыстырғанда артықшылығы бағалы қағаздарды сатып алу, сатумен байланысты
рыноктың болуы. Мiне, осы жағдайлардың барлығы акционерлiк қоғамның
өнеркәсiпте сауда да, банк және сақтандыру жүйесiнде, экономиканың басқа да
салаларында кеңiнен дамуына әсер еттi. Акционерлiк қоғамның ауыл
шаруашылығында саланың ерекшелiгiне байланысты дамуы шектеулi болды.
Қазiргi, АҚШ-тiң бiр өзiнде 3 мыңнан астам өнiмнiң басым көпшiлiгiн
өндiредi.
1990 жылдың аяғында бұрынғы КСРО-да 1200 акционерлiк қоғам жұмыс
iстедi. Оның iшiнде “Камаз”, “Часпром”, “мовен” т.б.
1995 жылы “Шаруашылық серiктестiктер туралы” Қазақстан Республикасы
президентiнiң жарлығы шықты. Бұл жарлық негiзiнен осы кезеңде жұрiп жатқан
iрi өндiрiс орындарын мемлекет меншiгiнен алу, яғни жекешелендiру процесiне
бағытталады. 1994 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексiнде акционерлiк қоғамдардың құқықтық жағдайы атап көрсетiлдi.
2003 жылы 13 мамырда “Қазақстан Республикасының Акционерлiк қоғамдар
туралы” жаңа Заңы қабылданып, бұрынғы 1998 жылғы 10 шiлдедегi “Акционерлiк
қоғамдар туралы” Қазақстан Республикасы Заңының күшi жойылды.
1.2 Акционерлік қоғамды құру тәртібі
Қазіргі өндіріс ауқымының өсуімен және оның техникалық базасының
күрделенуімен негізгі капитал ұлғаяды. Ең ірі деген жеке капиталдың
базасының бұл жағдайда алып металлургиялық және машина құрылғысы
кәсіпорынын, жол, порт, канал және тағы басқалар салуға жеткіліксіз.
Осыдан барып бірнеше жеке капиталдардың ірі капиталға обьективті
бірігу қажеттлігі туындайды, сөйтіп акционерлік қоғам құрылады. Бірінші
акционерлік қоғамдар капиталдың алғашқы қорлануы кезеңінде ХVІ-шы ғасырда
пайда болды. Олардың жаппай құрылауы ХІХ-шы ғасырдың үшінші жартысына
келеді, ол ҒТР-ның шарықтауымен байланыстырылды: электр жарығының ашылуы,
іштен шығатын электр двигателдерінің пайда болуы, метал балқытудың жаңа
технологиясы және тағы басқалар [7,52 б]. Металлургиялық өнеркәсіптің
автомобиль және авиақұрылыстары қарқынды дами бастады зауыттар салу
көптеген қаржыны талап етті. Бірде бір жағдайы осы салаларда өз
меншігіндегі кәсіпорынды ұйымдастыра алмады. Тек акционерлік негізде ғана
құрыла алды.
Акционерлік қоғамды ұйымдастыру үшін оның құрылтайшылары банкке
белгілі ақша сомасын салады. Қоғамның капиталы құрылтайшылардың акция
шығару жолымен құрылады және оны барлық қоғам типтеріне байланысты алғысы
келетіндерге сатады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 85-ші бабына сай
акционерлік қоғамды бір ғана тұлға құруы мүмкін немесе бір акционердің
барлық акциясы иеленген жағдайында тек бір тұлғадан тұрады. Батыс елдерінде
акционерлік қоғамның ірі құрылтайшылары көбінесе мол пайданы дивидент
түрінде ғана емес, сондай-ақ құрылтайшылық пайда түрінде алады.
Құрылтайшылық пайда құрылтайшыға сатылған баға акциясының сомасы мен
кәсіпорынға салынған нақты капиталдың арасындағы айырмасы. Нарықтық
экономика жағдайында акционерлік қоғам қызмет көрсете отыра, табыс табуды
көздейді. Табыстылықтың негізгі көрсеткіші табыс немесе пайда сомасы болып
табылады. Сонымен табыс дегеніміз – қаржының келуі.
Өз қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам (бұдан әрi-қоғам) деп танылады
[8, 34 б].
Қоғамның өз акционерлерiнiң мүлкiнен оқшауланған мүлкi болады және
олардың мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.Қоғам өз мiндеттемелерi
бойынша өз мүлкi шегiнде жауап бередi.
Қоғамның акционерi оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда
өзiне тиесiлi акциялардың құны шегiнде қоғам қызметiне байланысты
залалдарға тәуекел етедi.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда акционерлiк
қоғамның Ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар құрылуы
мүмкiн.
Қоғам (акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың
өзге де түрлерiн шығаруға құқылы.
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде қызметтiң жекелеген түрлерi
жүзеге асыратын ұйымдар үшiн акционерлiк ұйымдық-құқықтық нысаны мiндеттi
болып белгiленуi мүмкiн.
Қоғамның фирмалық атауы болады, онда “акционерлiк қоғам” ұйымдық-
құқықтық нысанын көрсету және оның атауы қамтылуға тиiс. Қоғамның атынан
кейiн “АҚ” аббревиатурасын пайдалана отырып, қоғамның атауын қысқартуға жол
берiледi.
Өз капиталының мөлшерi тиiстi қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгiленген айлық есептiк
көрсеткiштiң кемiнде 1000000 еселенген мөлшерiндей болатын және
акционерлерiнiң саны бес жүз және одан да көп қоғам халықтық акционерлiк
қоғам деп танылады.
Қоғамды халықтық акционерлiк қоғам деп тануды қоғамның өтiнiшi
негiзiнде не қоғамның өз капиталының мөлшерi және акционерлерiнiң саны
туралы уәкiлеттi органда бар ақпарат негiзiнде уәкiлеттi орган жұргiзедi.
Қоғамды құру туралы шешiм қабылдаған жеке және (немесе) заңды тұлғалар
оның құрылтайшылары болып табылады.
Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкiметiн, жергiлiктi атқарушы органдарды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiн қоспағанда, Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк органдары мен мемлекеттiк мекемелер қоғамның
құрылтайшылары немесе акционерлерi бола алмайды.
Мемлекеттiк кәсiпорын осы кәсiпорынға қатысты меншiк иесi мен
мемлекеттiк басқару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттiк
органның келiсiмiмен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын
сатып алуға құқылы.
Қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мұмкiн. Қоғамның
құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттiк тiркелгенге
дейiн туындаған шығыстарды төлеу жөнiнде ортақ жауаптылықта болады.
Кейiннен мұндай шығыстарды қоғам акционерлерiнiң жалпы жиналысы мақұлдаған
жағдайда ғана аталған шығыстарды қоғам өз құрылтайшыларына өтейдi.
Қоғам өз құрылтайшылары жиналысының (құрылтай жиналысының) шешiмi
бойынша құрылады. Қоғамды бiр құрылтайшы құрған жағдайда қоғамды құру
туралы шешiмдi ондай тұлға жеке дара қабылдайды.
Бiрiншi құрылтай жиналысында құрылтайшылар:
қоғамды құру туралы шешiм қабылдайды және қоғамды құру жөнiндегi
бiрлескен қызмет тәртiбiн белгiлейдi;
құрылтай шартын жасайды;
құрылтайшылар төлейтiн жарғылық капитал мөлшерiн белгiлейдi;
жарияланған акциялардың, соның iшiнде құрылтайшылар төлеуге тиiстi
акциялардың санын белгiлейдi;
шығарылатын болып жарияланған акцияларды мемлекеттiк тiркеу туралы
шешiм қабылдайды;
қоғамның тiркеушiсiн таңдайды;
мемлекеттiк тiркеуге арналған құжаттарға қоғам атынан қол қоюға
уәкiлеттi адамдарды сайлайды;
қоғам құрылтайшыларының жарғылық капиталды төлеуге енгiзiлетiн мүлкiн
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бағалайтын адамдарды белгiлейдi;
қоғамның органдары құрылғанға дейiн қоғамның қаржы-шаруашылық қызметiн
жүзеге асыруға және үшiншi тұлғалар алдында оның мүдделерiн бiлдiруге
уәкiлеттi адамдарды сайлайды;
қоғамның жарғысын бекiтедi.
Құрылтай шартында (жалғыз құрылтайшының шешiмiнде):
қоғамның құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) туралы мәлiметтер, соның
iшiнде:
жеке тұлғаға қатысты: аты, азаматтығы, тұратын жерi және жеке басын
куәландыратын құжат деректер;
қоғамның құрылуы туралы жазба, қоғамның толық және қысқартылған атауы,
сондай-ақ оның қҰрылу тәртiбi;
құрылтайшылар (жалғыз құрылтайшы) төлейтiн жарғылық капиталдың
мөлшерi, сондай-ақ оны төлеудiң мерзiмдерi мен тәртiбi;
акциялар шығаруды мемлекеттiк тiркеуден өткiзгеннен кейiн қоғамның
құрылтайшылар арасында орналастырылатын (жалғыз құрылтайшы сатып алатын)
жарияланған акцияларының саны, тұрлерi және нақтылы құны;
оның құрылтайшыларының құқықтары мен мiндеттерi және қоғамның
құрылуына байланысты шығыстарды бөлу, сондай-ақ құрылтайшылардың қоғамды
құру жөнiндегi қызметiн жүзеге асырудың өзге де талаптары;
қоғамды құру және мемлекеттiк тiркеу процесiнде оның мүдделерiн
бiлдiру тапсырылатын адамдардың өкiлеттiктерiн белгiлеу;
қоғам құрылтайшыларының кейiнгi жиналыстарын шақыру мен өткiзу
тәртiбi, сондай-ақ әрбір қоғам құрылтайшысының кейiнгi құрылтай
жиналыстарындағы дауыс саны;
қоғамның жарғысын бекiту туралы жазба;
құрылтай шартына (жалғыз құрылтайшының шешiмiне): құрылтайшылардың
шешiмi бойынша;
Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес енгiзiлуге тиiстi өзге
де талаптар болады.
Құрылтай шарты әрбiр құрылтайшының немесе оның өкiлiнiң шартқа қол
қоюы арқылы жазбаша нысанда жасалады.
Жалғыз құрылтайшының шешiмi жазбаша нысанда ресiмделiп, оған
құрылтайшы немесе оның өкiлi қол қояды.
Құрылтай шартын (жалғыз құрылтайшының шешiмiн) нотариат куәландыруға
тиiс.
Құрылтайшылар (жалғыз құрылтайшы) өкiлдерiнiң Қазақстан
Республикасының Заңдарына сәйкес рәсiмделген және құрылтайшылардың
жиналысына қатысу мен құрылтай шартына қол қою құқығына қоса алғанда, қоғам
құруға құқық беретiн тиiстi өкiлеттiктерi болуға тиiс.
Қоғамның жарғысы қоғамның заңды тұлға ретiндегi құқықтық мәртебесiн
айқындайтын құжат болып табылады. Қоғамның жарғысына құрылтайшылар (жалғыз
құрылтайшы) не олардың өкiлдерi (өкiлi) қол қоюға тиiс және нотариаттық
куәландыруға жатады [9, 27 б].
Қоғамның жарғысында мыналар:
қоғамның толық және қысқартылған атауы;
қоғамның атқарушы органының орналасқан жерi;
қоғамның жарияланған акцияларының саны, тұрлерi және акционерлердiң
құқықтары туралы мәлiметтер, соның iшiнде қоғамның артықшылықты
акцияларымен куәландырылған құқықтарының көлемi және олар бойынша
дивидендтердiң кепiлдiк берiлген мөлшерi;
құрылтайшылар (жалғыз құрылтайшы) төлейтiн жарғылық капиталдың
мөлшерi, сондай-ақ қоғамның құрылтайшылары арасында орналастырылатын
(жалғыз құрылтайшы сатып алатын) жарияланған акцияларының саны, тұрлерi
және нақтылы құны;
қоғамның органдарын құру тәртiбi және олардың құзыретi;
қоғам органдарының қызметiн ұйымдастыру тәртiбi.
Қоғамның жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерi тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында
белгiленген айлық есептiк көрсеткiштiң 50000 еселенген мөлшерiнде болады.
Құрылтайшылар төлейтiн жарғылық капиталдың мөлшерi қоғамның жарғылық
капиталының ең төменгi мөлшерiнен кем болмауға және құрылтайшылар оны қоғам
заңды тұлға ретiнде мемлекеттiк тiркелген күннен бастап отыз күн iшiнде
толық төлеуге тиiс.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол мемлекеттік тіркеуден өткен
сәттен бастап пайда болатыны мәлім. Қандай түрге жататынына қарамастан,
заңды тұлға міндетті түрде тіркелуге тиіс. Оларды тіркеу тәртібі Заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы жарлықта және осы жарлықтың негізінде
қабылданған Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы ережеде жан-жақты
белгіленген.
Аталған заң актілерінде заңды тұлғаларды тіркеуге қажетті құжаттардың
толық тізбесі және заңды тұлғалардың құрылтай құжаттарын қарау мерзімдері
де егжей-тегжейлі көрсетілген.
Рұқсат ету тәртібінде заңды тұлғаны ұйымдастыру үшін құзіретті
органның алдын ала рұқсаты талап етілетіндіктен, бұрын қолданылып келген
заңдар кооперативтер, әр түрлі қоғамдық бірлестіктер секілді ұйымдар үшін
осындай ұйымдастыру тәртібін көздейді. Рұқсат ету тәртібінің ерекшелігі –
мұнда заңды тұлғаны құруға тыйым салынуы мүмкін. Алайда заңды тұлғаны
тіркеуге оны тиімсіз деген желеумен бас тартуға жол берілмейді. Мәселен,
Азамттық кодекстің 42-бабының 5-тармағында, Заңды тұлға құрудың заңда
белгіленген тәртібін бұзу немесе оның құрылтай құжаттарының заңға сәйкес
келмеуі заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеуден бас тартуға әкеліп соқтырады.
Заңды тұлға құрудың тиімсіздігін желеу етіп тіркеуден бас тартуға жол
берілмейді. Тіпті, аталған бапта мемлекеттік тіркеуден бас тартқаны,
сондай-ақ мұндай тіркеуден жалтарғаны үшін сотқа шағым берілуі мүмкін.
Заңды тұлғаны құрудың нормативтік тәртібі мемлекеттік органдардың әлде
бір рұқсат беруін талап етпейді. Қазіргі уақытта мемлекеттік емес
коммерциялық заңды тұлғаларды құруда осы тәртіп қолданылуда.
Тіркеу кезінде заңды тұлғаларды құрудың мәселелеріне назар
аударылмайды, олардың өндірістік шаруашылық қаржы қызметіне бақылау жасау
және араласу мақсаты көзделмейді.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеудің қажеттігі мынада, ол:
заңды тұлғаның пайда болу фактісін растайды;
заңды тұлғаларды бірыңғай мемлекеттік тізілімге тіркегеннен кейін
барлық заңды тұлғалардың есебін жүргізуге мүмкіндік береді;
жариялылық жағдайларын туғызады, өйткені кез келген мүдделі адам құпия
немесе коммерциялық құпия болып табылатын мәліметтерден басқа заңды тұлғаны
сипаттайтын барлық материалдармен тіркеуші органдар арқылы танысуға құқылы.
Шетелдіктер және шетелдік заңды тұлғалар мен олардың өкілдіктері
қатысатын кәсіпорындарды тіркеудің ерекше тәртібі бар. Мұндай ұйымдар
тікелей ҚР Әділет министрлгінде тіркеледі.
Бұған қоса, заңдардың заңды тұлғаларды тіркеуге және қайта тіркеуге
түрліше талаптар қойылтанын атап көрсету керек.
Әділет органдары жүзеге асыратын мемлекеттік тіркеу субъектілерге
заңды тұлға мәртебесін беру әдісі болып табылады. Әділет органдары беретін
мемлекеттік тіркеу туралы куәлік субъектінің заңды тұлға құқықтарын
иеленуінің ресми дәлелі болады.
Тіркеуден өтпеген заңды тұлғаның, оның филиалының немесе өкілдігінің
қызмет жүргізуіне тыйым салынады. Мемлекеттік тіркеуден өтпеген қызметтен
алынған табыс ҚР заңдарына сәйкес бюджет кірісіне алынады.
Қайта тіркеу заңды тұлғаның құрылуын емес, қызмет етіп тұрған
тіркелген заңды тұлғаны қолданыстағы заңдардың талаптарына сәйкестендіруді
білдіреді. ҚР Азаматтық кодексінің 42-бабының 6-тармағына сәйкес заңды
тұлға мынадай жағдайларда тіркелуге тиіс: 1) акционерлік қоғамның жарғылық
капиталының және жарияланған жарғылық капиталының мөлшері азайғанда; 2)
заңды тұлғаның атауы өзгергенде; 3) шаруашылық серіктестіктеріндегі және
жабық акионерлік қоғамдардағы қатысушылардың құрамы өзгергенде (шаруашылық
серіктестігі қатысушыларының тізілімін жүргізуді бағалы қағаздарды
ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі қызметті жүзеге асыруға
лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы жүзеге асыратын
шаруашылық серіктестіктерін қопағанда) және басқа негіздер бойынша.
Осы арада заңды тұлғаның қайта тіркелуіне негізі болатын — заңды тұлға
қызметінің тоқтатылуы болатынын айта кеткен абзал. Заңды тұлғаның қайта
құрылуы Азаматтық кодекстің 45-бабында, ал және және оныңы таратылуы
аталған кодекстің 49-бабында нақты көрсетіліп, заңды тұлғанын қызметі
тоқтатылатыны да көрініс тапқан.
Заңды тұлғаны қайта құру оның мүлкінің меншік иесін немесе меншік иесі
уәкілеттік берген органның, құрылтайшылардың (қатысушылардың) шешімі
бойынша, сондай-ақ заңды тұлғаның құрылтай құжаттары уәкілеттік берген
органның шешімінің, немесе заң құжаттарында көзделген жағдайларда сот
органдарының шешімі бойынша жүргізіледі.
Азаматтық кодекстің 45-бабының 1-тармағы бойынша, қайта құрудың басқа
да нысандары көзделгеніне қарамастан, заң шығарушылар заңды тұлғаларды
қайта құрудың бес нысаның – қосу, біріктіру, бөлу, бөліп шығару, өзгерту –
атап көрсетеді.
Онда сондай-ақ Заңды тұлға — жинақтаушы зейнетақы қорын, сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымын арнайы қайта құру зейнетақымен қамсыздандыру,
сақтандыру қызметі және секьюритилендіру туралы заңнамада көзделген
ерекшеліктер ескеріле отырып, жүзеге асырылады.
Акционерлік қоғамдарды қайта ұйымдастыру Қазақстан Республикасының
Акционерлік қоғамдар туралы Заң актісінде белгіленген ерекшеліктер
ескеріле отырып жүзеге асырылады делінген.
Сонымен қатар сөз етіп отырған 45-баптың 2-тармағында, Заңды тұлғаны
қайта құру ерікті түрде немесе ықтиярсыз жүргізілуі мүмкін деп тайға таңба
басқандай көрсетілген.
Заңды тұлғаны ықтиярсыз қайта құру сот органының шешімімен және заң
құжаттарында көзделген жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін. Ықтиярсыз қайта
құру тек бөлу, бөліп шығару немесе өзгерту нысанында ғана жүзеге асыру. Ол
сонымен қатар монополияға қарсы заңдар бұзылған кезде; банкроттық
жағдайында; заңды тұлғалардың кейбір түрлеріне қойылатын заңның талаптары
бұзылғанда және басқа да кейбір жағдайларда жүргізілуі мүмкін.
Ерікті түрде қайта құру шаруашылық серіктестіктің, акционерлік
қоғамның, өнідірістік кооператив қатысушыларының (құрылтайшыларының) шешімі
бойынша қолданыстағы заңдарға сәйкес және осы заңды тұлғалардың құрылтай
құжаттары бойынша жүргізілуі мүмкін.
Мемлекеттік заңды тұлғалардың қайта құрылуын ерекше атап өту керек.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорынды қайта құру Қазақстан Республикасы
Үкіметінің шешімі бойынша, ал коммуналдық кәсіпорынды қайта құру –
жергілікті әкімшілік басшысының шешімі бойынша жүргізіледі.
Қайта құру (қосу, біріктіру немесе бөлу) нәтижесінде өзінің қызметін
тоқтатқан заңды тұлғаларды мемлекеттік тізілімнен шығару заңды тұлғаны
таратуға арналған АК-ның 50-бабында көзделген рәсімдердің сақталуын талап
етпейді.
Заңды тұлғаларды ықтиярсыз тарату соттың шешімімен жүргізіледі. Бұл
ретте жоғарыдағыларға мынаны қосуға болады. Еліміздің Азаматтық кодексінің
49-бабының 2-тармағына сәйкес, соттың шешімі бойынша заңды тұлға:
банкрот болған;
заңды тұлғаны құру кезінде заңдардың түзетуге келмейтін сипатта
бұзылуына жол берілуіне байланысты оны тіркеу жарамсыз деп танылған;
заңды тұлғаның жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге
асырылған;
тиісті рұқсат алынбаған (лицензиясыз) қызметті не заң құжаттарында
тыйым салынған қызметті жүзеге асырған не қызметін заңдарды бірнеше рет
немесе өрескел бұза отырып жүргізген жағдайларда;
заң құжаттарында көзделген басқа да жағдайларда таратылуы мүмкін.
Сонымен, заңды тұлғаларды ықтиярсыз тарату негіздерінің тізбесі толық
емес.
Ал Азаматтық кодекстің 46-бабындағы заңды тұлғаларды қайта құрған
кездегі құқықты мирасқорлығы мәселесін айтпай кету мүмкін емес. Мәселен,
аталған баптың 1- тармағында, Заңды тұлғаларды қосқан кезде олардың
әрқайсысының құқықтары мен міндеттері өткізу құжатына сәйкес жаңадан пайда
болған заңды тұлғаға ауысады деп көрсетілген. Сондай-ақ дәл осы баптың 2-
тармағында заңды тұлғаны екінші бір заңды тұлғаға біріктірген кезде
біріктірілген заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттері өткізу құжатына
сәйкес соңғысына ауысады ал 3-тармағында заңды тұлғаны бөлген кезде оның
құқықтары мен міндеттері бөлу балансына сәйкес жаңадан пайда болған заңды
тұлғаларға ауысады делінген.
Ал Азаматтық кодекстің 48 бабынан заңды тұлғаны қайта құру кезіндегі
оның несие берушілері құқықтарының кепілдігі жайылы терең білуге болады.
Атап айтқанда, онда былай жазылған:
Заңды тұлғаның мүлкін меншіктенуші немесе заңды тұлғаны қайта құру
туралы шешім қабылдаған орган бұл туралы қайта құрылатын заңды тұлғаның
несие берушілеріне жазбаша түрде хабарлауға міндетті.
Бөлінген және бөліп шығарылған кезде құрылатын заңды тұлғаның несие
берушісі осы заңды тұлға борышқоры болып табылатын міндеттемелердің
мерзімінен бұрын тоқтатылуын және келтірілген залалдың орынын толтырылуын
талап етуге құқылы.
Егер бөлу балансы қайта құрылған заңды тұлғаның құқықты мирасқорын
анықтауға мүмкіндік бермесе, жаңадан пайда болған заңды тұлғалар, сондай-ақ
құрамындағыдан басқа заңды тұлға бөлініп шыққан заңды тұлға, қайта құрылған
заңды тұлғаның міндеттемелері бойынша оның несие берушілерінің алдында
ортақ жауапты болады
Ал сондай-ақ сөз болып отырған кодекстің 47-бабында өткізу актісі және
бөлу балансы деген түсініктің бар екенін, онда қайта құрылған заңды
тұлғаның мүліктік құқықтары мен міндеттері жаңадан пайда болған заңды
тұлғаға қосылған немесе біріктірілген кезде — өткізу актісіне сәйкес,
бөлінген және бөліп шығарылған жағдайда — бөлу балансына сәйкес ауысады.
Өткізу мен айыру балансында қайта құрылған заңды тұлғаның барлық несие
берушілері мен борышқорларына қатысты, барлық міндеттемелер бойынша, соның
ішінде, тараптар дауласқан міндеттемелер бойынша да құқықты мирасқорлығы
туралы ережелер болуға тиіс
1.3 Қоғамның акциялары және басқа да бағалы қағаздары
Акционердің құқығы акцияларымен дәлелденеді. Акция – бұл бағалы қағаз.
Өз ұстаушысының (акционердің) акционерлік қоғам таза табысының бір бөлігін
дивидендтер түрінде алуына, акционерлік қоғамның істерін басқаруға қатысуға
және ол таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқығын
куәландыратын бағалы қағаз акция деп танылады (АК-ның 339-бабының 1-
тармағы).
Акционерлік қоғамның тек атаулы акциялар шығаруға құқығы бар (АК-ның
91-бабының 1-тармағының 2-бөлігі). Атаулы бағалы қағаз дегеніміз – бұл өзі
куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға тиесілігін растайтын бағалы
қағаз (АК-ның 129-бабының 3-тармағының 6-бөлігі). Акция бөлінбейді. Егер
акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға тиесілі болса, олардың бәрі
бір акционер деп танылады және өзінің жалпы өкілі арқылы акциямен
куәландырған құқықтарды пайдаланады. Қоғам жай акциялар, не жай және
арттықшылықты акциялар шығарылуға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда
шығарылады (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 12-бабының 1, 3-
тармақшалары). Құжатсыз бағалы қағаздар дегеніміз – бұл құжатсыз нысанда
(электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаздар (АК-
ның 129-бабының 3-тармағының 3-бөлігі).
Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының
жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс [10]. Артықшылықты акциялардың
меншік иелері – акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында белгіленіп,
алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер алуға және
қоғам таратылған кезде осы Заңда белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар. Артықшылықты акция акционерге қоғамды басқаруға
қатысу құқығын бермейді. Бұл ережеден бірнеше өзгешелік бар. Егер:
1) қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының шешімі бойынша артықшылықты
акцияларды иеленуші акционердің құқығын шектеуі мүмкін мәселені қараса.
Шектеу қою үшін артықшылықты акциялардың жалпы санының кемінде үштен екі
бөлігі жақтап дауыс берген жағдайда ғана мұндай мәселе бойынша шешім
қабылданды деп есептеледі;
2) қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы қоғамды қайта ұйымдастыру не
тарату туралы мәселені қараса;
3) артықшылықты акция бойынша дивиденд оны төлеу үшін белгіленген
мерзім өткен күннен бастап үш ай ішінде толық мөлшерінде төленбесе,
артықшылықты акция акционерге қоғамды басқаруға қатысу құқығын береді
(Акционерлік қоғамдар туралы заңның 14-бабының 3-4-тармақшалары).
Қоғам жай акциялар, не жай және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы.
Акциялар құжатсыз нысанда шығарылады.
Акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық
емес ұйымдардың артықшылықты акциялар шығаруға құқығы жоқ.
Акция бөлiнбейдi. Егер акция ортақ меншiк құқығымен бiрнеше тұлғаға
тиесiлi болса, олардың бәрi акционер деп танылады және өзiнiң жалпы өкiлi
арқылы акциямен куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде:
қоғамның акцияларымен мәмiлелер жасасуға;
қоғамның бiр акционерге тиесiлi акцияларының ең көп мөлшерiне;
қоғамның акциялары бойынша бiр акционерге берiлетiн ең көп дауыс
санына шектеулер белгiленуi мүмкiн.
Қоғам басқа да бағалы қағаздар шығаруға құқылы, оларды шығару,
орналастыру, айналысқа салу және өтеу талаптары мен тәртiбi Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарымен белгiленедi
[11, 156 б].
Акциялардың түрлерi:
Жай акция дауыс беруге енгiзiлетiн барлық мәселелердi шешкен кезде
акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердiң жалпы жиналысына қатысу
құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда Қазақстан Республикасының
заңдарында белгiленген тәртiппен оның мүлкiнiң бiр бөлiгiн алу құқығына
бередi.
Артықшылықты акциялардың меншiк иелерi-акционерлердiң жай акциялардың
меншiк иелерi-акционерлерiне қарағанда қоғамның жарғысында белгiленiп алдын
ала айқындалып кепiлдiк берiлген мөлшерде дивидендтер алуға және қоғам
таратылған кезде Заңда белгiленген тәртiппен мүлiктiң бiр бөлiгiне басым
құқығы бар.
Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының
жалпы санының жиырма бес процентiнен аспауға тиiс [12, 85 б].
Құрылтай жиналысы (жалғыз құрылтайшының шешiмi) немесе акционерлердiң
жалпы жиналысы жарғылық капиталды қалыптастыруға және дивидендтер алуға
қатыспайтын “алтын акцияны” енгiзуi мүмкiн. “Алтын акция” иесiнiң
акционерлердiң жалпы жиналысының, директорлар кеңесi мен атқарушы органның
шешiмдерiне қоғам жарғысында белгiленген мәселелер бойынша вето қою құқығы
болады.”Алтын акция” куәландырған вето қою құқығы басқаға берiлмеуге тиiс.
Алтын акция иегері қоғам органдардың шешімдеріне акционерлік қоғам
жарғысында бекітілген мәселелерге ғана вето құқықығына ие болады. Өкінішке
орай, бүгінгі күні акционерлердің Қазақстан республикасынан басқа жерлерге
көшуге байланысты, өз акцияларын бостан-босқа қалдыру жағдайлары жиі
кездеседі. Осы себептермен акционерлік қоғамдар жалпы қоғам жиналысын
өткізуге байланысты қажетті кворумды жүргізе алмай қалады. Сот
тәжірибесінде акционерлік қоғамдардың сотқа акцияларды қажетті емес деп
тану үшін бірталай талаптары бойынша сот преценденті кездескен. Бірақ бірде-
бір сот осындай акцияларды қажетті емес деп тануға жол бермеген, себебі
ешкімнің де Республика Конституциямен қорғалатын жеке меншікті меншік
иесінен айыру хақысы жоқ. акционерлік қоғамның Алтын акциялары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz