Жанама салықтардың рөлін, маңыздылығын және әрекет етуші механизмін зерттеу және осының негізінде қазіргі Қазақстан экономикасындағы өзгерістер мен қалыптасқан жағдайға сәйкес оны әрі қарай жетілдіру бойынша негізделген ұсыныстар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Жанама салықтар,олардың пайда болуы мен экономикадағы орны ... ... ... ... ..6
1.1 Жанама салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні ... ... ... ...6
1.2 Жанама салықтарды алудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түрлері және оны төлеушілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түсімі, оларды есептеу және төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.1 Жанама салықтардың бюджетке түсімін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
2.2 Астана қаласы бойынша Салық басқармасының салықтық түсімдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Жанама салықтарды есептеу және төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ..53
3 Жанама салықтардың түсімін арттыру мәселелері мен жолдары ... ... ... ... .86
3.1 Жанама салықтарды төлеудегі туындаған мәселелері ... ... ... ... ...86
3.2 Жанама салықтарды төлемеу қылмысымен күрес шаралары ... ... ..93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..102
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .104
1 Жанама салықтар,олардың пайда болуы мен экономикадағы орны ... ... ... ... ..6
1.1 Жанама салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні ... ... ... ...6
1.2 Жанама салықтарды алудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түрлері және оны төлеушілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түсімі, оларды есептеу және төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.1 Жанама салықтардың бюджетке түсімін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
2.2 Астана қаласы бойынша Салық басқармасының салықтық түсімдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Жанама салықтарды есептеу және төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ..53
3 Жанама салықтардың түсімін арттыру мәселелері мен жолдары ... ... ... ... .86
3.1 Жанама салықтарды төлеудегі туындаған мәселелері ... ... ... ... ...86
3.2 Жанама салықтарды төлемеу қылмысымен күрес шаралары ... ... ..93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..102
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .104
Салықтар мемлекет үшін маңызды рөлді атқарады. Олар мемлекеттік қызметті қаржыландыруын қамтамасыз етудің негізгі табыс көзі болып табылады.Салықтан түскен түсімдер бюджетке аударылады. Бюджеттен мемлекеттік аппараты, мемлекеттің қауіпсіздігі мен қорғанысын қамтамасыз етеді, мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырады, бюджет саласындағы қызметкерлерге (мұғалімдер мен дәрігерлер), сонымен қоса мәдени саласындағы қызметкерлерге еңбекақы төлеуін қаржыландырылады. Қаражаттардың жетіспеушілігі, салықтардан түскен түсімнің қабілеттілігі, салықтарды төлеуден ауытқу массасы мемлекеттің жағдайына тез әсер етеді. Бұл қоғамға және тұрғындарға әсерін тигізеді.
Бюджетке түсетін табыс түсіретін салықтық түсімдер – жанама салықтар. Оның ішінде ең ірі және табыстысы қосылған құн салығы болып табылады.
Қосылған құнға салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай – ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар ( жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төлеуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады. Бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. Қосылған құн салығы экономикалық дағдарыс пен өндірістердің құлдырауы кезеңінде күресудің сенімді тұтқасы ретінде фискалдық қызметін мемлекеттік экономикалық реттеуге қатысады.
Фискалдық қызметіне кәсіпорын және тұлғалар мемлекеттік аппаратты ұстау үшін табысының бөлігі, мемлекеттік қорғанысын және өндірістік емес сфералары, оған меншік табыс көзі болып табылмайды.
Бюджетке түсетін табыс түсіретін салықтық түсімдер – жанама салықтар. Оның ішінде ең ірі және табыстысы қосылған құн салығы болып табылады.
Қосылған құнға салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай – ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар ( жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төлеуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады. Бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. Қосылған құн салығы экономикалық дағдарыс пен өндірістердің құлдырауы кезеңінде күресудің сенімді тұтқасы ретінде фискалдық қызметін мемлекеттік экономикалық реттеуге қатысады.
Фискалдық қызметіне кәсіпорын және тұлғалар мемлекеттік аппаратты ұстау үшін табысының бөлігі, мемлекеттік қорғанысын және өндірістік емес сфералары, оған меншік табыс көзі болып табылмайды.
1.Н.Ә.Назарбаев.Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. Ақиқат 2010ж. №3-6б
2. Қазақстан Республикасының бюджет кодексі, Алматы-2008, 77 б.
3.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы ҚР-ның Салық Кодексі,Алматы.2010ж, 10 желтоқсан
4.Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқаттын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты жолдауы. 2008 ж, 6 ақпан.
5.Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға»Астана//Егемен Қазақстан, 2009 жыл, 7 наурыз,7б.
6.А.Д.Үмбеталиев ,Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу//Оқулық:Алматы Экономика 2006ж,864 б.
7.Шеденов Б.А. //Оқулық: Алматы Ақтөбе 2006ж,314 б.
8. Нұрымов А.А.,Шоймбаева С.А. Салық және салық салу//Оқулық:Астана 2009ж,546 б.
9. Әубәкіров А.Ә. Эконоикалық теория негіздері //Оқулық:Алматы
2004 ж,480 б.
10.Кәкімжанов З.И. «Салық мәдениеті - салықты дұрыс төлеп,адал өмір сүру».Егемен Қазақстан- 2008ж, 7 маусым.
11.А.Д.Байдүйсенов. «Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер». Қаржы Қаражат 2001ж, №4-32-36 б.
12. Сұлтанова Б.Б. « Салық есебі»//Оқулық Алматы Экономика 2008ж, 385 б.
13.Крамаренко Т.Н. «Салық және салық салу» //Оқулық Алматы:2007 ж.
14.Шырынбекова С.Ж. «Салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру жолдары» Автореферат- Алматы:2008ж.
15.Тілеужанова Д.Е. «Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы салықтың реттеушілік механизмін жетілдіру».
16.Сұлтанова Б.Б. «Салық есебі» //Оқулық Алматы Экономика:2008 ж.
17.Елубаева Ж.К. «Взаимосвязь налоговой политики и налоговогомханиза» //Финансы Казахстана,2003ж,№11,38 б.
18.Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу» //Оқулық Алматы:Қазақ Университеті 2003ж.
19. Ермекбаева Б.Ж. Шет мемлекеттер салығы:2005ж,208-211 бб.
20. Караганда Казпотребсоюза 2009-353 б.
21.Экономика институты Астанадағы филиалы 792б.
22.Хабаршы Вестник Экономикалық ғылымдар сериясы №4(8) Астана2010ж.
23.Астана ҚАЗЭҚХСУ 2007-488б.
24.Шайдуллина Г.М. Салық құқығындағы салықтық ынталандыруды белгілейтін нормалар және олардың қолданылуы//ҚазҰУ Хабаршысы, Экономика сериясы.- №4(44).- 2007.- 126-130 бб.
25.Исаева А.Т. Нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайындағы салық салудың әлеуметтік салдары//Алматы-2007,21 б.
26.“Салық жүйесінің кейбір мәселелері”// Ақиқат 2004ж. №6, 35-39 бет.
27.Елубаева Ж. К. «Взаимосвязь налоговой политики и налогового механизма» //Финансы Казахстана, 2003ж, № 11, 38 бет
28.Ілиясов Н.Қ., Құлпыбаев С. “Қаржы”- Алматы: 2005, 208-211 бб.
29.Салық кодексінің талаптары//Астана ақшамы, Ақпан-2009 ж., 5 б.
30.«Вестник НС РК» 2007-1-2008 №3-4
31.// Қаржы және қаражат экономикалық журналы. 2009 жыл 24 ақпан„Салық жүйесін жандандыру жолдары”, № 4-3-8 бб.
32.Асқарова Ж.Н. Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары //Бухгалтер бюллетені, Бико баспа уйі, №10, наурыз 2009 жыл
33.Салық бақылауының қажеттілігі мен салық инспекторының ролі.// ҚазЭУ
34.Асқарова Ж.Н. Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары //Бухгалтер бюллетені, Бико баспа уйі, №10, наурыз 2009 жыл
35. Кәкімжанов З.И. Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру. Егемен Қазақстан – 2008 ж. - 7 маусым
36. Шажанканова Б. Ж. История развития косвенных налогов.//Финансы. 2001-№10
37. Көлік салығын есептеу:Салық заңнамасындағы өзгерістер. .//Бухгалтер бюллетені желтоқсан 2011 №51
38. Налоги: Учеб. Пособие./ Под редакцией Д. Г.Черника – 4-е изд., перераб. и дополнено. – М. Финансы и статистика, 2007 г
39. Жер салығы мен мүлік салығы бойынша ағымдағы төлемдердің есебі.//Бухгалтер бюллетені Ақпан 2011 №7
40. Жүкібай М.Ы. «Экономикалық теория» Оқу-құралы, Астана, 2009ж, 245-255 бб.
2. Қазақстан Республикасының бюджет кодексі, Алматы-2008, 77 б.
3.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы ҚР-ның Салық Кодексі,Алматы.2010ж, 10 желтоқсан
4.Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқаттын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты жолдауы. 2008 ж, 6 ақпан.
5.Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға»Астана//Егемен Қазақстан, 2009 жыл, 7 наурыз,7б.
6.А.Д.Үмбеталиев ,Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу//Оқулық:Алматы Экономика 2006ж,864 б.
7.Шеденов Б.А. //Оқулық: Алматы Ақтөбе 2006ж,314 б.
8. Нұрымов А.А.,Шоймбаева С.А. Салық және салық салу//Оқулық:Астана 2009ж,546 б.
9. Әубәкіров А.Ә. Эконоикалық теория негіздері //Оқулық:Алматы
2004 ж,480 б.
10.Кәкімжанов З.И. «Салық мәдениеті - салықты дұрыс төлеп,адал өмір сүру».Егемен Қазақстан- 2008ж, 7 маусым.
11.А.Д.Байдүйсенов. «Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер». Қаржы Қаражат 2001ж, №4-32-36 б.
12. Сұлтанова Б.Б. « Салық есебі»//Оқулық Алматы Экономика 2008ж, 385 б.
13.Крамаренко Т.Н. «Салық және салық салу» //Оқулық Алматы:2007 ж.
14.Шырынбекова С.Ж. «Салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру жолдары» Автореферат- Алматы:2008ж.
15.Тілеужанова Д.Е. «Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы салықтың реттеушілік механизмін жетілдіру».
16.Сұлтанова Б.Б. «Салық есебі» //Оқулық Алматы Экономика:2008 ж.
17.Елубаева Ж.К. «Взаимосвязь налоговой политики и налоговогомханиза» //Финансы Казахстана,2003ж,№11,38 б.
18.Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу» //Оқулық Алматы:Қазақ Университеті 2003ж.
19. Ермекбаева Б.Ж. Шет мемлекеттер салығы:2005ж,208-211 бб.
20. Караганда Казпотребсоюза 2009-353 б.
21.Экономика институты Астанадағы филиалы 792б.
22.Хабаршы Вестник Экономикалық ғылымдар сериясы №4(8) Астана2010ж.
23.Астана ҚАЗЭҚХСУ 2007-488б.
24.Шайдуллина Г.М. Салық құқығындағы салықтық ынталандыруды белгілейтін нормалар және олардың қолданылуы//ҚазҰУ Хабаршысы, Экономика сериясы.- №4(44).- 2007.- 126-130 бб.
25.Исаева А.Т. Нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайындағы салық салудың әлеуметтік салдары//Алматы-2007,21 б.
26.“Салық жүйесінің кейбір мәселелері”// Ақиқат 2004ж. №6, 35-39 бет.
27.Елубаева Ж. К. «Взаимосвязь налоговой политики и налогового механизма» //Финансы Казахстана, 2003ж, № 11, 38 бет
28.Ілиясов Н.Қ., Құлпыбаев С. “Қаржы”- Алматы: 2005, 208-211 бб.
29.Салық кодексінің талаптары//Астана ақшамы, Ақпан-2009 ж., 5 б.
30.«Вестник НС РК» 2007-1-2008 №3-4
31.// Қаржы және қаражат экономикалық журналы. 2009 жыл 24 ақпан„Салық жүйесін жандандыру жолдары”, № 4-3-8 бб.
32.Асқарова Ж.Н. Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары //Бухгалтер бюллетені, Бико баспа уйі, №10, наурыз 2009 жыл
33.Салық бақылауының қажеттілігі мен салық инспекторының ролі.// ҚазЭУ
34.Асқарова Ж.Н. Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары //Бухгалтер бюллетені, Бико баспа уйі, №10, наурыз 2009 жыл
35. Кәкімжанов З.И. Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру. Егемен Қазақстан – 2008 ж. - 7 маусым
36. Шажанканова Б. Ж. История развития косвенных налогов.//Финансы. 2001-№10
37. Көлік салығын есептеу:Салық заңнамасындағы өзгерістер. .//Бухгалтер бюллетені желтоқсан 2011 №51
38. Налоги: Учеб. Пособие./ Под редакцией Д. Г.Черника – 4-е изд., перераб. и дополнено. – М. Финансы и статистика, 2007 г
39. Жер салығы мен мүлік салығы бойынша ағымдағы төлемдердің есебі.//Бухгалтер бюллетені Ақпан 2011 №7
40. Жүкібай М.Ы. «Экономикалық теория» Оқу-құралы, Астана, 2009ж, 245-255 бб.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Жанама салықтар,олардың пайда болуы мен экономикадағы
орны ... ... ... ... ..6
1.1 Жанама салықтардың пайда болуы және экономикалық
мәні ... ... ... ...6
1.2 Жанама салықтарды алудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ..12
1.3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түрлері және оны
төлеушілер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 20
2 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түсімі, оларды
есептеу және төлеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..39
2.1 Жанама салықтардың бюджетке түсімін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2. Астана қаласы бойынша Салық басқармасының салықтық түсімдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3. Жанама салықтарды есептеу және төлеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ..53
3 Жанама салықтардың түсімін арттыру мәселелері мен
жолдары ... ... ... ... .86
3.1 Жанама салықтарды төлеудегі туындаған мәселелері ... ... ... ... ...86
3.2 Жанама салықтарды төлемеу қылмысымен күрес шаралары ... ... ..93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..99
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .102
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
Кіріспе
Салықтар мемлекет үшін маңызды рөлді атқарады. Олар мемлекеттік қызметті
қаржыландыруын қамтамасыз етудің негізгі табыс көзі болып табылады.Салықтан
түскен түсімдер бюджетке аударылады. Бюджеттен мемлекеттік аппараты,
мемлекеттің қауіпсіздігі мен қорғанысын қамтамасыз етеді, мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландырады, бюджет саласындағы қызметкерлерге
(мұғалімдер мен дәрігерлер), сонымен қоса мәдени саласындағы қызметкерлерге
еңбекақы төлеуін қаржыландырылады. Қаражаттардың жетіспеушілігі,
салықтардан түскен түсімнің қабілеттілігі, салықтарды төлеуден ауытқу
массасы мемлекеттің жағдайына тез әсер етеді. Бұл қоғамға және тұрғындарға
әсерін тигізеді.
Бюджетке түсетін табыс түсіретін салықтық түсімдер – жанама салықтар.
Оның ішінде ең ірі және табыстысы қосылған құн салығы болып табылады.
Қосылған құнға салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді)
өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша
салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай – ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті қосылған
құн салығы сатылған тауарлар ( жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төлеуге
тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне
қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және
тұрақты базасын қамтамасыз етеді. Қосылған құн салығы экономикалық дағдарыс
пен өндірістердің құлдырауы кезеңінде күресудің сенімді тұтқасы ретінде
фискалдық қызметін мемлекеттік экономикалық реттеуге қатысады.
Фискалдық қызметіне кәсіпорын және тұлғалар мемлекеттік аппаратты ұстау
үшін табысының бөлігі, мемлекеттік қорғанысын және өндірістік емес
сфералары, оған меншік табыс көзі болып табылмайды.
Қосылған құн салығын барлық кәсіпорындар тұрақты салық мөлшерлемесімен
төлейді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі бюджетке жақсы түсім түсіретін жанама
салықтар, акциздер мен кедендік төлемдер мен алымдар. Жаңа кодексте салық
салу бойынша бірқатар мәселелер қарастырылғанымен, осы мәселе төңірегінде
әлі де шешілмеген мәселелер жеткілікті десе де болады. Дипломдық жұмыста
осы мәселелер қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты жанама салықтардың рөлін, маңыздылығын және
әрекет етуші механизмін зерттеу және осының негізінде қазіргі Қазақстан
экономикасындағы өзгерістер мен қалыптасқан жағдайға сәйкес оны әрі қарай
жетілдіру бойынша негізделген ұсыныстар жасау болып табылады. Осы қойылған
мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу анықталды:
- жанама салықтардың салық жүйесіндегі рөлі мен орнын қарастыру;
- жанама салықтардың экономикалық мәнін ашу;
- жанама салықтардың құрылу негіздерін зерттеу;
- Қазақстан Республикасы бойынша жанама салықтарды есептеу тәртібі мен
төлеу мерзімдерін зерттеу;
- мемлекеттік бюджетке жанама салықтардың түсімін талдау;
- жанама салықтардың болашақтағы дамуы бойынша Қазақстан Үкіметінің
шараларын қарастыру;
- салықтарды төлемеу бойынша қылмыстық іс-әрекеттермен күрес жолдары мен
жанама салықтардың түсімін арттыру мәселелерін қарастыру.
Зерттеу объектісі – Астана қаласы бойынша Салық Басқармасының салықтық
түсімдерін талдау.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік мәліметтері мен деректері
отандық және шетелдік ғалымдары мен экономистердің еңбектеріне, мақалалары
мен монографияларына, ҚР Статистикалық агенттігінің мәліметтеріне, салық
Кодексі, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық Комитетінің
қолданатын ережелеріне негізделген.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлім мен қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу объектісі, дипломдық жұмыстың
мақсаты мен міндеттері және оны жазудың әдіснамалық пен теориялық
негіздерінің көзі жазылды.
Бірінші бөлімде жанама салықтардың пайда болу тарихы мен экономикалық
рөлі қарастырылды.
Осыған орай, жанама салықтардың орны оның экономикалық мәнінде, яғни
мемлекеттік бюджетке айтарлықтай мөлшерде мол түсім түсіреді, яғни
экономикалық дағдарыс пен өндірістердің құлдырауы кезеңінде бұл салықтың
маңызы артатындығы айтылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының жанама салықтардың мемлекеттік
бюджетке түсімін есептеу мен төлеу тәртібіне көңіл бөлінді.
Үшінші бөлім жанама салықтарды төлеудегі негізгі туындаған мәселерді
анықтауға және қылмыспен күресу шараларына, сонымен қатар бірыңғай
экономикалық кеңістік бойынша Қазақстан Ресей, Беларусь мемлекеттері
арасында 2012 жылға дейін келісімшарт қабылдануына байланысты жанама
салықтардың табиғи монополияларды реттеу жүйесін бірыңғай деңгейге келтіру
мәселелеріне арналды.
Қорытындыда зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен алынған
қорытындылар, шешілетін мәселелер бойынша түйген тұжырымдар мен оларды
шешудің жолдары көрсетілді.
1 Жанама салықтар, олардың пайда болуы мен экономикадағы орны
1. Жанама салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салық - заң жүзінде белгіленген мөлшерде шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен азаматтардан мемлекетпен алынған міндетті төлемдер болып
анықталады.
Мемлекеттің пайда болуынан бастап салықтар қоғамда қажетті экономикалық
қарым – қатынастардың қажетті құралы болып табылады.Мемелекеттің құрылымдық
формаларының өзгеруімен дамуы салық жүйесінің қайта құруымен әрқашан
жүргізіледі. Заманауи дамыған қоғамда салықтар - мемлекет табысының
негізгі көзі. Осыдан басқа қаржы қызметінің салық механизмі мемлекетпен
қоғамдық өндірісте, оның өсіп дамуы мен құрылымы, ғылыми – техникалық
прогресс жағдайына экономикалық әсер етуі үшін қолданылады.
Адам өркениетінің бастапқы кезінде салықтар пайда болған. Олардың пайда
болуы, ең бірінші қоғамдық қажеттіліктермен байланысты. Мемлекетпен қатар
салық жүйесі пайда болған және дамыған. Мемлекеттік үйымның ең алғашқы
сатылардан салық салу бастапқы формасы болып, құрбандық шалуды санауға
болады. Бірақ олар өз еркімен болмаған. Құрбандық шалу заңда жазылмаған,
сол үшінде ол мәжбүрлеп төлеу немесе төлем болып анықталған. Бірақ төлемнің
пайыздық мөлшері анықталып берілген.
Қазіргі заманғы жанама салықтардың тарихы ежелгі жанама салықтардан
басталады, қайсылары шет жерден келген саудагерлер мен көпестерден,
порттарға келген кемелерден, қалалық қақпалардың алдында сауда келісімдер,
тауарлармен айырбас және қызмет көрсетулер келісімдері жасалынған. Жанама
салықтар бастапқыдан артықшылықтары бар салықтары болып табылған да, ең
ақырында, жағдайы бар сатып алушы мен тұтынушыларға оларды төлеуге
міндеттелген.[1, 12б].
Ежелгі Грецияда б.э. дейінгі 6-4 ғасырларда басшылар өкілдері
мемлекеттің негізін қалай отырып, табыстың 110 немесе 120 бөлігі
көлемінде салықтарды енгізді. Қалалық қақпа алдында сонымен қатар
қайтарымсыз төлем ретінде акциз енгізілген. Жалдамалы армияны қамтамасыз
ету, қалалар – мемлекеттер айналасындағы қамалдарды тұрғызу, храмдарды, су
арналарын құрылысына және де басқа қоғамдық мақсаттарға бұл қаражаттарды
жинап жұмсалуға мүмкіндік туғызған.
Көптеген дамыған мемлекет бастау көзін Ежелгі Римнен алады.
Римде б.э бастап 4-3ғғ. тікелей және жанама мемлекеттік салықтар
көбінесе сауда-саттықпен байланысқан төлем ретінде жиналған. Бірыңғай салық
жүйесі болмаған. Бөлек мемлекеттер мен қауымдастықтардың әрқайсылары
әртүрлі болып салықпен салынған. Рим легионерлерге қарсылық білдірген
қалалар мен жерлерге оларды бағындырғаннан кейін жоғары салықпен салынып
отырған. Одан басқа Рим әкімшілігі рим алдындағы жергілікті құрылған салық
жүйесін көбінесе пайдаланылған. Түскен қаражаттардың бағытымен пайдаланылуы
ғана өзгертіліп отырған. Б.э. 100 – б.э. 44 дейін Гай Юлий Цезарь қаржылық
шаруашылықтың, сонымен қатар, салық жүйесін қайта құрылуын бастаған. Ең
бірінші ол тікелей салықтар бойынша төлемді алып тастады, тек оларды жанама
салықтар үшін сақтап қойған. Салықтар төмендетілген, сол үшін мемлекет ғана
оларды тікелей алуға мүмкін екендігінен бірталай сомалар откуп қалталарына
түспеген.
Көптеген қалалар салық жеңілдіктерін алған, бірақ кейбіреулері Цезарьға
қарсы шыққаны үшін салықтарды жоғарлатуымен жаза тартылған. Жанама
салықтардың ең маңыздысы: айналымнан түскен салық немесе көбінесе 1 пайыз
мөлшерімен ішкі тұтынуға акциз, 4 пайыз мөлшерімен құлдарды сату
барысындағы айналымынан ерекше салығы, 5 пайыз мөлшерімен нарықтық құны
бойынша құлдарды босату салығы, тұзға акциз. Август Октавиан барлық
провинцияларда барлық әкетілген және әкелінген тауарларды сатуға жаңа
кедендік алымдарды енгізген. Алымдардың көлемі орташа 5 пайызға
әртараптандырылған. Диоклетиан императоры кезінде шаруашылық –кәсіптік
салығын бекіткен.
Ежелгі Руста жанама салық салу сауда - саттық және сот алымдары
түрлерінде болған. Мыт алымы тауарларды таулы жерлерден жөнелту үшін
алынған. Жөнелту алымы – өзеннен жөнелту үшін гостиная алымы –
қоймаларды ие болуына құқығы үшін, сауда – саттық алымы –
нарықтарды құру құқығы үшін. Салмағы және мөлшері алымдары
тауарлардың салмағын өлшеуге сәйкес бектілген. Вира сот алымы өлтіргені
үшін алынған, сату - басқа да қылмыстар үшін айыппұлдар. 5- тен 80
гривенге дейін аралықта сот алымдары құралған.
Татар – монғолдық ұрыстан кейін өкілетті хандармен - баскактармен
басында алынған, содан кейін, хандық шенеуніктерден босатудан мүмкіндік
туғанда, орыс княздардың өздерімен выход негізгі салық болып табылды.
Выход әрбір ер адам және малдың бір басынан алынып отырған.
Жанама салықтар алымдар және сатып алу жүйесі арқылы алынып отырған,
соның ішінде кедендік және шараптар ең бастылары болған. Жанама салықтардың
ең бастылары сауда – саттық алымдар болған, тауарлардың әрбір жылжуы,
жинақталуы немесе сатылуы барысында алынған: кедендік алымдар Иван Грозный
басқару кезінде реттелген; соттық алымдар. Сауда – саттық алымдар өте жиі
төлем берілген. Ол сауда –саттық даму үшін кедергі туғызған, әсіресе,
олардың жасанды түрде күрделігін туғызғанға, жалдап алынған жинаушылардан
және төлемдер жағынан тиіссушілік пен келіспеушіліктерге байланысты.
1563 жылы Весьегонское ауылында Кедендік мадақтау қағазында өздерінің
мекен – жайындағы адамдардан рубльден 1,5 ақшадан алымды алып отыру; шет
жердегі көпестерден рубльден 4 ақшадан алуды енгізілген. Би қазынасына
моншалар, ішімдік сауда – саттықтан төлемдер түсіп отырған, яғни сыра, бал
мен арақтың дайындалуы мен сатуы мемлекеттің бастамасын құрайды.
Осындай көзқарас бар, қарапайым, себеп бойынша, кедендік алымдар салық
болып табылмайды, өйткені бұл алымдар және мемлекеттік төлем мен алымды
салықпен салыстыруға болмайды.
Салық салу теориясының жоғы тәжірибелік сатылардың ойластырылмағаны ауыр
жағдайларға алып келген. Тұрғындардан алдымен 20-шы содан кейін 10-шы, одан
кейін 5-ші ақша алып отырған.тікелей салықтарды көбейтуге күрделі болды.
Сонда жанама салықтар көмегімен қаржылық жағдайын түзету үшін талпыныс
жасалынды. 1646 жылы 5 тиіннен -20 тиінға дейін тұзды пудына акциз
жоғарлатылған.Есептілгені, тұрғындардың барлық деңгейі тұзды пайдаланады
және салық бәріне бірдей салынады. 1648 жылы халықтық (тұздық)
көтерілістерден кейін тұзға салық салуды босатуын және қаржыларды реттелу
жұмыстарын саналы түрде бастауға тура келді.
Нақты кедендік жүйесі кездейсоқ кедендік жеңілдіктер мен алымдар орнына
енгізілген.[2, 125-130б].
Европалық мемлекеттерде 17 ғасырдын аяғы мен 18 ғасырдың басында
әкімшілік мемлекет құруы басталды, шенеунік аппаратын құрап және тікелей
мен жанама салықтардан құралған рационалдық салық жүйесін енгізген.
Жанама салықтардан ерекше рөлді акциз алган. Ол қалалық қақпаның алдында
барлық әкелінген және әкетілген тауарлардаң алынып отырған. Кейбір
кезде салықпен тек қана елге әкелінгені салынып отырған, яғни экспортқа
шығатын тауарлар салықтан босатылған. Акциз мөлшері 5-25 % арасында
ауытқуға ұшырап отырған. Салық салу мөлшері ғылыми түрде негізделуі
болмаған. Тұтыну заттардың салығы көп мөлшерлі табыс түсірген, бірақ олар
сауда –саттықтың дамуын төмен деңгейде ұстап тұрған. Сол уақытта, мемлекет
шығындар қаржыландыруында жанама салықтардың рөлі тұралы теоретикалық
түсініс пайда болды . Ф.Дэмэзон француз экономисты 1666 ж. жазған-
акциздың өзі соншалықты кірісті алып келуге мүмкін және одан да көп,
басқа салықтарға қарағанда.[ 3,90б].
У. Петти ағылшын экономисты , енбек құны теорияның авторы болып
танылған өзінің жұмысында Салық пен төлем тұралы трактатында жанама
салықсалудың ерекшеліктерін дәлелдеген. Ол дәлелдеген: Акциз пайдалығы
келесіге тіреледі:
Біріншіден, шынайы әділеттілік талап етеді - әрқайсысы тұтынуына
сәйкес төлеуге керек. Сол үшін, сондай салық ешкімге зорлыкпен
күштелмейді және табиғи қажеттілігі бар заттармен пайдаланғандар өте
жеңіл оны төлейді .
Екіншіден, бұл салық, егерде ол төлемге берілмесе және үнемі алынып
отырса, ұқыптылыққа бейімдетеді, елді байытудың жалғыз әдісімен
болады, ол голланд пен еврей және басқа да , үлкен жағдайын жасап алған,
үлгілерінде анық көрінеді.
Үшіншіден, ешкім бір затқа екі рет немесе екі есе төлемейді, өйткені
бір реттен көп еш нәрсе пайдалануға мүмкін емес.
Сонымен қатар, біз жиі көреміз, кейбір кезде адамда өз жерлерінен
рента, өз мұржаларынаң, өз шендерінен жән де алымдарды бірден төлейді (
барлық адамдармен төленіп жүретін, бірақ көпестер сол тұралы одан да көп
айтып жүреді). Олар тағы өз еркінмен жарналар мен ондықтарды төлейді.
Сонымен қатар, акцизде ешкім тағы да басқа әдіспен және бір реттен көп
төлеуге міндетті емес .
Төртіншіден, әр уақытта, салудың осы әдісінде байлық, даму, кәсіптік
шаруашылық және елдің күші тұралы керемет мәліметтерді алуға болады. Осы
себептеріне байланысты акцизге жанұялармен бөлек келісімдер емес және сатып
алу салықтың барлық беруі емес талаптанады, ал ерекше шенеуніктермен
салықты жинап алу, қайсылары түгел қамтылған шығыстардың төртінші бөлігін
қажет етпейтін қайсысын біздің көптеген қазіргі және көп түрлі салықтарды
мәжбүрлеп алуын қажет етеді.[4,77-79б].
Дамыған елдердің салық жүйелерінде жанама салық салу маңызды рөлді
алуда. Жанама салық немесе адвалорлық деп аталатын – бұл салық , қай жерде
салық субьектісі оның бересін басқа тұлғаға осы салықтың нақты төлеушіге
салынды, яғни ол салық иесі болып тұр. Жанама салықтың маңызы сонда,
мемлекет тауарларды (жұмыстар, қызмет көрестулер) өткізетін тұлғаны осы
өнімді өткізуден түскен белгілі сомасын осы сомаға тауарлардың (жұмыстар,
қызмет көрестулер) бағасына қосып төлеуге міндеттейді. Нәтижесінде осы
салықтардың заңды төлеушісі болып тауарлар сатушы болса, соңында салықтарды
тауарды сатып алу төлейді, өйткені салықтың сомасы осы тауардың бағасына
қосылады. Сонымен баға белгілеу механизмі арқылы, салықты салық төлеуші –
сатушыдан басқа тұлға – сатып алушыға аударылады және салық бересінің нақты
иесі болып көрінеді. Сол үшін жанама салықтардан кейбір кезде тұтынуына
салығы. Жанама салықтар келесі түрлерге бөлінеді (сурет 1).
Әмбебап жанама салықтарымен барлық тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер), жеңілдіктерге жататындарды қоспағанда, салынады. Сондай
салықтардың классикалық үлгілері болып салық салынатын айналым сатып алудан
түскен салығы, сатудан түскен салығы, қосылған құн салығы.
Салық салынатын айналым (оны тағы әмбебап акцизі деп атайды). Жеке
кәсіпкерлермен ұйымдардан мәжбүрлеп алынады, тауарларды (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) қамтамасыз ететін жалпы айналым құнынан көбінесе пайыз түрінде.
Германия мен Францияда бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде салық
салынатын айналым пайда болған және содан кейін көптеген елдерде, соның
ішінде КСРО-да қолданған. КСРО –да салық салынатын айналым қоғамның таза
табысы материалдық өндірістік саласындағы бөлігі ретінде қарастырылған. Бұл
бөлік жоспарлы түрде бекітілген және мекемелерімен өндірілген тауарлардың
бағаларында, нақты мөлшерінде белгіленген.
Сурет 1- Жанама салықтардың түрлері
Сурет 1- ден көріп отырғанымыздай жанама салықтардың түрлері әмбебап
жанама салықтар, жеке жанама салықтар, фискалды монополдық жанама салықтар
және кедендік алымдар болып бөлінетіні көрсетілген.
Ең басында салықпен тауардың жалпы айналымның құны салынған көп деңгейлі
немесе кумулятивтік әдісімен, өндірістің, қайта өндеу немесе тауардың
айналымы әр сатысында салық мәжбүрлеп алынған. СССР –да салық салынатын
айналым қоғамның таза табысы материалдық өндірістік саласындағы бөлігі
ретінде қарастырылған. Бұл бөлік жоспарлы түрде бекітілген және
мекемелерімен өндірілген тауарлардың бағаларында, нақты мөлшерінде
белгіленген. Өндірістің көптеген салаларында салық салынатын айналым
көтерме және бөлшек сауда бағасы айырмашылығы ретінде есептелінген. Сонда
бұл және басқа бағалар мемлекетпен бекітілген. Салық мөлшерлемесі
бекітілген және өзгертілген бюджеттің қажеттілігіне байланысты. Бірақ
орталықтандырылған жоспарлау шарттарында бұл өндірістік қызметке әсерін
тигізген жоқ, яғни мемлекет өндірістің өзіне тарту салалары салық салу
шарттары бойынша қаржыландырған. Бағалар түсу кезінде, ал салық салынатын
айналым бағалар арасында айырмашылығы болып алынған, сонда бұл төлемнің
түрі жойылған.
Сатып алудан түскен салық салық салынатын айналымның түрі болып
табылады. Салық салу обьектісімен көтерме фирмалардың өндірушісімен
тауарларды өткізу кезінде айналым болып табылады.
Мемлекеттер қатарында (Ресей, АҚШ, кейбір штаттары Канаданың көптеген
провенциялары Япония, СССР өз құрылуының соңғы сатысында) сатудан түскен
салық қолданылған. Салық салу обьектісі - соңғы тұтынушыға тауардың өткізуі
бойынша айналым. Сатудан түскен айналым тауардың құнынан пайыздың белгілі
саны түрінде мөлшерлемесі бойынша алынады. 1991 жылы 1 қаңтарда Қазақстан
Республикасында өндірістік – техникалық тағайындауының, халықтың тұтынатын
тауары, жасалынған жұмыстармен ақылы қызмет көрсетулер өнімді өткізуден 5
пайыз көлемінде салық жүйесіне сатудан түскен салық енгізілген. Бұл
салықтың қолданылуы салық салынатын айналымның көшірмесіне әкелді, алайда
сатудан түскен тауардың сатып алушы құнынан жоғары. Егерде олардың
біріншісі қатаң орталықтандырылған ретінде алынуды көрсетсе, екіншісі –
Республиканың кең құқықтарын жеңілдіктерді бекіту бойынша көрсеткен. Бұл
сатудан түскен салық салық жүйесіне сатудан түскен салық енгізілген, басқа
республикаларда жеңілдіктер бекітілген, егерде олар басқа жерден әкелінген
тауарлар бойынша сомаларын орнына келтіруге белгілі қиындықтар туындаған.
Сатудан түскен салық АҚШ - да бұрыннан бар. Салық мөлшерлемесі әрбір
америкалық штатында жергілікті билікпен жеке белгіленеді. Сонымен қатар,
тауарлар мен қызмет көрсетулер жалпы ұлттық тізбесі жоқ, қайсысына салық
таратылмайды.
Көптеген штаттарда сатудан түскен салықтар дәрі – дәрмектер мен азық -
түлік сияқты тауарлардан сатудан түскен айналым болмайды. Салық
мөлшерлемесі әр бір штаттарда 0- 8 % - ға дейін ауытқиды, бірақ орташа 5- 6
%-ды құрайды. Федералдық үкімет темекі өнімдерді, алкоголдық ішімдіктерден
және көліктер үшін бензин сатудан салықпен салынады. Сонымен осы тауарларды
алу кезінде тұтынушылар федералдық үкіметке және де штаттың Үкіметіне
төлейді. Әр бір штатта осы тауарларға сатуға түскен салық мөлшерлемесі әр
түрлі, темекі өнімдеріннің, алкоголдік ішімдіктермен бензиннің бағасы
штаттан штатқа өзгеріп отырады. Мысалы, Колумбия Федералдық аймағында, яғни
АҚШ – тың астанасы Вашингтонда темекі қымбат Вирджиния көршілес штатына
қарағанда бірақ Вашингтонда спирттік ішімдіктер арзан. АҚШ- да қосылған құн
салығы жоқ, не штат деңгейінде не федералдық деңгейінде жоқ. Сарапшылар
көзқарасы бойынша осындай салықты енгізілудің барлық мүмкіндік жетістікке
жету мүмкін бе еді, өйткені азаматтар санайды, олар онсыз да көптеген
салықтарды төлейді.[2, 26-30б].
Жеке жанама салықпен тауарлардың тек бөлек түрлері ғана салықпен
салынады. Мұндай салықты акциз деп атайды.20 ғасырға дейін акциздермен
күнделікті сұранысқа ие болған тауарлар (нан, тұз, ұн, сіріңке, керосин
және т.б.) салықпен салынған. Қазіргі уақытта акциздер мен бағалы заттармен
тауарлар, алайда жоғары сұраныста қолданбалы тауарлар бірақ әлеуметтік
зиянға жататын (спирт ішімдіктері, темекі өнімдері, сыра).
Фискалдық монополдық салықтар – бұл мемлекетпен өндірісі
монополияландырған тауарларға жанама салықтары. Осындай тауарлардың бағасы
мемлекетпен бекітіледі. Егерде өндіріспен өнім өткізу мемлекет пен
монополияландырылған болса, сонда салық түрінде тауардың өткізуінен барлық
түскен түсім болады, сауда – саттық залалы алып тастағанда. Егерде мемлекет
өнім өткізуді ғана монополизацияландырса, сонда салық көбінесе мемлекетпен
бекітілген бөлшек бағасы мен қайсысымен мемлекеттік сауда – саттық өндіріс
халыққа өнімді өткізеді және көтерме бағасы, қайсысымен жеке тауар
өндірушіден бұл өндірісті иеленіп арасында айырмашылығы болып есептелінеді.
Фискалдық монополияның есептелу нұсқалары жанама салықтың түрлері сияқты
болған және өте көп түрде бар.Фискалдық монополиясының үлгісі болып шарап
– арақты монополиясы табылады .
Қазіргі кезде көптеген елдерде ең танымалы және кең қолданылатын,
соның ішінде Европалық Экономикалық Қоғамдастықтың және Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы барлық елдерінде әбебап жанама салықтың сондай түрі
бар, қосылған құн салығының түрі болып табылады.
2. Жанама салықтарды алудың шетелдік тәжірибесі
Дамыған шетедік тәжірибеде көрсеткендей жанама салықтар бірыңғайлыққа
ұмтылған, қосылған құнға олар бірден салық салады.
Салықты француз экономисты Лоре қосылған құн салығын 1949 жылы ұсынған,
бірақ Франция үкіметі бұл салықтың экономикалық мазмұнын талдап,
гипертрофиялық экономика, өндірістің құлдырауы мен тауарлы аштыктан
мінездемеленген сол тарихи кезеңде оны енгізудің маңызы жоқ деп шешті.
Бірнеше жылдар өткен соң ғана мемлекеттегі экономикалық жағдайы
жақсарғаннан кейін қосылған құн салығы қайта қарастырылып енгізілді. Лоре
сол кезеңде мемлекетте айналымнан алынатын салықты ауыстыра алатын қосылған
құн салығының әсерінің үлгісін көрсетті. Мұндай қажеттілік айналым салығына
сай қарқынды әсерін жою мақсатымен туындады. 1968 жылы Францияда осы
салыққа толықтырулар жүргізілді. Бұған дейін салық таза күйінде қолданылып
көрген жоқ. Бірақ, 1968 жылдан бастап салықтың тартылуы интенсивті қарқын
алды. Оған әсер еткен 1967 жылдың сәуірінде Европалық одаққа кіретін
мемлекеттерде қосылған құн салығын жанама салығы негізі түрінде енгізуді
қабылдаған бірінші және үшінші Еуропалық Одақ Директивасы болды және енгізу
мерзімі анықталды. Болашақта қауымдастыққа кіруге мүдделері бар
мемлекеттерге қосылған құн салығы жүйесінің жұмыс істеуі міндетті болды.
Қосылған құн салығын қолдану нұсқаулары төртінші Директивамен анықталды.
Салық базасын кеңейту мен өз бюджеттерін толтыру мақсатында Еуропалық
Одаққа мүше мемлекеттері қосылған құн салығына сәйкес салық базаларының
мөлшерлері келісілді. Қосылған құн салығынан 1%-мөлшеріндегңі жылдық
аударымдар арқылы толтырылатын ортақ қаражат қорын құрды. Орташа алғанда
Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттердің бұл салықтан түсетін табыс бөлігі
ортақ салық түсімдері де 15-17( немесе ЖЮ-дің 7( құрайды. Қосылған құн
салығы мемлекеттің фискалды саясатын жүзеге асыру барысында қолданылады.
Қосылған құн салық салуы – жанама салықтың маңызды формасы. Көп
жағдайларда қосылған құн салығын Батыс Еуропалық интеграция процессінің
дамуы мен орнатылуында алатын роліне көңіл бөліп Европалық Одақ
мемлекеттерінде қосылған құн салығы Европалық Одақ бюджетін базасының табыс
көзі болып табылады. Бұл мемлекеттерде салық мөлшерлемелері 5(-дан 33(-ға
дейін ауытқуда. Айналыс қосылған құн салығын қайта құру негізінде Францияда
енгізілген қосылған құн салығы басқа мемлекеттерде өндіріс салығы ретінде
қолданыла бастады. Қосылған құн салығы фискалды саясатты іске асыруда
қолданылуына қарамастан, оған нақты ынталандыру функциялары да тән. Европа
мемлекеттерінде негізгі капиталға инвестицияланған қаражаттар босатылады.
Банктер, қаржы мекемелері,дәрігерлер мен қорғаушылар, тұрғын үйлерді
зайымға беру салықтан босатылады. Қосылған құн салығы нейтралды салық
болып табылады. Көптеген сырт мемлекеттердің үкіметтері бюджет дефицитын
жабу ең алдымен қосылған құн салығынан түсетін түсімдердің көлемін ұлғайту
арқылы жүргізеді. Себебі бұрын табыстарға прогрессивті түрде салық салу
қорлану процессі мен қызмет белсенділігіне негативті түрде әсер етті.
Еуропалық Одақ мемлекеттерінің салық жүйесін өзгертудің негізгі
уәждеуі:
- қосылған құн салығы жаңа техника арқылы салық операцияларын құжат
айналым жүйесінің реттелуін және тез жүргізуге мүмкіндік береді;
- ортақ нарыққа мемлекеттердің кіруіне қосылған құн салығын енгізу
міндетті;
- тауарлар мен қызметтердің бір түріне салықтардың жеңілдікжағдайын
жасау сақсатында қосылған құн салығын бөлшек сауда сатуларынан
салық пен салыстырғанда әлдеқайда тиімді;
- қосылған құн салығы бюджеттік түсімдерді әлдеқайда көтереді;
- сонымен қатар, осы факторлардың ішінде саяси аргументтер болып –
ортақ нарыққа кіру шарты табылады. Дәл осы аргумент еуропалық
мемлекеттер арасында осы салықтың кең тарауына түрткі болды.
Қазіргі кезде Еуропалық Одақ мүшелерінің барлығы көрсетілген
салықты енгізеді.
Мемлекеттердің қосылған құн салығына көшу макроэкономикалық тұрғыдағы
ортақ нарық форма кезінде іске асырылады. Көші процесінің өзі мыналарды
қажет етеді:
- Салық жүйесінің есебінің тиімділігі;
- Жанама салық жүйесінің түбегейлі талдауы;
- Шетел мемлекеттерінден жұмыс істеу стажы бар кәсіби мамандарды
дайындау;
- Жаңа жүйеге көшу мерзімін анықтау;
- Әр сату операцияларына счет-фактура толтыру міндеттілігі;
- Ақпараттар мен құжаттарды өндеуді автоматтандыру;
- Қосылған құн салығын есептеуді банк функциясына тіркеу;
- Кеден есебін компьютеризациялау;
Қосылған құн салығын талдау еуропалық мемлекеттердің және басқа
мемлекеттердің көбінде жанама салық салудың кең тарағанын көрсетті.[5,201].
Тәжірибеде шет мемлекеттердің кәсіпорындарында салықты төлеуі міндетті,
өндірістен тұтыну мақсатына кіріс алынса ( жұмысшылардың еңбек ақысы мен
дивидентті төлеуі) немесе олардың иесі өзінің капиталдарын бизнестей
толықтай шешіп алуын көрсетеді. Басқа жағдайларда олар салық туралы
ескермейді және бұл уақытта бәрімен қабылданғаннан өзгермейтін саясат.
Кесте 1 - Қосылған құнға салынатын салық бірқатар елдерде де орын
алған.
№ Мемлекеттер Негізгі Тұтыну тауарларға
1. Германия 15 7
2. Франция 18,5 5,5-22
3. Италия 19 9 және 4
4. Швеция 25 12
5. Дания 25 15
6. Испания 16 4 және 7
7. Ұлыбритания 17,5 Салық салынбайды
8. Австрия 20 10
9. Нидерланды 17,5 6
10. Люксембург 15 6
11. Канада 7 Салық салынбайды
12. Ресей Федерациясы 20 6-15
13. Беларусь Республикасы 18 Салық салынбайды
14. Қазақстан Республикасы 12
Кесте 1-де қосылған құнға салынатын салық бірқатар елдерде орын
алғандығын көріп отырмыз. Германиядағы негізгі салықтардың бірі болып
саналады. Бюджет кірісіндегі үлесі 28-30 пайызға жуық. Салық салу объектісі
болып айналым саналады. Салық бюджетке түскен соң үш бюджет арасында
бөлінеді.
Салық екі түрлі мөлшерлемемен алынады:
- 7 пайыз - азық-түлік, газет-журнал, кітаптарға, ауылшаруашылығының
өнімдеріне, жолаушы тасымалы қызметіне қолданылса;
- жоғарыда аталғандардан басқалардың барлығына 15 пайыздық мөлшерлеме
қолданылады. Аталмыш салықтан ауыл және орман шаруашылығының
өнімдері, экспортқа шығарылған тауарлар босатылған.
Канадада қосылған құнға салынатын салық 1991 жылдан бастап енгізілді.
Негізгі салық мөлшерлемесі – 7 пайыз. Азық түлік, медициналық препараттар
мен жабдықтар, денсаулық сақтау мен білім беру қызметтері салық төлеуден
босатылған.
Франция елінде қосылған құнға салынатын салықтың мөлшерлемелері:
- негізгі салық мөлшерлемесі - 18,5 пайыз.
- автокөлік, кинотауарлары, темекі бұйымдары, парфюмерия, бағалы
былғары өнімдеріне 22 пайыздық жоғарылатылған мөлшерлеме;
- азық-түлік және ауылшаруашылық өнімдеріне, кітап, дәрі-дәрмектерге,
сондай-ақ туристік және қонақ үй, жүк және көлік тасымалы
қызметтеріне 5,5 пайыздық төмендетілген мөлшерлеме қолданылады.
Осы салық түрі бойынша жекелеген салық жеңілдіктері қарастырылған.
Экспорт операциялары қосылған құнға салынатын салықтан босатылған. Экспорт
операциясын жасаған және қосылған құн салығын өтеу құқығы бар. Әкімшілік,
әлеуметтік, тәрбие, мәдени және спорт саласында жұмыс жасайтын мемлекеттік
мекемелер, ауылшаруашылық өндірістері, жеке білім беру, емдеу, рухани
салада қызмет көрсететін тұлғалар салық төлеуден босатылған.
Италияда қосылған құнға салынатын салық 1973 жылы 1-қаңтардан бастап
енгізілді. Қазіргі кезде салық сомасы барлық жанама салықтың 65-70 пайызын
құрауда. Қосылған құнға салынатын салық түскен табыс пен өнімнің өзіндік
құны арасындағы айырмадан есептеледі. Салықты тұтынушы төлейді, бюджетке
сатушы аударады.
Үш түрлі салық мөлшерлемесі қолданылады:
- мемлекеттік кәсіпорындарға – 4 пайыздық мөлшерлеме;
- азық-түлік өнімдеріне - 9 пайыздық мөлшерлеме;
- жоғарыда аталғандардан басқаларының бәріне 19 пайыздық мөлшерлеме.
Экспортқа шығарылған тауарлар, халықаралық қызмет және онымен байланысты
операциялар, денсаулық сақтау, білім беру және мәдениетке жұмсалатын
шығындар салық төлеуден босатылған.
Швецияда қосылған құнға салынатын салықтың мөлшерлемелері:
- азық-түлік өнімдеріне - 21 пайыз;
- қонақ үй қызметіне - 12 пайыз;
- қалғандарына 25 пайыздық мөлшерлеме.
Бұл салықты төлеуден экспорт операциялары, медициналық қызмет,
сақтандыру, банк операциялары, пошта, киноөндірісі, мәдениет мекемелерінің
қызметі босатылған.
Данияда қосылған құнға салынатын салық 25 пайыздық мөлшерлемемен
алынады.
Испанияда экспорт операциялары, медициналық қызметтер, білім беру, банк
және қаржы қызметтері, сақтандыру, жылжымайтын мүлікті қайта сату,
қайырымдылық қызмет, пошта қызметі аталмыш салықты төлеуден босатылады.
Қосылған құнға салынатын салық мөлшерлемелері:
- азық-түлік тауарларына, дәрі-дәрмектерге, газет, кітап, журнал
өнімдеріне, мейрамхана, мейманхана, көлік тасымалы кәсіпорындарының
қызметтеріне - 4-7 пайыздық төмендетілген мөлшерлеме;
- сәндік бұйымдар мен автокөліктерге 28 пайыздық жоғарылатылған
мөлшерлеме;
- аталғандардан басқаларының барлығына 16 пайызды салық салынады.
Жапонияда тұтынуға салынатын салық 1989 жылы 1 сәуірден бастап
енгізілді. Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет кірісіндегі үлесі жағынан заңды
және жеке тұлғалардан алынатын алынатын табыс салығынан кейінгі үшінші
орынды алады. Салық мөлшерлемесі - 5 пайыз. Бұл Европа елдеріне қарағанда
едәуір төмен (Ұлыбританияда салық ставкасы 17,5 пайызды құраса, Францияда
20,6 пайыз).[5, 203б].
Кеден одағына кіруіне байланысты қосылған құн салығы Ресей Федерациясы
20 % мөлшерлемесінде, ал Беларусь Республикасының 18 % - ды салық
мөлшерлемесі белгіленген. Бұл өте жоғары салық мөлшерлемесі.[6,15б].
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы 1992 жылы қаңтарында
енгізілді. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының
орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға
аударады. Салық салу объектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім
(амортизациясы бар таза өнім) болып саналатын қосылған құн болып табылады:
қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа
бірқатар шығындар кіріктірілуі мүмкін.
2001жылдың шілденің 1-нен Қазақстанда қосылған құнына салық
мөлшерлемесі 16% денгейінде белгіленген. Қосылған құнына салықтың
мөлшерлемесі 20 пайыздан түсуі мен 10 % - дық мөлшерлемесі жойылды,
Қазақстандағы нарық экономикасының интеграциялық процесстерімен, оның
әлемдік экономикалық жүйелерімен жақындасуымен туындаған. 2004 жылдың 1-
нен қосылған құнына салық 15 % денгейінде бекітілген. Қосылған құнына
салық салу обьектілер: салық салынатын айналымы, салық салынатын импорт.
Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, Қазақстан Республикасында қосылған
құнына салығы бойынша қосылған құнына салық төлеушілер тіркеуде тұрған
тұлғалар жатады. Тауарларды импорттау кезде қщсылған құңына салық
төлеушілері болып, Қазақстан Республикасы кедендік заннамасына сәйкес
Қазақстан Республикасы жеріне тауарларды импорттаушылар болады. Өнімді
өткізу бойынша ең төменгі айналымының 12000 есе мөлшерін құрайды,
қайсысында жоғарлауы болған. Тұлға қосылған құнына салығын төлеуші
ретінде, келесі айдын бірінші күннен бастап, өткен айда міндетті түрде
төлеуге тиісті немесе қосылған құнына салық бойынша тіркеуге тұрғызу
үшін өтініш өз еркінмен бергендері болады. Нөлдік мөлшерлемесі арқылы
салық салынған айналымдар бойынша салық төлеушіге қосылған құн салығының
сомасы бюджетінен иеленген тауар - материалдық бағалы заттар, жұмыстар
немесе қызмет көрсетулер бойынша нақтылы өндіруге пайдаланған және
экспортталанған өнімді өткізуіне, экспортталынған тауарларды өткізу мен
өндіруге қайтарылады.[7, 222б].
2009 жылы экономикалық дағдарысқа сәйкес Қазақстан Республикасының жаңа
салық Кодексі қабылданып, бірқатар салық мөлшерлемелеріне өзгерістер
енгізілді.
2009 жылы қосымша құн салығының ставкасы 12 пайызға тең мөлшерде болды.
Бұл көрсеткіштің өзінен қазақстандық қосымша құн салығы ставкасының
әлемдегі стандартты салықтар арасындағы ең төменгі деңгейдің бірі болып
табылады. Бұнымен қоса, кодексте қазіргі жеңілдіктер жиынтығының орнына
есепке жатқызылған қосымша құн салығы есептелгеннен асып кету сомасын
автоматты түрде бірыңғай қайтару енгізілді.
Ауылшаруашылық өнімдерді қайта өңдеуші кәсіпорындарының негізгі
мәселелері ұлттық өнімдерінің төмен бәсекелестілігі. Баршамызға белгілі,
әр бір тауардың бәсекелестігі төмен баға мен жоғарғы сапа анықтайтын
факторлар. Қазақстандық ауылшаруашылық қайта өңдіруші кәсіпорындардың
баға деңгейлеріне банк несиелерінің, коммуналдық және транспорттық
қызметтерінің жоғарғы ставкалары, және де салық салу жүйесі, әсіресе ҚҚС.
Кейбір мемлекеттерде ұлттық ауылшаруашылық өнімдерінің бәсекелестігін
көтеру үшін, осы салада, басқа салалардан қарағанда төмендетілген салық
мөлшерлемелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде ауылшаруашылық өнімдерін
қайта өңдеу бойынша кәсіпорындарына салық салу жеңілдіктері
қарастырылмаған. Осы кәсіпорындары шикізаттардың 90% ҚҚС төлеушілері болып
табылмайтын ауылшаруашылық, фермерлік шаруашылықтардан алады. Сонымен
бірге, дайын өнімдердің құнында шикізаттың құны 50% құрайды. Сонын
нәтижесінде, қайта өңдеуші кәсіпорындар сатып алатын шикізат бойынша ҚҚС
сомасын есепке жатқыза алмайды. Осының бәрі салықтар көлемінің өсуіне,
өнімнің қымбаттауына, соның нәтижесінде бәсекелестіктің төмендеуіне,
айналым қаражаттардың дұрыс бағытқа жұмсамауына әкеп соғады.
Сонымен, дамыған мемлекеттердің тәжірибесін пайдалана отырып, аграрлық
секторда бәсекелестікке қабілеттілігі бар экономика секторына айналдыру
қажет. Ол өз кезегінде, рациональды, дұрыс бағытталған мемлекеттік салық
саясатысыз болуы мүмкін емес.
Акциздер нарықтық экономикасы дамыған елдерде кеңінен таралған жанама
салықтардың негізгі түрі ретінде мемлекеттік бюджетінің негізгі кіріс
көздерінің бірі болып келді.
Акциздер Қазақстанда да мынадай тауарлардан алынған: қант, шәй, темекі,
сыра, бал, сіріңке, шарап, спирт, мұнай өнімдері. Осы кездегі мемлекет
бюджетінің кіріс көзінде акциздердің үлесі жалпы бюджет кірісінің 11 – 20
пайызын құраған.[8, 208-211б].
Темекіге салынатын акциздің мөлшерлемесін айтатын болсақ, мұндай іс-
әрекеттер көптеген Европа елдерінің тәжірибесінде бар. Мысалы, Германияда
бір кезде темекіге акциз салығын жоғарылату арқылы, темекі тартқыштардың
санын азайтқан, яғни акциздерді тек экономикалық мақсатта емес, кейбір
әлеуметтік, қоғамдық мақсаттарда да қолдануға болады.[5,195б].
Дамыған елдерде жанама салығын жетілдіру арнайы объективті факторлардың
әсерінен анықталады. Олардың қатарына өндірістік қатынастар мен әлеуметтік-
экономикалық жағдайларға мемлекеттің салық салу жүйесі арқылы әсер етуін
жатқызуға болады. Салық табысындағы тұтыну мен оларды алу мүмкіндіктері
арасындағы қарама-қайшылық барлық салық жүйесін құрудың негізгісі болып
табылады. Дамыған елдерде мемлекеттік шығындарды азайту жолдары және салық
түсімдеріне қажеттілікті қысқарту бағыттары тұрақты іздестірілуде.
Батыс экономистерінің ойы бойынша, барлық нарықтык, экономика елдеріне
тән салықтық мәселелер мыналар:
Салық жүйесі салық төлеушілердің түсінуіне және салық органдарының
тиімді басқаруына өте қиын. Бұл міндетті түрде артық әкімшілік шығындарға
әкеледі және салықтардан жалтарудың неше түрлі тәсілдерін тудырады;
Жеке табысқа салық салу салықтың ауыртпашылықты әділетсіз бөлуді
сипаттайды;
Салықтың жоғарғы мөлшерлемелері экономикалық шешімдер қабылдауға кері
әсер етеді. Бұл топқа енетін салық төлеушілердің жұмысқа ынтасы жоғалып,
көлеңкелі экономика қыздырушылығын білдіреді және қор жинауда әртүрлі
қиыншыпықтарға толы болады;
Салық салу кәсіпорындарыды қаражаттарды инвестициялауға және балансты
экономикалық емес салықтық себептермен құруға мәжбүр етеді. Бұл күрделі
қаржы салу мен шектелген ресурстарды бөлу сапасына кері әсер етеді.
Аталып өткен мәселелердің барлығында салық жүйесінің жетілмеуі орын алып
отыр. Бірақ та салық арқылы мемлекеттік шығындарды қаржыландыру мүмкіндігі
бұл мәселелерді шешудің қажеттілігін міндетті және кейінге қалдыруға
болмайтын қылды.
Дамыған елдер мен Қазақстан салық жүйесіндегі жанама салықтар қаржы
механизміндегі сапалық өзгерістердің тежелуін көрсетеді.
Қаржы нарығында әлі де мемлекет пен оның ресурстары билік етуде, ал жеке
кәсіпкерлердің жинақтары шетте қалуда. Бұған ең алдымен өндірістік
сектордан капиталды шығарып тастайтын және қалыпты инвестициялық процестің
дамуына кедергі келтіретін, өкіметтің салықтық саясаты әсер етеді. Айта
кету керек, өзінің сыртқы өлшемдері мен салықтар құрамы бойынша
Қазақстандық салық жүйесі толығымен дерлік батыстық "модельдің көшірмесі
деуге болады. Ол жақта салықтар мүлдем азаматтар мен кәсіпорындардың
нарықтық белсенділігін тежеудің факторы ретінде қарастырылмайды. Ендеше,
мұндай айқын айырмашылыққтардың себептері неде?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, біріншіден, Қазақстандағы және батыс
еліндегі экономпкалық жағдайды салыстыру, екіншіден, батыс елдерінің
салықтық саясатының өзіне тән белгілері мен ерекшеліктеріне назар аудару
керек.
Түрлі экономикалық жағдайларда және әртүрлі субъектілер үшін,
салықтардың бірдей түрлері өздерін әрқилы қырынан көрсетеді. Батыста
негізгі салық төлеушілеріне, табысты негізінен заңды жолмен көп бөлігінде
азаматтардың банктік шоттарына қолма-қол ақшасыз жолмен аударылатын еңбек
ақы түрінде алатын түрғындардың орта тобы жатады. Сонымен қатар, көпшілік
батыс елдерінің экономикасы жоғарғы даму жағдайында, тұрғындардың табыстары
өсуде, ал ондағы әртүрлі әлеуметтік жәрдемақылардың үлесі үлкен.
Сондықтанда салықтардың жоғарғы ставкалары қолданылады.
Қазақстанда табыстардың едәуір бөлігі қылмыстық немесе жартылай заңды
сипатқа ие, жеке тауарлық айналымда қолма- қол ақшаның үлесі зор. Сонымен
бірге, елдегі өндірістік белсенділік ерекше төмен, көптеген косіпорындар
ауыр қаржылық жағдайда тұр және тіпті өз жүмыскерлеріне еңбек ақы төлеуге
қаражаттары жоқ. Сондықтанда, Батыста өндірістік және инвестециялық
іскерлікке аса ауыртпашылық тигізбейді деген салықтар,
Қазақстанда мемлекеттік экономикалық қауіпсіздігі үшін
қатерге айналатындығы және қоғамда қатты толқулар тудыратындығы қазір
ешкімді таң қалдырмайды.[9, 204б].
Батыста салық жүйесі азаматтардың жеке табысына салық салуына
бағытталған. Бірақ ол жақта қоғамдық өнімнің бөлінуі былайша іске асады:
оның негізгі массасы тікелей жеке тұлғалардың қолдарына түседі жалдамалы
жұмыскерлерінің экономиканың негізгі салаларындағы өзіндік құн
құрылымындағы үлесі 70-80 жетеді, содан кейін барып бұл сомалардан қаржылық
құрылымдарда секторда, мемлекетте сәйкес салықтық тәсілдер түрінде өз
тобырын табады. Бірақ, бұл жағдайда, салықтар тек қана, азаматтардың тапқан
табыстарының, жұмыскер мен оның жанұясының негізі өмірлік кажеттіліктерін
канағаттандырғаннан кейін қалған бөлігіне салынады. Көпшілік елдерде бұндай
қасиеттердің құны шамамен 12-14 мың АҚШ долларымен бағаланады, бұл сом
салық, өмір шегі ретінде белгіленген.[9,224б].
Ал Қазақстанға келсек, көптеген салықтық реформалар нәтижесіндегі
қатардағы жалдамалы жұмысшының табыстары алдында ұсталған қалған табыс
салықтарынан тыс 60-70%-ке кесілген болып қалды. Бұл барлық салықтар
жүмысшылардың табысынан табыс салығы, прогрессивті өспелі салық
мөлшерлемесі төменгі айнамалы шек ұсталынады.
Бізде салық қызметінің бастысы салық төлеушіге бағытталған, сонда заң
негізіндей, заңды емес негізде де салық төлеуден сол топтар жеке кетеді.
Сондықтан тек салық төлеушілерге салық ауыртпашылығы көп мөлшерде, ал
басқалары төмен дәрежеде немесе мүлдем салық төлемейді.
Қазақстандағы салық бақылау деңгейі салық салу жүйесінің тиімсіз
болуымен байланысты. Әдетте, Батыста қабылданған салық бақылауының әдістері
біздің елімізде қолданысқа алу керек.
Өкінішке орай бұндай сәйкестендіру істің (жұмыстың) шын мәнісіндегі
жағдайдың нақты көрінісін бере алмайды, өйткені белгілеген жанама салық
ставкалары әртүрлі салық салу базаларына қолданады, яғни оның
экономикадағы жалпы жағдайы, әсіресе оның базалық салаларында. Бізде батыс
елдерінде де әртүрлі.
Бүгінгі күнде дамыған елдерінде жанама салықтардың салық
ауыртпашылықтарын біршама күшейту немесе бәсеңдету нақты емес. Салық
ауыртпашылығының өсуі өндірістің тек қана жабылуына немесе оның көлеңкелі
экономикаға кетуі, яғни салықтардың түсуін төмендеуіне әкелуі ықтимал болып
отыр. Сондықтан шет мемлекеттер жанама салықтарға қатаң түрде салықтық
бақылауды күшейтуде.[10, 204б].
1.3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түрлері және оны
төлеушілер
Жанама салықтар, яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген қызметтердің
тарифтері арқылы алынатын күрделі конструкциялы салықтар болып табылады.
Өйткені, негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және сататын, сондай-
ақ белгілі қызмет көрсеттетін заңды тұлғалар болғанымен, шынайы салық
төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып есептелінеді.
Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілген қызмет тарифіне
қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушы
есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді, жанама салықтарға қосылған
құн салық және акциздер, кеден төлемдері мен алымдары жатады (сурет 2).
Сурет 2 - Жанама салықтардың жіктелуі
Сурет 2-де жанама салықтардың жіктелуі көрсетілген, яғни олар
қосылған құн салығы, акциздер, кеден алымдары болып бөлінеді.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құнға салынатын салық ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі
материалдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза өнім) болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар,
мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар кіріктірілуі
мүмкін.[10, 222б].
Демек, бұл салықтың ерекшелігі ( Қосымша А).
Қосылған құнға салынатын салық бойынша салық салмағы мен ауыртпашылығы
тұтынушыларға түседі, солардың мойына жүктеледі. Сондықтан, экономист
ғалымдар бұл салықты тұтынушыларға салынатын салық деп атайды. Қосылған
құнға салынатын салықтың өзіне тән ерекшеліктерін айтсақ: біріншіден, олар
тауарлардың (атқарылатын жұмыс, көрсетілген қызметтердің) бағасына заңда
белгіленген мөлшерлемемен қосылғандықтан нақты салық төлеуші сатушы емес,
сатып алушы болып табылады; екіншіден, тауарды өндірушіден (жұмыс атқарушы,
қызмет көрсетуші) қосылған құнға салынатын салық сомасы қосылған тауарды
сатып алушы (сатушы ) сол тауарды алу кезіндегі шығындарына салық сомасын
қосып қайтадан сатқандықтан тауарлардың бағасының күрт өсуі тенденциясы
байқалады; үшіншіден, тауарлардың (жұмыстың, қызметтің) бағасымен тарифіне
қосылғандықтан және бұл салықтан жалтару қиын болғандықтан мемлекеттік
бюджетке айтарлықтай мөлшерде мол түсім түсіреді, яғни экономикалық
дағдарыс пен өндірістердің құлдырауы кезеңінде бұл салықтың маңызы артады.
Сондықтан, қосылған құнға салынатын салық кеңінен тараған жанама салық
түріне жатады.[8,210б].
Қосылған құнға салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді)
өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша
салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай – ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті қосылған
құн салығы сатылған тауарлар ( жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төлеуге
тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша тіркеу есебінде
тұрған мынадай тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып, дара
кәсіпкерлер, мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, резидент – заңды тұлғалар,
қызметін Қазақстан Республикасында филиал, өкілдік арқылы жүзеге асыратын
резидент еместер, сенімгерлікпен басқару құрылтайшыларымен не
сенімгерлікпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Жанама салықтар,олардың пайда болуы мен экономикадағы
орны ... ... ... ... ..6
1.1 Жанама салықтардың пайда болуы және экономикалық
мәні ... ... ... ...6
1.2 Жанама салықтарды алудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ..12
1.3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түрлері және оны
төлеушілер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 20
2 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түсімі, оларды
есептеу және төлеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..39
2.1 Жанама салықтардың бюджетке түсімін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2. Астана қаласы бойынша Салық басқармасының салықтық түсімдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3. Жанама салықтарды есептеу және төлеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ..53
3 Жанама салықтардың түсімін арттыру мәселелері мен
жолдары ... ... ... ... .86
3.1 Жанама салықтарды төлеудегі туындаған мәселелері ... ... ... ... ...86
3.2 Жанама салықтарды төлемеу қылмысымен күрес шаралары ... ... ..93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..99
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .102
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
Кіріспе
Салықтар мемлекет үшін маңызды рөлді атқарады. Олар мемлекеттік қызметті
қаржыландыруын қамтамасыз етудің негізгі табыс көзі болып табылады.Салықтан
түскен түсімдер бюджетке аударылады. Бюджеттен мемлекеттік аппараты,
мемлекеттің қауіпсіздігі мен қорғанысын қамтамасыз етеді, мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландырады, бюджет саласындағы қызметкерлерге
(мұғалімдер мен дәрігерлер), сонымен қоса мәдени саласындағы қызметкерлерге
еңбекақы төлеуін қаржыландырылады. Қаражаттардың жетіспеушілігі,
салықтардан түскен түсімнің қабілеттілігі, салықтарды төлеуден ауытқу
массасы мемлекеттің жағдайына тез әсер етеді. Бұл қоғамға және тұрғындарға
әсерін тигізеді.
Бюджетке түсетін табыс түсіретін салықтық түсімдер – жанама салықтар.
Оның ішінде ең ірі және табыстысы қосылған құн салығы болып табылады.
Қосылған құнға салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді)
өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша
салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай – ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті қосылған
құн салығы сатылған тауарлар ( жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төлеуге
тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне
қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және
тұрақты базасын қамтамасыз етеді. Қосылған құн салығы экономикалық дағдарыс
пен өндірістердің құлдырауы кезеңінде күресудің сенімді тұтқасы ретінде
фискалдық қызметін мемлекеттік экономикалық реттеуге қатысады.
Фискалдық қызметіне кәсіпорын және тұлғалар мемлекеттік аппаратты ұстау
үшін табысының бөлігі, мемлекеттік қорғанысын және өндірістік емес
сфералары, оған меншік табыс көзі болып табылмайды.
Қосылған құн салығын барлық кәсіпорындар тұрақты салық мөлшерлемесімен
төлейді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі бюджетке жақсы түсім түсіретін жанама
салықтар, акциздер мен кедендік төлемдер мен алымдар. Жаңа кодексте салық
салу бойынша бірқатар мәселелер қарастырылғанымен, осы мәселе төңірегінде
әлі де шешілмеген мәселелер жеткілікті десе де болады. Дипломдық жұмыста
осы мәселелер қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты жанама салықтардың рөлін, маңыздылығын және
әрекет етуші механизмін зерттеу және осының негізінде қазіргі Қазақстан
экономикасындағы өзгерістер мен қалыптасқан жағдайға сәйкес оны әрі қарай
жетілдіру бойынша негізделген ұсыныстар жасау болып табылады. Осы қойылған
мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу анықталды:
- жанама салықтардың салық жүйесіндегі рөлі мен орнын қарастыру;
- жанама салықтардың экономикалық мәнін ашу;
- жанама салықтардың құрылу негіздерін зерттеу;
- Қазақстан Республикасы бойынша жанама салықтарды есептеу тәртібі мен
төлеу мерзімдерін зерттеу;
- мемлекеттік бюджетке жанама салықтардың түсімін талдау;
- жанама салықтардың болашақтағы дамуы бойынша Қазақстан Үкіметінің
шараларын қарастыру;
- салықтарды төлемеу бойынша қылмыстық іс-әрекеттермен күрес жолдары мен
жанама салықтардың түсімін арттыру мәселелерін қарастыру.
Зерттеу объектісі – Астана қаласы бойынша Салық Басқармасының салықтық
түсімдерін талдау.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік мәліметтері мен деректері
отандық және шетелдік ғалымдары мен экономистердің еңбектеріне, мақалалары
мен монографияларына, ҚР Статистикалық агенттігінің мәліметтеріне, салық
Кодексі, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық Комитетінің
қолданатын ережелеріне негізделген.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлім мен қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу объектісі, дипломдық жұмыстың
мақсаты мен міндеттері және оны жазудың әдіснамалық пен теориялық
негіздерінің көзі жазылды.
Бірінші бөлімде жанама салықтардың пайда болу тарихы мен экономикалық
рөлі қарастырылды.
Осыған орай, жанама салықтардың орны оның экономикалық мәнінде, яғни
мемлекеттік бюджетке айтарлықтай мөлшерде мол түсім түсіреді, яғни
экономикалық дағдарыс пен өндірістердің құлдырауы кезеңінде бұл салықтың
маңызы артатындығы айтылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының жанама салықтардың мемлекеттік
бюджетке түсімін есептеу мен төлеу тәртібіне көңіл бөлінді.
Үшінші бөлім жанама салықтарды төлеудегі негізгі туындаған мәселерді
анықтауға және қылмыспен күресу шараларына, сонымен қатар бірыңғай
экономикалық кеңістік бойынша Қазақстан Ресей, Беларусь мемлекеттері
арасында 2012 жылға дейін келісімшарт қабылдануына байланысты жанама
салықтардың табиғи монополияларды реттеу жүйесін бірыңғай деңгейге келтіру
мәселелеріне арналды.
Қорытындыда зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен алынған
қорытындылар, шешілетін мәселелер бойынша түйген тұжырымдар мен оларды
шешудің жолдары көрсетілді.
1 Жанама салықтар, олардың пайда болуы мен экономикадағы орны
1. Жанама салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салық - заң жүзінде белгіленген мөлшерде шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен азаматтардан мемлекетпен алынған міндетті төлемдер болып
анықталады.
Мемлекеттің пайда болуынан бастап салықтар қоғамда қажетті экономикалық
қарым – қатынастардың қажетті құралы болып табылады.Мемелекеттің құрылымдық
формаларының өзгеруімен дамуы салық жүйесінің қайта құруымен әрқашан
жүргізіледі. Заманауи дамыған қоғамда салықтар - мемлекет табысының
негізгі көзі. Осыдан басқа қаржы қызметінің салық механизмі мемлекетпен
қоғамдық өндірісте, оның өсіп дамуы мен құрылымы, ғылыми – техникалық
прогресс жағдайына экономикалық әсер етуі үшін қолданылады.
Адам өркениетінің бастапқы кезінде салықтар пайда болған. Олардың пайда
болуы, ең бірінші қоғамдық қажеттіліктермен байланысты. Мемлекетпен қатар
салық жүйесі пайда болған және дамыған. Мемлекеттік үйымның ең алғашқы
сатылардан салық салу бастапқы формасы болып, құрбандық шалуды санауға
болады. Бірақ олар өз еркімен болмаған. Құрбандық шалу заңда жазылмаған,
сол үшінде ол мәжбүрлеп төлеу немесе төлем болып анықталған. Бірақ төлемнің
пайыздық мөлшері анықталып берілген.
Қазіргі заманғы жанама салықтардың тарихы ежелгі жанама салықтардан
басталады, қайсылары шет жерден келген саудагерлер мен көпестерден,
порттарға келген кемелерден, қалалық қақпалардың алдында сауда келісімдер,
тауарлармен айырбас және қызмет көрсетулер келісімдері жасалынған. Жанама
салықтар бастапқыдан артықшылықтары бар салықтары болып табылған да, ең
ақырында, жағдайы бар сатып алушы мен тұтынушыларға оларды төлеуге
міндеттелген.[1, 12б].
Ежелгі Грецияда б.э. дейінгі 6-4 ғасырларда басшылар өкілдері
мемлекеттің негізін қалай отырып, табыстың 110 немесе 120 бөлігі
көлемінде салықтарды енгізді. Қалалық қақпа алдында сонымен қатар
қайтарымсыз төлем ретінде акциз енгізілген. Жалдамалы армияны қамтамасыз
ету, қалалар – мемлекеттер айналасындағы қамалдарды тұрғызу, храмдарды, су
арналарын құрылысына және де басқа қоғамдық мақсаттарға бұл қаражаттарды
жинап жұмсалуға мүмкіндік туғызған.
Көптеген дамыған мемлекет бастау көзін Ежелгі Римнен алады.
Римде б.э бастап 4-3ғғ. тікелей және жанама мемлекеттік салықтар
көбінесе сауда-саттықпен байланысқан төлем ретінде жиналған. Бірыңғай салық
жүйесі болмаған. Бөлек мемлекеттер мен қауымдастықтардың әрқайсылары
әртүрлі болып салықпен салынған. Рим легионерлерге қарсылық білдірген
қалалар мен жерлерге оларды бағындырғаннан кейін жоғары салықпен салынып
отырған. Одан басқа Рим әкімшілігі рим алдындағы жергілікті құрылған салық
жүйесін көбінесе пайдаланылған. Түскен қаражаттардың бағытымен пайдаланылуы
ғана өзгертіліп отырған. Б.э. 100 – б.э. 44 дейін Гай Юлий Цезарь қаржылық
шаруашылықтың, сонымен қатар, салық жүйесін қайта құрылуын бастаған. Ең
бірінші ол тікелей салықтар бойынша төлемді алып тастады, тек оларды жанама
салықтар үшін сақтап қойған. Салықтар төмендетілген, сол үшін мемлекет ғана
оларды тікелей алуға мүмкін екендігінен бірталай сомалар откуп қалталарына
түспеген.
Көптеген қалалар салық жеңілдіктерін алған, бірақ кейбіреулері Цезарьға
қарсы шыққаны үшін салықтарды жоғарлатуымен жаза тартылған. Жанама
салықтардың ең маңыздысы: айналымнан түскен салық немесе көбінесе 1 пайыз
мөлшерімен ішкі тұтынуға акциз, 4 пайыз мөлшерімен құлдарды сату
барысындағы айналымынан ерекше салығы, 5 пайыз мөлшерімен нарықтық құны
бойынша құлдарды босату салығы, тұзға акциз. Август Октавиан барлық
провинцияларда барлық әкетілген және әкелінген тауарларды сатуға жаңа
кедендік алымдарды енгізген. Алымдардың көлемі орташа 5 пайызға
әртараптандырылған. Диоклетиан императоры кезінде шаруашылық –кәсіптік
салығын бекіткен.
Ежелгі Руста жанама салық салу сауда - саттық және сот алымдары
түрлерінде болған. Мыт алымы тауарларды таулы жерлерден жөнелту үшін
алынған. Жөнелту алымы – өзеннен жөнелту үшін гостиная алымы –
қоймаларды ие болуына құқығы үшін, сауда – саттық алымы –
нарықтарды құру құқығы үшін. Салмағы және мөлшері алымдары
тауарлардың салмағын өлшеуге сәйкес бектілген. Вира сот алымы өлтіргені
үшін алынған, сату - басқа да қылмыстар үшін айыппұлдар. 5- тен 80
гривенге дейін аралықта сот алымдары құралған.
Татар – монғолдық ұрыстан кейін өкілетті хандармен - баскактармен
басында алынған, содан кейін, хандық шенеуніктерден босатудан мүмкіндік
туғанда, орыс княздардың өздерімен выход негізгі салық болып табылды.
Выход әрбір ер адам және малдың бір басынан алынып отырған.
Жанама салықтар алымдар және сатып алу жүйесі арқылы алынып отырған,
соның ішінде кедендік және шараптар ең бастылары болған. Жанама салықтардың
ең бастылары сауда – саттық алымдар болған, тауарлардың әрбір жылжуы,
жинақталуы немесе сатылуы барысында алынған: кедендік алымдар Иван Грозный
басқару кезінде реттелген; соттық алымдар. Сауда – саттық алымдар өте жиі
төлем берілген. Ол сауда –саттық даму үшін кедергі туғызған, әсіресе,
олардың жасанды түрде күрделігін туғызғанға, жалдап алынған жинаушылардан
және төлемдер жағынан тиіссушілік пен келіспеушіліктерге байланысты.
1563 жылы Весьегонское ауылында Кедендік мадақтау қағазында өздерінің
мекен – жайындағы адамдардан рубльден 1,5 ақшадан алымды алып отыру; шет
жердегі көпестерден рубльден 4 ақшадан алуды енгізілген. Би қазынасына
моншалар, ішімдік сауда – саттықтан төлемдер түсіп отырған, яғни сыра, бал
мен арақтың дайындалуы мен сатуы мемлекеттің бастамасын құрайды.
Осындай көзқарас бар, қарапайым, себеп бойынша, кедендік алымдар салық
болып табылмайды, өйткені бұл алымдар және мемлекеттік төлем мен алымды
салықпен салыстыруға болмайды.
Салық салу теориясының жоғы тәжірибелік сатылардың ойластырылмағаны ауыр
жағдайларға алып келген. Тұрғындардан алдымен 20-шы содан кейін 10-шы, одан
кейін 5-ші ақша алып отырған.тікелей салықтарды көбейтуге күрделі болды.
Сонда жанама салықтар көмегімен қаржылық жағдайын түзету үшін талпыныс
жасалынды. 1646 жылы 5 тиіннен -20 тиінға дейін тұзды пудына акциз
жоғарлатылған.Есептілгені, тұрғындардың барлық деңгейі тұзды пайдаланады
және салық бәріне бірдей салынады. 1648 жылы халықтық (тұздық)
көтерілістерден кейін тұзға салық салуды босатуын және қаржыларды реттелу
жұмыстарын саналы түрде бастауға тура келді.
Нақты кедендік жүйесі кездейсоқ кедендік жеңілдіктер мен алымдар орнына
енгізілген.[2, 125-130б].
Европалық мемлекеттерде 17 ғасырдын аяғы мен 18 ғасырдың басында
әкімшілік мемлекет құруы басталды, шенеунік аппаратын құрап және тікелей
мен жанама салықтардан құралған рационалдық салық жүйесін енгізген.
Жанама салықтардан ерекше рөлді акциз алган. Ол қалалық қақпаның алдында
барлық әкелінген және әкетілген тауарлардаң алынып отырған. Кейбір
кезде салықпен тек қана елге әкелінгені салынып отырған, яғни экспортқа
шығатын тауарлар салықтан босатылған. Акциз мөлшері 5-25 % арасында
ауытқуға ұшырап отырған. Салық салу мөлшері ғылыми түрде негізделуі
болмаған. Тұтыну заттардың салығы көп мөлшерлі табыс түсірген, бірақ олар
сауда –саттықтың дамуын төмен деңгейде ұстап тұрған. Сол уақытта, мемлекет
шығындар қаржыландыруында жанама салықтардың рөлі тұралы теоретикалық
түсініс пайда болды . Ф.Дэмэзон француз экономисты 1666 ж. жазған-
акциздың өзі соншалықты кірісті алып келуге мүмкін және одан да көп,
басқа салықтарға қарағанда.[ 3,90б].
У. Петти ағылшын экономисты , енбек құны теорияның авторы болып
танылған өзінің жұмысында Салық пен төлем тұралы трактатында жанама
салықсалудың ерекшеліктерін дәлелдеген. Ол дәлелдеген: Акциз пайдалығы
келесіге тіреледі:
Біріншіден, шынайы әділеттілік талап етеді - әрқайсысы тұтынуына
сәйкес төлеуге керек. Сол үшін, сондай салық ешкімге зорлыкпен
күштелмейді және табиғи қажеттілігі бар заттармен пайдаланғандар өте
жеңіл оны төлейді .
Екіншіден, бұл салық, егерде ол төлемге берілмесе және үнемі алынып
отырса, ұқыптылыққа бейімдетеді, елді байытудың жалғыз әдісімен
болады, ол голланд пен еврей және басқа да , үлкен жағдайын жасап алған,
үлгілерінде анық көрінеді.
Үшіншіден, ешкім бір затқа екі рет немесе екі есе төлемейді, өйткені
бір реттен көп еш нәрсе пайдалануға мүмкін емес.
Сонымен қатар, біз жиі көреміз, кейбір кезде адамда өз жерлерінен
рента, өз мұржаларынаң, өз шендерінен жән де алымдарды бірден төлейді (
барлық адамдармен төленіп жүретін, бірақ көпестер сол тұралы одан да көп
айтып жүреді). Олар тағы өз еркінмен жарналар мен ондықтарды төлейді.
Сонымен қатар, акцизде ешкім тағы да басқа әдіспен және бір реттен көп
төлеуге міндетті емес .
Төртіншіден, әр уақытта, салудың осы әдісінде байлық, даму, кәсіптік
шаруашылық және елдің күші тұралы керемет мәліметтерді алуға болады. Осы
себептеріне байланысты акцизге жанұялармен бөлек келісімдер емес және сатып
алу салықтың барлық беруі емес талаптанады, ал ерекше шенеуніктермен
салықты жинап алу, қайсылары түгел қамтылған шығыстардың төртінші бөлігін
қажет етпейтін қайсысын біздің көптеген қазіргі және көп түрлі салықтарды
мәжбүрлеп алуын қажет етеді.[4,77-79б].
Дамыған елдердің салық жүйелерінде жанама салық салу маңызды рөлді
алуда. Жанама салық немесе адвалорлық деп аталатын – бұл салық , қай жерде
салық субьектісі оның бересін басқа тұлғаға осы салықтың нақты төлеушіге
салынды, яғни ол салық иесі болып тұр. Жанама салықтың маңызы сонда,
мемлекет тауарларды (жұмыстар, қызмет көрестулер) өткізетін тұлғаны осы
өнімді өткізуден түскен белгілі сомасын осы сомаға тауарлардың (жұмыстар,
қызмет көрестулер) бағасына қосып төлеуге міндеттейді. Нәтижесінде осы
салықтардың заңды төлеушісі болып тауарлар сатушы болса, соңында салықтарды
тауарды сатып алу төлейді, өйткені салықтың сомасы осы тауардың бағасына
қосылады. Сонымен баға белгілеу механизмі арқылы, салықты салық төлеуші –
сатушыдан басқа тұлға – сатып алушыға аударылады және салық бересінің нақты
иесі болып көрінеді. Сол үшін жанама салықтардан кейбір кезде тұтынуына
салығы. Жанама салықтар келесі түрлерге бөлінеді (сурет 1).
Әмбебап жанама салықтарымен барлық тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер), жеңілдіктерге жататындарды қоспағанда, салынады. Сондай
салықтардың классикалық үлгілері болып салық салынатын айналым сатып алудан
түскен салығы, сатудан түскен салығы, қосылған құн салығы.
Салық салынатын айналым (оны тағы әмбебап акцизі деп атайды). Жеке
кәсіпкерлермен ұйымдардан мәжбүрлеп алынады, тауарларды (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) қамтамасыз ететін жалпы айналым құнынан көбінесе пайыз түрінде.
Германия мен Францияда бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде салық
салынатын айналым пайда болған және содан кейін көптеген елдерде, соның
ішінде КСРО-да қолданған. КСРО –да салық салынатын айналым қоғамның таза
табысы материалдық өндірістік саласындағы бөлігі ретінде қарастырылған. Бұл
бөлік жоспарлы түрде бекітілген және мекемелерімен өндірілген тауарлардың
бағаларында, нақты мөлшерінде белгіленген.
Сурет 1- Жанама салықтардың түрлері
Сурет 1- ден көріп отырғанымыздай жанама салықтардың түрлері әмбебап
жанама салықтар, жеке жанама салықтар, фискалды монополдық жанама салықтар
және кедендік алымдар болып бөлінетіні көрсетілген.
Ең басында салықпен тауардың жалпы айналымның құны салынған көп деңгейлі
немесе кумулятивтік әдісімен, өндірістің, қайта өндеу немесе тауардың
айналымы әр сатысында салық мәжбүрлеп алынған. СССР –да салық салынатын
айналым қоғамның таза табысы материалдық өндірістік саласындағы бөлігі
ретінде қарастырылған. Бұл бөлік жоспарлы түрде бекітілген және
мекемелерімен өндірілген тауарлардың бағаларында, нақты мөлшерінде
белгіленген. Өндірістің көптеген салаларында салық салынатын айналым
көтерме және бөлшек сауда бағасы айырмашылығы ретінде есептелінген. Сонда
бұл және басқа бағалар мемлекетпен бекітілген. Салық мөлшерлемесі
бекітілген және өзгертілген бюджеттің қажеттілігіне байланысты. Бірақ
орталықтандырылған жоспарлау шарттарында бұл өндірістік қызметке әсерін
тигізген жоқ, яғни мемлекет өндірістің өзіне тарту салалары салық салу
шарттары бойынша қаржыландырған. Бағалар түсу кезінде, ал салық салынатын
айналым бағалар арасында айырмашылығы болып алынған, сонда бұл төлемнің
түрі жойылған.
Сатып алудан түскен салық салық салынатын айналымның түрі болып
табылады. Салық салу обьектісімен көтерме фирмалардың өндірушісімен
тауарларды өткізу кезінде айналым болып табылады.
Мемлекеттер қатарында (Ресей, АҚШ, кейбір штаттары Канаданың көптеген
провенциялары Япония, СССР өз құрылуының соңғы сатысында) сатудан түскен
салық қолданылған. Салық салу обьектісі - соңғы тұтынушыға тауардың өткізуі
бойынша айналым. Сатудан түскен айналым тауардың құнынан пайыздың белгілі
саны түрінде мөлшерлемесі бойынша алынады. 1991 жылы 1 қаңтарда Қазақстан
Республикасында өндірістік – техникалық тағайындауының, халықтың тұтынатын
тауары, жасалынған жұмыстармен ақылы қызмет көрсетулер өнімді өткізуден 5
пайыз көлемінде салық жүйесіне сатудан түскен салық енгізілген. Бұл
салықтың қолданылуы салық салынатын айналымның көшірмесіне әкелді, алайда
сатудан түскен тауардың сатып алушы құнынан жоғары. Егерде олардың
біріншісі қатаң орталықтандырылған ретінде алынуды көрсетсе, екіншісі –
Республиканың кең құқықтарын жеңілдіктерді бекіту бойынша көрсеткен. Бұл
сатудан түскен салық салық жүйесіне сатудан түскен салық енгізілген, басқа
республикаларда жеңілдіктер бекітілген, егерде олар басқа жерден әкелінген
тауарлар бойынша сомаларын орнына келтіруге белгілі қиындықтар туындаған.
Сатудан түскен салық АҚШ - да бұрыннан бар. Салық мөлшерлемесі әрбір
америкалық штатында жергілікті билікпен жеке белгіленеді. Сонымен қатар,
тауарлар мен қызмет көрсетулер жалпы ұлттық тізбесі жоқ, қайсысына салық
таратылмайды.
Көптеген штаттарда сатудан түскен салықтар дәрі – дәрмектер мен азық -
түлік сияқты тауарлардан сатудан түскен айналым болмайды. Салық
мөлшерлемесі әр бір штаттарда 0- 8 % - ға дейін ауытқиды, бірақ орташа 5- 6
%-ды құрайды. Федералдық үкімет темекі өнімдерді, алкоголдық ішімдіктерден
және көліктер үшін бензин сатудан салықпен салынады. Сонымен осы тауарларды
алу кезінде тұтынушылар федералдық үкіметке және де штаттың Үкіметіне
төлейді. Әр бір штатта осы тауарларға сатуға түскен салық мөлшерлемесі әр
түрлі, темекі өнімдеріннің, алкоголдік ішімдіктермен бензиннің бағасы
штаттан штатқа өзгеріп отырады. Мысалы, Колумбия Федералдық аймағында, яғни
АҚШ – тың астанасы Вашингтонда темекі қымбат Вирджиния көршілес штатына
қарағанда бірақ Вашингтонда спирттік ішімдіктер арзан. АҚШ- да қосылған құн
салығы жоқ, не штат деңгейінде не федералдық деңгейінде жоқ. Сарапшылар
көзқарасы бойынша осындай салықты енгізілудің барлық мүмкіндік жетістікке
жету мүмкін бе еді, өйткені азаматтар санайды, олар онсыз да көптеген
салықтарды төлейді.[2, 26-30б].
Жеке жанама салықпен тауарлардың тек бөлек түрлері ғана салықпен
салынады. Мұндай салықты акциз деп атайды.20 ғасырға дейін акциздермен
күнделікті сұранысқа ие болған тауарлар (нан, тұз, ұн, сіріңке, керосин
және т.б.) салықпен салынған. Қазіргі уақытта акциздер мен бағалы заттармен
тауарлар, алайда жоғары сұраныста қолданбалы тауарлар бірақ әлеуметтік
зиянға жататын (спирт ішімдіктері, темекі өнімдері, сыра).
Фискалдық монополдық салықтар – бұл мемлекетпен өндірісі
монополияландырған тауарларға жанама салықтары. Осындай тауарлардың бағасы
мемлекетпен бекітіледі. Егерде өндіріспен өнім өткізу мемлекет пен
монополияландырылған болса, сонда салық түрінде тауардың өткізуінен барлық
түскен түсім болады, сауда – саттық залалы алып тастағанда. Егерде мемлекет
өнім өткізуді ғана монополизацияландырса, сонда салық көбінесе мемлекетпен
бекітілген бөлшек бағасы мен қайсысымен мемлекеттік сауда – саттық өндіріс
халыққа өнімді өткізеді және көтерме бағасы, қайсысымен жеке тауар
өндірушіден бұл өндірісті иеленіп арасында айырмашылығы болып есептелінеді.
Фискалдық монополияның есептелу нұсқалары жанама салықтың түрлері сияқты
болған және өте көп түрде бар.Фискалдық монополиясының үлгісі болып шарап
– арақты монополиясы табылады .
Қазіргі кезде көптеген елдерде ең танымалы және кең қолданылатын,
соның ішінде Европалық Экономикалық Қоғамдастықтың және Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы барлық елдерінде әбебап жанама салықтың сондай түрі
бар, қосылған құн салығының түрі болып табылады.
2. Жанама салықтарды алудың шетелдік тәжірибесі
Дамыған шетедік тәжірибеде көрсеткендей жанама салықтар бірыңғайлыққа
ұмтылған, қосылған құнға олар бірден салық салады.
Салықты француз экономисты Лоре қосылған құн салығын 1949 жылы ұсынған,
бірақ Франция үкіметі бұл салықтың экономикалық мазмұнын талдап,
гипертрофиялық экономика, өндірістің құлдырауы мен тауарлы аштыктан
мінездемеленген сол тарихи кезеңде оны енгізудің маңызы жоқ деп шешті.
Бірнеше жылдар өткен соң ғана мемлекеттегі экономикалық жағдайы
жақсарғаннан кейін қосылған құн салығы қайта қарастырылып енгізілді. Лоре
сол кезеңде мемлекетте айналымнан алынатын салықты ауыстыра алатын қосылған
құн салығының әсерінің үлгісін көрсетті. Мұндай қажеттілік айналым салығына
сай қарқынды әсерін жою мақсатымен туындады. 1968 жылы Францияда осы
салыққа толықтырулар жүргізілді. Бұған дейін салық таза күйінде қолданылып
көрген жоқ. Бірақ, 1968 жылдан бастап салықтың тартылуы интенсивті қарқын
алды. Оған әсер еткен 1967 жылдың сәуірінде Европалық одаққа кіретін
мемлекеттерде қосылған құн салығын жанама салығы негізі түрінде енгізуді
қабылдаған бірінші және үшінші Еуропалық Одақ Директивасы болды және енгізу
мерзімі анықталды. Болашақта қауымдастыққа кіруге мүдделері бар
мемлекеттерге қосылған құн салығы жүйесінің жұмыс істеуі міндетті болды.
Қосылған құн салығын қолдану нұсқаулары төртінші Директивамен анықталды.
Салық базасын кеңейту мен өз бюджеттерін толтыру мақсатында Еуропалық
Одаққа мүше мемлекеттері қосылған құн салығына сәйкес салық базаларының
мөлшерлері келісілді. Қосылған құн салығынан 1%-мөлшеріндегңі жылдық
аударымдар арқылы толтырылатын ортақ қаражат қорын құрды. Орташа алғанда
Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттердің бұл салықтан түсетін табыс бөлігі
ортақ салық түсімдері де 15-17( немесе ЖЮ-дің 7( құрайды. Қосылған құн
салығы мемлекеттің фискалды саясатын жүзеге асыру барысында қолданылады.
Қосылған құн салық салуы – жанама салықтың маңызды формасы. Көп
жағдайларда қосылған құн салығын Батыс Еуропалық интеграция процессінің
дамуы мен орнатылуында алатын роліне көңіл бөліп Европалық Одақ
мемлекеттерінде қосылған құн салығы Европалық Одақ бюджетін базасының табыс
көзі болып табылады. Бұл мемлекеттерде салық мөлшерлемелері 5(-дан 33(-ға
дейін ауытқуда. Айналыс қосылған құн салығын қайта құру негізінде Францияда
енгізілген қосылған құн салығы басқа мемлекеттерде өндіріс салығы ретінде
қолданыла бастады. Қосылған құн салығы фискалды саясатты іске асыруда
қолданылуына қарамастан, оған нақты ынталандыру функциялары да тән. Европа
мемлекеттерінде негізгі капиталға инвестицияланған қаражаттар босатылады.
Банктер, қаржы мекемелері,дәрігерлер мен қорғаушылар, тұрғын үйлерді
зайымға беру салықтан босатылады. Қосылған құн салығы нейтралды салық
болып табылады. Көптеген сырт мемлекеттердің үкіметтері бюджет дефицитын
жабу ең алдымен қосылған құн салығынан түсетін түсімдердің көлемін ұлғайту
арқылы жүргізеді. Себебі бұрын табыстарға прогрессивті түрде салық салу
қорлану процессі мен қызмет белсенділігіне негативті түрде әсер етті.
Еуропалық Одақ мемлекеттерінің салық жүйесін өзгертудің негізгі
уәждеуі:
- қосылған құн салығы жаңа техника арқылы салық операцияларын құжат
айналым жүйесінің реттелуін және тез жүргізуге мүмкіндік береді;
- ортақ нарыққа мемлекеттердің кіруіне қосылған құн салығын енгізу
міндетті;
- тауарлар мен қызметтердің бір түріне салықтардың жеңілдікжағдайын
жасау сақсатында қосылған құн салығын бөлшек сауда сатуларынан
салық пен салыстырғанда әлдеқайда тиімді;
- қосылған құн салығы бюджеттік түсімдерді әлдеқайда көтереді;
- сонымен қатар, осы факторлардың ішінде саяси аргументтер болып –
ортақ нарыққа кіру шарты табылады. Дәл осы аргумент еуропалық
мемлекеттер арасында осы салықтың кең тарауына түрткі болды.
Қазіргі кезде Еуропалық Одақ мүшелерінің барлығы көрсетілген
салықты енгізеді.
Мемлекеттердің қосылған құн салығына көшу макроэкономикалық тұрғыдағы
ортақ нарық форма кезінде іске асырылады. Көші процесінің өзі мыналарды
қажет етеді:
- Салық жүйесінің есебінің тиімділігі;
- Жанама салық жүйесінің түбегейлі талдауы;
- Шетел мемлекеттерінден жұмыс істеу стажы бар кәсіби мамандарды
дайындау;
- Жаңа жүйеге көшу мерзімін анықтау;
- Әр сату операцияларына счет-фактура толтыру міндеттілігі;
- Ақпараттар мен құжаттарды өндеуді автоматтандыру;
- Қосылған құн салығын есептеуді банк функциясына тіркеу;
- Кеден есебін компьютеризациялау;
Қосылған құн салығын талдау еуропалық мемлекеттердің және басқа
мемлекеттердің көбінде жанама салық салудың кең тарағанын көрсетті.[5,201].
Тәжірибеде шет мемлекеттердің кәсіпорындарында салықты төлеуі міндетті,
өндірістен тұтыну мақсатына кіріс алынса ( жұмысшылардың еңбек ақысы мен
дивидентті төлеуі) немесе олардың иесі өзінің капиталдарын бизнестей
толықтай шешіп алуын көрсетеді. Басқа жағдайларда олар салық туралы
ескермейді және бұл уақытта бәрімен қабылданғаннан өзгермейтін саясат.
Кесте 1 - Қосылған құнға салынатын салық бірқатар елдерде де орын
алған.
№ Мемлекеттер Негізгі Тұтыну тауарларға
1. Германия 15 7
2. Франция 18,5 5,5-22
3. Италия 19 9 және 4
4. Швеция 25 12
5. Дания 25 15
6. Испания 16 4 және 7
7. Ұлыбритания 17,5 Салық салынбайды
8. Австрия 20 10
9. Нидерланды 17,5 6
10. Люксембург 15 6
11. Канада 7 Салық салынбайды
12. Ресей Федерациясы 20 6-15
13. Беларусь Республикасы 18 Салық салынбайды
14. Қазақстан Республикасы 12
Кесте 1-де қосылған құнға салынатын салық бірқатар елдерде орын
алғандығын көріп отырмыз. Германиядағы негізгі салықтардың бірі болып
саналады. Бюджет кірісіндегі үлесі 28-30 пайызға жуық. Салық салу объектісі
болып айналым саналады. Салық бюджетке түскен соң үш бюджет арасында
бөлінеді.
Салық екі түрлі мөлшерлемемен алынады:
- 7 пайыз - азық-түлік, газет-журнал, кітаптарға, ауылшаруашылығының
өнімдеріне, жолаушы тасымалы қызметіне қолданылса;
- жоғарыда аталғандардан басқалардың барлығына 15 пайыздық мөлшерлеме
қолданылады. Аталмыш салықтан ауыл және орман шаруашылығының
өнімдері, экспортқа шығарылған тауарлар босатылған.
Канадада қосылған құнға салынатын салық 1991 жылдан бастап енгізілді.
Негізгі салық мөлшерлемесі – 7 пайыз. Азық түлік, медициналық препараттар
мен жабдықтар, денсаулық сақтау мен білім беру қызметтері салық төлеуден
босатылған.
Франция елінде қосылған құнға салынатын салықтың мөлшерлемелері:
- негізгі салық мөлшерлемесі - 18,5 пайыз.
- автокөлік, кинотауарлары, темекі бұйымдары, парфюмерия, бағалы
былғары өнімдеріне 22 пайыздық жоғарылатылған мөлшерлеме;
- азық-түлік және ауылшаруашылық өнімдеріне, кітап, дәрі-дәрмектерге,
сондай-ақ туристік және қонақ үй, жүк және көлік тасымалы
қызметтеріне 5,5 пайыздық төмендетілген мөлшерлеме қолданылады.
Осы салық түрі бойынша жекелеген салық жеңілдіктері қарастырылған.
Экспорт операциялары қосылған құнға салынатын салықтан босатылған. Экспорт
операциясын жасаған және қосылған құн салығын өтеу құқығы бар. Әкімшілік,
әлеуметтік, тәрбие, мәдени және спорт саласында жұмыс жасайтын мемлекеттік
мекемелер, ауылшаруашылық өндірістері, жеке білім беру, емдеу, рухани
салада қызмет көрсететін тұлғалар салық төлеуден босатылған.
Италияда қосылған құнға салынатын салық 1973 жылы 1-қаңтардан бастап
енгізілді. Қазіргі кезде салық сомасы барлық жанама салықтың 65-70 пайызын
құрауда. Қосылған құнға салынатын салық түскен табыс пен өнімнің өзіндік
құны арасындағы айырмадан есептеледі. Салықты тұтынушы төлейді, бюджетке
сатушы аударады.
Үш түрлі салық мөлшерлемесі қолданылады:
- мемлекеттік кәсіпорындарға – 4 пайыздық мөлшерлеме;
- азық-түлік өнімдеріне - 9 пайыздық мөлшерлеме;
- жоғарыда аталғандардан басқаларының бәріне 19 пайыздық мөлшерлеме.
Экспортқа шығарылған тауарлар, халықаралық қызмет және онымен байланысты
операциялар, денсаулық сақтау, білім беру және мәдениетке жұмсалатын
шығындар салық төлеуден босатылған.
Швецияда қосылған құнға салынатын салықтың мөлшерлемелері:
- азық-түлік өнімдеріне - 21 пайыз;
- қонақ үй қызметіне - 12 пайыз;
- қалғандарына 25 пайыздық мөлшерлеме.
Бұл салықты төлеуден экспорт операциялары, медициналық қызмет,
сақтандыру, банк операциялары, пошта, киноөндірісі, мәдениет мекемелерінің
қызметі босатылған.
Данияда қосылған құнға салынатын салық 25 пайыздық мөлшерлемемен
алынады.
Испанияда экспорт операциялары, медициналық қызметтер, білім беру, банк
және қаржы қызметтері, сақтандыру, жылжымайтын мүлікті қайта сату,
қайырымдылық қызмет, пошта қызметі аталмыш салықты төлеуден босатылады.
Қосылған құнға салынатын салық мөлшерлемелері:
- азық-түлік тауарларына, дәрі-дәрмектерге, газет, кітап, журнал
өнімдеріне, мейрамхана, мейманхана, көлік тасымалы кәсіпорындарының
қызметтеріне - 4-7 пайыздық төмендетілген мөлшерлеме;
- сәндік бұйымдар мен автокөліктерге 28 пайыздық жоғарылатылған
мөлшерлеме;
- аталғандардан басқаларының барлығына 16 пайызды салық салынады.
Жапонияда тұтынуға салынатын салық 1989 жылы 1 сәуірден бастап
енгізілді. Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет кірісіндегі үлесі жағынан заңды
және жеке тұлғалардан алынатын алынатын табыс салығынан кейінгі үшінші
орынды алады. Салық мөлшерлемесі - 5 пайыз. Бұл Европа елдеріне қарағанда
едәуір төмен (Ұлыбританияда салық ставкасы 17,5 пайызды құраса, Францияда
20,6 пайыз).[5, 203б].
Кеден одағына кіруіне байланысты қосылған құн салығы Ресей Федерациясы
20 % мөлшерлемесінде, ал Беларусь Республикасының 18 % - ды салық
мөлшерлемесі белгіленген. Бұл өте жоғары салық мөлшерлемесі.[6,15б].
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы 1992 жылы қаңтарында
енгізілді. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының
орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға
аударады. Салық салу объектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім
(амортизациясы бар таза өнім) болып саналатын қосылған құн болып табылады:
қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа
бірқатар шығындар кіріктірілуі мүмкін.
2001жылдың шілденің 1-нен Қазақстанда қосылған құнына салық
мөлшерлемесі 16% денгейінде белгіленген. Қосылған құнына салықтың
мөлшерлемесі 20 пайыздан түсуі мен 10 % - дық мөлшерлемесі жойылды,
Қазақстандағы нарық экономикасының интеграциялық процесстерімен, оның
әлемдік экономикалық жүйелерімен жақындасуымен туындаған. 2004 жылдың 1-
нен қосылған құнына салық 15 % денгейінде бекітілген. Қосылған құнына
салық салу обьектілер: салық салынатын айналымы, салық салынатын импорт.
Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, Қазақстан Республикасында қосылған
құнына салығы бойынша қосылған құнына салық төлеушілер тіркеуде тұрған
тұлғалар жатады. Тауарларды импорттау кезде қщсылған құңына салық
төлеушілері болып, Қазақстан Республикасы кедендік заннамасына сәйкес
Қазақстан Республикасы жеріне тауарларды импорттаушылар болады. Өнімді
өткізу бойынша ең төменгі айналымының 12000 есе мөлшерін құрайды,
қайсысында жоғарлауы болған. Тұлға қосылған құнына салығын төлеуші
ретінде, келесі айдын бірінші күннен бастап, өткен айда міндетті түрде
төлеуге тиісті немесе қосылған құнына салық бойынша тіркеуге тұрғызу
үшін өтініш өз еркінмен бергендері болады. Нөлдік мөлшерлемесі арқылы
салық салынған айналымдар бойынша салық төлеушіге қосылған құн салығының
сомасы бюджетінен иеленген тауар - материалдық бағалы заттар, жұмыстар
немесе қызмет көрсетулер бойынша нақтылы өндіруге пайдаланған және
экспортталанған өнімді өткізуіне, экспортталынған тауарларды өткізу мен
өндіруге қайтарылады.[7, 222б].
2009 жылы экономикалық дағдарысқа сәйкес Қазақстан Республикасының жаңа
салық Кодексі қабылданып, бірқатар салық мөлшерлемелеріне өзгерістер
енгізілді.
2009 жылы қосымша құн салығының ставкасы 12 пайызға тең мөлшерде болды.
Бұл көрсеткіштің өзінен қазақстандық қосымша құн салығы ставкасының
әлемдегі стандартты салықтар арасындағы ең төменгі деңгейдің бірі болып
табылады. Бұнымен қоса, кодексте қазіргі жеңілдіктер жиынтығының орнына
есепке жатқызылған қосымша құн салығы есептелгеннен асып кету сомасын
автоматты түрде бірыңғай қайтару енгізілді.
Ауылшаруашылық өнімдерді қайта өңдеуші кәсіпорындарының негізгі
мәселелері ұлттық өнімдерінің төмен бәсекелестілігі. Баршамызға белгілі,
әр бір тауардың бәсекелестігі төмен баға мен жоғарғы сапа анықтайтын
факторлар. Қазақстандық ауылшаруашылық қайта өңдіруші кәсіпорындардың
баға деңгейлеріне банк несиелерінің, коммуналдық және транспорттық
қызметтерінің жоғарғы ставкалары, және де салық салу жүйесі, әсіресе ҚҚС.
Кейбір мемлекеттерде ұлттық ауылшаруашылық өнімдерінің бәсекелестігін
көтеру үшін, осы салада, басқа салалардан қарағанда төмендетілген салық
мөлшерлемелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде ауылшаруашылық өнімдерін
қайта өңдеу бойынша кәсіпорындарына салық салу жеңілдіктері
қарастырылмаған. Осы кәсіпорындары шикізаттардың 90% ҚҚС төлеушілері болып
табылмайтын ауылшаруашылық, фермерлік шаруашылықтардан алады. Сонымен
бірге, дайын өнімдердің құнында шикізаттың құны 50% құрайды. Сонын
нәтижесінде, қайта өңдеуші кәсіпорындар сатып алатын шикізат бойынша ҚҚС
сомасын есепке жатқыза алмайды. Осының бәрі салықтар көлемінің өсуіне,
өнімнің қымбаттауына, соның нәтижесінде бәсекелестіктің төмендеуіне,
айналым қаражаттардың дұрыс бағытқа жұмсамауына әкеп соғады.
Сонымен, дамыған мемлекеттердің тәжірибесін пайдалана отырып, аграрлық
секторда бәсекелестікке қабілеттілігі бар экономика секторына айналдыру
қажет. Ол өз кезегінде, рациональды, дұрыс бағытталған мемлекеттік салық
саясатысыз болуы мүмкін емес.
Акциздер нарықтық экономикасы дамыған елдерде кеңінен таралған жанама
салықтардың негізгі түрі ретінде мемлекеттік бюджетінің негізгі кіріс
көздерінің бірі болып келді.
Акциздер Қазақстанда да мынадай тауарлардан алынған: қант, шәй, темекі,
сыра, бал, сіріңке, шарап, спирт, мұнай өнімдері. Осы кездегі мемлекет
бюджетінің кіріс көзінде акциздердің үлесі жалпы бюджет кірісінің 11 – 20
пайызын құраған.[8, 208-211б].
Темекіге салынатын акциздің мөлшерлемесін айтатын болсақ, мұндай іс-
әрекеттер көптеген Европа елдерінің тәжірибесінде бар. Мысалы, Германияда
бір кезде темекіге акциз салығын жоғарылату арқылы, темекі тартқыштардың
санын азайтқан, яғни акциздерді тек экономикалық мақсатта емес, кейбір
әлеуметтік, қоғамдық мақсаттарда да қолдануға болады.[5,195б].
Дамыған елдерде жанама салығын жетілдіру арнайы объективті факторлардың
әсерінен анықталады. Олардың қатарына өндірістік қатынастар мен әлеуметтік-
экономикалық жағдайларға мемлекеттің салық салу жүйесі арқылы әсер етуін
жатқызуға болады. Салық табысындағы тұтыну мен оларды алу мүмкіндіктері
арасындағы қарама-қайшылық барлық салық жүйесін құрудың негізгісі болып
табылады. Дамыған елдерде мемлекеттік шығындарды азайту жолдары және салық
түсімдеріне қажеттілікті қысқарту бағыттары тұрақты іздестірілуде.
Батыс экономистерінің ойы бойынша, барлық нарықтык, экономика елдеріне
тән салықтық мәселелер мыналар:
Салық жүйесі салық төлеушілердің түсінуіне және салық органдарының
тиімді басқаруына өте қиын. Бұл міндетті түрде артық әкімшілік шығындарға
әкеледі және салықтардан жалтарудың неше түрлі тәсілдерін тудырады;
Жеке табысқа салық салу салықтың ауыртпашылықты әділетсіз бөлуді
сипаттайды;
Салықтың жоғарғы мөлшерлемелері экономикалық шешімдер қабылдауға кері
әсер етеді. Бұл топқа енетін салық төлеушілердің жұмысқа ынтасы жоғалып,
көлеңкелі экономика қыздырушылығын білдіреді және қор жинауда әртүрлі
қиыншыпықтарға толы болады;
Салық салу кәсіпорындарыды қаражаттарды инвестициялауға және балансты
экономикалық емес салықтық себептермен құруға мәжбүр етеді. Бұл күрделі
қаржы салу мен шектелген ресурстарды бөлу сапасына кері әсер етеді.
Аталып өткен мәселелердің барлығында салық жүйесінің жетілмеуі орын алып
отыр. Бірақ та салық арқылы мемлекеттік шығындарды қаржыландыру мүмкіндігі
бұл мәселелерді шешудің қажеттілігін міндетті және кейінге қалдыруға
болмайтын қылды.
Дамыған елдер мен Қазақстан салық жүйесіндегі жанама салықтар қаржы
механизміндегі сапалық өзгерістердің тежелуін көрсетеді.
Қаржы нарығында әлі де мемлекет пен оның ресурстары билік етуде, ал жеке
кәсіпкерлердің жинақтары шетте қалуда. Бұған ең алдымен өндірістік
сектордан капиталды шығарып тастайтын және қалыпты инвестициялық процестің
дамуына кедергі келтіретін, өкіметтің салықтық саясаты әсер етеді. Айта
кету керек, өзінің сыртқы өлшемдері мен салықтар құрамы бойынша
Қазақстандық салық жүйесі толығымен дерлік батыстық "модельдің көшірмесі
деуге болады. Ол жақта салықтар мүлдем азаматтар мен кәсіпорындардың
нарықтық белсенділігін тежеудің факторы ретінде қарастырылмайды. Ендеше,
мұндай айқын айырмашылыққтардың себептері неде?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, біріншіден, Қазақстандағы және батыс
еліндегі экономпкалық жағдайды салыстыру, екіншіден, батыс елдерінің
салықтық саясатының өзіне тән белгілері мен ерекшеліктеріне назар аудару
керек.
Түрлі экономикалық жағдайларда және әртүрлі субъектілер үшін,
салықтардың бірдей түрлері өздерін әрқилы қырынан көрсетеді. Батыста
негізгі салық төлеушілеріне, табысты негізінен заңды жолмен көп бөлігінде
азаматтардың банктік шоттарына қолма-қол ақшасыз жолмен аударылатын еңбек
ақы түрінде алатын түрғындардың орта тобы жатады. Сонымен қатар, көпшілік
батыс елдерінің экономикасы жоғарғы даму жағдайында, тұрғындардың табыстары
өсуде, ал ондағы әртүрлі әлеуметтік жәрдемақылардың үлесі үлкен.
Сондықтанда салықтардың жоғарғы ставкалары қолданылады.
Қазақстанда табыстардың едәуір бөлігі қылмыстық немесе жартылай заңды
сипатқа ие, жеке тауарлық айналымда қолма- қол ақшаның үлесі зор. Сонымен
бірге, елдегі өндірістік белсенділік ерекше төмен, көптеген косіпорындар
ауыр қаржылық жағдайда тұр және тіпті өз жүмыскерлеріне еңбек ақы төлеуге
қаражаттары жоқ. Сондықтанда, Батыста өндірістік және инвестециялық
іскерлікке аса ауыртпашылық тигізбейді деген салықтар,
Қазақстанда мемлекеттік экономикалық қауіпсіздігі үшін
қатерге айналатындығы және қоғамда қатты толқулар тудыратындығы қазір
ешкімді таң қалдырмайды.[9, 204б].
Батыста салық жүйесі азаматтардың жеке табысына салық салуына
бағытталған. Бірақ ол жақта қоғамдық өнімнің бөлінуі былайша іске асады:
оның негізгі массасы тікелей жеке тұлғалардың қолдарына түседі жалдамалы
жұмыскерлерінің экономиканың негізгі салаларындағы өзіндік құн
құрылымындағы үлесі 70-80 жетеді, содан кейін барып бұл сомалардан қаржылық
құрылымдарда секторда, мемлекетте сәйкес салықтық тәсілдер түрінде өз
тобырын табады. Бірақ, бұл жағдайда, салықтар тек қана, азаматтардың тапқан
табыстарының, жұмыскер мен оның жанұясының негізі өмірлік кажеттіліктерін
канағаттандырғаннан кейін қалған бөлігіне салынады. Көпшілік елдерде бұндай
қасиеттердің құны шамамен 12-14 мың АҚШ долларымен бағаланады, бұл сом
салық, өмір шегі ретінде белгіленген.[9,224б].
Ал Қазақстанға келсек, көптеген салықтық реформалар нәтижесіндегі
қатардағы жалдамалы жұмысшының табыстары алдында ұсталған қалған табыс
салықтарынан тыс 60-70%-ке кесілген болып қалды. Бұл барлық салықтар
жүмысшылардың табысынан табыс салығы, прогрессивті өспелі салық
мөлшерлемесі төменгі айнамалы шек ұсталынады.
Бізде салық қызметінің бастысы салық төлеушіге бағытталған, сонда заң
негізіндей, заңды емес негізде де салық төлеуден сол топтар жеке кетеді.
Сондықтан тек салық төлеушілерге салық ауыртпашылығы көп мөлшерде, ал
басқалары төмен дәрежеде немесе мүлдем салық төлемейді.
Қазақстандағы салық бақылау деңгейі салық салу жүйесінің тиімсіз
болуымен байланысты. Әдетте, Батыста қабылданған салық бақылауының әдістері
біздің елімізде қолданысқа алу керек.
Өкінішке орай бұндай сәйкестендіру істің (жұмыстың) шын мәнісіндегі
жағдайдың нақты көрінісін бере алмайды, өйткені белгілеген жанама салық
ставкалары әртүрлі салық салу базаларына қолданады, яғни оның
экономикадағы жалпы жағдайы, әсіресе оның базалық салаларында. Бізде батыс
елдерінде де әртүрлі.
Бүгінгі күнде дамыған елдерінде жанама салықтардың салық
ауыртпашылықтарын біршама күшейту немесе бәсеңдету нақты емес. Салық
ауыртпашылығының өсуі өндірістің тек қана жабылуына немесе оның көлеңкелі
экономикаға кетуі, яғни салықтардың түсуін төмендеуіне әкелуі ықтимал болып
отыр. Сондықтан шет мемлекеттер жанама салықтарға қатаң түрде салықтық
бақылауды күшейтуде.[10, 204б].
1.3 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың түрлері және оны
төлеушілер
Жанама салықтар, яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген қызметтердің
тарифтері арқылы алынатын күрделі конструкциялы салықтар болып табылады.
Өйткені, негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және сататын, сондай-
ақ белгілі қызмет көрсеттетін заңды тұлғалар болғанымен, шынайы салық
төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып есептелінеді.
Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілген қызмет тарифіне
қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушы
есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді, жанама салықтарға қосылған
құн салық және акциздер, кеден төлемдері мен алымдары жатады (сурет 2).
Сурет 2 - Жанама салықтардың жіктелуі
Сурет 2-де жанама салықтардың жіктелуі көрсетілген, яғни олар
қосылған құн салығы, акциздер, кеден алымдары болып бөлінеді.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құнға салынатын салық ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі
материалдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза өнім) болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар,
мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар кіріктірілуі
мүмкін.[10, 222б].
Демек, бұл салықтың ерекшелігі ( Қосымша А).
Қосылған құнға салынатын салық бойынша салық салмағы мен ауыртпашылығы
тұтынушыларға түседі, солардың мойына жүктеледі. Сондықтан, экономист
ғалымдар бұл салықты тұтынушыларға салынатын салық деп атайды. Қосылған
құнға салынатын салықтың өзіне тән ерекшеліктерін айтсақ: біріншіден, олар
тауарлардың (атқарылатын жұмыс, көрсетілген қызметтердің) бағасына заңда
белгіленген мөлшерлемемен қосылғандықтан нақты салық төлеуші сатушы емес,
сатып алушы болып табылады; екіншіден, тауарды өндірушіден (жұмыс атқарушы,
қызмет көрсетуші) қосылған құнға салынатын салық сомасы қосылған тауарды
сатып алушы (сатушы ) сол тауарды алу кезіндегі шығындарына салық сомасын
қосып қайтадан сатқандықтан тауарлардың бағасының күрт өсуі тенденциясы
байқалады; үшіншіден, тауарлардың (жұмыстың, қызметтің) бағасымен тарифіне
қосылғандықтан және бұл салықтан жалтару қиын болғандықтан мемлекеттік
бюджетке айтарлықтай мөлшерде мол түсім түсіреді, яғни экономикалық
дағдарыс пен өндірістердің құлдырауы кезеңінде бұл салықтың маңызы артады.
Сондықтан, қосылған құнға салынатын салық кеңінен тараған жанама салық
түріне жатады.[8,210б].
Қосылған құнға салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді)
өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша
салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай – ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті қосылған
құн салығы сатылған тауарлар ( жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төлеуге
тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша тіркеу есебінде
тұрған мынадай тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып, дара
кәсіпкерлер, мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, резидент – заңды тұлғалар,
қызметін Қазақстан Республикасында филиал, өкілдік арқылы жүзеге асыратын
резидент еместер, сенімгерлікпен басқару құрылтайшыларымен не
сенімгерлікпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz