ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелді басқарудың мазмұны мен құрылымдық элементтерін нақтылай отырып, несиелік тәуекелді тиімді басқару жүйесін дамыту және жетілдіру жолдарын іздестіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелдердің экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1 Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептері ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Несиелік тәуекелді басқаруды сипаттайтын көрсеткіштер ... ... ... ... ... . 11
1.3 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... .
24
2 Коммерциялық банктің несиелік тәуекелді басқару тиімділігін талдау («Банк Центр Кредит» АҚ мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.2 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның қызметінің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... 39
2.3 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның несиелік тәуекелді бағалау мен талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
3 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару проблемалары және оларды төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
3.1 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді төмендету жолдары ...
60
3.2 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару бойынша несиелік тәуекел менеджментін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
76
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
79
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
4
1 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелдердің экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1 Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептері ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Несиелік тәуекелді басқаруды сипаттайтын көрсеткіштер ... ... ... ... ... . 11
1.3 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... .
24
2 Коммерциялық банктің несиелік тәуекелді басқару тиімділігін талдау («Банк Центр Кредит» АҚ мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.2 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның қызметінің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... 39
2.3 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның несиелік тәуекелді бағалау мен талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
3 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару проблемалары және оларды төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
3.1 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді төмендету жолдары ...
60
3.2 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару бойынша несиелік тәуекел менеджментін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
76
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
79
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
Тақырыптың өзектілігі. Банктік жүйеде әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі 2010-2011 жылдарға арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
ҚР Президентінің 2012 жылғы халыққа жолдауында банк секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін, сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың тәуекелдерінің басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Коммерциялық банктердің қызметінде тәуекел іс-жүзінде кез-келген банктік операцияларды атқару барысында орын алады, былайша айтқанда тәуекелсіз - кәсіпкерлік жоқ.
Соңғы кезеңдерде Қазақстанның банктік жүйесінде елеулі өзгерістер байқалуда. Лидер банктер анықталып, банктік маманданудың негізгі бағыттары құрылды, қаржылық институттар арасында клиенттік базаны бөлісу аяқталды. Бірақ, нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты банктер өміріне тәкекелділік ұғымы тұрақты енді. Әр түрлі операциялар кезінде тәуекелділікті дұрыс бағалаудың маңызы арта түсуде.
Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық сфераларында экономикалық қайта құру процесі жүргізілді және әрбір банктерде оның қаржылық, шаруашылық концепциясында тәуекел мәселесі бірден-бір басты мәселе болып шыға келді.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
ҚР Президентінің 2012 жылғы халыққа жолдауында банк секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін, сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың тәуекелдерінің басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Коммерциялық банктердің қызметінде тәуекел іс-жүзінде кез-келген банктік операцияларды атқару барысында орын алады, былайша айтқанда тәуекелсіз - кәсіпкерлік жоқ.
Соңғы кезеңдерде Қазақстанның банктік жүйесінде елеулі өзгерістер байқалуда. Лидер банктер анықталып, банктік маманданудың негізгі бағыттары құрылды, қаржылық институттар арасында клиенттік базаны бөлісу аяқталды. Бірақ, нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты банктер өміріне тәкекелділік ұғымы тұрақты енді. Әр түрлі операциялар кезінде тәуекелділікті дұрыс бағалаудың маңызы арта түсуде.
Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық сфераларында экономикалық қайта құру процесі жүргізілді және әрбір банктерде оның қаржылық, шаруашылық концепциясында тәуекел мәселесі бірден-бір басты мәселе болып шыға келді.
1 Назарбаев Н.А. «Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауы»- 2012 жыл 27 қаңтар - «Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты», Алматы. // Егемен Казахстан. 3 наурыз 2012.
2 Несиелердің жіктелімі және несиелік тәуекелді бағалау // Орта Азия елдеріндегі кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау, шағын және орта бизнесті кеңейту және ұстанымын нығайту: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 2006. – 377-388 бб., 0,65 б.т.
3 Несиелік тәуекел менеджментінің мазмұны мен құрылымы // Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Экономика, 2006. – 132-140 бб., 0,65 б.т.
4 Банктердің несиелік тәуекелді басқарудағы рөлі мен қызметі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2007.- 1 бөлім. – 245-248 бб., 0,5 б.т.
5 Банктің несие тәуекелдігін басқару жүйесі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2007.- 1 бөлім. – 248-253 бб., 0,62 б.т.
6 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының экономиканың дамуына ықпалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2008. - №2 (62). -238-242 бб., 0,6 б.т.
7 Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеуі // Аграрлық нарық проблемалары. – 2008. . -№1. -40-44 бб., 0,6 б.т.
8 VaR әдіснамасы көмегімен банктік несие тәуекелін өлшеу// «Вестник КЭУ: экономика». – 2009. - №2. - 101-104 бб., 0,5 б.т.
9 Скоринг үлгісі несиелік тәуекелді бағалаудың және төмендетудің тиімді әдісі// Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Астана: Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті, 2009.- 2 бөлім. – 285-290 бб., 0,5 б.т.
10 Сейітқасымов Ғ. С. «Ақша, Несие, Банк» /Алматы «Экономика» -2001/
11 Шалгимбаева Г. Н. «Рынок ценных бумаг. Механизмы государственного регулирования» / Алматы Қаржы қаражат-1997/
12 Шаяхметова К.О. «ҚР-ның екінші деңгейлі банктеріндегі шағын және орта бизнесті несиелеу жағдайы», /Хабаршы-2005/
13 Кушербаев Б.П. «Банктер және несие алушылар қарым – қатынастарын реттеу», /Қарағанды – 2005/
14 Ақша, несие, банктер./Алматы. 2005/
15 Мамыров Н. Микроэкономика. /Алматы. 2005/
16 Жүнісов Б. Нарықтық экономика негіздері. /Алматы, 2005/
17 Шеденов Ө. Жалпы экономикалық теория. /Алматы, 2005/
18 Серкебаев Б. Қазақстан несие жүйесіндегі мәселелер // Қаржы-Қаражат.-2006.-№6
19 Рустемов К. Ақша реформасы уақыт сыны.//Қаржы-Қаражат.-2006.-№1
20 Әлімов Қ. Салық халық несибесі // Қаржы-Қаражат.-2005.-№5
21 Мамыров М. Государство и бизнес.-Алматы,2005
22 Байдүйсенов А. Жауапсыздық жарға жығады // Қаржы-Қаражат.-2007.-№5
23 Составление финансовой отчетности. // Бухучет на практике. – 2006. - №12(37). – С. 25-29.
24 Ковалев В.В. Экономический анализ хозяйственной деятельности. - Москва, 2004. – 296 с.
25 Ефимова О.В. Финансовый анализ. Учебное пособие.- / Москва, 1998. – 289 с.
26 Анализ финансовых рынков и торговля финансовыми активами: Тезисы, примеры, задания: Пос. По курсу/ под ред. А.В. Федорова- 3-ое издание-Спб- Питер, 2006-240с.
27 Басовский Л.Е. и др. Экономический анализ (комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
28 Бредникова Т.Б. Анализ и диагностика ФХД п/п: /УП-Москва: ИНФРА-М, 2005
29 Канке А.А., Каневая И.П. Анализ ФХД п/п: УП – 2-ое издание исправления и дополнениями – Москва: Форум, ИНФРА, 2005
30 Финансовые инструменты. МСФО 27 Консолидированная и отдельная финансовая отчетность. // Бухучет на практике. – 2006. - №12(37). – С. 21-27.
Банкротство: реабилитационные процедуры и ликвидация: Сб. Нормативных документов/сост. Балмуканова С.У. и др. Под.ред. Молоканова А.А. – Алматы: МЧНВП «Гамма»
31 Э.О.Нурсеитов. Учебно-практическое пособие по применению МСФО.- Алматы: Центральный Дом бухгалтера, 2006 . – 358 б.
32 Анализ финансовой отчетности. Учеб. Пособие/Под ред. О.В. Ефилевой, М.В. Мельник – 2-ое издание, исправления и дополнения – Москва «Омега-Л», 2005-451с.
33 Шеремет А.Д. Теория экон. Анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
34 Шеремет А.Д. Теория экон. Анализа: учебник, 2-ое издание, дополнения – Москва: ИНФРА-М, 2005
35 Финансовые инструменты. МСФО 27 Консолидированная и отдельная финансовая отчетность. // Бухучет на практике. – 2007. - №12(37). – С. 21-27.
36 Кушербаев Б.П. «Банктер және несие алушылар қарым – қатынастарын реттеу», Қарағанды, 2004 ж.
37 Банкротство:реабилитационные процедуры и ликвидация: Сб. Норматив-ных документов/сост. Балмуканова С.У. и др. Под.ред. Молоканова А.А. – Алматы: МЧНВП «Гамма»
38 Э.О.Нурсеитов. Учебно-практическое пособие по применению МСФО.- Алматы: Центральный Дом бухгалтера, 2006 . – 358 б.
39 Қазақстан Республикасының экономикасын валюталық реттеудегі халықаралық ұйымдардың рөлі: Қазақстанның қаржы нарығы: оның болашағы мен келелі мәселелері ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, Банк ісі академиясы. - 2008. -166-173 бб. - 0,44 б.т.
40 Анализ финансовой отчетности. Учеб. Пособие/Под ред. О.В. Ефилевой, М.В. Мельник – 2-ое издание, исправления и дополнения – Москва «Омега-Л», 2007-451с.
41 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.Алматы:ИздатМаркет, 2006ж.
42 Банковское дело Под ред. О.И. Лаврушина. Москва "Финансы и статистика " 2006
43 Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары», Алматы,2009
44 Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер», Алматы – 2006 ж.
45 Шеденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория», Алматы -2005 ж.
46 Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар қызметі туралы// Банки Казахстана-2006, №3
47 Банки Казахстана. №12,1.-2003Банки Казахстана №1 «Отекущей ситуации на финансовом рынке» 2005ж. стр.2
48 Банки Казахстан №8,2005ж. « Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының жай-күйі туралы» бет.2.
49 Банк жүйесіндегі менеджмент // Халықаралық ғылыми форум «ІІІ Рысқұлов оқулары». Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары: Т.Рысқұлов атындағыҚазЭУХалықаралық ғылыми тәжірибелік конферен-ция материалдары.- 2008. -107-112 б.б. - 0,31 б.т.
50 Коммерциялық банктерді басқару жүйесіндегі қарыз операцияларын бақылау // ҚазЭУ хабаршысы. - 2008. - № 6. - 271-275 бб. - 0,5 б.т.
51Қарыз қабілеттілікті бағалау әдістерінің ерекшеліктері мен жалпы сипаты //Қазақстанның экономикалық өсуінің даму стратегиясы: тәжірибелер,мәселелері және болашағы: Орталық Азия университетіндегі Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.-2008. - 37-40 бб.-0,36 б.т.
51 www.google.kz
52 www.nigma.ru
53 www.case.kz
54 www.bta.kz
55 www.afn.kz
56 www.dfn.kz
57 www.rfc.kz
58 www.yande
2 Несиелердің жіктелімі және несиелік тәуекелді бағалау // Орта Азия елдеріндегі кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау, шағын және орта бизнесті кеңейту және ұстанымын нығайту: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 2006. – 377-388 бб., 0,65 б.т.
3 Несиелік тәуекел менеджментінің мазмұны мен құрылымы // Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Экономика, 2006. – 132-140 бб., 0,65 б.т.
4 Банктердің несиелік тәуекелді басқарудағы рөлі мен қызметі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2007.- 1 бөлім. – 245-248 бб., 0,5 б.т.
5 Банктің несие тәуекелдігін басқару жүйесі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2007.- 1 бөлім. – 248-253 бб., 0,62 б.т.
6 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының экономиканың дамуына ықпалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2008. - №2 (62). -238-242 бб., 0,6 б.т.
7 Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеуі // Аграрлық нарық проблемалары. – 2008. . -№1. -40-44 бб., 0,6 б.т.
8 VaR әдіснамасы көмегімен банктік несие тәуекелін өлшеу// «Вестник КЭУ: экономика». – 2009. - №2. - 101-104 бб., 0,5 б.т.
9 Скоринг үлгісі несиелік тәуекелді бағалаудың және төмендетудің тиімді әдісі// Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Астана: Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті, 2009.- 2 бөлім. – 285-290 бб., 0,5 б.т.
10 Сейітқасымов Ғ. С. «Ақша, Несие, Банк» /Алматы «Экономика» -2001/
11 Шалгимбаева Г. Н. «Рынок ценных бумаг. Механизмы государственного регулирования» / Алматы Қаржы қаражат-1997/
12 Шаяхметова К.О. «ҚР-ның екінші деңгейлі банктеріндегі шағын және орта бизнесті несиелеу жағдайы», /Хабаршы-2005/
13 Кушербаев Б.П. «Банктер және несие алушылар қарым – қатынастарын реттеу», /Қарағанды – 2005/
14 Ақша, несие, банктер./Алматы. 2005/
15 Мамыров Н. Микроэкономика. /Алматы. 2005/
16 Жүнісов Б. Нарықтық экономика негіздері. /Алматы, 2005/
17 Шеденов Ө. Жалпы экономикалық теория. /Алматы, 2005/
18 Серкебаев Б. Қазақстан несие жүйесіндегі мәселелер // Қаржы-Қаражат.-2006.-№6
19 Рустемов К. Ақша реформасы уақыт сыны.//Қаржы-Қаражат.-2006.-№1
20 Әлімов Қ. Салық халық несибесі // Қаржы-Қаражат.-2005.-№5
21 Мамыров М. Государство и бизнес.-Алматы,2005
22 Байдүйсенов А. Жауапсыздық жарға жығады // Қаржы-Қаражат.-2007.-№5
23 Составление финансовой отчетности. // Бухучет на практике. – 2006. - №12(37). – С. 25-29.
24 Ковалев В.В. Экономический анализ хозяйственной деятельности. - Москва, 2004. – 296 с.
25 Ефимова О.В. Финансовый анализ. Учебное пособие.- / Москва, 1998. – 289 с.
26 Анализ финансовых рынков и торговля финансовыми активами: Тезисы, примеры, задания: Пос. По курсу/ под ред. А.В. Федорова- 3-ое издание-Спб- Питер, 2006-240с.
27 Басовский Л.Е. и др. Экономический анализ (комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
28 Бредникова Т.Б. Анализ и диагностика ФХД п/п: /УП-Москва: ИНФРА-М, 2005
29 Канке А.А., Каневая И.П. Анализ ФХД п/п: УП – 2-ое издание исправления и дополнениями – Москва: Форум, ИНФРА, 2005
30 Финансовые инструменты. МСФО 27 Консолидированная и отдельная финансовая отчетность. // Бухучет на практике. – 2006. - №12(37). – С. 21-27.
Банкротство: реабилитационные процедуры и ликвидация: Сб. Нормативных документов/сост. Балмуканова С.У. и др. Под.ред. Молоканова А.А. – Алматы: МЧНВП «Гамма»
31 Э.О.Нурсеитов. Учебно-практическое пособие по применению МСФО.- Алматы: Центральный Дом бухгалтера, 2006 . – 358 б.
32 Анализ финансовой отчетности. Учеб. Пособие/Под ред. О.В. Ефилевой, М.В. Мельник – 2-ое издание, исправления и дополнения – Москва «Омега-Л», 2005-451с.
33 Шеремет А.Д. Теория экон. Анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
34 Шеремет А.Д. Теория экон. Анализа: учебник, 2-ое издание, дополнения – Москва: ИНФРА-М, 2005
35 Финансовые инструменты. МСФО 27 Консолидированная и отдельная финансовая отчетность. // Бухучет на практике. – 2007. - №12(37). – С. 21-27.
36 Кушербаев Б.П. «Банктер және несие алушылар қарым – қатынастарын реттеу», Қарағанды, 2004 ж.
37 Банкротство:реабилитационные процедуры и ликвидация: Сб. Норматив-ных документов/сост. Балмуканова С.У. и др. Под.ред. Молоканова А.А. – Алматы: МЧНВП «Гамма»
38 Э.О.Нурсеитов. Учебно-практическое пособие по применению МСФО.- Алматы: Центральный Дом бухгалтера, 2006 . – 358 б.
39 Қазақстан Республикасының экономикасын валюталық реттеудегі халықаралық ұйымдардың рөлі: Қазақстанның қаржы нарығы: оның болашағы мен келелі мәселелері ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, Банк ісі академиясы. - 2008. -166-173 бб. - 0,44 б.т.
40 Анализ финансовой отчетности. Учеб. Пособие/Под ред. О.В. Ефилевой, М.В. Мельник – 2-ое издание, исправления и дополнения – Москва «Омега-Л», 2007-451с.
41 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.Алматы:ИздатМаркет, 2006ж.
42 Банковское дело Под ред. О.И. Лаврушина. Москва "Финансы и статистика " 2006
43 Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары», Алматы,2009
44 Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер», Алматы – 2006 ж.
45 Шеденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория», Алматы -2005 ж.
46 Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар қызметі туралы// Банки Казахстана-2006, №3
47 Банки Казахстана. №12,1.-2003Банки Казахстана №1 «Отекущей ситуации на финансовом рынке» 2005ж. стр.2
48 Банки Казахстан №8,2005ж. « Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының жай-күйі туралы» бет.2.
49 Банк жүйесіндегі менеджмент // Халықаралық ғылыми форум «ІІІ Рысқұлов оқулары». Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары: Т.Рысқұлов атындағыҚазЭУХалықаралық ғылыми тәжірибелік конферен-ция материалдары.- 2008. -107-112 б.б. - 0,31 б.т.
50 Коммерциялық банктерді басқару жүйесіндегі қарыз операцияларын бақылау // ҚазЭУ хабаршысы. - 2008. - № 6. - 271-275 бб. - 0,5 б.т.
51Қарыз қабілеттілікті бағалау әдістерінің ерекшеліктері мен жалпы сипаты //Қазақстанның экономикалық өсуінің даму стратегиясы: тәжірибелер,мәселелері және болашағы: Орталық Азия университетіндегі Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.-2008. - 37-40 бб.-0,36 б.т.
51 www.google.kz
52 www.nigma.ru
53 www.case.kz
54 www.bta.kz
55 www.afn.kz
56 www.dfn.kz
57 www.rfc.kz
58 www.yande
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелдердің экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.1 Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу 7
себептері ... ... ... ... ... ...
1.2 Несиелік тәуекелді басқаруды сипаттайтын 11
көрсеткіштер ... ... ... ... ... .
1.3 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік 24
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... .
2 Коммерциялық банктің несиелік тә уекелді басқару тиімділігін талдау
(Банк Центр Кредит АҚ 29
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Банк Центр Кредит АҚ-ның қызметінің қазіргі 39
жағдайы ... ... ... ... ...
2.3 Банк Центр Кредит АҚ-ның несиелік тәуекелді бағалау мен
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару проблемалары 60
және оларды төмендету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
3.1 Коммерциялық банктердегі несие лік тәуекелді төмендету жолдары ... 60
3.2 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару бойынша
несиелік тәуекел менеджментін 66
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Қолданылған әдебиеттер 79
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Банктік жүйеде әлемдік қаржы дағдарысына қарсы
таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі 2010-2011
жылдарға арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты
бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы
секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші
деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың
сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық
қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің
активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші
деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы,
сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша
капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі
күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
ҚР Президентінің 2012 жылғы халыққа жолдауында банк секторының
бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып,
банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола алмайтындығын, яғни
тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін, сондай-ақ
банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар тартқысы
келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар
қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының
бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі
олардың тәуекелдерінің басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән беру
қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік
тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген
мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және
тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Коммерциялық банктердің қызметінде тәуекел іс-жүзінде кез-келген
банктік операцияларды атқару барысында орын алады, былайша айтқанда
тәуекелсіз - кәсіпкерлік жоқ.
Соңғы кезеңдерде Қазақстанның банктік жүйесінде елеулі өзгерістер
байқалуда. Лидер банктер анықталып, банктік маманданудың негізгі бағыттары
құрылды, қаржылық институттар арасында клиенттік базаны бөлісу аяқталды.
Бірақ, нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты банктер өміріне
тәкекелділік ұғымы тұрақты енді. Әр түрлі операциялар кезінде
тәуекелділікті дұрыс бағалаудың маңызы арта түсуде.
Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық сфераларында экономикалық
қайта құру процесі жүргізілді және әрбір банктерде оның қаржылық,
шаруашылық концепциясында тәуекел мәселесі бірден-бір басты мәселе болып
шыға келді.
Қазақстан Республикасының банктік заң актілеріне байланысты банк
қызметіне әсерін тигізетін ішкі және сыртқы факторларға байланысты мүмкін
болатын өтімділікті немесе қаржылық жоғалтуларды айтамыз.
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған
тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс
тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз
алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-
менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс
тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді
несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы
жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің
қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы
несиелік тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты,
әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелді басқару
тиімділігін арттыруға арналған және бүгінгі банктік сектордың қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз етуді мақсат етіп қойған бұл дипломдық жұмысының
тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән
тудырмайды.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелді басқару
тиімділігін арттыруға байланысты өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық
жұмыстың мақсаты болып және басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыс мақсаты - ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік
тәуекелді басқарудың мазмұны мен құрылымдық элементтерін нақтылай отырып,
несиелік тәуекелді тиімді басқару жүйесін дамыту және жетілдіру жолдарын
іздестіру.
Дипломдық жұмыс міндеттері:
- несиелік тәуекелдің экономикалық мәнін ашу және типтерін қарастыру;
- банктік несие тәуекелін басқару көрсеткіштер жүйесін нақтылау;
- ҚР-ғы коммерциялық банктердің несиелік тәуекел басқарудағы несиелік
қоржынын сапасын басқару ықпалына баға беру;
- проблемалық несиелерді айқындау және олармен банктердің жұмысына
баға беру;
- екінші деңгейдегі банктердің жиынтық несие тәуекелін болжау
әдістерін ұсыну;
- несиелік тәуекелді басқаруда экономикалық-математикалық әдістерді
пайдалану жолдарын ұсыну.
Зерттеу обектісі – Банк ЦентрКредит АҚ.
Зерттеу пәні - ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелді
басқару қызметін ұйымдастыруға байланысты қалыптасатын қаржылық қатынастар
жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі - қазіргі кездегі отандық
және шетелдік экономистердің несиелік тәуекелді басқару жүйесінде орын
алатын мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Сонымен қатар, дипломдық жұмыста көрсетілген мынадай шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В.
Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков,
В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және отандық экономист-
ғалымдардың Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов,
Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және
т.б. еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы - ҚР Президентінің заңдары мен
заң күші бар жарлықтары, Банк және банк қызметтері туралы ҚР заңы, ҚР
Ұлттық банктінің нормативтік құжаттары мен актілері, статистикалық
мәліметтер, Банк Центр КредитАҚ-ның 2009-2011 жылдардағы қаржылық
есебінің мәліметтері.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелдердің экономикалық мазмұны
1.1 Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептері
Банктер – нарықтық құрылымдар жүйесіндегі орталық буын болып саналады.
Банктер ұзақ уақыттар бойы мемлкеттік органдары ретінде, экономиканы
басқарудың әкімшілік-командалық жүйесінің басты көзі балып табылды.
Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық сфераларында экономикалық
қайта құру процесі жүргізілді және әрбір банктерде оның қаржылық,
шаруашылық концепциясында тәуекел мәселесі бірден-бір басты мәселе болып
шыға келді.
Соңғы кезеңдерде Қазақстанның банктік жүйесінде елеулі өзгерістер
байқалуда. Лидер банктер анықталып, банктік маманданудың негізгі бағыттары
құрылды, қаржылық институттар арасында клиенттік базаны бөлісу аяқталды.
Бірақ, нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты банктер өміріне
тәкекелділік ұғымы тұрақты енді. Әр түрлі операциялар кезінде
тәуекелділікті дұрыс бағалаудың маңызы арта түсуде. Жоспарлы экономика
жағдайында банктер қатал түрде КСРО Мемлекеттік Банкінің жоспар-нұсқауы
бойынша қызмет етті, сондықтан да банктік тәжірибеде Тәуекелділік ұғымы
болған жоқ.
Қазіргі кезде банктік нарықты тәуекелділіксіз елестету мүмкін емес. Ол
кез-келген операцияда болады. Сондықтан банктік қызмет үшін тәуекелділікті
мүлдем жою емес, оны алдын ала болжап, ең төменгі мөлшердегі деңгейге
жеткізу.
Тәуекелділік ұғымы - банк қызметінің негізі болып табылады. Банктер өз
қызметінде тәуекелділікті дұрыс қабылдай білгенде, ол тәуекелділіктер
басқарылатындай болғанда және ол тәуекелділіктер банктің қаржылық
мүмкіндіктерінің шегінде болған болған кезде ғана табысқа жете алады.
Банктер әрқашан көбірек пайда табуға тырысады. Бірақ банктердің мұндай
талпынысы шығынға ұшырау мүмкіндігімен қақтығысып жатады. Банк қызметіндегі
тәуекелділік – банктің алдан күткен және ойластырылған пайдасынан нақты
пайдасының төмен болуын білдіреді. Пайда неғұрлым көп болған сайын,
тәуекелділік соғұрлым жоғары болады. Банктік операциялардың табыстылығы мен
оның тәуекелділігі арасындағы байланыс бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Тәуекелділік деңгейі мынадай жағдайға байланысты ұлғаяды, егер:
- мәселелер ойламаған жерден туындаса;
- банктің бұрын-соңды тәжірибесінде болмаған жаңа тапсырмалар қойылса;
- банк басшылары жылдам әрі қажетті шешім қабылдай алмаса;
- кейбір мәселелерді шешуде банкте қалыптасқан тәртіп пен
жетілдірілмеген заңнаманың кедергі келтіруі.
Тәуекелділіктерді дұрыс бағаламаудың салдары немесе оған қарсы
шаралардың болмауы, ең жағымсыз жағдайлардың бірі болып табылады. Осыған
байланысты бірнеше мысалдар келтіруге болады. Банктік тәуекелділіктердің
туындауының жалпыға бірдей себептері және олардың деңгейін өзгертудің
тенденциялары болады. Сонымен қатар, қазақстандық банктердің
тәуекелділіктерін талдауда мынадай ескеру қажет.
- өтпелі кезең экономикасының дағдарысты жағдайын;
- саяси жағдайлардың тұрақсыздығын;
- кейбір негізгі заңнамалық актілердің жоқтығы немесе орындалмауы,
сонымен бірге құқық нормасы мен нақты жағдайлардың арасындағы сәйкессіздік;
- инфляция және т.б.
Барлық жағдайда тәуекелділік анықталған және өлшенген болуы керек.
Тәуекелділікті талдау мен бағалау көп жағдайда жүйелі статистикалық әдіске
негізделіп, болашақта қандай жағдай туындауының ықтималдығын көрсетеді.
Әдетте, бұл ықтималдылық пайыздылық пен көрсетіледі. Тәуекелділіктің
критерийлері өңделген кезде тиісті жұмыс жүргізілуі мүмкін. Бірақ, жұмыс
жүргізудің негізі болып нақты жағдайларға статистикалық талдаулар жасау
болып табылады.
Коммерциялық банктердің қызметінде тәуекел іс-жүзінде кез-келген
банктік операцияларды атқару барысында орын алады, былайша айтқанда
тәуекелсіз - кәсіпкерлік жоқ.
Қазақстан Республикасының банктік заң актілеріне байланысты банк
қызметіне әсерін тигізетін ішкі және сыртқы факторларға байланысты мүмкін
болатын өтімділікті немесе қаржылық жоғалтуларды айтамыз.
Тәуекел гректің ridskon, ridsa,италияның risiko және француздың
тілінде risqué қазақша қауіп, қатер деген мағына береді. Ал латынша
rescum сөзінің аудармасы болжанбайтын, қауіпті немесе бүлдіретін
нәрселердің бірін білдіреді.
Тәуекел – кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің болжаусыз
қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін сипаттайды.
Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған
жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері
бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу
ықтималдығын бейнелейді. Дей тұрғанымен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен
болса, соғұрлым банктің жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес болады.
Сондықтан да кез келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері басқару
шешімдерін қабылдау барысында табыс пен тәуекел деңгейінің оңтайлы
қатынасына мән беруге тиіс.
Банк ісінде тәуекел – белгілі бір банктік операцияларды жүзеге асыру
нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің
ресурстарының бір бөлігін жоғалту қауіпін білдіреді.
Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды
жүзеге асырудың тәуекелділігінен шығынға ұшырауын және тәуекел саласындағы
банк стратегиясының сапасын көрсетеді.
Банк менеджерлері пайда табуды тәуекелмен байланысты әрекеттер
жасаудың салдары ретінде қарамайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан алғанда,
банктің пайда алуы мүмкіндігіне қарама-қайшылық жасаса, екінші жағынан
пайданың пайда болу табиғаты мен тәуекелдің пайда болуы табиғаты арасында
айырмашылықтың барлығына көңіл аударуды қажет санайды.
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығымен
кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны,
экзогендік факторлар жиынтығы (яғни, экономикалық орта, коньюктурамен
байланысты сыртқы) және эндогенді факторлар (банктің өзіндік қате
қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады.
Сонымен, банктік тәуекелді жіктеу қағидалары мыналар:
1. Банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы.
2. Банк клиенттерінің құрамы.
3. Банктік операциялар сипаттамасы.
4. Коммерциялық банктердің түрі.
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы
және ішкі деп бөлінеді.
Сыртқы тәуекелдерге банктік қызметіне байланыссыз туындайтын
тәуекелдер жатқызылады. Олар экономикалық, құқықтық, қаржылық және басқадай
факторлардан пайда болады.
Саяси – бұл мемлекет құрылу ерекшелігімен байланысты, мемлекеттік
билік органдары қызметтерінің тұрақсыздығы (мысалы, үкіметтің тез ауысуы,
басқару және саяси режимнің өзгеруі), үкіметтің экономикалық және басқа да
саясаттарды дұрыс жүргізбеуі (ұлтшылдандыру, жекешелендіру, т.б.),
этникалық және аймақтық мәселелер, әлеуметтік топ мүшелерінің поляризациясы
және т.б.;
Құқықтық – банк қызметіне қатысты заңдық және басқа да нормативтік
шектеулер (мысалы, экспортты және импортты шектеу, шетел банктері қызметін
лицензиялау, шетел инвестицияларын лимиттеу);
Экономикалық:
- жалпы экономикалық тәуекелдер – экономикалық құндылықтар
экономикалық саясатпен байланысты, ЖҰӨ өсуі ұзақ мерзімді төмендеуі,
импорттың экспорттан жоғары болуы, экспорттан түсетін табыстың азаюы;
- қаржылық тәуекелдер – ақша-несие жүйесінің дағдарысы, инфляция,
сыртқы қарызды өтеу көлемінің төмендеуі, сыртқы қарызға жаппай мораторий,
трансфертті тәуекел, елде несие мен займдар бойынша төлемдер жасау үшін
қажетті мөлшерде шетел валютасының болмауы, сондай-ақ импортпен
салыстырғанда шетел резервтерінің азаюы, жаңа экономикалық нормативтер,
салықтар, алымдар, баждар, тарифтер мен квоталардың енгізілуі.
Банктің өзінің қызметіне байланысты тәуекелдер ішкі тәуекелдер деп
аталады. Ішкі тәуекелдер келесідей бөлінеді:
- банк активтерімен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық,
лизингтік, кассалық, есеп айырысушылық, факторингтік, корреспонденттік шот
бойынша, қаржылық және инвестициялы тәуекел және т.б.);
- банк пассивімен байланысты (салым және депозит бойынша, банкаралық
несиелерді тарту тәуекелдері және диверсификация тәуекелі);
- банк өзінің активтері мен пассивтерін басқару сапасымен байланысты
(пайыздық тәуекел, өтімділік тәуекелі, төлем қабілетсіздігі, капитал
құрылымы тәуекелі, банк капиталының жеткіліксіздік тәуекелі);
- қаржылық қызмет жүзеге асыру тәуекелімен байланысты (операциондық,
технологиялық тәуекелдік, жаңа енгізулер тәуекелдігі, стратегиялық,
бухгалтерлік, әкімшілік тәуекелдігі, қауіпсіздік тәуекелі).
Банк операциялар есебінің сипаттамасы тәуекелдерді мынадай түрлерге
жіктеуді ұсынады: баланстық және баланстан тыс операциялар бойынша,
активтік және пассивтік операциялар бойынша тәуекелдер.
Бірақ айта кететін жайт, баланстық операциялар бойынша пайда болатын
тәуекелдер көбінесе баланстан тыс операцияларға таралады.
Банктік баланс тәуекеліне келесілер жатады:
- несиелік тәуекел (негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау
тәуекелі);
- пайыздық тәуекел (берілген ссуда бойынша пайыздың алынбау тәуекелі);
- өтімділік тәуекелі (банктің өз міндеттемелерін уақытында орындамау
тәуекелі, өтімділік нормативтерін бұзу тәуекелі);
- капитал құрылымының тәуекелі (капитал жеткіліктілік нормативінің
банк орындамау тәуекелі, оның капитал құрылымының рационалды емес
ұйымдастыру тәуекелі).
Соңғысы банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға
арналған резервтер, бағалы қағаздардың құнсыздануынан резервтер және т.б.)
негізгі капиталынан асып түскенде пайда болады.
Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларда қызмет көрсете
алмау мүмкіндігі:
- берілген кепілдер бойынша;
- шығарылған бағалы қағаздар, бағалы қағаздармен жасалған келісімшарт
бойынша;
- несиелік міндеттемелер бойынша;
- валюталық мәмілеге отыру бойынша.
Сонымен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік және факторингтік
операцияларды, бартерлік және клирингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде
пайда болуы мүмкін.
Барлық жағдайда тәуекелділік анықталған және өлшенген болуы керек.
Тәуекелділікті талдау мен бағалау көп жағдайда жүйелі статистикалық әдіске
негізделіп, болашақта қандай жағдай туындауының ықтималдығын көрсетеді.
Әдетте, бұл ықтималдылық пайыздылық пен көрсетіледі. Тәуекелділіктің
критерийлері өңделген кезде тиісті жұмыс жүргізілуі мүмкін. Бірақ, жұмыс
жүргізудің негізі болып нақты жағдайларға статистикалық талдаулар жасау
болып табылады.
1.2 Несиелік тәуекелді басқаруды сипаттайтын көрсеткіштер
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқару жүйесі екі
субжүйеден тұрады:
- басқаратын субъекті;
- басқарылатын объект.
Басқару субъекті – бұл арнайы еңбек, ақпарат, материалдық және
қаржылық ресурстарды пайдалана отырып, несиелік тәуекелді басқару процесін
жүзеге асыратын банктің құрылымдық бөлімшесі.
Отандық банктер тәжірибесінде несиелік тәуекелді басқару
субъектілеріне мыналарды жатқызуға болады:
- директорлар Кеңесі;
- басқарма;
- несиелік комитет;
- активтерді және пассивтерді басқару жөніндегі комитет;
- тәуекел басқармасы;
- шағын және орта бизнесті несиелеу департаменті;
- ипотекалық несиелеу департаменті;
- ірі жобалар бойынша несиелеу тәуекел басқармасы;
- несиелік тәуекел басқармасы;
- проблемалық несиелер басқармасы;
- несиелік бөлімдер;
- несиелік менеджер;
- несиелік-тәуекел менеджері.
Басқарылатын объектіге банктің берген несиелері және олармен
байланысты несиелік тәуекел жатады.
Несиелік тәуекел бұл қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Несиелік тәуекелден туындайтын зияндар банктің несиелеу және өзге де
соған теңдестірілген баланстық және баланстан тыс операцияларын жүргізу
барысында пайда болуы мүмкін.
Мұндай операцияларға мыналар жатады:
- берілген және алынған несиелер;
- есепке алынған вексельдер;
- факторинг;
- форфейтинг;
- лизинг;
- төленген аккредитив бойынша төлеушіге қоятын банктің талаптары.
Несиелік тәуекелден туындайтын шығындарды екіге тікелей және жанама
деп бөліп қарастырған дұрыс. Тікелей шығындар несиені қайтармауға және
қаражаттың түспеуіне байланысты туындаса, ал жанама шығындар кепілге қоятын
заттың құнының төмендеуі, проблемалық несиелерге байланысты банктің құратын
резервтер көлемінің ұлғайту қажеттігінен туындайды.
Жалпы несиелік тәуекел дәрежесі мынадай факторларға тәуелді:
- елдегі және өңірдегі экономикалық және саяси жағдайлар;
- банктердің жекелеген экономика салаларына несие беруі;
- қарыз алушылардың несиелік қабілеті мен беделіне;
- қарыз алушының банкроттығына;
- қаржылық қиындықтарға ұшыраған клиенттерге берілген несиелер
үлесінің жоғары болуына;
- жаңа, таныс емес компанияларға берілген несиелерге;
- жақын арада тартылған немесе жаңа клиенттерге берілген несиелер
үлесінің жоғары болуы;
- қарыз алушының тарапынан болатын адамшылық әрекеттерге;
- қиын іске асырылатын немесе тез құнсыздануға икемді кепіл затын
қамтамасыз ету мүлкі ретінде қабылдануына;
- несиелік қоржынның диверсификациялану деңгейіне;
- инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық негіздемесінің
туралығына;
- несиені беру және қоржынды қалыптастыруға байланысты несиелік
саясатқа жиі енгізілген өзгерістерге;
- берілетін несиелердің түрлеріне, мөлшеріне және нысандарына, сондай-
ақ қамтамасыз ету түріне.
Жоғарыда аталған факторларды екі топқа топтастыруға болады: сыртқы
және ішкі факторларға.
Сыртқы факторлар тобына мыналар жатады:
- елдің экономикасының даму жағдайы мен болашағы;
- елдегі саяси жағдайлар;
- құқықтық өзгерістер;
- мемлекеттік ақша-несие саясаты;
- инфляция деңгейі;
- әлеуметтік факторлар.
Ішкі факторлар банктің несиелеу қызметіне және қарыз алушының
қызметіне байланысты болуы мүмкін. Банктің несиелеу қызметіне байланысты
факторлар негізінен оның менеджментінің деңгейіне, нарықтық стратегиясына,
жаңа несие өнімдерін жасау, оларды клиенттерге өткізу қабілетіне, несиелік
саясатты дұрыс таңдауына, несиелік қоржынның құрылымына, уақыт бойынша
тәуекелдерге (ұзақ мерзімде пайыздың өзгеруі, валюта бағамындағы
өзгерістер) жатады.
Сонымен сыртқы факторлар банк қызметіне байланыссыз болса, ал ішкі
факторлар банк қызметіне тікелей байланысты болып келеді.
Жоғарыда аталған несиелік тәуекелдің факторлары несиелік тәуекелді
жіктеуде басты критерий болып табылады. Демек келтірілген факторлар
негізінде біздің ойымызша, несиелік тәуекелдің мынадай жіктелімін жасауға
болады:
1) Факторлардың әрекет ету саласына қарай:
- ішкі несиелік тәуекелдер;
- сыртқы несиелік тәуекелдер;
2) Факторлардың банк қызметіне байланысына қарай:
- банк қызметіне байланысты несиелік тәуекелдер;
- банк қызметіне байланыссыз несиелік тәуекелдер;
3) Банк қызметіне әкелетін зияндылық дәрежесіне қарай:
- тікелей несиелік тәуекел;
- жанама несиелік тәуекел;
4) Несиелік операциялардың есеп алыну сипатына қарай:
- баланстық несиелік тәуекелдер;
- баланстан тыс несиелік тәуекелдер;
5) Пайда болу ауқымына қарай:
- іргетастық несиелік тәуекелдер, яғни активті және пассивті
басқарумен айналысатын менеджерлердің қабылдайтын шешімдеріне байланысты;
- коммерциялық несиелік тәуекелдер, яғни банк клиенттерін несиелеу
саясатына байланысты;
- жекеше несиелік тәуекелдер, яғни несиелік өнім, қызмет,
операцияларға, қарыз алушыларға немесе өзге де контрагенттерге байланысты.
6) Басқару сипатына қарай:
- тікелей несиелік тәуекел, яғни қарыз алушыға қатысты несиелік
тәуекел;
- қоржындық несиелік тәуекел, яғни несиелік қоржынның сапасына
байланысты.
Несиелік тәуекелді басқару банктің активін басқарудың құрамдас бөлігі
ретінде несиелік тәуекелді төмендетуге байланысты шаралардың жиынтығын
білдіреді.
Жоғарыда келтірілген несиелік тәуекелді жіктеліміне сүйене отырып,
біздің ойымызша, жалпы несиелік тәуекелді басқаруға екі тұрғыдан келу
қажет:
- нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару;
- несиелік қоржынның тәуекелін басқару.
Осы екі түрлі несиелік тәуекелдерді басқарудың өзіндік ерекшеліктері
болады. Ең бастысы мақсаттарына байланысты:
- қарыз алушының несиелік тәуекелін басқарудың мақсаты несиені
қайтармаған жағдайда банктің шығынын азайту және қарыз алушының банк
алдындағы келісімшартта көзделген міндеттемелерін орындалмай қалу
ықтималдығын азайту болып табылады;
- несиелік қоржынның тәуекелін басқарудың мақсаты банктің несиелік
операцияларын ұйымдастыру тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді белгілі
бір деңгейде қолдап отыру.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару банктегі несиелік үдерісті
ұйымдастыру шегінде жүзеге асырылады. Несиелеудің әрбір кезеңінде несиелік
тәуекелді басқарудың өзіндік ерекшеліктері болады.
Несиелік тәуекелді басқару үдерісін мынадай кезеңдерді қамтиды (1 -
сурет).
Тәуекелді бірдейлендіру
(идентификациялау)
Тәуекелдің деңгейін
өлшеу және бағалау
Тәуекелді азайтуға
байланысты шараларды
іске асыру
Тәуекелдің деңгейіне
бақылау және
мониторинг жасау
Сурет 1 - Несиелік тәуекелді басқару кезеңдері
Несиелік тәуекелді басқарудың үдерісінде қарастырылған кезеңдері
несиелік тәуекелді жекелеген қарыз алушылар деңгейінде, сондай-ақ жалпы
несиелік қоржын деңгейінде басқаруда да қолданылады.
Ең бірінші қарыз алушының бірдейлендіру несиелік тәуекелін басқару
үдерісінің кезеңдеріне тоқталайық.
Бірінші кезең – бірдейлендіру кезеңі. Несиелік тәуекелді
идентификациялау бұл несиелік тәуекелдің пайда болу аумағын айқындауды
білдіреді.
Несиелік тәуекелді бірдейлендірудің мақсаты қарыз алушының
келісімшартта көзделген міндеттемелерді орындамау себептерін анықтау. Оған
ішкі және сыртқы факторлар себеп болуы мүмкін. Ішкі факторлар яғни бұл
банктің несиелеу үдерісін ұйымдастырумен байланысты, ал сыртқы факторлар
бұл қарыз алушының төлем қабілетсіздігіне немесе оның банк алдындағы
міндеттемесін орындауға ынтасыздық танытуынан, сондай-ақ несиені қамтамасыз
ету мүлкіне байланысты туындауы мүмкін.
Несиелік тәуекелді бірдейлендіру үшін қарыз алушы туралы толық
ақпараттарды жинақтау қажет. Қарыз алушылар жеке және заңды тұлғалар
ретінде болады. Ендеше қарыз алушы жеке тұлғаға қарағанда заңды тұлғалары
бойынша ақпараттар жинау күрделі болып келеді. Айталық қарыз алушы заңды
тұлға үшін компанияның қызметінің бағыттары, несиелік тарихы, іскерлік
беделі, меншік иелерінің құрылымы, менеджмент сапасы, бәсекелестік
қабілеттілігі, рентабельдігі және өндірісінің даму жағдайы, оған салалық,
нарықтық және жағрафиялық тәуекелдердің ықпал етуі, сондай-ақ кепіл затының
өтімділігі, жеткіліктігі және сақталымы немесе өзге де қамтамасыз ету
нысандарына қатысты тәуекелдердің болуы туралы ақпараттар жатады. Қарыз
алушы жеке тұлға бойынша ақпараттарға: жеке тұлғаның қызметі, несиелік
тарихы, табысы, бизнесінің дамуы мен бәсекелестігі, сондай-ақ кепіл затына
қатысты жоғарыда аталған тәуекелдер туралы ақпараттар жатады.
Несиелік тәуекелді бірдейлендіру банктің несиелік қызметтерінің, заң
қызметінің, қауіпсіздік қызметінің, тәуекел-менеджерлерінің көмегімен қарыз
алушылар санаттарына және салалық сипатына қарай жасалатын сараптамалық
қорытынды дайындау кезінде жүзеге асырылады.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін анықтау үшін оның алдыңғы
міндеттемелерді қалай орындауы, бұрынғы өзге банктерден алған займдары
туралы, қазіргі банктің берген несиесіне қызмет ету жағдайы, қарыз алушының
несиелік тәртібі туралы ақпараттар талданады.
Несиелік тәуекелді бірдейлендіруге қажетті ақпарат көздеріне мыналар
жатуы мүмкін:
- қарыз алушының банкке несие алу үшін берген ақпараттары;
- несиелік бюроның беретін ақпараттары;
- өзге ақпараттар.
Бейрезиденттерге несие беру барысында қарыз алушының заңдарына
құқықтық сараптама жасалуға тиіс.
Несиелік шектеу бұл біріншіден несие берушінің қарыз алушыға беретін
несиесі бойынша несиелік қатынастың шекті деңгейі; екіншіден қарыз алушының
өз айналымында несиелік қаражаттарды пайдаланудың ең жоғары шегін
білдіреді. Несиелік шектеу ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Сыртқы лимит,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің пруденциалдық нормативтер қатарында,
бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері ретінде белгіленеді.
Ол норматив бойынша тәуекелдің (несие мөлшерінің) банк капиталына қатынасы
арқылы есептеледі және оның мәні екі жағдайда белгіленеді: 1) 0,1-нан
аспайтын мөлшерде, яғни ол банкпен тығыз қарым-қатынастылар үшін; 2) 0,25-
тен аспайтын мөлшерде, яғни ол қалған қарыз алушылар үшін (соның ішінде
бланктік несиелер үшін – 0,1).
Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару әдістері
Бір
қар
ыз
алу
шығ
а
шек
теу
қою
Мәміле
ні
құрылы
мдау
және
қаржыл
андыру
шартын
анықта
у
Мінде
ттеме
ні
қамта
масыз
ету
Мүддел
ердің
қақтығ
ысын
жоққа
шығару
Қарыз
алушын
ың
тәуеке
лін
сақтан
дыру
Қар
ызд
ы
син
дин
цир
леу
Сурет 2 - Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару әдістері
Ішкі шек банктің несиелік қызметке жетекшілік ететін несиелік
нұсқаулықтары мен әдістемелік құжаттарында белгіленеді. ЕДБ несиелік
қызметінде мынадай бір қарыз алушыға несиелеу шегін белгілейді:
- филиалдың жалпы несиелеу шегі;
- жекелеп несиелеудің шегі;
- ЕҚДБ-нің несиелік желісі бойынша несиелеу шегі;
- тендерлік кепіл хаттар бойынша несиелеу шегі;
- факторинг операциясы бойынша несиелеу шегі.
Несиенің мөлшерін банк мекемесі қарыз алушымен бірлесе отырып,
материалдық қорлардың құралу қажеттілігін зерттеу негізінде шығындарды,
өндіріс көлемі мен өнімнің өтімділігін, ауыл шаруашылық өнімдерін, оның
қайта өңделуі және басқа да шығындарды ескере отырып анықтайды. Қарыз
алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға байланысты болып
келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие шамасы қарыз алушының
жасаған өтінішіне байланысты. Бірақ та, бұл өтініштегі несие мөлшері
несиені қайтарудағы нақты есебімен сәйкес келмеуі мүмкін. Екіншіден,
несиенің шегі экономикалық жағдайларға байланысты, соның ішінде:
- қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;
- несиені қамтамасыз етеін нақты тауарлы-материалды бағалылар қорына
және олардың өтімділік дәрежесіне;
- маржа деңгейіне;
- несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім
дәрежесіне;
- банкте бар ресурс көлеміне және т.б.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің келесі әдістерінің
біріне мәмілені құрылымдау және қаржыландыру шартын анықтау жатады.
Мәмілені құрылымдау займ туралы келісімшарт жасау кезеңінде жүзеге
асырылады. Құрылымдау несиелікмәміленің жетістіктеріне ықпал етеді.
Мәмілені құрылымдау барысында клиентке мәміленің сипатына жауап беретін
несиенің түрі мен өтелу шарты ұсынылады.
Мәмілені құрылымдау үдерісінде банк қаржыландыруы шартының түрін,
мерзімін, өтелу тәсілін, төлемдер кестесін, сыйақы мөлшерлемесін,
қамтамасыз етілуі және өзге де шарттарды өзі анықтайды.
Ең бастысы қаржыландыру шартын жасау барысында қаржыландырудың ең
қолайлы түрі: заем, несиелеу шегі (компаниялардың айналым қаражаттарын
қаржыландыруда), лизинг, кепілхат, аккредитив және т.б. анықтауы қажет.
Несиелік тәуекелді төмендетудің негізгі тәсілдерінің біріне клиенттің
банк алдындағы міндеттемесінің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепілхат,
кепілдеме міндеттемелері қолданылуда. Енді осы несиенің қамтамасыз етілу
тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігіне қалып,
оның пайдалануында болады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Несиелік тәуекелді басқарудың келесі бір әдісіне несиелерді сақтандыру
жатады.
Несие беруге байланысты тәуекелді сақтандырудың үш түрі қолданылады:
- қарыз алушының берілген несиеге кепілге қойған мүлкін сақтандыру;
- қарыз алушының еңбекке қабілеттілігін сақтандыру;
- қарыз алушының өмірін сақтандыру.
Сақтандырудың ерекшелігі қарыз алушының мүддесін қорғай отырып, бір
мезетте банкіге берілген несиенің қайтарылуына кепілдік беріледі.
Берілген несиеге қарыз алушы кепілдікке қойған мүлікті сақтандыру
объектісіне құрал-жабдықтар, станоктар, көлік құралдары, шикізат және
материалдар, дайын өнімдер және тағыбасқалары жатады. Сақтандыру тәуекелі
ретінде әдетте әр түрлі апат салдарынан (өрт, топан су, найзағай) мүліктің
бүлінуі немесе жойылуы, басқа да жағдайлар, үшінші біреудің қылмыстық
әрекеті алынды.
Банктің сақтандыру өтемін алу құқығы біріншіден несие толық немесе
ішінара қайтарылмағанда, екіншіден сақтандыру шарты күшінде тұрғанда
кепілге қойылған мүлік жойылу нәтижесінде сақтандыру оқиғасы туындаған
жағдайда күшіне енеді. Егер қарыз алушы сақтандыру оқиғасы бола тұра
несиені өтеп шықса, онда сақтандыру өтемі банкіге емес, мүлік иесіне
төленеді.
Қарыз алушының еңбекке жарамдылығын сақтандыру сақтанушының
денсаулығын жоғалтып, несиені қайтару мен пайызды төлеу міндеттемесін
орындау мүмкіндігін жоғалтуы мүмкін жағдайда жүргізіледі. Сақтандыру шарты
несиені толық қайтарып беру мерзімі аяқталғанша жасалады. Сақтандыру
оқиғасы туындаса, сақтандыру компаниясы банк қарызын өтеуді қамтамасыз
етеді.
Қарыз алушының өмірін сақтандыруда несие шарты бойынша міндеттемені
орындау сақтандыру компаниясының жауапкершілігіне өтеді, егер қарыз алушы
қайтыс болса сақтандыру компаниясы қарыз өтеуді өз мойнына алады. Мұндай
сақтандыруды өмірді сақтандыруды деп атауға болады.
Қарызды синдинцирлеу қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің
маңызды әдістерінің біріне жатады.
Синдинцирленген несиелерді беру бұл несиелік тәуекелдің бірнеше
банктер арасында бөлінуін білдіреді.
Синдинцирлеуге негізгі және айналыс құралдарын сатып алуға арналған
несиелер, жобалық қаржыландыру, лизингтік мәмілелер, несиелік желілер,
аккредитив және т.б. жатады. Синдинцирлеу арқылы қарыз алушылар ірі сомада
несие алуға қол жеткізеді және мұндай сомада несие беруге, яғни банк жалғыз
өзі тәуекелге бармайды.
Синдинцирлеудің бірнеше тәсілдері қолданылады, атап айтсақ, біріншісі,
бұл бірнеше банктердің бірігіп қарыз алушыға несие беруі, екіншісі, үлкен
сомада несие берген банктің несиенің бір бөлігін қайталама нарықта сатып
алушыларға сатуы, үшіншісі бірінші мен екінші тәсілдің бірігуінен
туындайды.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің келесі тәсілі бұл
мүдделердің қақтығыстарын болдырмау. Мүдделердің қақтығыстарын болдырмау
негізінен банктің несиелік қызметіне байланысты қойылатын талаптарды банк
қызметкерлерінің орындауын көздейді.
Мүдделердің қақтығыстарын болдырмаудың мынадай жолдары бар:
- несиелік үдеріске қатысушы несиелік қызметкерлердің несиелеуге
байланысты заңдар мен нормативтік актілерді қатаң сақтауы;
- несиелік мәміле туралы шешім қабылдаушылардың арасында құзыреттердің
бөлінуі;
- жеке басының байланысы бар немесе қаржылық мүддесі бар банк
қызметкер аталған ұйымды немесе тұлғаны несиелеу үдерісіне қатыстырмау, не
болмаса ондай несиелік мәмілені өзге бір банк қызметкерінің қарауына беру
және аталған қызметкердің ол іске араласуына тыйым салу;
- несиелеу үдерісі барысында алынған клиенттер немесе олардың
коммерциялық қызметі туралы ақпараттарды жеке мүддеге немесе өзге заңды
және жеке тұлғалардың мүдделеріне пайдалануға жол бермеу;
- несиелік қызметке қатысушы қызметкерлерді әдептілікке үйрету және
мүдделік қақтығыстарды болдырмауға шақыру;
- мүмкін болатын мүдделік қақтығыстарға қатаң тәуелсіз бақылау жасау.
Ал, енді қоржынның несиелік тәуекелін басқару үдерісін қарастырайық.
Қоржынның несиелік тәуекелін бірдейлендірудің мақсаты банктің несиелік
қоржыны тәуекелге ұшырауына ықпал етуші факторларды айқындау және олардың
банктің несиелік қызметінің тиімділігіне ықпалын анықтау.
Қоржындық несиелік тәуекел бұл қарыз алушының банк алдындағы несиеге
қатысты міндеттемесін орындау нәтижесінде туындайды.
Қоржындық тәуекелге ықпал етуші факторларды екіге бөледі: сыртқы және
ішкі факторлар.
Сыртқы факторлар банк қызметіне байланыссыз, яғни экономикалық, саяси,
құқықтық, табиғи және өзге де факторларға тәуелді орын алады. Ішкі
факторлар бұл банктің несиелік үдерісін ұйымдастыруға тікелей байланысты.
Қоржындық несиелік тәуекелдің пайда болуына мынадай тәуекелдер себепші
болады:
- шоғырлану тәуекелі, яғни мұндай тәуекел банктің несиелік
ресурстарының экономиканың бір саласына, бір валютада, бір аймақта көбірек
шоғырлануынан пайда болады.
- сезімталдық тәуекелі, яғни қоржынның ішкі және сыртқы факторларға
сезімталдығынан туындайды.
- активтердің құнын жоғалту тәуекелі, яғни қарыз алушылардың алған
несиелері бойынша негізгі қарыздарын немесе пайыздарын толық немесе
жартылай қайтармауынан несиелік қоржын құнының төмендеуін сипаттайды.
- қамтамасыз ету тәуекелі, яғни кепіл затының нарықтық құндарының
төмендеуіне, өтімділік деңгейінің өзгеруіне, сондай-ақ форс-мажорлық
жағдайларға байланысты факторлардың несиені қамтамасыз етуге алған кепіл
заттарының құндарының төмендеуіне ықпал етуі.
- табыстылықтың төмендеу тәуекелі, яғни несиелік тәуекелдерден
туындайтын зияндардың орнын жабуға құрылатын резервтердің несиелік
қоржынның табыстылығының төмендеуіне тигізетін ықпалы.
Несиелік қоржынның тәуекелін анықтауға қажетті ақпарат көздеріне
мыналар жатады:
- несиелік Модулдың мәліметтер базасы;
- ай сайынғы активтердің жіктелімі туралы есебі мен оларға қарсы
құрылған провизиялар есебі;
- ай сайынғы несие бойынша қалдық есебі.
- өзге де қол жетімді ақпараттар.
Қоржындық несиелік тәуекелдің банктің несиелік қызметіне теріс ықпалын
білуде оның факторлары мен қауіптерін анықтап білу жеткіліксіз.
Сондықтан да қарыз алушылар мен несиелік қоржынның тәуекелдерін
бірдейлендіру нәтижелері бойынша келесі кезеңде қарыз алушының және
қоржынның несиелік тәуекелін бағалау және өлшеу жұмыстары жүргізіледі.
Несиелік тәуекелді бағалау үдерісінде мынадай ұғымдар қолданылады:
- дефолт бұл қарыз алушының белгілі бір уақыт аралығында орын алған
төлем қабілетсіздігінен банк алдындағы міндеттемесін орындай алмау
себептеріне сыйақы сомасын қайтармау қауіпінің туындауы.
- несиелік рейтинг, яғни қарыз алушыларды несиелік сенімділігіне қарай
жіктеу.
- несиелік миграция, яғни қарыз алушының несиелік рейтингінің
өзгеруі, яғни несиелік рейтингтің бір сыныптан екінші бір сыныпқа
төмендеуі.
- дефолт жағдайындағы шығындар бұл қарыз алушының кепілге қойған
мүлкін сату немесе өзге міндеттемелерін орындалуы жолымен жоғалған
активтерді қалпына келтіруге кеткендерді есепке алатын нақты шығынды
көрсетеді.
- несиелік тәуекелге ұшырайтын сома бұл дефолт жағдайында жоғалуы
мүмкін несиелік тәуекелге тән қаражаттың бір бөлігі.
Несиелік тәуекелді бағалау сапалық және сандық талдаулар тұрғысынан
іске асады.
Сапалық талдау бұл несиелік тәуекелдің пайда болуы аумағын немесе
ықпал ететін факторларды және тәуекелді анықтауда пайдаланылатын ақпарат
көздерін талдауды қамтиды. Сапалық талдау әсіресе банктің несиелік
қоржынының сапасын талдау негізінде жасалады.
Сандық талдау бұл несиелік тәуекелдің дәрежесін формалау, яғни сандық
тұрғыдан анықтау мақсатында жүзеге асады.
Банктің несиелік тәуекелін бағалау екі тәсілге негізделуге тиіс:
- несиелік тәуекел деңгейін бағалау;
- несиелерді тәуекел дәрежесіне қарй жіктеу.
Несиелік тәуекелді бағалауда мынадай басты көрсеткіштер пайдаланылады:
- коэффициенттер;
- болжанатын шығын мөлшері;
- несиелік қоржынның сапасының көрсеткіштері.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін бағалауда да сапалық және сандық
талдаулар қолданылады. Сапалық талдаудың мақсаты тәуекелдің пайда болуы
ықтималдығын бағалау. Сандық бағалаудың мақсаты қарыз алушының
міндеттемесін орындамау барысында банктің шығын шегу ауқымын анықтау.
Сапалық және сандық талдаудың нәтижелері бойынша несиелік тәуекелді
бағалауға мүмкіндік туындайды.
Қарыз алушы заңды тұлғаның несиелік тәуекелін бағалау мынадай
тәсілдермен жүзеге асады:
1) қарыз алушының іскерлік тәуекелін бағалау;
2) қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау, о.і.:
- қаржылық коэффициенттер негізінде қаржылық жағдайын талдау;
- ақшалай ағымын талдау;
- менеджмент сапасын бағалау.
Отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалаудағы басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының
қызметін көрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және
заемдық қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ
пайданы алу, бөлу және тиімді пайдаланумен сипатталады.
Екінші деңгейдегі банктердің тәжірибесінде ірі бизнес-жобалар бойынша
несиелеуде қарыз алушылардың өтініштерін талдауда Project Expert
бағдарламасы пайдаланылады. Бұл бағдарлама жобаның тиімділігін қайта
есептеуге мүмкіндік жасаумен қатар, қарыз алушының несиелік тәуекелін
анықтауға және оған ықпал етуші факторларды сандық тұрғыдан талдауға
мүмкіндік береді.
Қарыз алушы жеке тұлғаның несиелік тәуекелін бағалау мынадай
тәсілдермен жүзеге асады:
1) қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау, о.і.:
- сауалнама негізіндебағалау;
- скоринг жүйесі көмегімен бағалау;
- несиелік тарихын білу негізінде бағалау;
- төлем қабілетін сипаттайтын көрсеткіштер негізінде бағалау.
2) несиені қамтамасыз ету кздерін бағалау.
Скоринг – бұл банкке бұрынғы клиенттердің несиелік тарихы негізінде
әлеуетті қарыз алушының несиені уақытында қайтармау ықтималдығының
қаншалықты жоғары екенін анықтауда көмек беретін математикалық немесе
статистикалық үлгі.
Қарыз алушылардың төлем қабілетсіздігінен туындайтын қарыздың
қайтарылмауынан шегетін зияндарды болдырмау мақсатында отандық банктерде
несиелік тәуекелді бағалау тәжірибесі жүзеге асады.
Барлық несиелер және несиеге теңдестірілетін клиенттердің қарыздары
бойынша несиелік тәуекел бағаланады және оны тиісті шоттар бойынша
жіктеледі.
Несиелерді жіктеу барысында барлық несиелік операциялар бойынша қарыз
алушының жалпы қарызы ретінде қарыз алушыға келетін жиынтық тәуекел
анықталады.
Жалпы активтерді, соның ішінде несиелерді жіктеу және несиелік
тәуекелді бағалау мынадай критерийлерді ескере отырып жүзеге асады:
1) қарыз алушының қаржылық жағдайы;
2) банк алдындағы жіктелінген активтер және шартты міндеттемелер
бойынша мерзімі өткен қарыздарының болуы;
3) қамтамасыз ету сапасы;
4) несиенің мерзімінің ұзартылуы;
5) өзге де мерзімі өткен міндеттемелердің болуы;
6) несиелердің көзделген мақсатқа жұмсалынбаған бөлігі, %-бен;
7) өзге несие берушілер алдында шегерілген қарыздарының болуы;
8) қарыз алушыда Ұлттық Банктің бекіткен тізіміне енген рейтингтік
агенттіктердің рейтингінің болуы.
Несиелерді жіктеу үшін ең бастысы қарыз алушының қаржылық жағдайына
баға берілуге тиіс.
Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауда отандық банктер
тәжірибесінде несиелік скоринг жүйесі қолданылады.
Қарыз алушы заңды тұлғалардың қаржылық жағдайын бағалау тоқсан немесе
жарты жыл сайын бір рет клиенттің берген қаржылық есебі негізінде
жүргізіледі. Мұндағы қаржылық есепке бухгалтерлік баланс пен пайда және
зиян есебі жатады. Осындай құжаттар негізінде несие-менеджері қарыз
алушының қаржылық жағдайына несиелік скоринг көмегімен жедел-бағалауды
жүзеге асырады.
Несиелік скорингті жүргізу барысында қарыз алушының қаржылық қызметін
сипаттайтын бес параметр пайдаланады. Аталған параметрлер екі топқа
бөлінген:
1-топ: Қаржылық көрсеткіштердің өзгерісінің серпіні:
- өндіріске жұмсалатын шығындардың сатудан түсетін түсімдерге
қатынасына қатысты өзгерісі;
- негізгі құралдардың құндарының өзгерісі;
- меншікті капиталдың өзгерісі;
- міндеттемелердің жалпы өзгерісі.
2-топ: Қаржылық көрсеткіштер негізінде қарыз алушының несиелік
қабілетін бағалау.
Мұнда қарыз алушының несиелік қабілетін сипаттайтын мынадай қаржы
көрсеткіштері есептеледі:
- ағымдағы және жылдам өтімділік коэффициенттері;
- автономия коэффициенті;
- сауданың рентабельділігі;
- меншікті капиатлдың рентабельділігі;
- тауарлы-материалды запастардың айналымдылығы;
- дебиторлық қарыздар айналымдылығы;
- кредиторлық қарыздар айналымдылығы.
Әрбір бағалау параметрлеріне сараптамалық немесе есептеу жолымен
бекітілетін балл беріледі және маңыздылық салмағы белгіленеді.
Скоринг берілген балдар мен тиісті салмағының сомасы ретінде
есептелінеді және оның мәні нөл мен бірдің арасында болады. Есептеу
нәтижесінде анықталған мәнді қарыз алушының қаржылық жағдайының деңгейін
анықтау үшін және сол санат бойынша тиісті балл беру үшін пайдаланады.
Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалауда мынадай
көрсеткіштер қолданылады:
1. Активтер сапасындағы коэффициенттер:
а) К1 = Несие бойынша зияндарНесие бойынша қарыздың орташа сомасы.
б) К2 = Несие бойынша зияндарНесиелердің жалпы сомасы.
Екі коэффициентте (К1 және К2) банктердегі активтердің сапасын
бағалау үшін пайдаланылады. К1-дің критериалды деңгейі Солтүстік Американың
банктері үшін 0,5–1,0%, ал К2-кі 0,7–1,5%. Оңтүстік Американың банктерінде
(үмітсіз қарыздар болса) К1 коэффициентінің деңгейі 1,5–2,0%. Солтүстік
Америкада 1980 жылдардың басы мен ортасында жылжымайтын мүлікті несиелеу
саласындағы дағдарысқа байланысты ипотекалық несиелер бойынша көптеп
шығындауы кезеңінде К1-дің мәні 1%-ға жуық болған. Ал қазіргі кезде
американдық банктерде К1 шамамен 0,45–0,6%-ды құрайды.
1.Тәуекелге Таза пайыздық табыс – Несие бойынша
зиян
шағылған = (1)
маржа (RAM) Активтер
Тәуекелге шағылған маржа (RAM – risk adjusted margin), - бұл несиелік
тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа (GIM – gross interest margin).
Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында RAM көрсеткіші болмағанмен
де шетелдік банктер оны несиеік тәуекел деңгейін бағалауда кеңірек
қолданады. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің 3-3,5%-
ды құрайтынын куәландырады.
Таза Таза пайыздық табыс (NII)
пайыздық = (2)
маржа (NIM) Активтер
Жалпы Таза пайыздық табыс + Басқа да табыстар
(3)
пайыздық =
маржа (GIM) Активтер
2. Проблемалық несиелерНесиелердің жалпы сомасы
3. Бір қарыз алушыға келетін несиеБанктің меншікті капиталы
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің бір қарыз алушыға келетін
несиенің сомасы банктің меншікті капиталының 25%-ынан аспауы тиіс. Бұл
әрине несиенің үлкен мөлшерін білдіреді.
4. Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға берілетін
несиелерБанктің меншікті капиталы.
Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктің құрылтайшыларын,
директорларын, акционерлерін және банкпен тікелей байланыста болып, несие
алу барысындағы жеңілдіктерді пайдаланатын басқадай қарыз алушылар жатады.
1.3 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік тәжірибесі
Дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің
зиян шегуінің басты себебіне, 67% - ішкі факторлар, ал 33%-ы сыртқы
факторлар үлесі келеді.
Кесте 1 – Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар
Ішкі факторлар 67% Сыртқы факторлар 33%
Қамтамасыз етудің жетіспеушілігі 22% Компанияның банкроттығы 12%
Несиеге деген өтінішті оқып үйрену
барысында ақпаратты дұрыс бағалауы Кредиторлық қарызды талап
21% етуі 11%
Алдын ала ескерту белгісіне кеш
көңіл бөлуі және операциялық Жұмыссыздық
бақылаудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелдердің экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.1 Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу 7
себептері ... ... ... ... ... ...
1.2 Несиелік тәуекелді басқаруды сипаттайтын 11
көрсеткіштер ... ... ... ... ... .
1.3 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік 24
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... .
2 Коммерциялық банктің несиелік тә уекелді басқару тиімділігін талдау
(Банк Центр Кредит АҚ 29
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Банк Центр Кредит АҚ-ның қызметінің қазіргі 39
жағдайы ... ... ... ... ...
2.3 Банк Центр Кредит АҚ-ның несиелік тәуекелді бағалау мен
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару проблемалары 60
және оларды төмендету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
3.1 Коммерциялық банктердегі несие лік тәуекелді төмендету жолдары ... 60
3.2 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару бойынша
несиелік тәуекел менеджментін 66
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Қолданылған әдебиеттер 79
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Банктік жүйеде әлемдік қаржы дағдарысына қарсы
таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі 2010-2011
жылдарға арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты
бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы
секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші
деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың
сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық
қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің
активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші
деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы,
сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша
капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі
күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
ҚР Президентінің 2012 жылғы халыққа жолдауында банк секторының
бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып,
банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола алмайтындығын, яғни
тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін, сондай-ақ
банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар тартқысы
келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар
қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының
бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі
олардың тәуекелдерінің басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән беру
қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік
тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген
мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және
тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Коммерциялық банктердің қызметінде тәуекел іс-жүзінде кез-келген
банктік операцияларды атқару барысында орын алады, былайша айтқанда
тәуекелсіз - кәсіпкерлік жоқ.
Соңғы кезеңдерде Қазақстанның банктік жүйесінде елеулі өзгерістер
байқалуда. Лидер банктер анықталып, банктік маманданудың негізгі бағыттары
құрылды, қаржылық институттар арасында клиенттік базаны бөлісу аяқталды.
Бірақ, нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты банктер өміріне
тәкекелділік ұғымы тұрақты енді. Әр түрлі операциялар кезінде
тәуекелділікті дұрыс бағалаудың маңызы арта түсуде.
Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық сфераларында экономикалық
қайта құру процесі жүргізілді және әрбір банктерде оның қаржылық,
шаруашылық концепциясында тәуекел мәселесі бірден-бір басты мәселе болып
шыға келді.
Қазақстан Республикасының банктік заң актілеріне байланысты банк
қызметіне әсерін тигізетін ішкі және сыртқы факторларға байланысты мүмкін
болатын өтімділікті немесе қаржылық жоғалтуларды айтамыз.
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған
тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс
тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз
алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-
менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс
тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді
несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы
жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің
қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы
несиелік тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты,
әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелді басқару
тиімділігін арттыруға арналған және бүгінгі банктік сектордың қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз етуді мақсат етіп қойған бұл дипломдық жұмысының
тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән
тудырмайды.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелді басқару
тиімділігін арттыруға байланысты өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық
жұмыстың мақсаты болып және басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыс мақсаты - ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік
тәуекелді басқарудың мазмұны мен құрылымдық элементтерін нақтылай отырып,
несиелік тәуекелді тиімді басқару жүйесін дамыту және жетілдіру жолдарын
іздестіру.
Дипломдық жұмыс міндеттері:
- несиелік тәуекелдің экономикалық мәнін ашу және типтерін қарастыру;
- банктік несие тәуекелін басқару көрсеткіштер жүйесін нақтылау;
- ҚР-ғы коммерциялық банктердің несиелік тәуекел басқарудағы несиелік
қоржынын сапасын басқару ықпалына баға беру;
- проблемалық несиелерді айқындау және олармен банктердің жұмысына
баға беру;
- екінші деңгейдегі банктердің жиынтық несие тәуекелін болжау
әдістерін ұсыну;
- несиелік тәуекелді басқаруда экономикалық-математикалық әдістерді
пайдалану жолдарын ұсыну.
Зерттеу обектісі – Банк ЦентрКредит АҚ.
Зерттеу пәні - ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелді
басқару қызметін ұйымдастыруға байланысты қалыптасатын қаржылық қатынастар
жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі - қазіргі кездегі отандық
және шетелдік экономистердің несиелік тәуекелді басқару жүйесінде орын
алатын мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Сонымен қатар, дипломдық жұмыста көрсетілген мынадай шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В.
Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков,
В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және отандық экономист-
ғалымдардың Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов,
Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және
т.б. еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы - ҚР Президентінің заңдары мен
заң күші бар жарлықтары, Банк және банк қызметтері туралы ҚР заңы, ҚР
Ұлттық банктінің нормативтік құжаттары мен актілері, статистикалық
мәліметтер, Банк Центр КредитАҚ-ның 2009-2011 жылдардағы қаржылық
есебінің мәліметтері.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелдердің экономикалық мазмұны
1.1 Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептері
Банктер – нарықтық құрылымдар жүйесіндегі орталық буын болып саналады.
Банктер ұзақ уақыттар бойы мемлкеттік органдары ретінде, экономиканы
басқарудың әкімшілік-командалық жүйесінің басты көзі балып табылды.
Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық сфераларында экономикалық
қайта құру процесі жүргізілді және әрбір банктерде оның қаржылық,
шаруашылық концепциясында тәуекел мәселесі бірден-бір басты мәселе болып
шыға келді.
Соңғы кезеңдерде Қазақстанның банктік жүйесінде елеулі өзгерістер
байқалуда. Лидер банктер анықталып, банктік маманданудың негізгі бағыттары
құрылды, қаржылық институттар арасында клиенттік базаны бөлісу аяқталды.
Бірақ, нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты банктер өміріне
тәкекелділік ұғымы тұрақты енді. Әр түрлі операциялар кезінде
тәуекелділікті дұрыс бағалаудың маңызы арта түсуде. Жоспарлы экономика
жағдайында банктер қатал түрде КСРО Мемлекеттік Банкінің жоспар-нұсқауы
бойынша қызмет етті, сондықтан да банктік тәжірибеде Тәуекелділік ұғымы
болған жоқ.
Қазіргі кезде банктік нарықты тәуекелділіксіз елестету мүмкін емес. Ол
кез-келген операцияда болады. Сондықтан банктік қызмет үшін тәуекелділікті
мүлдем жою емес, оны алдын ала болжап, ең төменгі мөлшердегі деңгейге
жеткізу.
Тәуекелділік ұғымы - банк қызметінің негізі болып табылады. Банктер өз
қызметінде тәуекелділікті дұрыс қабылдай білгенде, ол тәуекелділіктер
басқарылатындай болғанда және ол тәуекелділіктер банктің қаржылық
мүмкіндіктерінің шегінде болған болған кезде ғана табысқа жете алады.
Банктер әрқашан көбірек пайда табуға тырысады. Бірақ банктердің мұндай
талпынысы шығынға ұшырау мүмкіндігімен қақтығысып жатады. Банк қызметіндегі
тәуекелділік – банктің алдан күткен және ойластырылған пайдасынан нақты
пайдасының төмен болуын білдіреді. Пайда неғұрлым көп болған сайын,
тәуекелділік соғұрлым жоғары болады. Банктік операциялардың табыстылығы мен
оның тәуекелділігі арасындағы байланыс бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Тәуекелділік деңгейі мынадай жағдайға байланысты ұлғаяды, егер:
- мәселелер ойламаған жерден туындаса;
- банктің бұрын-соңды тәжірибесінде болмаған жаңа тапсырмалар қойылса;
- банк басшылары жылдам әрі қажетті шешім қабылдай алмаса;
- кейбір мәселелерді шешуде банкте қалыптасқан тәртіп пен
жетілдірілмеген заңнаманың кедергі келтіруі.
Тәуекелділіктерді дұрыс бағаламаудың салдары немесе оған қарсы
шаралардың болмауы, ең жағымсыз жағдайлардың бірі болып табылады. Осыған
байланысты бірнеше мысалдар келтіруге болады. Банктік тәуекелділіктердің
туындауының жалпыға бірдей себептері және олардың деңгейін өзгертудің
тенденциялары болады. Сонымен қатар, қазақстандық банктердің
тәуекелділіктерін талдауда мынадай ескеру қажет.
- өтпелі кезең экономикасының дағдарысты жағдайын;
- саяси жағдайлардың тұрақсыздығын;
- кейбір негізгі заңнамалық актілердің жоқтығы немесе орындалмауы,
сонымен бірге құқық нормасы мен нақты жағдайлардың арасындағы сәйкессіздік;
- инфляция және т.б.
Барлық жағдайда тәуекелділік анықталған және өлшенген болуы керек.
Тәуекелділікті талдау мен бағалау көп жағдайда жүйелі статистикалық әдіске
негізделіп, болашақта қандай жағдай туындауының ықтималдығын көрсетеді.
Әдетте, бұл ықтималдылық пайыздылық пен көрсетіледі. Тәуекелділіктің
критерийлері өңделген кезде тиісті жұмыс жүргізілуі мүмкін. Бірақ, жұмыс
жүргізудің негізі болып нақты жағдайларға статистикалық талдаулар жасау
болып табылады.
Коммерциялық банктердің қызметінде тәуекел іс-жүзінде кез-келген
банктік операцияларды атқару барысында орын алады, былайша айтқанда
тәуекелсіз - кәсіпкерлік жоқ.
Қазақстан Республикасының банктік заң актілеріне байланысты банк
қызметіне әсерін тигізетін ішкі және сыртқы факторларға байланысты мүмкін
болатын өтімділікті немесе қаржылық жоғалтуларды айтамыз.
Тәуекел гректің ridskon, ridsa,италияның risiko және француздың
тілінде risqué қазақша қауіп, қатер деген мағына береді. Ал латынша
rescum сөзінің аудармасы болжанбайтын, қауіпті немесе бүлдіретін
нәрселердің бірін білдіреді.
Тәуекел – кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің болжаусыз
қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін сипаттайды.
Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған
жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері
бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу
ықтималдығын бейнелейді. Дей тұрғанымен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен
болса, соғұрлым банктің жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес болады.
Сондықтан да кез келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері басқару
шешімдерін қабылдау барысында табыс пен тәуекел деңгейінің оңтайлы
қатынасына мән беруге тиіс.
Банк ісінде тәуекел – белгілі бір банктік операцияларды жүзеге асыру
нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің
ресурстарының бір бөлігін жоғалту қауіпін білдіреді.
Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды
жүзеге асырудың тәуекелділігінен шығынға ұшырауын және тәуекел саласындағы
банк стратегиясының сапасын көрсетеді.
Банк менеджерлері пайда табуды тәуекелмен байланысты әрекеттер
жасаудың салдары ретінде қарамайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан алғанда,
банктің пайда алуы мүмкіндігіне қарама-қайшылық жасаса, екінші жағынан
пайданың пайда болу табиғаты мен тәуекелдің пайда болуы табиғаты арасында
айырмашылықтың барлығына көңіл аударуды қажет санайды.
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығымен
кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны,
экзогендік факторлар жиынтығы (яғни, экономикалық орта, коньюктурамен
байланысты сыртқы) және эндогенді факторлар (банктің өзіндік қате
қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады.
Сонымен, банктік тәуекелді жіктеу қағидалары мыналар:
1. Банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы.
2. Банк клиенттерінің құрамы.
3. Банктік операциялар сипаттамасы.
4. Коммерциялық банктердің түрі.
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы
және ішкі деп бөлінеді.
Сыртқы тәуекелдерге банктік қызметіне байланыссыз туындайтын
тәуекелдер жатқызылады. Олар экономикалық, құқықтық, қаржылық және басқадай
факторлардан пайда болады.
Саяси – бұл мемлекет құрылу ерекшелігімен байланысты, мемлекеттік
билік органдары қызметтерінің тұрақсыздығы (мысалы, үкіметтің тез ауысуы,
басқару және саяси режимнің өзгеруі), үкіметтің экономикалық және басқа да
саясаттарды дұрыс жүргізбеуі (ұлтшылдандыру, жекешелендіру, т.б.),
этникалық және аймақтық мәселелер, әлеуметтік топ мүшелерінің поляризациясы
және т.б.;
Құқықтық – банк қызметіне қатысты заңдық және басқа да нормативтік
шектеулер (мысалы, экспортты және импортты шектеу, шетел банктері қызметін
лицензиялау, шетел инвестицияларын лимиттеу);
Экономикалық:
- жалпы экономикалық тәуекелдер – экономикалық құндылықтар
экономикалық саясатпен байланысты, ЖҰӨ өсуі ұзақ мерзімді төмендеуі,
импорттың экспорттан жоғары болуы, экспорттан түсетін табыстың азаюы;
- қаржылық тәуекелдер – ақша-несие жүйесінің дағдарысы, инфляция,
сыртқы қарызды өтеу көлемінің төмендеуі, сыртқы қарызға жаппай мораторий,
трансфертті тәуекел, елде несие мен займдар бойынша төлемдер жасау үшін
қажетті мөлшерде шетел валютасының болмауы, сондай-ақ импортпен
салыстырғанда шетел резервтерінің азаюы, жаңа экономикалық нормативтер,
салықтар, алымдар, баждар, тарифтер мен квоталардың енгізілуі.
Банктің өзінің қызметіне байланысты тәуекелдер ішкі тәуекелдер деп
аталады. Ішкі тәуекелдер келесідей бөлінеді:
- банк активтерімен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық,
лизингтік, кассалық, есеп айырысушылық, факторингтік, корреспонденттік шот
бойынша, қаржылық және инвестициялы тәуекел және т.б.);
- банк пассивімен байланысты (салым және депозит бойынша, банкаралық
несиелерді тарту тәуекелдері және диверсификация тәуекелі);
- банк өзінің активтері мен пассивтерін басқару сапасымен байланысты
(пайыздық тәуекел, өтімділік тәуекелі, төлем қабілетсіздігі, капитал
құрылымы тәуекелі, банк капиталының жеткіліксіздік тәуекелі);
- қаржылық қызмет жүзеге асыру тәуекелімен байланысты (операциондық,
технологиялық тәуекелдік, жаңа енгізулер тәуекелдігі, стратегиялық,
бухгалтерлік, әкімшілік тәуекелдігі, қауіпсіздік тәуекелі).
Банк операциялар есебінің сипаттамасы тәуекелдерді мынадай түрлерге
жіктеуді ұсынады: баланстық және баланстан тыс операциялар бойынша,
активтік және пассивтік операциялар бойынша тәуекелдер.
Бірақ айта кететін жайт, баланстық операциялар бойынша пайда болатын
тәуекелдер көбінесе баланстан тыс операцияларға таралады.
Банктік баланс тәуекеліне келесілер жатады:
- несиелік тәуекел (негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау
тәуекелі);
- пайыздық тәуекел (берілген ссуда бойынша пайыздың алынбау тәуекелі);
- өтімділік тәуекелі (банктің өз міндеттемелерін уақытында орындамау
тәуекелі, өтімділік нормативтерін бұзу тәуекелі);
- капитал құрылымының тәуекелі (капитал жеткіліктілік нормативінің
банк орындамау тәуекелі, оның капитал құрылымының рационалды емес
ұйымдастыру тәуекелі).
Соңғысы банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға
арналған резервтер, бағалы қағаздардың құнсыздануынан резервтер және т.б.)
негізгі капиталынан асып түскенде пайда болады.
Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларда қызмет көрсете
алмау мүмкіндігі:
- берілген кепілдер бойынша;
- шығарылған бағалы қағаздар, бағалы қағаздармен жасалған келісімшарт
бойынша;
- несиелік міндеттемелер бойынша;
- валюталық мәмілеге отыру бойынша.
Сонымен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік және факторингтік
операцияларды, бартерлік және клирингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде
пайда болуы мүмкін.
Барлық жағдайда тәуекелділік анықталған және өлшенген болуы керек.
Тәуекелділікті талдау мен бағалау көп жағдайда жүйелі статистикалық әдіске
негізделіп, болашақта қандай жағдай туындауының ықтималдығын көрсетеді.
Әдетте, бұл ықтималдылық пайыздылық пен көрсетіледі. Тәуекелділіктің
критерийлері өңделген кезде тиісті жұмыс жүргізілуі мүмкін. Бірақ, жұмыс
жүргізудің негізі болып нақты жағдайларға статистикалық талдаулар жасау
болып табылады.
1.2 Несиелік тәуекелді басқаруды сипаттайтын көрсеткіштер
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқару жүйесі екі
субжүйеден тұрады:
- басқаратын субъекті;
- басқарылатын объект.
Басқару субъекті – бұл арнайы еңбек, ақпарат, материалдық және
қаржылық ресурстарды пайдалана отырып, несиелік тәуекелді басқару процесін
жүзеге асыратын банктің құрылымдық бөлімшесі.
Отандық банктер тәжірибесінде несиелік тәуекелді басқару
субъектілеріне мыналарды жатқызуға болады:
- директорлар Кеңесі;
- басқарма;
- несиелік комитет;
- активтерді және пассивтерді басқару жөніндегі комитет;
- тәуекел басқармасы;
- шағын және орта бизнесті несиелеу департаменті;
- ипотекалық несиелеу департаменті;
- ірі жобалар бойынша несиелеу тәуекел басқармасы;
- несиелік тәуекел басқармасы;
- проблемалық несиелер басқармасы;
- несиелік бөлімдер;
- несиелік менеджер;
- несиелік-тәуекел менеджері.
Басқарылатын объектіге банктің берген несиелері және олармен
байланысты несиелік тәуекел жатады.
Несиелік тәуекел бұл қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Несиелік тәуекелден туындайтын зияндар банктің несиелеу және өзге де
соған теңдестірілген баланстық және баланстан тыс операцияларын жүргізу
барысында пайда болуы мүмкін.
Мұндай операцияларға мыналар жатады:
- берілген және алынған несиелер;
- есепке алынған вексельдер;
- факторинг;
- форфейтинг;
- лизинг;
- төленген аккредитив бойынша төлеушіге қоятын банктің талаптары.
Несиелік тәуекелден туындайтын шығындарды екіге тікелей және жанама
деп бөліп қарастырған дұрыс. Тікелей шығындар несиені қайтармауға және
қаражаттың түспеуіне байланысты туындаса, ал жанама шығындар кепілге қоятын
заттың құнының төмендеуі, проблемалық несиелерге байланысты банктің құратын
резервтер көлемінің ұлғайту қажеттігінен туындайды.
Жалпы несиелік тәуекел дәрежесі мынадай факторларға тәуелді:
- елдегі және өңірдегі экономикалық және саяси жағдайлар;
- банктердің жекелеген экономика салаларына несие беруі;
- қарыз алушылардың несиелік қабілеті мен беделіне;
- қарыз алушының банкроттығына;
- қаржылық қиындықтарға ұшыраған клиенттерге берілген несиелер
үлесінің жоғары болуына;
- жаңа, таныс емес компанияларға берілген несиелерге;
- жақын арада тартылған немесе жаңа клиенттерге берілген несиелер
үлесінің жоғары болуы;
- қарыз алушының тарапынан болатын адамшылық әрекеттерге;
- қиын іске асырылатын немесе тез құнсыздануға икемді кепіл затын
қамтамасыз ету мүлкі ретінде қабылдануына;
- несиелік қоржынның диверсификациялану деңгейіне;
- инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық негіздемесінің
туралығына;
- несиені беру және қоржынды қалыптастыруға байланысты несиелік
саясатқа жиі енгізілген өзгерістерге;
- берілетін несиелердің түрлеріне, мөлшеріне және нысандарына, сондай-
ақ қамтамасыз ету түріне.
Жоғарыда аталған факторларды екі топқа топтастыруға болады: сыртқы
және ішкі факторларға.
Сыртқы факторлар тобына мыналар жатады:
- елдің экономикасының даму жағдайы мен болашағы;
- елдегі саяси жағдайлар;
- құқықтық өзгерістер;
- мемлекеттік ақша-несие саясаты;
- инфляция деңгейі;
- әлеуметтік факторлар.
Ішкі факторлар банктің несиелеу қызметіне және қарыз алушының
қызметіне байланысты болуы мүмкін. Банктің несиелеу қызметіне байланысты
факторлар негізінен оның менеджментінің деңгейіне, нарықтық стратегиясына,
жаңа несие өнімдерін жасау, оларды клиенттерге өткізу қабілетіне, несиелік
саясатты дұрыс таңдауына, несиелік қоржынның құрылымына, уақыт бойынша
тәуекелдерге (ұзақ мерзімде пайыздың өзгеруі, валюта бағамындағы
өзгерістер) жатады.
Сонымен сыртқы факторлар банк қызметіне байланыссыз болса, ал ішкі
факторлар банк қызметіне тікелей байланысты болып келеді.
Жоғарыда аталған несиелік тәуекелдің факторлары несиелік тәуекелді
жіктеуде басты критерий болып табылады. Демек келтірілген факторлар
негізінде біздің ойымызша, несиелік тәуекелдің мынадай жіктелімін жасауға
болады:
1) Факторлардың әрекет ету саласына қарай:
- ішкі несиелік тәуекелдер;
- сыртқы несиелік тәуекелдер;
2) Факторлардың банк қызметіне байланысына қарай:
- банк қызметіне байланысты несиелік тәуекелдер;
- банк қызметіне байланыссыз несиелік тәуекелдер;
3) Банк қызметіне әкелетін зияндылық дәрежесіне қарай:
- тікелей несиелік тәуекел;
- жанама несиелік тәуекел;
4) Несиелік операциялардың есеп алыну сипатына қарай:
- баланстық несиелік тәуекелдер;
- баланстан тыс несиелік тәуекелдер;
5) Пайда болу ауқымына қарай:
- іргетастық несиелік тәуекелдер, яғни активті және пассивті
басқарумен айналысатын менеджерлердің қабылдайтын шешімдеріне байланысты;
- коммерциялық несиелік тәуекелдер, яғни банк клиенттерін несиелеу
саясатына байланысты;
- жекеше несиелік тәуекелдер, яғни несиелік өнім, қызмет,
операцияларға, қарыз алушыларға немесе өзге де контрагенттерге байланысты.
6) Басқару сипатына қарай:
- тікелей несиелік тәуекел, яғни қарыз алушыға қатысты несиелік
тәуекел;
- қоржындық несиелік тәуекел, яғни несиелік қоржынның сапасына
байланысты.
Несиелік тәуекелді басқару банктің активін басқарудың құрамдас бөлігі
ретінде несиелік тәуекелді төмендетуге байланысты шаралардың жиынтығын
білдіреді.
Жоғарыда келтірілген несиелік тәуекелді жіктеліміне сүйене отырып,
біздің ойымызша, жалпы несиелік тәуекелді басқаруға екі тұрғыдан келу
қажет:
- нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару;
- несиелік қоржынның тәуекелін басқару.
Осы екі түрлі несиелік тәуекелдерді басқарудың өзіндік ерекшеліктері
болады. Ең бастысы мақсаттарына байланысты:
- қарыз алушының несиелік тәуекелін басқарудың мақсаты несиені
қайтармаған жағдайда банктің шығынын азайту және қарыз алушының банк
алдындағы келісімшартта көзделген міндеттемелерін орындалмай қалу
ықтималдығын азайту болып табылады;
- несиелік қоржынның тәуекелін басқарудың мақсаты банктің несиелік
операцияларын ұйымдастыру тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді белгілі
бір деңгейде қолдап отыру.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару банктегі несиелік үдерісті
ұйымдастыру шегінде жүзеге асырылады. Несиелеудің әрбір кезеңінде несиелік
тәуекелді басқарудың өзіндік ерекшеліктері болады.
Несиелік тәуекелді басқару үдерісін мынадай кезеңдерді қамтиды (1 -
сурет).
Тәуекелді бірдейлендіру
(идентификациялау)
Тәуекелдің деңгейін
өлшеу және бағалау
Тәуекелді азайтуға
байланысты шараларды
іске асыру
Тәуекелдің деңгейіне
бақылау және
мониторинг жасау
Сурет 1 - Несиелік тәуекелді басқару кезеңдері
Несиелік тәуекелді басқарудың үдерісінде қарастырылған кезеңдері
несиелік тәуекелді жекелеген қарыз алушылар деңгейінде, сондай-ақ жалпы
несиелік қоржын деңгейінде басқаруда да қолданылады.
Ең бірінші қарыз алушының бірдейлендіру несиелік тәуекелін басқару
үдерісінің кезеңдеріне тоқталайық.
Бірінші кезең – бірдейлендіру кезеңі. Несиелік тәуекелді
идентификациялау бұл несиелік тәуекелдің пайда болу аумағын айқындауды
білдіреді.
Несиелік тәуекелді бірдейлендірудің мақсаты қарыз алушының
келісімшартта көзделген міндеттемелерді орындамау себептерін анықтау. Оған
ішкі және сыртқы факторлар себеп болуы мүмкін. Ішкі факторлар яғни бұл
банктің несиелеу үдерісін ұйымдастырумен байланысты, ал сыртқы факторлар
бұл қарыз алушының төлем қабілетсіздігіне немесе оның банк алдындағы
міндеттемесін орындауға ынтасыздық танытуынан, сондай-ақ несиені қамтамасыз
ету мүлкіне байланысты туындауы мүмкін.
Несиелік тәуекелді бірдейлендіру үшін қарыз алушы туралы толық
ақпараттарды жинақтау қажет. Қарыз алушылар жеке және заңды тұлғалар
ретінде болады. Ендеше қарыз алушы жеке тұлғаға қарағанда заңды тұлғалары
бойынша ақпараттар жинау күрделі болып келеді. Айталық қарыз алушы заңды
тұлға үшін компанияның қызметінің бағыттары, несиелік тарихы, іскерлік
беделі, меншік иелерінің құрылымы, менеджмент сапасы, бәсекелестік
қабілеттілігі, рентабельдігі және өндірісінің даму жағдайы, оған салалық,
нарықтық және жағрафиялық тәуекелдердің ықпал етуі, сондай-ақ кепіл затының
өтімділігі, жеткіліктігі және сақталымы немесе өзге де қамтамасыз ету
нысандарына қатысты тәуекелдердің болуы туралы ақпараттар жатады. Қарыз
алушы жеке тұлға бойынша ақпараттарға: жеке тұлғаның қызметі, несиелік
тарихы, табысы, бизнесінің дамуы мен бәсекелестігі, сондай-ақ кепіл затына
қатысты жоғарыда аталған тәуекелдер туралы ақпараттар жатады.
Несиелік тәуекелді бірдейлендіру банктің несиелік қызметтерінің, заң
қызметінің, қауіпсіздік қызметінің, тәуекел-менеджерлерінің көмегімен қарыз
алушылар санаттарына және салалық сипатына қарай жасалатын сараптамалық
қорытынды дайындау кезінде жүзеге асырылады.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін анықтау үшін оның алдыңғы
міндеттемелерді қалай орындауы, бұрынғы өзге банктерден алған займдары
туралы, қазіргі банктің берген несиесіне қызмет ету жағдайы, қарыз алушының
несиелік тәртібі туралы ақпараттар талданады.
Несиелік тәуекелді бірдейлендіруге қажетті ақпарат көздеріне мыналар
жатуы мүмкін:
- қарыз алушының банкке несие алу үшін берген ақпараттары;
- несиелік бюроның беретін ақпараттары;
- өзге ақпараттар.
Бейрезиденттерге несие беру барысында қарыз алушының заңдарына
құқықтық сараптама жасалуға тиіс.
Несиелік шектеу бұл біріншіден несие берушінің қарыз алушыға беретін
несиесі бойынша несиелік қатынастың шекті деңгейі; екіншіден қарыз алушының
өз айналымында несиелік қаражаттарды пайдаланудың ең жоғары шегін
білдіреді. Несиелік шектеу ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Сыртқы лимит,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің пруденциалдық нормативтер қатарында,
бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері ретінде белгіленеді.
Ол норматив бойынша тәуекелдің (несие мөлшерінің) банк капиталына қатынасы
арқылы есептеледі және оның мәні екі жағдайда белгіленеді: 1) 0,1-нан
аспайтын мөлшерде, яғни ол банкпен тығыз қарым-қатынастылар үшін; 2) 0,25-
тен аспайтын мөлшерде, яғни ол қалған қарыз алушылар үшін (соның ішінде
бланктік несиелер үшін – 0,1).
Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару әдістері
Бір
қар
ыз
алу
шығ
а
шек
теу
қою
Мәміле
ні
құрылы
мдау
және
қаржыл
андыру
шартын
анықта
у
Мінде
ттеме
ні
қамта
масыз
ету
Мүддел
ердің
қақтығ
ысын
жоққа
шығару
Қарыз
алушын
ың
тәуеке
лін
сақтан
дыру
Қар
ызд
ы
син
дин
цир
леу
Сурет 2 - Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару әдістері
Ішкі шек банктің несиелік қызметке жетекшілік ететін несиелік
нұсқаулықтары мен әдістемелік құжаттарында белгіленеді. ЕДБ несиелік
қызметінде мынадай бір қарыз алушыға несиелеу шегін белгілейді:
- филиалдың жалпы несиелеу шегі;
- жекелеп несиелеудің шегі;
- ЕҚДБ-нің несиелік желісі бойынша несиелеу шегі;
- тендерлік кепіл хаттар бойынша несиелеу шегі;
- факторинг операциясы бойынша несиелеу шегі.
Несиенің мөлшерін банк мекемесі қарыз алушымен бірлесе отырып,
материалдық қорлардың құралу қажеттілігін зерттеу негізінде шығындарды,
өндіріс көлемі мен өнімнің өтімділігін, ауыл шаруашылық өнімдерін, оның
қайта өңделуі және басқа да шығындарды ескере отырып анықтайды. Қарыз
алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға байланысты болып
келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие шамасы қарыз алушының
жасаған өтінішіне байланысты. Бірақ та, бұл өтініштегі несие мөлшері
несиені қайтарудағы нақты есебімен сәйкес келмеуі мүмкін. Екіншіден,
несиенің шегі экономикалық жағдайларға байланысты, соның ішінде:
- қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;
- несиені қамтамасыз етеін нақты тауарлы-материалды бағалылар қорына
және олардың өтімділік дәрежесіне;
- маржа деңгейіне;
- несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім
дәрежесіне;
- банкте бар ресурс көлеміне және т.б.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің келесі әдістерінің
біріне мәмілені құрылымдау және қаржыландыру шартын анықтау жатады.
Мәмілені құрылымдау займ туралы келісімшарт жасау кезеңінде жүзеге
асырылады. Құрылымдау несиелікмәміленің жетістіктеріне ықпал етеді.
Мәмілені құрылымдау барысында клиентке мәміленің сипатына жауап беретін
несиенің түрі мен өтелу шарты ұсынылады.
Мәмілені құрылымдау үдерісінде банк қаржыландыруы шартының түрін,
мерзімін, өтелу тәсілін, төлемдер кестесін, сыйақы мөлшерлемесін,
қамтамасыз етілуі және өзге де шарттарды өзі анықтайды.
Ең бастысы қаржыландыру шартын жасау барысында қаржыландырудың ең
қолайлы түрі: заем, несиелеу шегі (компаниялардың айналым қаражаттарын
қаржыландыруда), лизинг, кепілхат, аккредитив және т.б. анықтауы қажет.
Несиелік тәуекелді төмендетудің негізгі тәсілдерінің біріне клиенттің
банк алдындағы міндеттемесінің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепілхат,
кепілдеме міндеттемелері қолданылуда. Енді осы несиенің қамтамасыз етілу
тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігіне қалып,
оның пайдалануында болады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Несиелік тәуекелді басқарудың келесі бір әдісіне несиелерді сақтандыру
жатады.
Несие беруге байланысты тәуекелді сақтандырудың үш түрі қолданылады:
- қарыз алушының берілген несиеге кепілге қойған мүлкін сақтандыру;
- қарыз алушының еңбекке қабілеттілігін сақтандыру;
- қарыз алушының өмірін сақтандыру.
Сақтандырудың ерекшелігі қарыз алушының мүддесін қорғай отырып, бір
мезетте банкіге берілген несиенің қайтарылуына кепілдік беріледі.
Берілген несиеге қарыз алушы кепілдікке қойған мүлікті сақтандыру
объектісіне құрал-жабдықтар, станоктар, көлік құралдары, шикізат және
материалдар, дайын өнімдер және тағыбасқалары жатады. Сақтандыру тәуекелі
ретінде әдетте әр түрлі апат салдарынан (өрт, топан су, найзағай) мүліктің
бүлінуі немесе жойылуы, басқа да жағдайлар, үшінші біреудің қылмыстық
әрекеті алынды.
Банктің сақтандыру өтемін алу құқығы біріншіден несие толық немесе
ішінара қайтарылмағанда, екіншіден сақтандыру шарты күшінде тұрғанда
кепілге қойылған мүлік жойылу нәтижесінде сақтандыру оқиғасы туындаған
жағдайда күшіне енеді. Егер қарыз алушы сақтандыру оқиғасы бола тұра
несиені өтеп шықса, онда сақтандыру өтемі банкіге емес, мүлік иесіне
төленеді.
Қарыз алушының еңбекке жарамдылығын сақтандыру сақтанушының
денсаулығын жоғалтып, несиені қайтару мен пайызды төлеу міндеттемесін
орындау мүмкіндігін жоғалтуы мүмкін жағдайда жүргізіледі. Сақтандыру шарты
несиені толық қайтарып беру мерзімі аяқталғанша жасалады. Сақтандыру
оқиғасы туындаса, сақтандыру компаниясы банк қарызын өтеуді қамтамасыз
етеді.
Қарыз алушының өмірін сақтандыруда несие шарты бойынша міндеттемені
орындау сақтандыру компаниясының жауапкершілігіне өтеді, егер қарыз алушы
қайтыс болса сақтандыру компаниясы қарыз өтеуді өз мойнына алады. Мұндай
сақтандыруды өмірді сақтандыруды деп атауға болады.
Қарызды синдинцирлеу қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің
маңызды әдістерінің біріне жатады.
Синдинцирленген несиелерді беру бұл несиелік тәуекелдің бірнеше
банктер арасында бөлінуін білдіреді.
Синдинцирлеуге негізгі және айналыс құралдарын сатып алуға арналған
несиелер, жобалық қаржыландыру, лизингтік мәмілелер, несиелік желілер,
аккредитив және т.б. жатады. Синдинцирлеу арқылы қарыз алушылар ірі сомада
несие алуға қол жеткізеді және мұндай сомада несие беруге, яғни банк жалғыз
өзі тәуекелге бармайды.
Синдинцирлеудің бірнеше тәсілдері қолданылады, атап айтсақ, біріншісі,
бұл бірнеше банктердің бірігіп қарыз алушыға несие беруі, екіншісі, үлкен
сомада несие берген банктің несиенің бір бөлігін қайталама нарықта сатып
алушыларға сатуы, үшіншісі бірінші мен екінші тәсілдің бірігуінен
туындайды.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің келесі тәсілі бұл
мүдделердің қақтығыстарын болдырмау. Мүдделердің қақтығыстарын болдырмау
негізінен банктің несиелік қызметіне байланысты қойылатын талаптарды банк
қызметкерлерінің орындауын көздейді.
Мүдделердің қақтығыстарын болдырмаудың мынадай жолдары бар:
- несиелік үдеріске қатысушы несиелік қызметкерлердің несиелеуге
байланысты заңдар мен нормативтік актілерді қатаң сақтауы;
- несиелік мәміле туралы шешім қабылдаушылардың арасында құзыреттердің
бөлінуі;
- жеке басының байланысы бар немесе қаржылық мүддесі бар банк
қызметкер аталған ұйымды немесе тұлғаны несиелеу үдерісіне қатыстырмау, не
болмаса ондай несиелік мәмілені өзге бір банк қызметкерінің қарауына беру
және аталған қызметкердің ол іске араласуына тыйым салу;
- несиелеу үдерісі барысында алынған клиенттер немесе олардың
коммерциялық қызметі туралы ақпараттарды жеке мүддеге немесе өзге заңды
және жеке тұлғалардың мүдделеріне пайдалануға жол бермеу;
- несиелік қызметке қатысушы қызметкерлерді әдептілікке үйрету және
мүдделік қақтығыстарды болдырмауға шақыру;
- мүмкін болатын мүдделік қақтығыстарға қатаң тәуелсіз бақылау жасау.
Ал, енді қоржынның несиелік тәуекелін басқару үдерісін қарастырайық.
Қоржынның несиелік тәуекелін бірдейлендірудің мақсаты банктің несиелік
қоржыны тәуекелге ұшырауына ықпал етуші факторларды айқындау және олардың
банктің несиелік қызметінің тиімділігіне ықпалын анықтау.
Қоржындық несиелік тәуекел бұл қарыз алушының банк алдындағы несиеге
қатысты міндеттемесін орындау нәтижесінде туындайды.
Қоржындық тәуекелге ықпал етуші факторларды екіге бөледі: сыртқы және
ішкі факторлар.
Сыртқы факторлар банк қызметіне байланыссыз, яғни экономикалық, саяси,
құқықтық, табиғи және өзге де факторларға тәуелді орын алады. Ішкі
факторлар бұл банктің несиелік үдерісін ұйымдастыруға тікелей байланысты.
Қоржындық несиелік тәуекелдің пайда болуына мынадай тәуекелдер себепші
болады:
- шоғырлану тәуекелі, яғни мұндай тәуекел банктің несиелік
ресурстарының экономиканың бір саласына, бір валютада, бір аймақта көбірек
шоғырлануынан пайда болады.
- сезімталдық тәуекелі, яғни қоржынның ішкі және сыртқы факторларға
сезімталдығынан туындайды.
- активтердің құнын жоғалту тәуекелі, яғни қарыз алушылардың алған
несиелері бойынша негізгі қарыздарын немесе пайыздарын толық немесе
жартылай қайтармауынан несиелік қоржын құнының төмендеуін сипаттайды.
- қамтамасыз ету тәуекелі, яғни кепіл затының нарықтық құндарының
төмендеуіне, өтімділік деңгейінің өзгеруіне, сондай-ақ форс-мажорлық
жағдайларға байланысты факторлардың несиені қамтамасыз етуге алған кепіл
заттарының құндарының төмендеуіне ықпал етуі.
- табыстылықтың төмендеу тәуекелі, яғни несиелік тәуекелдерден
туындайтын зияндардың орнын жабуға құрылатын резервтердің несиелік
қоржынның табыстылығының төмендеуіне тигізетін ықпалы.
Несиелік қоржынның тәуекелін анықтауға қажетті ақпарат көздеріне
мыналар жатады:
- несиелік Модулдың мәліметтер базасы;
- ай сайынғы активтердің жіктелімі туралы есебі мен оларға қарсы
құрылған провизиялар есебі;
- ай сайынғы несие бойынша қалдық есебі.
- өзге де қол жетімді ақпараттар.
Қоржындық несиелік тәуекелдің банктің несиелік қызметіне теріс ықпалын
білуде оның факторлары мен қауіптерін анықтап білу жеткіліксіз.
Сондықтан да қарыз алушылар мен несиелік қоржынның тәуекелдерін
бірдейлендіру нәтижелері бойынша келесі кезеңде қарыз алушының және
қоржынның несиелік тәуекелін бағалау және өлшеу жұмыстары жүргізіледі.
Несиелік тәуекелді бағалау үдерісінде мынадай ұғымдар қолданылады:
- дефолт бұл қарыз алушының белгілі бір уақыт аралығында орын алған
төлем қабілетсіздігінен банк алдындағы міндеттемесін орындай алмау
себептеріне сыйақы сомасын қайтармау қауіпінің туындауы.
- несиелік рейтинг, яғни қарыз алушыларды несиелік сенімділігіне қарай
жіктеу.
- несиелік миграция, яғни қарыз алушының несиелік рейтингінің
өзгеруі, яғни несиелік рейтингтің бір сыныптан екінші бір сыныпқа
төмендеуі.
- дефолт жағдайындағы шығындар бұл қарыз алушының кепілге қойған
мүлкін сату немесе өзге міндеттемелерін орындалуы жолымен жоғалған
активтерді қалпына келтіруге кеткендерді есепке алатын нақты шығынды
көрсетеді.
- несиелік тәуекелге ұшырайтын сома бұл дефолт жағдайында жоғалуы
мүмкін несиелік тәуекелге тән қаражаттың бір бөлігі.
Несиелік тәуекелді бағалау сапалық және сандық талдаулар тұрғысынан
іске асады.
Сапалық талдау бұл несиелік тәуекелдің пайда болуы аумағын немесе
ықпал ететін факторларды және тәуекелді анықтауда пайдаланылатын ақпарат
көздерін талдауды қамтиды. Сапалық талдау әсіресе банктің несиелік
қоржынының сапасын талдау негізінде жасалады.
Сандық талдау бұл несиелік тәуекелдің дәрежесін формалау, яғни сандық
тұрғыдан анықтау мақсатында жүзеге асады.
Банктің несиелік тәуекелін бағалау екі тәсілге негізделуге тиіс:
- несиелік тәуекел деңгейін бағалау;
- несиелерді тәуекел дәрежесіне қарй жіктеу.
Несиелік тәуекелді бағалауда мынадай басты көрсеткіштер пайдаланылады:
- коэффициенттер;
- болжанатын шығын мөлшері;
- несиелік қоржынның сапасының көрсеткіштері.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін бағалауда да сапалық және сандық
талдаулар қолданылады. Сапалық талдаудың мақсаты тәуекелдің пайда болуы
ықтималдығын бағалау. Сандық бағалаудың мақсаты қарыз алушының
міндеттемесін орындамау барысында банктің шығын шегу ауқымын анықтау.
Сапалық және сандық талдаудың нәтижелері бойынша несиелік тәуекелді
бағалауға мүмкіндік туындайды.
Қарыз алушы заңды тұлғаның несиелік тәуекелін бағалау мынадай
тәсілдермен жүзеге асады:
1) қарыз алушының іскерлік тәуекелін бағалау;
2) қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау, о.і.:
- қаржылық коэффициенттер негізінде қаржылық жағдайын талдау;
- ақшалай ағымын талдау;
- менеджмент сапасын бағалау.
Отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалаудағы басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының
қызметін көрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және
заемдық қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ
пайданы алу, бөлу және тиімді пайдаланумен сипатталады.
Екінші деңгейдегі банктердің тәжірибесінде ірі бизнес-жобалар бойынша
несиелеуде қарыз алушылардың өтініштерін талдауда Project Expert
бағдарламасы пайдаланылады. Бұл бағдарлама жобаның тиімділігін қайта
есептеуге мүмкіндік жасаумен қатар, қарыз алушының несиелік тәуекелін
анықтауға және оған ықпал етуші факторларды сандық тұрғыдан талдауға
мүмкіндік береді.
Қарыз алушы жеке тұлғаның несиелік тәуекелін бағалау мынадай
тәсілдермен жүзеге асады:
1) қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау, о.і.:
- сауалнама негізіндебағалау;
- скоринг жүйесі көмегімен бағалау;
- несиелік тарихын білу негізінде бағалау;
- төлем қабілетін сипаттайтын көрсеткіштер негізінде бағалау.
2) несиені қамтамасыз ету кздерін бағалау.
Скоринг – бұл банкке бұрынғы клиенттердің несиелік тарихы негізінде
әлеуетті қарыз алушының несиені уақытында қайтармау ықтималдығының
қаншалықты жоғары екенін анықтауда көмек беретін математикалық немесе
статистикалық үлгі.
Қарыз алушылардың төлем қабілетсіздігінен туындайтын қарыздың
қайтарылмауынан шегетін зияндарды болдырмау мақсатында отандық банктерде
несиелік тәуекелді бағалау тәжірибесі жүзеге асады.
Барлық несиелер және несиеге теңдестірілетін клиенттердің қарыздары
бойынша несиелік тәуекел бағаланады және оны тиісті шоттар бойынша
жіктеледі.
Несиелерді жіктеу барысында барлық несиелік операциялар бойынша қарыз
алушының жалпы қарызы ретінде қарыз алушыға келетін жиынтық тәуекел
анықталады.
Жалпы активтерді, соның ішінде несиелерді жіктеу және несиелік
тәуекелді бағалау мынадай критерийлерді ескере отырып жүзеге асады:
1) қарыз алушының қаржылық жағдайы;
2) банк алдындағы жіктелінген активтер және шартты міндеттемелер
бойынша мерзімі өткен қарыздарының болуы;
3) қамтамасыз ету сапасы;
4) несиенің мерзімінің ұзартылуы;
5) өзге де мерзімі өткен міндеттемелердің болуы;
6) несиелердің көзделген мақсатқа жұмсалынбаған бөлігі, %-бен;
7) өзге несие берушілер алдында шегерілген қарыздарының болуы;
8) қарыз алушыда Ұлттық Банктің бекіткен тізіміне енген рейтингтік
агенттіктердің рейтингінің болуы.
Несиелерді жіктеу үшін ең бастысы қарыз алушының қаржылық жағдайына
баға берілуге тиіс.
Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауда отандық банктер
тәжірибесінде несиелік скоринг жүйесі қолданылады.
Қарыз алушы заңды тұлғалардың қаржылық жағдайын бағалау тоқсан немесе
жарты жыл сайын бір рет клиенттің берген қаржылық есебі негізінде
жүргізіледі. Мұндағы қаржылық есепке бухгалтерлік баланс пен пайда және
зиян есебі жатады. Осындай құжаттар негізінде несие-менеджері қарыз
алушының қаржылық жағдайына несиелік скоринг көмегімен жедел-бағалауды
жүзеге асырады.
Несиелік скорингті жүргізу барысында қарыз алушының қаржылық қызметін
сипаттайтын бес параметр пайдаланады. Аталған параметрлер екі топқа
бөлінген:
1-топ: Қаржылық көрсеткіштердің өзгерісінің серпіні:
- өндіріске жұмсалатын шығындардың сатудан түсетін түсімдерге
қатынасына қатысты өзгерісі;
- негізгі құралдардың құндарының өзгерісі;
- меншікті капиталдың өзгерісі;
- міндеттемелердің жалпы өзгерісі.
2-топ: Қаржылық көрсеткіштер негізінде қарыз алушының несиелік
қабілетін бағалау.
Мұнда қарыз алушының несиелік қабілетін сипаттайтын мынадай қаржы
көрсеткіштері есептеледі:
- ағымдағы және жылдам өтімділік коэффициенттері;
- автономия коэффициенті;
- сауданың рентабельділігі;
- меншікті капиатлдың рентабельділігі;
- тауарлы-материалды запастардың айналымдылығы;
- дебиторлық қарыздар айналымдылығы;
- кредиторлық қарыздар айналымдылығы.
Әрбір бағалау параметрлеріне сараптамалық немесе есептеу жолымен
бекітілетін балл беріледі және маңыздылық салмағы белгіленеді.
Скоринг берілген балдар мен тиісті салмағының сомасы ретінде
есептелінеді және оның мәні нөл мен бірдің арасында болады. Есептеу
нәтижесінде анықталған мәнді қарыз алушының қаржылық жағдайының деңгейін
анықтау үшін және сол санат бойынша тиісті балл беру үшін пайдаланады.
Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалауда мынадай
көрсеткіштер қолданылады:
1. Активтер сапасындағы коэффициенттер:
а) К1 = Несие бойынша зияндарНесие бойынша қарыздың орташа сомасы.
б) К2 = Несие бойынша зияндарНесиелердің жалпы сомасы.
Екі коэффициентте (К1 және К2) банктердегі активтердің сапасын
бағалау үшін пайдаланылады. К1-дің критериалды деңгейі Солтүстік Американың
банктері үшін 0,5–1,0%, ал К2-кі 0,7–1,5%. Оңтүстік Американың банктерінде
(үмітсіз қарыздар болса) К1 коэффициентінің деңгейі 1,5–2,0%. Солтүстік
Америкада 1980 жылдардың басы мен ортасында жылжымайтын мүлікті несиелеу
саласындағы дағдарысқа байланысты ипотекалық несиелер бойынша көптеп
шығындауы кезеңінде К1-дің мәні 1%-ға жуық болған. Ал қазіргі кезде
американдық банктерде К1 шамамен 0,45–0,6%-ды құрайды.
1.Тәуекелге Таза пайыздық табыс – Несие бойынша
зиян
шағылған = (1)
маржа (RAM) Активтер
Тәуекелге шағылған маржа (RAM – risk adjusted margin), - бұл несиелік
тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа (GIM – gross interest margin).
Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында RAM көрсеткіші болмағанмен
де шетелдік банктер оны несиеік тәуекел деңгейін бағалауда кеңірек
қолданады. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің 3-3,5%-
ды құрайтынын куәландырады.
Таза Таза пайыздық табыс (NII)
пайыздық = (2)
маржа (NIM) Активтер
Жалпы Таза пайыздық табыс + Басқа да табыстар
(3)
пайыздық =
маржа (GIM) Активтер
2. Проблемалық несиелерНесиелердің жалпы сомасы
3. Бір қарыз алушыға келетін несиеБанктің меншікті капиталы
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің бір қарыз алушыға келетін
несиенің сомасы банктің меншікті капиталының 25%-ынан аспауы тиіс. Бұл
әрине несиенің үлкен мөлшерін білдіреді.
4. Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға берілетін
несиелерБанктің меншікті капиталы.
Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктің құрылтайшыларын,
директорларын, акционерлерін және банкпен тікелей байланыста болып, несие
алу барысындағы жеңілдіктерді пайдаланатын басқадай қарыз алушылар жатады.
1.3 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік тәжірибесі
Дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің
зиян шегуінің басты себебіне, 67% - ішкі факторлар, ал 33%-ы сыртқы
факторлар үлесі келеді.
Кесте 1 – Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар
Ішкі факторлар 67% Сыртқы факторлар 33%
Қамтамасыз етудің жетіспеушілігі 22% Компанияның банкроттығы 12%
Несиеге деген өтінішті оқып үйрену
барысында ақпаратты дұрыс бағалауы Кредиторлық қарызды талап
21% етуі 11%
Алдын ала ескерту белгісіне кеш
көңіл бөлуі және операциялық Жұмыссыздық
бақылаудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz