Балаларды табиғатпен таныстыра отырып, патриоттық сезімге тәрбиелеу

І. Кіріспе
Балабақша бүлдіршіндеріне қоршаған ортамын таныстыра отырып, экологиялық тәрбие беру, бүгінгі күннің өмірлік талабы, табиғи қажеттіліктен туындап отырған мәселе. Балабақшаның тәрбиелік жоспарында табиғатты аялап, оны қамқорлыққа алып күту, балаларды туған табиғатқа деген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, табиғат жөнінде қарапайым білім бере отырып, тірі және өлі табиғаттағы құбылыстар жөнінде қажетті түсініктер қалыптастыру.
Табиғат- сұлулықтың қайнар көзі эстетикалық тәрбие берудің пәрменді құралы, балалардың әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтіп, талғам қиялын дамытады. Табиғат құбылыстарымен жақын таныстыру баланың мысалы: күн сәулесінің нұрын, судың сылдырын, жапырақ сыбдырын, құстардың сайраған үнін түсіне білуге баулиды.
Халықтық тәрбие тағылымындағы асыл мұралардың бірі табиғатқа үлкен құрмет, зор ілтипатпен қарауы, сондай-ақ оны көздің қарашығындай сақтап, жас ұрпаққа тәрбиелік маңызы бар әңгімелер, ұлағатты терең ойлар жеткізе білуінде. Үлкендердің балаларға «көкті жұлма» болмаса «құсты атпа», «су анасы-бұлақ», «судың да сұрауы бар» — деген сөздерін де мағынасы терең, ауқымы кең философиялық терең ой, тәлім- тәрбиелік бастау жатыр.
Экологиялық тәрбие мазмұнының дені ашық аспанда, серуендеу кезінде жүргізілетіндіктен бақылау, мақсаты серуеннің соңы ойынға ұласады. Әрбір топ балаларының жас ерекшелігіне орай алынған ойын түрлері, балалардың психологиялық ерекшеліктерін айқындап, табиғатқа деген қызығушылықтарын арттырып, ептілікке, шапшаңдыққа, тапқырлыққа тәрбиелейді.
Балалардың көңілін өсіріп, ойын сергіту мақсатындағы бағдарлаудың мазмұнына сай тәулік, апта, ай, жыл мезгілдерін бір-бірінен ажыратуға байланысты алынған дидактикалық ойындар. Уақыт бойынша бағдарлай білу, адам тәрбиелілігінің көрсеткіші атты қағиданы басшылыққы ала жүргізіледі. Күнделікті өмір тәрбиесінен алынып, табиғатқа қамқорлықты одан әрі жүргізуге бағытталған кең ауқымды тәрбие жұмысының үлгі жоспарлары табиғат қорғауға жасалған алғашқы әрекет қадамдар. Ал табиғат және халық даналығы, қызыл кітап, қорықтар, тақырыптарда қоршаған ортаны қорғаудың қажеттілігі, табиғат заңдылығының шынайы құндылығы. Қоршаған ортамен таныстыру және экологиялық тәрбие жұмысын жүргізудің календарлық жоспары бала санасында табиғат қорғау туралы таным, түсінік ұялатып, тәрбие жұмысының жүйкелі жүргізілуіне бағыт –бағдар береді.

IV. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақ энциклопедиясы, 8 том
2. Концепция дошкольного воспитания в Казахской ССР. Алма-Ата, 19907.
3. Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу, оқыту мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы // Қазақстан мұғалімі, 1991.18 қаңтар.
4. Қазақстан Республикасының Мектепке дейінгі тәрбие тұжырымдамасы. Білім беру министрлігі, 1992.
5. Қазақстан Республикасындағы мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жағдайы. Астана, 2005
6. Наука как социальное явления. –Воронеж: Изд-во Воронежского университета, 1992. -168 б.
7. Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика. –С-Пб.: Питер, 2002. -116 б.
8. Бабанский Ю.К., Ильина Т.А., Жантекеева З.У. Педагогика высшей школы. –Алматы: Мектеп, 1989. -175 б.
9. История науки в Казахстане//
10. Лахтин Г.А. Организация советской науки: история и современность. –М.: Наука, 1990. -224 б.
11. Водичев Е. «Исследовательские» университеті США и российская университетская система: опыт сравнительного анализа//
12. Мынбаева А.К. Соврменное образование в фокусе новых педагогических концепций, тенденций и идей. –Алматы:
13. kk.wikipedia.org/
14. abai.kz/node/14170
15. adilet2.minjust.kz

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Балаларды табиғатпен таныстыра отырып, патриоттық сезімге
тәрбиелеу
2.2.Төрт түлік
2.3.Төрт түліктің тамаша қасиеттері
2.4.Жылқы және қазақ рухы

ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Балабақша бүлдіршіндеріне қоршаған ортамын таныстыра отырып,
экологиялық тәрбие беру, бүгінгі күннің өмірлік талабы, табиғи
қажеттіліктен туындап отырған мәселе. Балабақшаның тәрбиелік жоспарында
табиғатты аялап, оны қамқорлыққа алып күту, балаларды туған табиғатқа деген
сүйіспеншілікке тәрбиелеп, табиғат жөнінде қарапайым білім бере отырып,
тірі және өлі табиғаттағы құбылыстар жөнінде қажетті түсініктер
қалыптастыру.
Табиғат- сұлулықтың қайнар көзі эстетикалық тәрбие берудің пәрменді
құралы, балалардың әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтіп, талғам қиялын
дамытады. Табиғат құбылыстарымен жақын таныстыру баланың мысалы: күн
сәулесінің нұрын, судың сылдырын, жапырақ сыбдырын, құстардың сайраған үнін
түсіне білуге баулиды.
Халықтық тәрбие тағылымындағы асыл мұралардың бірі табиғатқа үлкен
құрмет, зор ілтипатпен қарауы, сондай-ақ оны көздің қарашығындай сақтап,
жас ұрпаққа тәрбиелік маңызы бар әңгімелер, ұлағатты терең ойлар жеткізе
білуінде. Үлкендердің балаларға көкті жұлма болмаса құсты атпа, су
анасы-бұлақ, судың да сұрауы бар — деген сөздерін де мағынасы терең,
ауқымы кең философиялық терең ой, тәлім- тәрбиелік бастау жатыр.
Экологиялық тәрбие мазмұнының дені ашық аспанда, серуендеу кезінде
жүргізілетіндіктен бақылау, мақсаты серуеннің соңы ойынға ұласады. Әрбір
топ балаларының жас ерекшелігіне орай алынған ойын түрлері, балалардың
психологиялық ерекшеліктерін айқындап, табиғатқа деген қызығушылықтарын
арттырып, ептілікке, шапшаңдыққа, тапқырлыққа тәрбиелейді.
Балалардың көңілін өсіріп, ойын сергіту мақсатындағы бағдарлаудың
мазмұнына сай тәулік, апта, ай, жыл мезгілдерін бір-бірінен ажыратуға
байланысты алынған дидактикалық ойындар. Уақыт бойынша бағдарлай білу, адам
тәрбиелілігінің көрсеткіші атты қағиданы басшылыққы ала жүргізіледі.
Күнделікті өмір тәрбиесінен алынып, табиғатқа қамқорлықты одан әрі
жүргізуге бағытталған кең ауқымды тәрбие жұмысының үлгі жоспарлары табиғат
қорғауға жасалған алғашқы әрекет қадамдар. Ал табиғат және халық даналығы,
қызыл кітап, қорықтар, тақырыптарда қоршаған ортаны қорғаудың қажеттілігі,
табиғат заңдылығының шынайы құндылығы. Қоршаған ортамен таныстыру және
экологиялық тәрбие жұмысын жүргізудің календарлық жоспары бала санасында
табиғат қорғау туралы таным, түсінік ұялатып, тәрбие жұмысының жүйкелі
жүргізілуіне бағыт –бағдар береді.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Балаларды табиғатпен таныстыра отырып, патриоттық сезімге
тәрбиелеу
Өзіңнің туған ауылыңның, қалаңның табиғатын сүю, тұрған жеріңді
қадірлеу-Отанға деген сүйіспеншілікті қалыптастырудың, патриоттық сезімге
тәрбиелеудің негізі. Табиғатқа ұқыпты қарауға, оның байлығын молайтуға
деген ынталылықты ең балғын шақтан бастап тәрбиелеу қажет.Тәрбиешінің
алдында тұрған міндет-балаларды табиғатқа араластыру, оны сезім мен әрекет
арқылы қабылдауға мүмкіндік беру. Балаларды табиғатты бақылауға, оның
қарапайым көріністеріндегі керекті бейнелерді көре білуге, жануарлармен
және өлі табиғат құбылыстары арасында көзге көрінетіндей байланыстар орната
білуге үйрету қажет. Егерде тәрбиеші жергілікті жердің табиғаты мен ондағы
ересек адамдардың қызметін өзі білген жағдайда ғана, бұл міндеттерді
орындай алатын болады.[1]
Баланың қоршаған шындықты тануы- табиғаттағы заттармен құбылыстардың
оның сезім мүшелеріне әсер етуі процесінде көрінетін түйсіктен басталады.
Балаларды табиғатпен таныстырудың негізінде көрнекілік, табиғаттағы заттар
мен құбылыстардың, олардың сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі тиіс деуге
болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың табиғатпен таныстыру әдістерінің
жалпы сипаттамасы. Табиғатты тануға және балалардың әр-түрлі дағдылармен
іскерлікті алуына басшылық ете отырып, сан алуан әдістер мен тәсілдерді
қолданады. Әдістер мен тәсілдерді таңдап алу программаның мазмұнына және
мектеп жасына дейінгі балалар айналасындағы табиғатқа бақылау орнына,
объектіге, сондай-ақ балалардың жасына, олардың жинақтаған тәжірибесіне
байланысты болмақ. Дидактикалық ойы н,көрнекіліктерді,ойыншықтарды көрсету
-балалардың табиғатты тануына үлкен роль атқарады.
Естиярлар топтарындағы балаларды табиғатпен таныстыру
экскурсияда,серуендерде, ойында және баулу жолымен жүргізіледі.
Тәрбиешінің табиғаттың түрлі құбылыстары және заттар жайындағы
әңгімесі балалардың білімін едәуір молайтады.
Тәрбиешінің әңгімесі сәбилер тобына қарағанда естияр, ересек және
мектепке даярлық топтарында көбірек орын алады.
Тәрбиеші балалардың бақылағандарын толықтырып отырулары керек және
қабылдауға болмайтын объектілермен құбылыстармен таныстыруы жөн. Кейде
бақылағандарды әңгімемен толықтыру қажеттігі туады. Мысалы: балалар серуен
кезінде құмырсқалардың илеуін көрді. Олар не істеп жатыр?-деп сұрады
балалар. Кәнеки, байқап көрелік-деп тәрбиеші, бақылау процесінде
құмырсқаның қайда жорғалап бара жатқанын түсіндірді. Құмырсқаларды аз уақыт
бақылағаннан соң, тәрбиеші құмырсқалардың тіршілігі жөнінде әңгімелеп беруі
тиіс.
Балалар балабақшадағы тірі табиғат мүйісі- мектеп жасына дейінгі
балаларды табиғат пен көрнекі және әрекетті түрде таныстырудың ең қажетті
жағдайларының бірі. Балалардың табиғат туралы нақтылы білім молаяды. Тірі
объектімен танысқан кезде олардың бақылағыштығы, табиғатқа деген
қызығушылығы арта түседі. Табиғат мүйісін күтіп баптаған кезде еңбекке
бейімденудің және еңбексүйгіштік, тірі затқа аялай қарау көзқарасы,
тапсырылған іске деген жауапкершілік сияқты бала бойында бағалы қасиеттер
қалыптасады.[2]
Бөлмеде өсетін өсімдіктер үйдің ішін көріктендіреді,сонымен бірге
білімі және тәрбиелік міндеттерді іске асыруға өте қолайлы. Бөлме
өсімдіктері арқылы балалар өсімдіктермен жалпы танысады,бағып- күту,оларды
түптеп және қайта отырғызу арқылы еңбекке дағдыланады.
Сәбилердің екінші тобындағы балалар ағаштың жапырақтары жасыл және
сары болатынын білуі тиіс. Сары жапырақтардың ағаштан үзіліп түсетінін білу
керек.
Екінші топтағы балаларды еңбекке баулу. Олар тәрбиешілерімен бірге
құстар мен балықтарға жем береді,гүлдердің жапырақтарын сүртеді.Өз
участіктерін жинауға көмектеседі. Тәрбиешінің тапсыруы бойынша, балалар
жапырақ түсе бастаған кезде, өздері білетін ағаштардан түскен жапырақтарды
жинап,өзара түсі,пішіні жағынан салыстырады. Ағаштың жапырағына қарап
ажырат ойындарын ойнайды.
Мектепке даярлық тобы.
Табиғаттағы күзгі құбылыстар туралы нақты білімді жинақтау және
кеңейте түсу,жазғы құбылыстардан күзгі құбылыстардың айырмашылығын,өлі және
олардың өзара байланысының бірізділігін анықтау.
Балалардың өздері білетін өсімдіктердің өзіне тән ерекшеліктерін
бөліп көрсету және сипаттау, жапырақтары мен жемістеріне қарай отырғызып,
ағаштарды айыра білу ептілігіне жаттығу жүргізу, еңбек дағдыларын, ауыл
шаруашылық еңбегіне қызығушылық пен тәрбиелеу жалғастырыла білуі тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелеріндегі тәрбие процесінде
балаларды жан-жақты дамыту іс-әрекеттері ойын,еңбек,сабақ арқылы жүзеге
асырылады. Баланың кез келген іс-әрекетінің негізі- оның қоршаған
нәрселермен,атап айтқанда, табиғатпен танысу кезінде пайда болатын білімдер
мен іскерліктерден тұрады. Балаларды табиғатпен таныстыру кезінде ойын
басты құралдарының бірі. Бақылау барысында балалардың қоршаған ортадағы
бағдарлаушылығы молаяды,танымдық қабілеті қалыптасады, табиғат пен тиісті
қарым-қатынас жасауға үйренеді. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен
таныстыру-оларға заттар өлі және тірі табиғат құбылыстары, балалардың
табиғатқа деген ықыласы мен сүйіспеншілігін тәрбиелеу жөнінде белгілі бір
көлемде білім беруді алдын-ала көздейді.
Әр-түрлі жастағы балаларды табиғатпен таныстыру міндеттерінің
ерекшеліктері. Әрбір жас топтарында балаларды табиғатпен таныстыру белгілі
бір программалық міндеттерге сай жүзеге асырылады. Екі жастан үш жасқа
қараған балаларды өсімдіктермен, жануарлармен, тірі табиғат құбылыстарымен
таныстырады,балаларды кеңістікті ажырата білуге және өсімдіктердің
(жапырқтардың, гүлдердің) түсін кейбір белгілерін, жануарлардың қимылы мен
дауысын ерекшелеп, дұрыс атауға алғашқы көрнекі байланыстар мен
жалпылауларға сүйенуге үйретеді.Сөйтіп балалардың талдағыштығы, көру,
естулері жетіле түседі. Бақылаған объектілерге деген назары мен ықыласы
артады,табиғатқа деген сүйіспеншілігі қалыптасады.
Төрт жасқа қараған балаларда олардың өмірде үнемі кездесіп отырған
табиғаттағы заттар мен құбылыстар жөніндегі түсініктері қалыптасады.
Сабақтардағы,ойындардағы заттық сезімдік іс-әрекеттер процесінде тани
алатын байланыстарды орнатуға және оларды нақтылы түсініктер формасында
көрсетуге қол жеткізеді.
Табиғат мүйісінде жұмыс істеу күн сайынғы еңбекке бөлінген сағаттарда
жүргізіліп отырады. Балалар өсімдіктер мен жануарларды бақылайды, оларды
ұқыпты қарауға үйретеді ,еңбектің ең қарапайым дағдыларын меңгереді, үлкен
адамдармен бірлесіп еңбектенуге, сонан кейін өз беттерімен еңбектенуге
үйренеді.
Балалардың еңбегін ұйымдастыру олардың жасына байланысты. Сәбилердің
бірінші тобында балалар тек тәрбиешінің өсімдіктерді қалай күтуін
бақылайды, ал сәбилердің екінші тобында бұл жұмысқа олардың өздері
қатысады. Естияр топта барлығын тәрбиешінің бақылауымен кезекшілер
орындайды. Мектепке даярлық тобында кезекшілерден басқа балалар
өсімдіктермен жануарларды күтуде жеке дара бақылаулар жүргізеді. Бақылау-
мақсатқа бағытталған қабылдау, сезім мен тиімділіктің бірлігі көрінетін
танымдық күрделі процес. Анализаторлардың бірлесе іс-әрекет жасауы
тәрбиешінің сөздері негізінде балаларда нақтылы білімдер пайда болады,
ойлауы, тілі жетіледі. Табиғатқа деген көзқарастары ынта-ықыластары
сүйіспеншілікке, әдемілікті сезінуге тәрбиеленеді. Тәрбиешінің табиғи
объектілермен табиғат құбылыстарын бақылау ұйымдастыруы мектеп жасына
дейінгі балаларды табиғатпен таныстырудағы негізгі тәсілі болып табылады.
Объектіге және балаларды жасына байланысты бақылаулар бірнеше минутқа
созылатын мезгілдік және бірнеше күнге,бір аптаға дейін созылатын ұзақ
болуы да мүмкін. [3]
Еңбектің маңызы. Еңбек- балалар бақшасында тәрбиелік- білімдік
жұмыстың әдісі ретінде маңызды орын алады. Балалар заттармен және табиғат
құбылыстарымен тікелей араласа отырып, ол жөнінде нақтылы білім алады.
Өсімдіктің өсіп жетілуі мен оларды адамның күтуінің арасындағы кейбір
байланыстарды анықтайды. Мұның бәрі олардың жетілуіне жағымды әсер етеді,
дүниені материалистік тұрғыдан тануларына негіз жасайды. Еңбек балалар
бақшасында жер участкесіндегі және табиғат мүйісіндегі кейде сабақтардағы
өсімдіктер мен жануарларды күнделікті күтуде қолданылады. Бірақ балалардың
еңбегін өз мақсатына айналдырып қолдануға болмайды. Қандай да болмасын бір
еңбек дағдыға тәрбиелей отырып, табиғат жөніндегі білімдерді бір мезгілде
кеңейте және бекіте түскен жөн.
І-кішкентайлар тобы
Бұл топтағы балаларда айналардағы түрлі заттар туралы алғашқы
қарапайым және жалпылама түсінік қалыптасады, сондықтанда олар табиғат
дегенде жыл мезгілдерін, көктемнің шыққанын, жаздың болғанын немесе қар
түсіп қыстың басталғанын тәрбиешілердің көмегімен ажырата алады.
Серуен кезінде гүлзарлардағы гүлдерді жұлмай қайта оған қамқор болып
жүруге үйрету, өсімдіктерді дұрыс атай білуге, көкөніс пен жеміс-жидектерді
бір-бірінен түсіне, дәміне қарай ажыратып, оларды атай білуге үйрету.
Құстарды, олардың қимыл әрекеттерін оны күтіп бақылап қарауға бейімдеу.
ІІ-кішкентайлар тобы
Ал, екінші кішкентайлар тобының балалары айналадағы заттар мен
нәрселерді танып қана қоймай, оларды жақсы-жаман, әдемі, әдемі емес деп
ажырата бастайды. Бұл топта балалардың білуге деген құмарлығының шапшаң
дамуына байланысты неге? неліктен? Деген сұрақтарға жауап іздеп отырады.
Сондай-ақ қоршаған табиғаттың эстетикалық қасиеттерін таныстыру үлкен орын
алады. Айналадағы өмірде жиі кездесетін құбылыстар жайында түсінік
қалыптастыру. Жануарларға, өсімдіктерге деген ұқыпты қарым-қатынаспен
оларды күтіп баптауға, қамқор болуға әсемдікті түсінуге табиғатқа деген
қызығушылығын арттыру, ауа-райын бақылатып, күн мен түнді айыра білуге
үйрету.
Судың, қардың, саз балшықтың қасиеттеріне тоқталу, атай білуге үйрету.
Қар ақ, суық, ұстасаң еріп кетеді, су- суық, жылы болады, мұз-қатты,
тайғанақ, кепкен балшық қатты ол дымқыл болғанда илеуге болады т.б.
Өсімдіктердің түріне, түсіне, үлкен, кішілігіне негізгі
ерекшеліктеріне қарай ажырата білуді, бөлме өсімдігі, қатты күтім қажет
етпейтін қазоты (герань), үнемі гүлдеп тұратын бегонияны бір-бірінен
ажырата біледі. Бегония –сабағы түкті, жапырағы түрлі-түсті көп жылдық
шөптесін өсімдік.
Естиярлар тобы
Бұл топта балалардың сөздік қоры молайып, айналадағы түрлі
құбылыстарды сөзбен жеткізуге әрекет жасайды, табиғат туралы түсініктері
одан әрі дамиды. Баланың табиғатқа деген қызығушылығын арттыра отырып,
табиғаттағы мерзімдік құбылыстар жайлы, өсімдіктер әлемі мен жануарлар
дүниесі туралы түсініктерін қалыптастыру ісін одан әрі жалғастыру. Сондай-
ақ табиғат құбылыстарын мұқият бақылауға және олардың арасындағы байланысты
анықтауға табиғаттың әдемілігін сезініп, сүйе білуге, өсімдіктермен
жануарларға қмқорлық пен қарым-қатынас жасауға тәрбиелеу. Мысалы: гүлдерді
баспай айналып өту, кесілген және уақытша жұлынып алынған өсімдіктерді суға
салып қою, құстардың және басқа да жануарлардың қасынад өзін байсалды
ұстау, тірі жәндіктерге қамқорлық жасау т.б. [4]
Табиғаттағы мерзімді құбылыстар туралы нақты білімдерін қалыптастыру.
Ересектер тобы
Бұл топта балаларда қоршаған ортаны танудың физиологиялық механизмдері
өзінің жоғары даму деңгейіне жетеді. Іштей ойлау, ой түю пайда болады.
Баланың ой-санасы мен жүйесінің қозуы мен тежелуі ширығып, күшейеді. Тепе-
теңдік сипат алады. Абстрактылы ойлау біршама дамиды, қоршаған орта туралы
талдау, ой түю, жап-жақсы жетіледі. Бұл топтағы балаларда табиғат туралы
түсінік тәрбиеші көмегімегімен (көшені, жолды тазарту, қарды күреу)
балалардың өз аулаларының қарын тазалауға жәрдемдесулері. Қыс туралы
картиналар, бақылаулар бойынша әңгімелесу, қыс қызығын тамашалау мен қатар
қысқы табиғатты қорғай білуге назарларын аудару.
Мектепке даярлық тобы
Бұл топта балалардың қоғамдық өмір құбылыстары туралы ұғымын, білімін
кеңейту, оқытудың ең қарапайым дағдыларын қалыптастыру, табиғат
құбылыстарын реалистік тұрғыдан түсіндіру көзделеді. Балаларды жанды-жансыз
табиғатпен одан әрі таныстыра отырып, олардың құбылыстары жайындағы
бастапқы нақты ұғымдарды қалыптастырады. Табиғатқа деген белсенді
сүйіспеншілігін өз алдындағы және табиғат бұрышындағы өсімдіктермен
хайуанаттарға қамқоршы бола білуі.
Табиғатты қорғаудың қалай жүзеге асырылатыны мен ағашты бей-берекет
кесуге жылдың құрғақ кезінде от жағуға тыйым салынуы, көктемде және жазда
балапан шығарар кезде құстарды аулауға тыйым салынуы, жабайы аңдарды,
бұландарды қыста қосымша азықтандыру, бөгеттерді тазалау т.б. жұмыс
түрлерімен таныстыру. Ауа –райы және жануарлармен өсімдіктердің
тіршілігіндегі маусымдық өзгерістерге жыл бойы бақылау жүргізіп, табиғат
календарына тиісті суреттеме жасалуы тиіс. Табиғат құбылысы мен адамдардың
еңбектерінің арасындағы байланыстары туралы балалардың білімдерін жүйеге
келтіру және тереңдету.
2.2. Төрт түлік
Қазақ – ежелден мал шаруашылығымен айналысқан халық. Төрт түлікті аса
қадірлеп, қасиет тұтып, оларды барынша дәріптеп, бүкіл өмір тіршілігінің
қуанышы мен ренішін, өзіндік дүниетанымын, рухани-мәдени өмірін, әдет-
ғұрпын солармен байланыстырады. Оның бір мысалы – төрт түліктің әрбірінің
пірін атайтыны. Қой атасы – Шопан, сиыр малының пірі – Зеңгі Баба, түйенің
пірі – Ойсылқара, жылқының пірі Жылқышы ата (Қамбар ата) деп есептейді. Бұл
аталған есімдердің барлығы – бір кездері данышпан, әулиелігімен есімі елге
жайылған тұлғалар.
Солардың бірі – түйе атасы Ойсылқара жайында көптеген аңыздар бар.
Көнекөз қариялардың айтуына қарағанда, Ойсылқара әулие адам болған. Оның өз
аты – Уайс әл-Қарани. Уайысты Мұхаммед пайғамбардың өзі жақын тартып,
естелікке жейдесін сыйлағаны көптеген хикаяларда кездеседі. Мұхаммед
пайғамбар Уайс Қаранидің ізгі амалдарын сырттай жиі естіп, оны сол үшін өте
қатты құрметтейді екен, бірақ екеуі жүзбе-жүз көріспеген. Халық арасында
әулие Уайс Қаранидің анасын қалай құрметтегені жайлы көптеген хикаялар бар.
Уайс Қарани түйе бағатын адам болған. Ол қасиетті жануарды баптаудың ебін
жақсы білген. Сондай-ақ аңыздарға сенсек, Ойсылқараның жануарлары иесінің
ойын айтқызбай істейтін болған екен. Сол үшін де оны халық түйе атасы
Ойсылқара атап кеткен. Қазір Ақтөбе облысында Ойсылқара деп аталатын
табиғаты ерекше көркем ауыл және өзен бар. Адамдар әлі күнге дейін түйе
пірі Ойсылқараның басына барып, зиярат жасайды.[5]
Шопан ата – түркі әлемінің ұлы ұстазы болып есептелетін Қожа Ахмет
Яссауидің сүйікті шәкірттерінің бірі болған адам. Аңыздарға сүйенсек, Шопан
атаны Маңғыстауға қарай Қожа Ахмет Яссауидің өзі аттандырған екен. Ұстазы
оған Маңғыстау өлкесінің халқына дін жаюды тапсырады. Сол өлкеге барып,
әулиелігімен танылған сопы Шопан халықтың ерекше ықыласына бөленеді. Өзінің
де он мыңнан астам шәкірттері болады. Солардың бірі – Бекет ата. Халық
арасындағы үлкен беделіне қарамастан, Шопан өзінің ұстазы секілді тұрмысы
мен бала-шағасын асырауға қажетті нәпақаны өз еңбегімен табатын. Ол қой
бағатын еді. Әулие шопанның баққан қойлары жайлауға өздері аттанып,
кешкісін Шопан атаның белгі беруімен ғана оралатын болған деседі. Бір
қызығы, Шопан баққан қойлардың берекелілігі сонша, тақыр жерде жүріп те,
ерекше семіздігімен көрінетін болған.
Зеңгі бабаның азан шақырып қойған аты Айқожа екен. Тумысынан қап-қара
кісі болған соң, халық оны Зеңгі ата деп атап кетіпті. Зеңгінің әкесі –
Тасқожа, атасы – Мәлекқожа, бабасы – Мансұрқожа, арғы бабасы – Арыстан баб.
Зеңгі ата бақташы болып, елдің сиырын жиып баққан көрінеді. Оның өз
меншігінде де қара малы көп болыпты. Баба сиырдың тұқымын молайтып, топ-
тобымен жайып, көбейткен екен. Сол кезде бір қыңырлау кісі: Сиырды ылғи
Зеңгі жая бере ме? Біз де бағайық. Елден біз де нәпақа алып, пайдаланайық.
Неге өзгеге бермейсіңдер? – деп ел басшысына шағым жасапты. Ақсақалдар
алқасының кеңесінде Зеңгі баба әлгі қыңырға: Мақұл, сен бақ, – деп сиырды
беріпті. Ол адам сиырды жайғаннан кейін бір апта өтпей-ақ оқалақ пайда
болыпты. Малдардың сүті азайып, құты қашқан соң, ел-жұрт сиырларын қайтадан
Зеңгіге бақтыратын болыпты. Арыстан бабтың төртінші ұрпағы Зеңгі ежелгі
Шаш, қазіргі Ташкент қаласына таяу жерде орын теуіп, сол араны жай етіпті.
Ол таңертеңгі уақытта шығып, сиырларды айдап, алдын қайырмай, еркінше
жіберіп, өзі Құдайға құлшылық етіп отырады екен. Аңыздарда Зеңгінің зікір
құлшылығына жануарлар да қосылатыны айтылады.
Жылқы атасы Қамбар (Жылқышы ата) мен Ешкі атасы Сексек жайында
деректер жоқтың қасы. Бірақ соған қарамастан, қазақ Қамбар атаны ауызға көп
алады. Әсіресе жауға шабардың алдында, көкпарға түсіп, қыз алып қашатын сын
сағаттарда Алла өзі жарылқап, жылқының пірі Қамбар қолдасын деп шауып
кететін болған екен. Жылқы малы қазақтың жанына жақын жануар болғандықтан,
Қамбар атаның да тілге оралымы жиі болып отырған. Сол секілді Сексек атаның
өмірі жайлы да хикаялар көп кездесе бермейді. Дегенмен фольклорлық
жырларда, балаларға арналған санамақтарда Жүнін жұлса, бақырған, Ешкі
атасын шақырған. Өрісте өскен жануар, Сек-сек ата өсірген лағым, қайдасың?
деген сыңайлы оралымдар көп кездеседі. Қазір Оңтүстік Қазақстандағы
Сарыағаш ауданында Сексек ата ауылы бар.
ТӨРТ ТҮЛІК – мал: түйе, жылқы, қой, сиыр. Қазақ халқы осы төртеуін
төрт түлік деп атаған. Ауыз әдебиетінде “төрт түлік малды құрадың” деген
тіркес жиі кездеседі. Бұл дәулетіне сәулеті сай адамдарға арналып айтылған.
Мысалы, “Байбөрі деген бар екен, Байбөрі малға бай екен, Төрт түлігі сай
екен...” (“Алпамыс батыр” жырынан). Халық төрт түліктің әрқайсысының
сақтаушы иесі бар деп ұғынып, оларды ойсылқара, қамбар ата, жылқышы ата,
шопан ата, зеңгі баба деп атаған. Төрт түлікті кейде жұп (аша, айыр) тұяқ,
тақ (тік) тұяқ деп те атайды. Қазақ төрт түліктің ішінде түйе малын байлық
ретінде де, көлік ретінде де, азық ретінде де қатты қастерлеген. “Нар
жолында жүк қалмас” деген мәтел осының айғағы. “Ат – ердің қанаты”, “Мінсең
– көлік, жесең – ет” деп жылқы малын да аса жоғары бағалаған. Сондай-ақ қой
мен ешкі, сиыр малының да өзіне тән ерекше қасиеттері болатынын
ұмытпаған.[6]
Көшпелілердің, оның ішінде қазақтың төрт түлік малдың ішіндегі
қастерлеп, пір тұтатыны – жылқы. Жылқы көшіп-қонуға төзімді әрі ыңғайлы,
қысы-жазы жем-шөп тілемей жайылады.Оның азығы (жемі, шөбі) өзге малдан
әлдеқайда асыл.Сол себепті де оның еті де,сүті де денсаулыққа шипалы
екендігі ерте кезден – ақ белгілі. Жылқы бетегелі, көделі, селеулі,
қауданды жерде жақсы өскен.Қазақ даласының батысында Мұғалжар тауынан
басталып, Сарыарқаны қуалай отырып, аяғы Батыс Сібірге тірелетін кең
өлкесінде жылқы малы көп өсірілген. Қазақтың жылқымен қатар ұстаған малы –
түйе.Қазақта Түйелі бай қонады сортаңды алып деп басталатын өлең
бар.Бұлай деудің себебі, ертедегі түйелер байлар суы тұзды көлдердің,
теңіздердің, өзендердің бойларына, өсімдігі ащы, сортаң жерлерге қонатын
болған. Түйе-жүк көлігі.Көшпелілердің, солардың ішінде қазақтың, ғасырлар
бойы көбінесе жүгін көтерген мал-түйе.Оның ішінде ең төзімдісі әрі мықтысы
– жалғыз өркешті нар.қазақтың Нар жолында жүк қалмайдыдеуі содан.Түйе
жолға да шыдамды.Оның жейтін ащыларының ішінде тұз да бар. Түйенің етін бұл
түлікті бақпайтын ел ұнатпайды, ал бағытындары оған құмар.Түйенің түбіті
мен шудасы қымбат саналады:түбіттен иіріп тоқыған киім ең жылы, ең төзімді
болады;шудадан жіп, арқан еседі. Түйенің сүті де асыл. Одан ашытатын
қышқылтым сусынды Батыс Қазақстанда шұбат, Түркістан жағында қымыран
деп атайды.Ғылымның дәлелдеуінше, шұбаттың дәрілік қасиеті қымыздан да
артық саналады. Қой да көшпелі елдердің ерте заманнан малданған түлігінің
бірі.Ол әрі киім, әрі тамақ.Киім дегенде, оның жүнінен гөрі ертедегі
көшпелі халыққа терісі қымбат болған. Өйткені қыс, күз айларында жылы киім
керек.Оған илеген қой терісінен тігілген ішік, тон, тұлыптан жылы киім
табылмайды.Қазіргі кездегі дубленкааталатын сәнді тон да осы қой
терісінен жасалады. Ал жүнінен неше түрлі асыл жүн маталар тоқылады.Ол үшін
биязы жүнді қойлар өсіріледі.Қазақ қойының жүні киіз басуға, кілем тоқуға,
байпақ, пима дайындауға жұмсалады.Негізінен қойдың азықтық және киімдік
пайдасы жылқы мен түйе түліктерінен артық.Онымен бірге қой малы көшіп-қону
кезінде ұзақ жол жүрістеріне шыдамды болып келеді.Жеп-шөпті онша
талғамайды.Тіпті өсімдігі ащылы болып келетін құм мен шөлде де қойдың теріп
жейтін азығы көп. Ешкі де сондай.Қой мен ешкі көне заманнан бері бірге
жайылып, бірге жусап келеді.Қойды отты-сулы жерлерге ешкінің серкесі
бастайды. Ешкі мен қойдың сүтінен ұйытқан айран да, қайнатқан құрт пен
ірімшік те қазақтың сүйікті асы. Ешкінің түбітінен ең жақсы шәлі
тоқылады,оның қылшығынан есілген жіп пен арқан жылқы қылынан соң ең берігі
саналады. Ангор ешкісі деп аталатын асыл тұқымды ешкілердің жүні өте
құнды. Мал шаруашылығындағы тағы бір түлік-сиыр.Ертедегі көшпелі қазақтар
сиырды аз малданған.Өйткені сиыр малы қөшіп-қонудың талабына сай келмей,
отырықшылыққа ауысқаннан кейін ғана көбейген... Сиыр малы айрықша бағуды
тілемейді, өріске өзі кетіп,мезгілінде өзі қайтып келеді.Қыс айларында сиыр
тек қорада ғана күтіледі.Сондықтан басқа малдарға қарағанда ол күтімді
көбірек керек етеді.
Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көңіл бөлген. Әрі ас-ауқаты, әрі
киімі, әрі көлігі, қымызы – ем, әрі жегжат-жұратымен жасайтын алыс-
берісінің көзі, байлығы болғандықтан, қазақ үшін осы төрт түлік мал аса
қымбатты дүние болғаны белгілі. Қайда болмасын, бірін-бірі танысын-
танымасын, кездесе қалған қазақ мал-жан аман ба? деп амандық-саулық
сұрасқан. Қазақтар малды тек пайдаланып қана қоймаған, олардың бабын тауып
бағып-күтудің де жай-жапсарын, қасиетін, ерекшелігін жақсы білген, сынаған.
[7]
Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелген. Ол
қырық күн шөлге шыдамды, жүк артса – көлік, жесе – ет, ал жүні киімге
жараған. Қазақтар түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген, ол жеңіл әрі
жұмсақ сырт киім болған. Түйенің күштілігі, жүйріктігі, шыдамдылығы сияқты
түрлі қасиеттері бар, соған орай оны түрліше атайды (желмая, нар, аруана,
жампоз, үлек, нарқоспақ т.б.).
Асанқайғының шапқанда құстай ұшатын желмаясы естеріңізде болар. Ал
түйе өзінің өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша,
інген, атан, бура деп аталады.
Қазақтың қасиетті малдарының бірі – жылқы. Оны құлын, жабағы, тай,
құнан, байтал, дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (суйрік), айғыр деп атайды. Ал
оның жүйріктігіне, тағы да басқа қасиеттеріне қарай әсіресе батырлар
жырларында жорға, сужорға, жүйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік, дүлдүл
арғымақ деп атаған. Жылқы малын аса жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-
тойларда жарысқа салып, бас бәйгесіне мол дүние беретін болған. Ер
азаматтарға жасалатын сыйдың да үлкені ат мінгізіп, шапан жабу болған.
Жылқының жүрісіне дейін атаулары болған. Мысалы, аяң жүріс, жорға
жүріс, жортақ жүріс, бүлкек желіс, бөкен желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның
түсі де әртүрлі теңеулермен сипатталған: торы, күрең, жирен, ақбоз, боз,
көк, шұбар т.б.
Сиыр малы момақан, қазақтар үшін көбінесе тамаққа жараған, ет, сүт,
айран, қаймақ, май, құрт, ірімшік т.б. осы сиырдың берген берекесі болған.
Сиырды кейде көшке де, егіске де пайдаланып отырған. Жалпы, қазақтар сиырды
киімге жаратпаған, қонаққа сыйға тартпаған, тіпті түске кірсе де ауыртпалық
деп жорыған, тіпті қазақта епетейсіз, икемсіз әрі денелі адамды сиырдай
деп, сөйлемейтін адамды аузын буған өгіздей, мыңқиған бұзау сияқты деп
мазақтайтын тіркестер қолданылады.
Дегенмен, сиыр да үйдің берекесі, айран-сүттің көзі, балаларының
асыраушысы ретінде қадірлі мал болған. Сиыры жоқ үй ас-ауқаты жұтаң үй
болып есептелген. Сиырды жасына қарай бұзау, торпақ, тана, тайыншща, қашар,
құнажын, дөнежін, сиыр, өгіз, бұқа деп атаған.
Түйе мен жылқыны, өгізді көлік ретінде пайдаланады, шанаға, арбаға,
малға жегеді, салт та мінеді.
Қой – төрт түлік малдың ішіндегі қазақтың ең сүйіктісі десе де болады.
Қойдың сүті – қорғасын, қойды құртқан оңбасын дейтін қазақтың қой өсіруге
ынта-ықыласы мол-ақ. Өзі майда, өсімтал, момақан, тез ет алып, қонақ кәдеге
жарап отыратын, сүті майлы әрі жұғымды қой малын ата-бабамыз ерекше
қастерлеген. Қой өсу жасына орай қозы, марқа, тоқты, бағылан, тұсақ, азбан,
ісек, қошқар, саулық деп аталады.
Ешкі де қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандықтан, қадірлі.
Ешкінің еті жеңіл әрі сіңімді, сүті аса құнарлы болады. Ешкінің сүттісін
арнайы ұстап, ана сүтіне жарымаған баланы ешкі сүтімен асырайды. Ешкінің
серкесін әрдайым қойдың отарына қосып отырады, оның бүкіл отарды бастап,
жайылымға апарып, әкелетін қасиеті бар. Дегенмен ешкіні қонаққа соймайды.
Ешкі жеңілтек мал деп есептеледі де, мінезі ұшқалақ, шыдамсыз баланы
(әсіресе қыз баланы) ешкі құсап селтеңдеп деп, ешкіге теңеп отыратыны
бар. Ешкіні жасына қарай лақ, туша, бөрте, шыбыш, серке деп бөледі.

Төрт түлік малдың өзі қадірлейтін басын қазақтар басқаға бермеген,
онда жұтаңдық орнап қалады деп есептеген. Әрбір рудың өз малына салатын
таңбасы болған. Оны олар малдың құлағына, мүйізіне, жамбасына салатын
болған.
Еңбекқор қазақ халқы мал өнімдерін өте орынды пайдаланып отырған.
Шаруашылықта қолданылатын заттар – жылқының жалынан, құйрығынан жасалатын
арқан, сиыр мүйізінен жасалатын тарақ, қой жүнінен жасалатын киіз, текемет,
тоқылған сырт киім, түйе жүнінен тоқылған шекпен т.б. аса жоғары
бағаланған. Тіпті түйенің шудасын да, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.