Хз. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.3
І.бөлім. Исламдағы (ахлақ) мінез.құлық танымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Ахлақ сөзінің анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.9
1.2 Ислам дінінде ахлақтың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10.14
1.3 Адамгершілікке қасиетті қалыптастырудағы ахлақтың маңызы ... ... ...15.23
ІІ.бөлім. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 Пайғамбардың қысқаша өмірі және сахабалар арасындағы көркем мінезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.33
2.2 Пайғамбар хадистеріндегі ахлақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34.37
2.3 Қазіргі таңда жастар тәрбиесінде ахлақтың орны ... ... ... ... ... ... ... 38.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48.50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54.56
І.бөлім. Исламдағы (ахлақ) мінез.құлық танымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Ахлақ сөзінің анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.9
1.2 Ислам дінінде ахлақтың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10.14
1.3 Адамгершілікке қасиетті қалыптастырудағы ахлақтың маңызы ... ... ...15.23
ІІ.бөлім. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 Пайғамбардың қысқаша өмірі және сахабалар арасындағы көркем мінезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.33
2.2 Пайғамбар хадистеріндегі ахлақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34.37
2.3 Қазіргі таңда жастар тәрбиесінде ахлақтың орны ... ... ... ... ... ... ... 38.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48.50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54.56
Бұл зерттеу жұмысында негізінен Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі жайлы баяндалады. Мінез-құлық қоғамда әрқашанда үлкен мәселелердің бірі болған. Әрбір адам өз мінез-құлқын дұрыстап алмайынша қоғамда беделді бола алмағандығы айдан анық. Ислам діні – адамдардың мінез-құлқына аса мән берген ең ұлық дін. Ал ислам дінінің басты мәселелерінің бірі әрине адамның мінез-құлқына аса зор мән берген. Мінез-құлықтың үлгісі ретінде Алла Тағала бұл әлемге аса құрметті пайғамбарымызды жібергені барлығымызға да белгілі. Осы пайғамбарымыздың мінез-құлқын қазіргі таңда жастарымызға түсіндіріп, санасына сіңірсек, Құдай ризашылығын алатынымызға әбден мүмкін деп білемін.
Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезін баяндамас бұрын жалпы ахлақ түсінігі жайында сөз етсек артық болмас деген пікірдемін. Сондықтан бұл жұмысымның алғашқы тарауында жалпы ахлақ ұғымы, ахлақ түсінігі жайында баян еттім. Жалпы ахлақ негіздерін түсінбей Пайғамбар ахлағын, оның көркем мінезін ұғыну, әсіресе қазіргі таңдағы жастарға түсіндіру қиын бір іс. Сол себепті алдымен ахлақ негіздерінен, оның қазіргі таңдағы маңыздылығынан сөз етуді жөн көрдім.
Зерттеу жұмысы яғни, Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі мәселесі мынадай екі тарауға бөліп қарастырылған:
І. Исламдағы ахлақ түсінігі
ІІ. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
Сондай-ақ бастапқыда Пайғамбарымыздың көркем мінезін айтпас бұрын жалпы исламдағы мінез құлық жайында баяндаймыз.
Адам баласы қандай қоғамда өмір сүрсе де дінге, жаратқан тәңірге, иманға берік сенеді. Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи, саяси - әлеуметтік, дүниетанымдық және психологиялық құбылыс. Дін адамзатпен бірге келіп және де әрдайым адамзатпен бірге болмақ. Тарихтың қай дәуіріне қарасақ та дінсіз адам кездесер-ау, бірақ дінсіз қоғам кездеспейді. Дін адамның өз жаратылысындағы құпияларды анықтап, табиғаттағы құбылыстардың, ғарыштағы қозғалыстардың астарын түсіну үшін ізденіске түсуінен, сұрақтарға жауап іздей бастауынан алау алған сезімнен туындайды. Яғни, адамзат діннен ешуақытта ажырамаған. Адамдарға күш-жігер беретін, қоғамды тәртіпке келтіретін, жақсылық пен туралыққа жетелейтін, жалғыздық пен қиыншылықты жойып, сенімділікті орнататындардың басында қашанда дін тұрмақ. Ал енді діндегі, оның ішіндегі исламдініндегі мінез – құлық мәселесі арине алғашқы орындардың бірінде болуы тиіс.
Ислам дінінің хақ дін әрі соңғы дін екендігінде сөз жоқ. Бүгінде жер бетіндегі халықтың көпшілігі, Қазақстан халқының басым бөлігі осы дінді ұстанушылар. Ислам діні, ата- бабамыздан бері ұстанып келе жатқан дін болғанымен, кейінгі Кеңестік Одақтың жетпіс жыл бойы сіңірген атеистік сенімінің құрсауынан құтыла алмай жатқанымыздың әсерінен көпшілік бұл дінді толық әрі анық түсінбеуде. Сондықтан діннің шынайы мағынасы әрі оның жеке адамның қалыптасуы мен қоғамға тигізер әсері кезек күттірмей зерттеуді талап ететін басты мәселе.
Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезін баяндамас бұрын жалпы ахлақ түсінігі жайында сөз етсек артық болмас деген пікірдемін. Сондықтан бұл жұмысымның алғашқы тарауында жалпы ахлақ ұғымы, ахлақ түсінігі жайында баян еттім. Жалпы ахлақ негіздерін түсінбей Пайғамбар ахлағын, оның көркем мінезін ұғыну, әсіресе қазіргі таңдағы жастарға түсіндіру қиын бір іс. Сол себепті алдымен ахлақ негіздерінен, оның қазіргі таңдағы маңыздылығынан сөз етуді жөн көрдім.
Зерттеу жұмысы яғни, Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі мәселесі мынадай екі тарауға бөліп қарастырылған:
І. Исламдағы ахлақ түсінігі
ІІ. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
Сондай-ақ бастапқыда Пайғамбарымыздың көркем мінезін айтпас бұрын жалпы исламдағы мінез құлық жайында баяндаймыз.
Адам баласы қандай қоғамда өмір сүрсе де дінге, жаратқан тәңірге, иманға берік сенеді. Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи, саяси - әлеуметтік, дүниетанымдық және психологиялық құбылыс. Дін адамзатпен бірге келіп және де әрдайым адамзатпен бірге болмақ. Тарихтың қай дәуіріне қарасақ та дінсіз адам кездесер-ау, бірақ дінсіз қоғам кездеспейді. Дін адамның өз жаратылысындағы құпияларды анықтап, табиғаттағы құбылыстардың, ғарыштағы қозғалыстардың астарын түсіну үшін ізденіске түсуінен, сұрақтарға жауап іздей бастауынан алау алған сезімнен туындайды. Яғни, адамзат діннен ешуақытта ажырамаған. Адамдарға күш-жігер беретін, қоғамды тәртіпке келтіретін, жақсылық пен туралыққа жетелейтін, жалғыздық пен қиыншылықты жойып, сенімділікті орнататындардың басында қашанда дін тұрмақ. Ал енді діндегі, оның ішіндегі исламдініндегі мінез – құлық мәселесі арине алғашқы орындардың бірінде болуы тиіс.
Ислам дінінің хақ дін әрі соңғы дін екендігінде сөз жоқ. Бүгінде жер бетіндегі халықтың көпшілігі, Қазақстан халқының басым бөлігі осы дінді ұстанушылар. Ислам діні, ата- бабамыздан бері ұстанып келе жатқан дін болғанымен, кейінгі Кеңестік Одақтың жетпіс жыл бойы сіңірген атеистік сенімінің құрсауынан құтыла алмай жатқанымыздың әсерінен көпшілік бұл дінді толық әрі анық түсінбеуде. Сондықтан діннің шынайы мағынасы әрі оның жеке адамның қалыптасуы мен қоғамға тигізер әсері кезек күттірмей зерттеуді талап ететін басты мәселе.
1. Д.Кенжетай. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. Алматы, 2008.
2. Ш.Әділбаева. Хадис-ғұрпымыз, сүннет – салтымыз. Алматы 2009
3. S.Alіzade. Sіratul іslam. Іstanbul
4. Мұхаммад Әли әш-Шәуқани, Иршадул-фухул ила тахкиқил-хаққ мин илмил-усул, Мысыр, 1327.
5.С. Хизметли. Дінтану. Шымкент, 2000ж. 215бет
6. Ш. Майғаранова. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. Алматы, 2002ж, 124бет
7. Хажжаж әл-Кушәйри, әл-Жамиус-сахих, 'Илм, 6, 15, (І-УІІІ том) Стамбул, 1329-1333
8. Ш. Севержан. Исламда жастарды тәрбиелеу. Түркістан,2005ж. 200бет
9. Б. Ерул, Sahabenіn sunnet anlayіsі, Ankara, 2000.
10. Субхи ас-Салих, Hadіs іlіmlerі ve hadіs іstіlahlarі, (ауд: Й. Кандемир), Анкара, 1981.
11. Ө. Өзсой, Сүннетуллаһ, bіr Kuran іfadesіnіn kavramlasmasі, Ankara, 1994. 2. Ахмад б. Ханбәл, Муснәд, V, 246-6, (І-УІ том), Мысыр, 1313.
12. Бухари, Мұхаммад б. Исмаил, әл-Жамиус-сахих, 'Илм, 33, (І-VІІІ том)
13. Субхи ас-Салих, Hadіs іlіmlerі ve hadіs іstіlahlarі, (ауд: Й. Кандемир), Анкара, 1981
14. С. Зиманов, Н. Өсеров, Қазақ әдет-ғұрпы заңдарына шариаттың әсері, А., 1998.
15. Ш. Исмаилова. «Бала тәрбиесі». «Ислам және өркениет» республикалық газет. №(3), қаңтар, 2010ж.
16. С. Ұзақбаев. Тарихы терең тәрбие. Алматы, 1985ж.280бет
17. Ибн Хишам, әс-Сиратун-нәбәуия, ІV, (І-ІУтом), Бейрут, 1391/1971
18. Тирмизи, Әдеп, 41.
19. X. Сүйіншәлиев, Қазақ әдебиетінің тарихы, 1997.
20. Безруков С. Педагогика. Проективная педагогика. Екатеринбург, 1996г.425бет
21. Н.Ә.Назарбаев. Тарихтың шеңберлері және ұлттық зерде. \\ Жұлдыз,1999ж.\\
22. А. Құнанбаев шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы. Ғылым,1995ж.Өлеңдер мен аудармалар. 336бет.
23. М. Мырзахметов, Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары, А., 1992.
24. М. Бұлытай. Ұлт және дін.460бет.
25. Әбу Дәуд, Илм, 10; Тирмизи Әбу Муса Мүхаммад б. Сәурә, әл-Жамиус-Сахих, Илм, 7, (І-У том), Каир, 1935-1975
26. Бухари, Мәзалим, 3; Муслим, Бирр, 58.
27. Хадис энциклопедиясы, XVІІ, 275-б. Хикмет,
28. Имам Әбул-Аббас Ахмад ибн Абдул-Латиф әз-Зубәйди. Сахих әл - Бухари ықшамдалған нұсқасы. Ауд. Қ. Спатай. Алматы. «Кәусар-Саяхат»,2009жыл. 922бет.
29.Х. Алтай. Құран Кәрім
30. Дәйләми Әбу Ширауәйх б. Шәхрәдар, әл-Фирдәус би мәсурил-хитаб, ІV, (І-Утом), Бейрут, 1986.
31. С. Өтениязұлы, Қазақстанның XІX ғасырдағы хал-ахуалы, Қазақ тарихы, № 1, А., 1994.
32. Әбу Нуайм Ахмад б. Абдуллаһ әл-Исбахани, Хилятул-Әулия уа табақатул-асфия; X, (І-Х том), Мысыр, 1932.
33. Сәйфуддин әл-Амиди, әл-Ихкам фи усулш-ахкам, І, (І-ІУ том), Каир, 1914.
34. Ж. Баласағұн, Құтты білік, (ауд. және түс. жазған А. Егеубаев)
35. Ажлуни, Кәшфул-Хафа, ІІ,
36. Ж. Тілепов, Тарих және әдебиет, Алматы, 2001
37. Таубаева Ш. Иследовательская культура учителя.: Методология, теория, практика формирования. Алматы, Алем – 2000г.290бет.
38. С. Малов, Байраш китабы, О татарах, евреях и других народах в Россииской империи, (дай: М. Алиш), 17-б, Қазан, 1999.
39. Диуани Хикмет
40. Қожа Йусуф-и Хамадани. Өмір деген не? Түркістан,2004ж.165бет.
41. Ш.Әділбаева. Хадис-ғұрпымыз, сүннет – салтымыз. Алматы 2009
42. Ө. Өзсой, Сүннетуллаһ, bir Kuran ifadesinin kavramlasmasi, Ankara, 1994. 2. Ахмад б. Ханбәл, Муснәд, V, 246-6, (І-УІ том), Мысыр, 1313.
43. Хажжаж әл-Кушәйри, әл-Жамиус-сахих, 'Илм, 6, 15, (І-УІІІ том) Стамбул, 1329-1333
44. Субхи ас-Салих, Hadis ilimleri ve hadis istilahlari, (ауд: Й. Кандемир), Анкара, 1981.
45. Бухари, Мұхаммад б. Исмаил, әл-Жамиус-сахих, 'Илм, 33, (I-VIII том)
46. Субхи ас-Салих, Hadis ilimleri ve hadis istilahlari, (ауд: Й. Кандемир), Анкара, 1981
2. Ш.Әділбаева. Хадис-ғұрпымыз, сүннет – салтымыз. Алматы 2009
3. S.Alіzade. Sіratul іslam. Іstanbul
4. Мұхаммад Әли әш-Шәуқани, Иршадул-фухул ила тахкиқил-хаққ мин илмил-усул, Мысыр, 1327.
5.С. Хизметли. Дінтану. Шымкент, 2000ж. 215бет
6. Ш. Майғаранова. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. Алматы, 2002ж, 124бет
7. Хажжаж әл-Кушәйри, әл-Жамиус-сахих, 'Илм, 6, 15, (І-УІІІ том) Стамбул, 1329-1333
8. Ш. Севержан. Исламда жастарды тәрбиелеу. Түркістан,2005ж. 200бет
9. Б. Ерул, Sahabenіn sunnet anlayіsі, Ankara, 2000.
10. Субхи ас-Салих, Hadіs іlіmlerі ve hadіs іstіlahlarі, (ауд: Й. Кандемир), Анкара, 1981.
11. Ө. Өзсой, Сүннетуллаһ, bіr Kuran іfadesіnіn kavramlasmasі, Ankara, 1994. 2. Ахмад б. Ханбәл, Муснәд, V, 246-6, (І-УІ том), Мысыр, 1313.
12. Бухари, Мұхаммад б. Исмаил, әл-Жамиус-сахих, 'Илм, 33, (І-VІІІ том)
13. Субхи ас-Салих, Hadіs іlіmlerі ve hadіs іstіlahlarі, (ауд: Й. Кандемир), Анкара, 1981
14. С. Зиманов, Н. Өсеров, Қазақ әдет-ғұрпы заңдарына шариаттың әсері, А., 1998.
15. Ш. Исмаилова. «Бала тәрбиесі». «Ислам және өркениет» республикалық газет. №(3), қаңтар, 2010ж.
16. С. Ұзақбаев. Тарихы терең тәрбие. Алматы, 1985ж.280бет
17. Ибн Хишам, әс-Сиратун-нәбәуия, ІV, (І-ІУтом), Бейрут, 1391/1971
18. Тирмизи, Әдеп, 41.
19. X. Сүйіншәлиев, Қазақ әдебиетінің тарихы, 1997.
20. Безруков С. Педагогика. Проективная педагогика. Екатеринбург, 1996г.425бет
21. Н.Ә.Назарбаев. Тарихтың шеңберлері және ұлттық зерде. \\ Жұлдыз,1999ж.\\
22. А. Құнанбаев шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы. Ғылым,1995ж.Өлеңдер мен аудармалар. 336бет.
23. М. Мырзахметов, Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары, А., 1992.
24. М. Бұлытай. Ұлт және дін.460бет.
25. Әбу Дәуд, Илм, 10; Тирмизи Әбу Муса Мүхаммад б. Сәурә, әл-Жамиус-Сахих, Илм, 7, (І-У том), Каир, 1935-1975
26. Бухари, Мәзалим, 3; Муслим, Бирр, 58.
27. Хадис энциклопедиясы, XVІІ, 275-б. Хикмет,
28. Имам Әбул-Аббас Ахмад ибн Абдул-Латиф әз-Зубәйди. Сахих әл - Бухари ықшамдалған нұсқасы. Ауд. Қ. Спатай. Алматы. «Кәусар-Саяхат»,2009жыл. 922бет.
29.Х. Алтай. Құран Кәрім
30. Дәйләми Әбу Ширауәйх б. Шәхрәдар, әл-Фирдәус би мәсурил-хитаб, ІV, (І-Утом), Бейрут, 1986.
31. С. Өтениязұлы, Қазақстанның XІX ғасырдағы хал-ахуалы, Қазақ тарихы, № 1, А., 1994.
32. Әбу Нуайм Ахмад б. Абдуллаһ әл-Исбахани, Хилятул-Әулия уа табақатул-асфия; X, (І-Х том), Мысыр, 1932.
33. Сәйфуддин әл-Амиди, әл-Ихкам фи усулш-ахкам, І, (І-ІУ том), Каир, 1914.
34. Ж. Баласағұн, Құтты білік, (ауд. және түс. жазған А. Егеубаев)
35. Ажлуни, Кәшфул-Хафа, ІІ,
36. Ж. Тілепов, Тарих және әдебиет, Алматы, 2001
37. Таубаева Ш. Иследовательская культура учителя.: Методология, теория, практика формирования. Алматы, Алем – 2000г.290бет.
38. С. Малов, Байраш китабы, О татарах, евреях и других народах в Россииской империи, (дай: М. Алиш), 17-б, Қазан, 1999.
39. Диуани Хикмет
40. Қожа Йусуф-и Хамадани. Өмір деген не? Түркістан,2004ж.165бет.
41. Ш.Әділбаева. Хадис-ғұрпымыз, сүннет – салтымыз. Алматы 2009
42. Ө. Өзсой, Сүннетуллаһ, bir Kuran ifadesinin kavramlasmasi, Ankara, 1994. 2. Ахмад б. Ханбәл, Муснәд, V, 246-6, (І-УІ том), Мысыр, 1313.
43. Хажжаж әл-Кушәйри, әл-Жамиус-сахих, 'Илм, 6, 15, (І-УІІІ том) Стамбул, 1329-1333
44. Субхи ас-Салих, Hadis ilimleri ve hadis istilahlari, (ауд: Й. Кандемир), Анкара, 1981.
45. Бухари, Мұхаммад б. Исмаил, әл-Жамиус-сахих, 'Илм, 33, (I-VIII том)
46. Субхи ас-Салих, Hadis ilimleri ve hadis istilahlari, (ауд: Й. Кандемир), Анкара, 1981
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ибраев Азамат Аманкелдіұлы
Хз. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
5В020600 - Дінтану мамандығы
Түркістан 2015 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Хз. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
5В020600 - Дінтану мамандығы
Түркістан 2015 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-3
І-бөлім. Исламдағы (ахлақ) мінез-құлық
танымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 4
1.1 Ахлақ сөзінің
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...5-9
1.2 Ислам дінінде ахлақтың
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-
14
1.3 Адамгершілікке қасиетті қалыптастырудағы ахлақтың
маңызы ... ... ...15-23
ІІ-бөлім. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Пайғамбардың қысқаша өмірі және сахабалар арасындағы көркем
мінезі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-33
2.2 Пайғамбар хадистеріндегі
ахлақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4-37
2.3 Қазіргі таңда жастар тәрбиесінде ахлақтың орны ... ... ... ... ... ... ... 38-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48-50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-53
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 54-56
Кіріспе.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Бұл зерттеу жұмысында негізінен Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
жайлы баяндалады. Мінез-құлық қоғамда әрқашанда үлкен мәселелердің бірі
болған. Әрбір адам өз мінез-құлқын дұрыстап алмайынша қоғамда беделді бола
алмағандығы айдан анық. Ислам діні – адамдардың мінез-құлқына аса мән
берген ең ұлық дін. Ал ислам дінінің басты мәселелерінің бірі әрине адамның
мінез-құлқына аса зор мән берген. Мінез-құлықтың үлгісі ретінде Алла Тағала
бұл әлемге аса құрметті пайғамбарымызды жібергені барлығымызға да белгілі.
Осы пайғамбарымыздың мінез-құлқын қазіргі таңда жастарымызға түсіндіріп,
санасына сіңірсек, Құдай ризашылығын алатынымызға әбден мүмкін деп білемін.
Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезін баяндамас бұрын жалпы ахлақ
түсінігі жайында сөз етсек артық болмас деген пікірдемін. Сондықтан бұл
жұмысымның алғашқы тарауында жалпы ахлақ ұғымы, ахлақ түсінігі жайында баян
еттім. Жалпы ахлақ негіздерін түсінбей Пайғамбар ахлағын, оның көркем
мінезін ұғыну, әсіресе қазіргі таңдағы жастарға түсіндіру қиын бір іс. Сол
себепті алдымен ахлақ негіздерінен, оның қазіргі таңдағы маңыздылығынан сөз
етуді жөн көрдім.
Зерттеу жұмысы яғни, Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі мәселесі
мынадай екі тарауға бөліп қарастырылған:
І. Исламдағы ахлақ түсінігі
ІІ. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
Сондай-ақ бастапқыда Пайғамбарымыздың көркем мінезін айтпас бұрын жалпы
исламдағы мінез құлық жайында баяндаймыз.
Адам баласы қандай қоғамда өмір сүрсе де дінге, жаратқан тәңірге,
иманға берік сенеді. Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық
құрылыстарға тән тарихи, саяси - әлеуметтік, дүниетанымдық және
психологиялық құбылыс. Дін адамзатпен бірге келіп және де әрдайым
адамзатпен бірге болмақ. Тарихтың қай дәуіріне қарасақ та дінсіз адам
кездесер-ау, бірақ дінсіз қоғам кездеспейді. Дін адамның өз жаратылысындағы
құпияларды анықтап, табиғаттағы құбылыстардың, ғарыштағы қозғалыстардың
астарын түсіну үшін ізденіске түсуінен, сұрақтарға жауап іздей бастауынан
алау алған сезімнен туындайды. Яғни, адамзат діннен ешуақытта ажырамаған.
Адамдарға күш-жігер беретін, қоғамды тәртіпке келтіретін, жақсылық пен
туралыққа жетелейтін, жалғыздық пен қиыншылықты жойып, сенімділікті
орнататындардың басында қашанда дін тұрмақ. Ал енді діндегі, оның ішіндегі
исламдініндегі мінез – құлық мәселесі арине алғашқы орындардың бірінде
болуы тиіс.
Ислам дінінің хақ дін әрі соңғы дін екендігінде сөз жоқ. Бүгінде жер
бетіндегі халықтың көпшілігі, Қазақстан халқының басым бөлігі осы дінді
ұстанушылар. Ислам діні, ата- бабамыздан бері ұстанып келе жатқан дін
болғанымен, кейінгі Кеңестік Одақтың жетпіс жыл бойы сіңірген атеистік
сенімінің құрсауынан құтыла алмай жатқанымыздың әсерінен көпшілік бұл дінді
толық әрі анық түсінбеуде. Сондықтан діннің шынайы мағынасы әрі оның жеке
адамның қалыптасуы мен қоғамға тигізер әсері кезек күттірмей зерттеуді
талап ететін басты мәселе.
Бұл мәселе жөнінде ұлттық руханияттың көсемі Әбу Насыр Әл- Фараби:
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек. Тәрбиесіз берілген
білім – адамзаттың қас- дұшпаны деп ұрпағына өсиет мұра қалдырды. Бұл
өсиетке адалдық, қазіргі қоғам мүшелерінің жұмыс заңына, тәрбие процесінің
түп қазығына айналуы шарт демекпіз. Сондықтан да ең әуелі, бойымызға
имандылық – адамгершілік қасиеттерді дарытуға пәк рухта тәнімізді таза
ұстауға, өмір салтына бейімделуіміз қажет. Қоғамда қалыптасып отырған
жағдайлардың өзі діни тәрбиені, оның ішінде адамгершілік тәрбиесін қажет
етіп отыр. Осыған сай дипломдық жұмысымның тақырыбын Ислам дәстүрлері
арқылы жастардың рухани – адамгершілігін қалыптастыру деп алуға негіз
болды.
Зерттеудің мақсат-міндеті: Зерттеу жұмысының жалпы мақсатты міндеттері
төмендегідей:
• Ахлақ сөзінің мағынасын ашықтау;
• Ислам дінінің басты қайнарларындағы ахлаққа қатысты мысалдарды талдау.
• Пайғамбардың өнегелі мінез-құлқын (ахлағын) талдау.
• Ислам дініндегі ахқалтың орнын анықтау.
• Қазіргі таңда жастар тәрбиесінде мінез – құлықтың маңызын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Ислам дініндегі мінез - құлықтың оның
ішінде Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезінің халық үшін маңыздылығын,
жастар тәрбиесінде ахлақтың қоғам үшін қажеттілігін, ислам дініне мінез –
құлықтың маңыздылығын ғылыми тұрғыдан ашып көрсету.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеу әдеттегідей кіріспеден, бірінші тарау үш
бөлімнен, екінші тарау да үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер
тізімінен құралаған. Бірінші тарауда жалпы ахлақ анықтамасы, ислам дінінде
ахлақтың орны, ахлақтың маңызы мен қазіргі таңдағы көрінісі жайында
баяндалған. Ал екінші тарауда Мұхаммед пайғамбардың қысқаша өмір баяны,
көркем мінезі, қазіргі таңда жастар тәрбиесінде пайғамбар мінез - құлқының
маңыздылығы жайында баяндалған.
І-Бөлім. Исламдағы (ахлақ) мінез-құлық танымы
1.1 Ахлақ сөзінің анықтамасы
Ахлақ “мінез-құлық”, “адамгершілік” деген мағыналарды білдіреді. Мінез-
құлық - адамның жаратылысынан қалыптасқан немесе тәрбие арқылы қабылдаған
қасиеті. Осы бір қасиеттің келетін қайнары бірі - жаратылыстан келетін
мінез, ал екіншісі - дін. Сондықтан адамның мінезі бір дінге негізделмесе,
оның бақытқа, рухани кемелдікке жетуі қиын. өйткені, адамға әділет пен
әділетсіздікті, имандылық пен азғындықты, пайда мен зиянды ажыратып білуге
көмектесетін - дін. Сондықтан діні жоқ халықтардың болашағы жоқ.
Мұсылмандық ахлақ Құран мен Сүннетте орын алғаны сияқты адамның өзіне,
жаратушысына, туыстарына және өмір сүрген ортаға байланысты міндеттер мен
жауапкершіліктерден тұрады. Дініміздегі адам мінез-құлығына мән берудің
мақсаты - адамды дүние мен ахиретте бақытты қылу, тыныш өмір сүрумен
қамтамасыз ету. Сондықтан Құран Кәрімде иман, ғибадат тақырыптары орын
алғаны сияқты ахлақ негіздері де өзекті мәселе ретінде қарастырылған.
.[1;17б.]
Мұсылмандық мінез-құлықтың басты үлгісі - ардақты Мұхаммед пайғамбардың
асыл мінезі. Осы мәселе бойынша өзінің бір хадисінде: “мен жақсы мінезді
(ахлақты) толықтыру (тәмәмдау) үшін жіберілдім”, - деген. Тағы бір
хадисінде: “мүміндердің иман тұрғысынан ең жақсылары - мінезі жақсы
болғандар” - демекші, ислам діні - адамның мінезіне де көңіл бөлетін дін.
Әрбір мұсылманның өзіне байланысты біршама міндеттері мен
жауапкершіліктері бар. Адам өз рухы мен денесіне қажетті нәрселермен өз
дәрежесінде қамтамасыз етуге, ғылым, білім үйренуге, өзін-өзі жетілдіруге,
денсаулығын сақтауға, еңбек етіп адал жолмен ризығын табуға, жақсы амалдар
істеп, жамандықтан аулақ болуға, қоғамға пайдалы, адал адам болуға
міндетті, яғни ақыл-есі түзу, өз еркі өзінде болған адамның жоғарыдағыларды
орындауға жауапты. өйткені Аллаћ Құранда: “кім зәрредей жақсылық жасаса
сауабын көреді, ал зәрредей болса да жамандық жасаса, оның жазасын көреді”
(Зилзал -7-8), - деген. Сонымен қатар адам Аллаћтың барлығын тануға және
оған құлшылық жасауға міндетті. өйткені Аллаћ:“мен жындар мен адамдарды тек
маған құлшылық етсін деп жараттым” – дегені сияқты, адамның Аллаћқа
құлшылық жасауы тиіс.
Аллаћқа сенген адамның оның пайғамбарын да мойындап, оған бағынуы
керек. Яғни, Аллаћты сүйген пенде оның пайғамбарын да сүйеді. Демек,
мұсылмандық Аллаћқа бағынудан, оны сүюден, әрі ардақты Пайғамбарды да
сүюден тұрады.
Сонымен қатар адамның әке-шешеге, жанұяға, қоғамға байланысты біршама
міндеттерін орындау да өзіндік міндеттері болып табылады.
Қазіргі таңда адамгершілік тәрбиесінің өзекті мәселесі, қоғам дамуында
тұрған мақсат – мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын
тәрбиелеу. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын ойшылдары мен
зерделі зиялыларын талассыз толғанысқа, үздіксіз ізденіске түсірген ізгі
мұрат екені даусыз. Рухани адамгершілік – барлық ізгіліктердің, жақсы
қасиеттердің бастау бұлағы. Рухани- адамгершілікке тәрбиелеу жан- жақты
тәрбиенің аса маңызды бөлігі болып табылады. Соның ішінде Ислам дәстүрлері
арқылы рухани адамгершілікке баулу өте мағыналы ұғым. Ол адамның ішкі жан-
дүниесінің әсемділігінен бастап, оның сыртқы қабілеті, ой әсемдігі
мәселелерін қамтиды. Жеткіншектердің рухани адамгершілігін қалыптастыру
адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды. Оның ықпалымен жеке
адамның адамгершілік құқығын қалыптастырады. Адамгершілік, адалдық пен
шыншылдық, қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкендерді сыйлау сияқты мінездегі
моральдық ерікті саналарды тәрбиелеудің негізі болып табылады. Баланы
адамгершілігі мол, шыншыл, адал етіп тәрбиелеу әр отбасының қоғам
дамуындағы міндеті. .[2;85б.]
Рухани – адамгершілік тәрбиесі үзіліссіз процесс. Ол адам туғаннан
бастап, өмір бойы жалғаса береді. Жеке адамның адамгершілік жағынан
қалыптастыру процесінде Ислам дәстүрлері ерекше орын алады. Рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу көп қырлы процесс. Ислам дәстүрлері баланың мінез-
құлқына керемет әсер етеді. Осы орайда Ислам және дәстүр сөздеріне
түсініктеме бере кетсек.
Ислам сөздікте араб тілінен енген, бағыну, мойынсұну, сенім,
бейбітшілік, ынтымақ деген мағыналарға келеді.[3;19б.] Ал терминдік
мағынасы, Хз. Мұхаммед пайғамбар арқылы Аллаһ Тағаланың адамзат әлеміне
жіберген ең соңғы, әрі хақ дінін Ислам дейміз. Бұған дәлел Құран Кәрімде
Әли Имран сүресінің он тоғызыншы аятында: Расында Аллаһ Тағаланың
құзырында шынайы дін - Ислам делінеді. Және де Құран Кәрімнің Әли Имран
сүресінің сексен бесінші аятында: Кімде- кім Исламнан басқа бір дін
іздесе, әсте одан қабыл етілмейді де, ақыретте зиянға ұшырағандардан
болады. деп бұйырылады.
Келер ұрпақты шыдамдылыққа, төзімділікке, қажырлылыққа тәрбиелеуде
шешендер мен ақындардың ел ағасы болған адамдарға арнаған толғаулардың
тәлімдік маңызы зор. Ер азаматтың ерлігін, елін сүюшілік сияқты
адамгершілік ұлы қасиеттерін қастерлеу – халыққа, жұртқа, ағайын-туысқа,
арттағы жас ұрпаққа үлгі көрінісі. Бұл алдымен, халықтың Ел үшін туып, елі
үшін өлген ердің ерлігін дәріптеуін білдірсе, екіншіден, жастарға, келешек
ұрпаққа оның ерлік ісін өнеге етіп ұстану.
Демек, Ислам дегеніміз дін, ал діннің өзіндік қағидалары мен
заңдылықтары болады, сол қағидалар мен заңдылықтардың қоғамға еніп, әдетке
айналып, қолданыс табуын, іс жүзінде жүзеге асуын дәстүр дейміз. Мысалы,
сүндетке отырғызу Исламның денсаулық дәстүріне жатады.
Тәрбиеде Ислам дәстүріне сүйену, тәрбие ісінің тиімділігін арттырады.
Діннің негізгі қағидаттары Құран мазмұнынан туындайды. Сүннеттер арасында
қалыптасқан көзқарас бойынша, дін ұғымының мазмұны үш құрамдас бөліктен
тұрады. Оны үкімдер, биліктер, қағидаттар деп те қарастырылады.
Ислам дәстүрінде рухани- адамгершілік өнеге арқылы тәрбие көрген
балалар да өз бойында ең жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастырып,
адамдарға мейіріммен қарауға, ата- аналарын құрметтеуге, үлкенді сыйлап,
кішіге қамқорлық етуге, әділдік пен адалдыққа, жақсы істен ләззат ала
білуге дағдыланады. Ислам дәстүріндегі ахлақтық тәрбие ата- анадан балаға
қасиеттер дарып немесе ата- анасынан берген тәрбиесінен алса, тәрбие – ата-
анадан деген нақыл сөз өте орынды айтылған. Баланың бойында жақсы
қасиеттер қалыптастыру үшін мейірімділік, қарапайымдылық, қамқорлық, шын
жүректен шыққан жылы сөз бен жақсы мінезді болу үлгісін көрсетеді. Ахлақтық
тәрбиесіндегі дәстүрлер баланы ақиқаттың дұрыс жолына бағыттайды. Оның
жұмсақтығы әлсіздікке, талапшылдығы қаталдыққа айналмайды. Осының арқасында
бала, ізгі жүректі, ақылды әрі жомарт , жауапкершілігі мол, табанды болып
өседі. .[4;47б.]
Ислам – адамгершілік пен ізгіліктің уағыздаушысы. Имандылыққа қайта бет
бұрғалы халқымыздың Исламиятқа деген құштарлығының артқаны белгілі. Бұл
Ислам дінінің халық жүрегінен терең орын алғандығының, ұлтымыздың
мұсылманшылық пен имандылыққа бет бұрғанының белгісі. Ата- бабамыздан келе
жатқан Ислам дінінің маңызы артып, әртүрлі діни дәстүрлер мен жөн-
жоралғылардың кең көлемде орын алуы да қуантарлық жәйт.
Діннің басты қызметі – адамдардың қарым- қатынастарын реттеп, белгілі-
бір тәртіпке келтіріп, оның құдіреттілігі мен қасиеттілігіне иландыру.
Діннің басты мақсаты – екі дүниеде де адамның бақытты болуын көздейді.
Бақытқа жетудің әліппесі әрине, адамгершілік қасиет.
Адамгершілік сенім, адамгершілік сананы, адамгершілік талаптарын білу,
түсіну және соған сай қарым- қатынаста болуды қамтиды. Адамгершілік сенім
әрбір іс- әрекетте, мінез- құлықта, адамның бағыт- бағдарын, принциптілігін
анықтайды. Сондай- ақ адамның адамгершілік санасының дәрежесі, оның мінез-
құлқы мен іс- әрекетін анықтайды. Сондықтан адамгершіліктің қалыптасуында
Ислам дәстүрлері туралы білім, түсінік ұғымдарының негізіндегі адамгершілік
сана мен сенімнің алатын орны ерекше. Жеткіншектерге адамгершілік
дағдыларын қалыптастыру ұзақ уақытқа созылумен, күрделі де көп қырлы
процесс. Ол баланың сана- сезіміне ықпал етуді, олардың жақсы әдеті мен
мінез- құлқы адамгершілік сезімі мен қасиеттерді қалыптастыруды және
олардың еркі мен тілегін бағыттай білуді, т. б. талап етеді.
Ислам - имандылыққа жетелейді. Имандылыққа – адамның ар- ожданы,
тазалығы, адамгершілігі, әдептілігі, әділеттілігі т. б. жатады. Сонымен
қатар, қай қоғамда болмасын өз дінін, өз тілін сақтап қалған халық қана
тарих көшінен қалмай алға дамыған. Мысалы, АҚШ- та дін мемлекетті
нығайтудың рухани құралы ретінде бағаланады.
Ислам дінінде Құран мен Сүннетте адамгершіліктің қарастырылуына қатысты
ғалымдар адамгершілік міндеттер, адамгершілік қағидалар деп көрсетеді.
Адамгершілік міндеттер бес міндетпен қарастырылса, ал адамгершілік
қағидалар: адалдық, әділеттілік, шыншылдық, әдептілік, ар- ұят,
қарапайымдылық, тазалық, бауырмашылдық, еңбекқорлық, тіл тәрбиесі, тағы
басқа осындай қағидалар аясында қарастырылады. .[5;26б.]
Жастардың жас ерекшелігінде дене бітімі өзгеріп, психологиялық
дисгармония пайда болады. Мұндай өзгерістер жеткіншектердің бойына әртүрлі
әрекеттердің
пайда болуына әкеп соғады. Олар шыдамсыз, бетке тура айта салушылық, мінез
көрсетушілік, ата- ананы мойындамаушылық немесе жүре тыңдау, сыр жасыру
сияқты мінез- құлықтар көрсетеді. Ата- ана, өз алдындағы адамгершілік
міндеттері туралы білімі болса және осы күрделілікті өмірде зерделі
пайдалана алса, өзіне- өзі реттеуіне, түзелуіне болар еді.[6;33б.]
Психологтардың пікірінше, бұл жастағы өзгерістерді үлкендік сезім
туушылық деп атайды. Мұны жеткіншектердің өзіндік санасының өсуіндегі
салалық белгілердің қалыптасуы деп қарайды. Осы кезеңде Мен -дік
сипатындағы өзгерістер діни адамгершілік міндеттің өз басына қатысты
адамгершілігі мен қоса дамыса, бұл жастағы оқушының дүниетанымы, көзқарасы
кеңейе түсер еді. Бұл жастағы балаларда алғашқы тұрақты қызығулар пайда
болады. Адамгершілік, кісілік келбетінің көріністерін байқата бастайды. Ол
жасандылық, немесе уақытша туындама діни, ислами адамгершілік міндет
талабымен қабысып жатса, пайдасыз, зиянсыз сыртқы және ішкі әуестік
сезімдерге бой алдырмас еді. Бұл кезеңдегі балалардың әуестік
қызығушылығының ауқымы айтарлықтай кеңитіндігін ескерер болсақ, атүстілікке
душар етпей, тұрақты, әрі берік мінез қалыптасуына негіз болады. Аллаһ
Тағаланың адам баласынан талап еткен адамгершілік міндеттері мен борышын
ескере отырып, өзінің сыртқы және ішкі әуестігін қанағаттандырады.
Аллаһ тағала жаратқанының ішіндегі ең ұлығы адам. Оның денесі,
денесінің ішінде көзге көрінбейтін рухы бар.
Ислам діні адамдарға өз денесін әртүрлі сырқаттардан және зиянды
нәрселерден сақтауға, сондай-ақ рухани жағынан жетілуіне көмектеседі.
Жақсы адам болуы үшін тек денесінің сау болуы жеткіліксіз, рухани
саушылықта болуы өте қажет. Пайғамбарымыз бір хадисінде: "Аллаһ сендердің
сыртқы түрлеріне қарамайды, сендердің іштеріңе, жүректеріңе қарайды"-
депті. Демек, ішкі мусаффалық, яғни рухтың кінаратсыз тазалығы Ислам
дінінде өте қажет. Адамның өзінің алдындағы ең үлкен борыштарының бірі
болып есептелетін нәрсе сол-рухани жағынан жетілуге ұмтылу, бұзық әрі
жарамсыз пікірлерден өзін тазалау, басқалар жайында жаман пікір таратуды
өзін тыю.
Ислам діні біздегі, бойымыздағы ауруды екіге беледі. Бірі заттық-
денелік кесел болса, екіншісі рухы кесел. Денелік кесел адамның түрінен,
бойынан көрініп тұрады. Бойымызды түрлі денелік кеселдерден сақтау
өзіміздің алдымыздағы борышымыздың бірі. Рухи кесел денеден көрініп
тұрмайды. Ғайбат, жалғандық, жала, алаяқтық, өтірікшілдік, сараңдық және
жалқаулық сияқты кеселден де сақтану керек. .[7;17б.]
Пайғамбарымыз ғ. с.: "Екі күнін бірдей өткізген адам зиян табады "деп
айтыпты.[5;3б.] Таза мұсылман өз келешегі үшін әрекет етуші және үнемі өзін
жетілдіру үстіндегі адамдар. Көп оқыған, көбірек еңбек еткен әрі көбірек
ізденген адам өзіне, халқына және дініне пайдалы болмақ. Өзінің борышын
жақсы түсінген адам сол-өзін жақсы тәрбиелеген адам.
Рухымызды мынадай жаман мінез- құлықтардан тазартуымыз керек:
дұшпандық, ашу, басқаларды қызғану, өтірік айту, сөзінде тұрмау,
екіжүзділік, ұятсыздық, құрметсіздік, тәрбиесіздік, мейірімсіздік,
қорқақтық, жалқаулық, сараңдық, менмендік, зұлымдық, әділетсіздік, аманатқа
қиянат жасау, сабырсыздық, дөрекілік, жүрегі қатты болу, т.б.
Рухымызды мынадай тамаша мінез- құлықтармен безендіруіміз керек:
достық, мейірімділік, шыншылдық, батылдық, еңбекқорлық, сабырлылық, ұят,
үлкендерге құрмет, адамдарды жақсы көру, сөзінде тұру, нәзіктік, жұмсақ
мінезді болу, әділеттілік, әдептілік, тәрбиелілік, кешірімшілдік, ашуын
жеңу, тіліне ие болу, адамдарға және басқа да тіршілік иелеріне жанашырлық,
т.б.
Ислам дінінде адамгершілік қағидалардың адам мінез- құлқының кемелденуі
үшін маңызы үлкен. Исламның мақсаты да, адамзатты игі ахлақ иесі етіп
тәрбиелеу. Ислам – көркем мінез деген сөз. Кімде- кім жоғарыдағы
міндеттерге мойынсұнып, өмірлік ұстаным етіп алса, Аллаһ алдында да,
адамзат алдында да кәмілдікке жетері хақ, әрі айқын.
Ахлақтық немесе адамгершілік міндеттер жалпы адам баласына қатысты
атқарылатын борыш түрлері болып есептелінеді. Жеткіншек жас осы міндеттерді
танып-біліп, алғашқы шарт негіздерін өз бойларында орындап, жаман ойлардан,
іс-әрекеттер мен сөздерден арылып өздерін өзі тәрбиелеп, реттеп отыруы
қажет.[8;18-20б.б.]
1.2 Ислам дінінде ахлақтың орны
Адамның ахлақтық жағынан алдымен Аллаћқа байланысты жауапкершілігі
орасан зор. Сондықтан адамның Аллаћқа деген біршама міндеттері бар. Ұлы
Жаратушымыз адамзатқа сансыз нығметпен (игілік) қоректендіріп, адамды
жоқтан бар етіп жаратқан. Ойлап қарайтын болсақ, бұл дүниеде өмір сүрудің
өзі де бір мұғжиза.
Адамның осындай артықшылықтар берген Аллаћқа байланысты біршама
міндеттері бар: Күмәнсіз Аллаћтың бір екенін мойындап, оған ешқашан серік
қоспау; Адамзатқа денсаулық, бақыт, дәулет, жар, жора-жолдас, бала-шаға,
атақ-даңқ берген Аллаћқа сену; Өмірдегі жақсы-жаман жағдайларда тек Аллаћты
паналау; Адам өміріндегі пендешілігіне байланысты бірсыпыра қателер істеуі
мүмкін. Міне, осындай жағдайларда Аллаћтан кешірім сұрап, тәубе ету; Аллаћ
кейде адамға жамандық-жақсылық көрсетіп сынауы мүмкін. Осындай жағдайларда
Аллаћқа қарсы келмеу және оны ұмытпау; Аллаћтың берген нығметіне (игілік)
шүкіршілік ету; Аллаћтың белгілеген жолымен жүріп, халал-харамды (адал-
арам) әрдайым есте ұстау; Аллаћқа берген сөздерді әрдайым орындау;
.[9;87б.]
Ал ардақты Пайғамбарға деген міндеттеріміздің бастысы - оның әкелген
дінінің тура екендігіне және оның пайғамбарлығына иман ету. Аллаћ Тағала
құлдарына тек өзіне ғана табынуды бұйырумен бірге, пайғамбарына да бағынуды
бұйырған. Өйткені, адамның пайғамбарға сенбей, Аллаћты тануы және оның
өмірлері мен тыйымдарын орындауы мүмкін емес. Біз пайғамбарды сүйеміз, оны
құрметтейміз. өйткені адам баласының ішінде құрметтеуге лайық - тек
Хазіреті Мұхаммед (ғ.с.) пайғамбар. Бұл дүниеге осы күнге дейін Пайғамбар
сияқты кемеңгер адам туылған емес. өйткені ол өзінің парасаттылығымен,
жоғары адамгершілігімен, көркем мінезімен тек мұсылмандарға ғана емес,
бүкіл адам баласына үлгі болған кемеңгер адам. Мұсылмандар ардақты
пайғамбарға Құдай сияқты табынбайды және оны жамандамайды. Тек оны
пайғамбар ретінде өзінен, жанұясынан және дүниесінен де артық сүйеді.
Тарих бойында бас қосып отау тігуді адам баласы саналы түрде алдына
мақсат қоя отырып, жанұя тәртібімен жүзеге асырған. Бұл адамның басқа
жандылардан артықшылығы болып табылады. Құран Кәрім мен пайғамбардың
айтқанындай, жанұя құрудың басты мақсаты - сау ұрпақ өсіріп, адамзаттың
жалғасуын қамтамасыз ету. Адамдар басқа жандылар сияқты үйленбестен балалы
бола берер, бірақ баласын асырап, оған рухани нәр беру, бір ананың қолынан
келе бермейді, келсе де ұзақ уақытты талап етеді және адамның мәдениетті
болуы да осы жанұядан бастау алады. өйткені діни сенім, адамдық құндылық,
ұлттық салт-дәстүр мен жақсы әдеттер осы жанұяда туындайды. Жанұя құру –
қызғаныштан пайда болатын проблемалардың алдын алады және қоғамдық жүйенің
жақсы қалыптасуына ықпалы зор. Шаңырақ көтеру және осының негізінде
қалыптасатын жоралар ер-әйел қатынасындағы биологиялық қанағаттандыруларды
ислам дініндегі зинаны ауыр күнә деп тыйым салуына байланысты абыройлы
жолмен қалыптастырылған. Сондай-ақ дамыған, кемелденген қоғамды
қалыптастырудың ең негізгі шарты болып есептелінетін хақтар мен
жауапкершіліктер жанұяға байланысты ерекше назарға алынған, Хазіреті
Мұхаммед (ғ.с.) жанұя мүшелерінің хақтарына немқұрайдылықпен қараған
пендеге нәпіл намаз оқуға, нәпіл ораза ұстауға т.б. ғибадаттарды орындауға
құқық бермеген. .[10;64б.]
Бүкіл адамзат пен мұсылмандардың бір-бірімен байланысты мәселесі
бойынша алдында тұрған негізгі мәселесі хақтары мен міндеттері
болғандықтан, мұсылман ахлақшылары Құран мен Сүннет негізі бойынша жанұя
мүшелерінің де өздеріне байланысты міндеттерін белгілеген.
Ерлі-зайыптылар бір шаңырақтың негізін қалаушылары, яғни бір шаңырақ
ері мен әйелінің бас қосып, отау тігуінен басталады. Ерлі-зайыптылық
үйленумен, Аллаћ пен халық алдындағы заңды некемен жүзеге асуы тиіс.
Мұсылмандық пен түркі дәстүрінде жанұя көсемі – ер адам. Ислам діні мен
дәстүріміздің жанұя мәселесінде оның жақсы қалыптасуы үшін, жанұяны басқару
ер адамға жүктелуі, әйел затын төмен санау, оның хұқығын шектеу деп
түсінбеген жөн, керісінше ондайларға жол берілмейді, ахлақ принциптерінен,
Жаратушымыздың пайғамбарға айтқандарынан мұндай мәселе кездеспейді. Сонымен
қатар әйелдің еріне бағынуы - шарасыздықтан емес, ахлақи бір құндылық.
Құранның: әйелдермен жақсы байланыста болыңдар (Ниса-19) - деуі,
Пайғамбардың да: адамдардың ең жақсысы жарымен жақсы қатынаста
болғандарың, - деп түсіндіруі - жоғарыда баяндағандарымыздың дәлелі.
Мұсылмандықта бірден артық әйелмен үйлену бұйрық емес, қажет жағдайда
жүзеге асыруға болатын рұқсат. Ал негізгісі – бір әйелмен үйлену.
Ислам діні жанұяның құрушысы болып табылатын әке-шешеге құрмет
көрсетуді бұйырады. Адамның дүниеге келуіне себепкер болған әке-шеше -
құрмет пен сүйіспеншілікке ең лайық жандар. Құранда Аллаћ былай дейді:
Раббыларың тек өзіне қөлдық етулеріңді, әке-шешелеріңе жақсы қарауларыңды
кесінді түрде әмір етті. Олардың бірі немесе екеуі де сенің қолыңда
қартайса, тіпті оларға үћ деп те айтпа, оларды жазғырма, екеуіне де
сыпайы (жақсы) сөйле. Оларды қорғап, қанатыңның астына ал және Раббым !
кішкентай кезімде олар мені қалай мәпелеп өсірсе, сен де оларды қорға – деп
дұға ет (Исра-23-24). Ал пайғамбар үлкен күнәларды былай тізбектеген:
Аллаћқа ортақ қосу, әке-шешеге қарсы келу және жалған куә болу.
Әке-шешеге жақсылық жасап, оларды ренжітуден аулақ болу туралы көптеген
аят-хадистермен бірге, ахлақ кітаптарында да осы тақырып жайында көп
баяндалған. Онда әке-шешенің қоғамдағы хұқықтарымен бірге балаларының
оларға байланысты орындалуы тиіс біршама міндеттері бар және оларды біз
былай тізбектей аламыз: материалдық-рухани қажеттіліктерін қамтамасыз ету,
бақытты, тыныш орта қалыптастыруға тырысу, олар сұрамай тұрып беру, олар
жайлы ешкімге шағымданбау, жамандығын жасырып, жақсылығын асыру,
тапсырмаларын ренжітпестен орындау, тірі кездерінде құрметтеп, өлгеннен
кейін де артынан дұға оқып тұру, харам емес жағдайларда өсиеттерін орындау,
сауап істері мен ғибадаттарына көмектесу, өлеріндегі өсиеттерін орындау
және оларды жақсылықпен еске алу, өлгеннен кейін де орындарын білдірмей,
достарымен, жақсы көрген адамдарымен байланыс үзбеу, сонымен қатар діннің,
салт-дәстүрдің ұнататын жораларын орындау. .[11;54-55б.]
Ерлі-зайыпты бас қосып шаңырақ көтергеннен кейін, олардың ұрпағын
жалғастыратын балалары болатыны белгілі. Сол кезден бастап оларды ата-анаң
дейміз. Ата-ана құдай алдында балаларына дұрыс тәрбие беруге міндетті.
өйткені, адам дүниеге келгендегі бірінші ұстазы - әкесі мен шешесі, яғни
дүниеге келген нәресте әке-шешесіне қарап өседі, әке-шеше балаға қандай жол
көрсетсе, бала да өмір бақи сол жолмен кетеді. Сондықтан әке-шеше
балаларына дұрыс тәрбие беруге, оларға жақсы үлгі болуға, өмір сүретін
қоғамына сай тәрбиелеуге, діни-имандылық тәлім-тәрбие беруге, білім беруге,
адал табыспен, ризықпен асырауға міндетті.
Бір жанұядан өрбіген жанұяның мүшелеріне аға, іні, қарындас, әпке,
сіңлілер жатады, яғни бұлар бір-біріне бауыр болып есептелінеді. Бір
жанұяда өскен бауырлар, бір табақтан ас ішіп, бірдей тәрбие көреді. Сол
себептен бауырлар да бір-бірімен ренжіспеуі, ренжіссе де кешірімді болулары
тиіс. Олар бір-бірімен мал-мүлік үшін таласпауға, бір-бірін орнына қарай
құрметтеуге міндетті. Бауырлар кейін өсіп, жеке-жеке отау тіккенде де тату-
тәтті өмір кешіп, ағайындық байланыстарын өмір бойы жалғастырулары тиіс. Ал
ағайын-жекжаттарға туыстық сезіммен қарап, оларды орнына қарай құрмет
көрсетуге, басына қиын іс түскенде қол ұшын беруге, олардан мүлдем қол үзіп
кетпеуге міндетті.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас негізінен құрмет пен сүйіспеншілікке
байланысты. Егер де осы екі негіз жақсы сақталса, қоғамда бейбітшілік пен
бақыт болмақ, Фарабидің айтқанындай адамдар сүйіспеншілікпен бірге
бітісіп, әділетпен бірге өмір сүреді. Бір-бірін сүйетін өлкенің адамдары өз
араларында өмір сүріп жатқан адамдардың бақытын да ойлайтыны анық, міне,
осының нәтижесінде бірлік те артады. Ал бір-бірін сүймейтін адамдар бір-
бірінің қажеті мен бақытын да ойламайды. Хазіреті Мұхаммедтің (ғ.с.) бір
хадисінде былай деген:: мұсылман мұсылманмен бауыр, оған зияндық
жасамайды, оны жау қолына тастамайды. Кім мұсылманға көмектессе, Аллаћ та
оған көмектеседі. Кім мұсылман бауырын қиыншылықтан құтқарса, Аллаћ та оны
бір қиыншылықтан сақтайды. Кім мұсылманның кемшілігін ескермесе, Аллаћ та
оның кемшілігін ескермейді (кешіреді). [12;38б.]
Адамдар арасындағы ең қымбат нәрсе сүйіспеншілік пен бауырмалдық
болғанына байланысты, орынсыз жерде кезкелген адамның дұшпандық сезімін
ояту мұсылман адамға жараспайды. Ал адамдар арасындығы дұшпандықтың алдын
алу жолы - сүйіспеншілікті ұран ету. өзіне біреуді дұшпан қылуды қаламаған
адам, ең тура жол - өзінің де басқаларға дұшпан болмауы. Сондай-ақ достықты
дұшпандыққа айналдыру – үлкен қылмыс. Ақылды адам жамандыққа жамандықпен
жауап бермейді, ешкімді балағаттап кемсітпейді.
Сонымен қатар адамдар бір-бірінің сеніміне, ұлтына құрмет көрсетуі
тиіс. Мәселен, қоғамда бір адам дұрыс не бұрыс бір сенімде болуы мүмкін, ал
мұсылмандық оның хұқығына қол сұғуға, зорлап өз сенімін қабыл еттіруге,
кемсітуге жол бермейді, әркім сенімі бойынша еркін. Аллаћқа ең көп құрмет
көрсеткендерің Аллаћ тарапынан ең қадірлі, құрметті орынға ие боласыңдар.
Араб ұлтының басқа ұлттардан ешқандай артықшылығы жоқ. Ұлттың ұлттан
артықшылығы Аллаћқа деген құрметімен өлшенеді, [13;171б.] - деген қоштасу
құтпасындағы ардақты Пайғамбардың жалынды сөзіне орай, бір ұлттың екінші
ұлттан артықшылығы жоқ. Аллаћ алдында тек Аллаћ ризашылығына бөленген
адамдардың ғана дәрежесі артық болмақ.
Қазіргі кезеңде қоршаған орта проблемасы маңызды орында тұр, бірінші
адам болып, бүкіл жанды мақұлықтар табиғат сұлулықтарын жоюмен келеді.
Бірақ, қазір жер бетіндегі мемлекеттер кеш те болса, бұл қауіпті аңғарып,
олардан құтылу жолдарын қарастыра бастаған. Жер бетіндегі адамдар осы
тұрғыдан ортақ түсіністікке келе бастағанына орай ендігі мәселе - бұл
саналы түсіністікті одан ары дамыта отырып, кемелденген қалыпқа түсіру және
адам мәселесіне керегінше пайдалану. Осы тұрғыдан ислам діні қоғамдық
жауапкершіліктік құндылықтарды керегінше белгілеген. Құранда Аллаћтың көкті
биік етіп жаратқаны, әлемге белгілі бір жүйе мен тепе-теңдік қойғаны
баяндалады және адамдардың осы тепе-теңдік жайында шектен тыс тартысуларын
шектейді. Яғни адам объективті дүниені және олардың құрылысын ашуға
тырысуына болады және белгілі мөлшерде ғана оны өз пайдасына асыра алады.
Бірақ дүниенің тепе-теңдігін қауіпке айналдырмауы тиіс. Негізінде дүниенің
тепе-теңдігін және оның сырларын түсіну үшін табиғат заңдылықтарын білу
керек.
Шын мәнінде әр нєрсені бір өлшеумен жараттық, өміріміз бір-ақ қас
қаққандай (Қамар-49-50).
өйткені біздің жанымызда әр нәрсенің қорлары бар. Бірақ белгілі
мөлшерде ғана түсіреміз (Хыжыр-21), – деген мағынадағы аяттар жер жүзі мен
әлемнің жаратушысы Аллаћ екендігін және қоршаған орта туралы мәлімет пен
қоршаған ортаға байланысты жауапкершілікті білдіретін хабар болып табылады.
Адамның табиғаттағы тепе-теңдікті сақтауы және оны қорғауы – ахлақи
міндеті. өйткені адам Аллаћтың жер бетіндегі халифасы (орынбасары) болып
жаратылған, сондықтан Аллаћтың аманатын қорғауға міндетті. Егер адам
табиғатқа үкім жүргізуге және тепе-теңдікті бұзуға бет алса, аманатқа
қиянат жасағаны. Ардақты Мұхаммед пайғамбардың бұлақтың көзін ашуға, тал
егуге, таза суды үнемдеуге және суды ластамауға т.б. байланысты айтқан
хадистері мұсылмандықтың қоршаған ортаға байланысты қаншалықты мән
беретінін аңғару қиын емес. Табиғаттағы сұлулықты қорғаудың ең
көрнекті мысалы – адамның өз ар-ожданы, яғни істеген жамандығының Аллаћ
алдында күнә, заң алдында қылмыс және бүкіл халық алдында ұят, адам ақысын
(келер ұрпақ) жеу екенін сезіну керек.
Әрбір адамның ұлттық отаны, басқан топырағы, кіндік қаны тамған
жері бар. Мұны біз “отан” дейміз. Ал біз туып өскен
отанымыздың ұл-қыздарымыз. Сондай-ақ біз сол туған отанымызға адал
қызмет етпесек, оны қорғамасақ, онда өзіміздің азаматтық борышымызды
өтемегеніміз. Егер біз өз туған жерімізді қорғаудан бас тартсақ,
бір күн болмаса бір күні өзіміз де келешек ұрпағымыз да жоқ
болатыны шүбәсіз.
Дініміз ислам да, әрбір мұсылманның өз отанын қорғауға шақырады.
Отан үшін қан кешіп өлген адамдардың дәрежесі, жәй өлген
адамдардың дәрежесінен жоғары екендігін дініміздің қағидаларында
кездестіреміз. Ардақты Пайғамбарымыз да отан туралы: “отанды сүю -
иманнан”- деп, отанның қаншалықты маңызды екенін баяндайды. Сондықтан
әрбір мұсылманның отанын қорғауға, оған қызмет етуге міндетті
екенін, тіпті мұның төркіні иманнан келетінін дініміз де көрсетіп
отыр.
Біздің отанымыз – Қазақстан. Сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа
аманат ретінде қалдырып келген ұлан–ғайыр жерімізді ата-бабаларымыздың
аманаты деп білеміз. Біздің міндетіміз - келер ұрпаққа ата-бабаларымыздан
қалған ұлан-байтақ жеріміз бен тәуелсіздігімізді аман-есен өткізу. Бұл
туралы дана аталарымыз: “отан үшін отқа түс”, - деген. .[14;38б.]
1.3 Адамгершілікке қасиетті қалыптастырудағы ахлақтың маңызы
Қазіргі таңда адамгершілік тәрбиесінің өзекті мәселесі, қоғам дамуында
тұрған мақсат – мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын
тәрбиелеу. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын ойшылдары мен
зерделі зиялыларын талассыз толғанысқа, үздіксіз ізденіске түсірген ізгі
мұрат екені даусыз. Бүгінгі таңда тәуелсіздігін алып, өзінің сыртқы және
ішкі жағдайларын анықтап жатқан қазақ елі үшін өркениетке жеткізер тәрбие
жолдарын саралап, жүйелеп, өмірге енгізудің орны ерекше екені белгілі. Бұл
ретте бала дүниеге келгеннен кейін ең алдымен отбасында, онан кейін
қоғамдық ортада және оны тұлға ретінде қалыптастыруға, тәрбиелеуге қатысты
дініміздің ғасырлар бойы халық арасында сақталып келе жатқан дәстүрлі тәлім-
тәрбиесін қолдаудың маңызы зор. Өз тарихының бастауынан- ақ адамзат ұрпақ
тәрбиелеуге ерекше мән берген. Әсіресе жас ұрпақтың бойына рухани-
адамгершілік қасиеттерді сіңіру қажет. Және бұл жолдарда отбасы, қоршаған
орта, отан, ана мектептің берері мол. Жас ұрпақтың рухани – адамгершілігі
қалыптасқанда ғана болашаққа нық сеніммен, үмітпен қарай аламыз.
Рухани- адамгершілік – барлық ізгіліктердің, жақсы қасиеттердің бастау
бұлағы. Қаныш Сәтбаев бұл жөнінде: Ісіңізге, еңбегіңізге, оқуыңызға нағыз
адамгершілікпен кіріссеңіз, сөз жоқ жеңіске жетесіздер. Сіздің мінез-
қасиетіңізге адамгершілік бірінші болып орын алса, шыншыл, батыл, тиянақты,
жігерлі және кішіпейіл адам болған болар едіңіздер. Жеткен жетістік пен
табысқа мақтану, масаттану сіздер үшін қасиет емес[15;53б.] деген. Жалпы
рухани- адамгершілік дегеніміз жас ұрпақ бойында мінез - құлықтың белгілі -
бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір- біріне,
отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, отанға деген қатынасын анықтайтын
мінез нормалары мен ережелерін дарыту.
Рухани- адамгершілікке тәрбиелеу жан- жақты тәрбиенің аса маңызды
бөлігі болып табылады. Соның ішінде Ислам дәстүрлері арқылы рухани
адамгершілікке баулу өте мағыналы ұғым. Ол адамның ішкі жан- дүниесінің
әсемділігінен бастап, оның сыртқы қабілеті, ой әсемдігі мәселелерін
қамтиды. Жеткіншектердің рухани адамгершілігін қалыптастыру адамның
дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды. Оның ықпалымен жеке адамның
адамгершілік құқығын қалыптастырады. Адамгершілік, адалдық пен шыншылдық,
қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкендерді сыйлау сияқты мінездегі моральдық
ерікті саналарды тәрбиелеудің негізі болып табылады. Баланы адамгершілігі
мол, шыншыл, адал етіп тәрбиелеу әр отбасының қоғам дамуындағы міндеті.
Рухани – адамгершілік тәрбиесі үзіліссіз процесс. Ол адам туғаннан
бастап, өмір бойы жалғаса береді. Жеке адамның адамгершілік жағынан
қалыптастыру процесінде Ислам дәстүрлері ерекше орын алады. Рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу көп қырлы процесс. Ислам дәстүрлері баланың мінез-
құлқына керемет әсер етеді. Осы орайда Ислам және дәстүр сөздеріне
түсініктеме бере кетсек.
Келер ұрпақты шыдамдылыққа, төзімділікке, қажырлылыққа тәрбиелеуде
шешендер мен ақындардың ел ағасы болған адамдарға арнаған толғаулардың
тәлімдік маңызы зор. Ер азаматтың ерлігін, елін сүюшілік сияқты
адамгершілік ұлы қасиеттерін қастерлеу – халыққа, жұртқа, ағайын-туысқа,
арттағы жас ұрпаққа үлгі көрінісі. Бұл алдымен, халықтың Ел үшін туып, елі
үшін өлген ердің ерлігін дәріптеуін білдірсе, екіншіден, жастарға, келешек
ұрпаққа оның ерлік ісін өнеге етіп ұстану.
Демек, Ислам дегеніміз дін, ал діннің өзіндік қағидалары мен
заңдылықтары болады, сол қағидалар мен заңдылықтардың қоғамға еніп, әдетке
айналып, қолданыс табуын, іс жүзінде жүзеге асуын дәстүр дейміз. Мысалы,
сүндетке отырғызу Исламның денсаулық дәстүріне жатады.
Тәрбиеде Ислам дәстүріне сүйену, тәрбие ісінің тиімділігін арттырады.
Діннің негізгі қағидаттары Құран мазмұнынан туындайды. Сүннеттер арасында
қалыптасқан көзқарас бойынша, дін ұғымының мазмұны үш құрамдас бөліктен
тұрады. Оны үкімдер, биліктер, қағидаттар деп те қарастырылады. .[16;280б.]
Мұсылмандар өмірінде дәстүрлі екі мереке бар. Біріншісі – Құрбан айт
мерекесі (араб. ъидуль- адһа деп аталады). Бұл құрбандықтың ең ұлы
мерекесі. Бұл рәсімді барша мұсылман халқы тойлайды. Екінші дәстүрлі мереке
(араб. ъидуль- фитр, ъидус- сағир деп аталады), Рамазан айындағы
мұсылман оразасының бітуіне арналады. Бұл екі мерекеде де дәстүр бойынша,
қайтыс болған туыстарының бейітінің басына барумен, салтанатты дастархан
жаюмен, қайыр- садақа және сыйлықтар таратумен, бір- біріне қонаққа барумен
бірге жүреді. Мерекелер – Аллаһтың құлдары үшін тағайындаған сый- сияпат
күндері. Бұл күндерді Аллаһтың ризашылығына сәйкес іс- әрекеттермен өткізу
керек. [17;24б.]
Мерекенің біріне жұма күні де жатады. Мұсылман дәстүрі бұл күнді
қасиетті деп санайды, өйткені дәл осы апта күнінде Мұхаммед пайғамбар (Оған
Алланың сәлемі болсын) дүниеге келген. Жұма күнінің қасиеті туралы хадис-
шәріпте: Күндердің ең жақсысы – жұма. Жұма күні адам жаратылған, жұма күні
ол жұмаққа жіберілген, жұма күні жұмақтан шығарылған, жұмада уақыт
тоқтайды. - делінген. Мұсылмандар жұма күні жұма намазын оқиды, жамағатқа
жиналады, бас қосып, бір- бірінен хал- ахуал сұрайды. Әр апта
мұсылмандардың осылайша бас қосулары араларындағы достықты, ынтымақтастықты
нығайтады, бірлікке ұйытқы болады.
Ислам дәстүрінде қағидалы және қағидалы емес мерекелер де бар. Қағидалы
мерекелер жоғарыда аталынса, қағидалы емес мерекелерге Мәуліт (Пайғамбардың
туған күні), Исра және Миғраж (Намаз сыйланған кеш), Қадір (Құран түскен
түн) түні мерекелері жатады. [18;236б.]
Ислам дәстүрінде рухани- адамгершілік өнеге арқылы тәрбие көрген
балалар да өз бойында ең жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастырып,
адамдарға мейіріммен қарауға, ата- аналарын құрметтеуге, үлкенді сыйлап,
кішіге қамқорлық етуге, әділдік пен адалдыққа, жақсы істен ләззат ала
білуге дағдыланады. Ислам дәстүріндегі ахлақтық тәрбие ата- анадан балаға
қасиеттер дарып немесе ата- анасынан берген тәрбиесінен алса, тәрбие – ата-
анадан деген нақыл сөз өте орынды айтылған. Баланың бойында жақсы
қасиеттер қалыптастыру үшін мейірімділік, қарапайымдылық, қамқорлық, шын
жүректен шыққан жылы сөз бен жақсы мінезді болу үлгісін көрсетеді. Ахлақтық
тәрбиесіндегі дәстүрлер баланы ақиқаттың дұрыс жолына бағыттайды. Оның
жұмсақтығы әлсіздікке, талапшылдығы қаталдыққа айналмайды. Осының арқасында
бала, ізгі жүректі, ақылды әрі жомарт , жауапкершілігі мол, табанды болып
өседі.
Ислам – адамгершілік пен ізгіліктің уағыздаушысы. Имандылыққа қайта бет
бұрғалы халқымыздың Исламиятқа деген құштарлығының артқаны белгілі. Бұл
Ислам дінінің халық жүрегінен терең орын алғандығының, ұлтымыздың
мұсылманшылық пен имандылыққа бет бұрғанының белгісі. Ата- бабамыздан келе
жатқан Ислам дінінің маңызы артып, әртүрлі діни дәстүрлер мен жөн-
жоралғылардың кең көлемде орын алуы да қуантарлық жәйт.
Қазақ халқының ділін айтқанда, оның басты бір ерекшелігі – тәрбиелік
қасиеті. Қазақ халқының дерлік салт- санасы, әдет- ғұрпы айналып келгенде
Ислам дінінен туындаған тәрбиелік мәселелерге келіп тіреледі. Олар
адамгершілікке, имандылыққа, көпшілдікке, азаматтыққа баулиды. Ислам
дінінің қоғам дамуы барысындағы роліне тоқталатын болсақ, тарихтағы кейбір
оқиғалардың алдын- алуына, халық басына түскен күйзеліске төзуіне, жеңе
білуіне себепші болады. Ислам дінінің қазақтар арасында кеңінен таралуы
және қазақи ой- санада берік орнауы, ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып келе жатқан
ұлттық қасиет, үлгі- өнеге. Қазақ халқы ұрпақ тәрбиесіндегі жақсы
әдеттерге, имандылық құндылықтарға, ата- бабадан қалған игі мұраларға,
ұлағатты өнегенің әсеріне ерекше мән берген. Ал, дін – адамның абыройын, ар-
ұятын сақтап отыратын ереже немесе тәрбиелік құрал іспеттес. Дін рухани
мәдениеттіліктің баламасы, дүниетанымның бір бітімі, дүниедегі тәрбие
туралы бағдар немесе жол.[19;213б.]
Діннің басты қызметі – адамдардың қарым- қатынастарын реттеп, белгілі-
бір тәртіпке келтіріп, оның құдіреттілігі мен қасиеттілігіне иландыру.
Діннің басты мақсаты – екі дүниеде де адамның бақытты болуын көздейді.
Бақытқа жетудің әліппесі әрине, адамгершілік қасиет.
Адамгершілік сенім, адамгершілік сананы, адамгершілік талаптарын білу,
түсіну және соған сай қарым- қатынаста болуды қамтиды. Адамгершілік сенім
әрбір іс- әрекетте, мінез- құлықта, адамның бағыт- бағдарын, принциптілігін
анықтайды. Сондай- ақ адамның адамгершілік санасының дәрежесі, оның мінез-
құлқы мен іс- әрекетін анықтайды. Сондықтан адамгершіліктің қалыптасуында
Ислам дәстүрлері туралы білім, түсінік ұғымдарының негізіндегі адамгершілік
сана мен сенімнің алатын орны ерекше. Жеткіншектерге адамгершілік
дағдыларын қалыптастыру ұзақ уақытқа созылумен, күрделі де көп қырлы
процесс. Ол баланың сана- сезіміне ықпал етуді, олардың жақсы әдеті мен
мінез- құлқы адамгершілік сезімі мен қасиеттерді қалыптастыруды және
олардың еркі мен тілегін бағыттай білуді, т. б. талап етеді.
Сонымен, адамгершілікті қалыптастыру А. С. Макаренконың сөзімен
айтқанда: Өмірге жаттықтыру болып табылады.[20;37б.]
Адамзат тарихында пайда болған адамгершілік адамгершілікке байланысты
көптеген ұғымдар, жомарттық, батылдық, шыншылдық, сыпайыгершілікке, ар-
намыс т. б. сонау көне дәуірден бастап, күні бүгінге дейін өз маңызын
жоғалтпаған деп Ә.Нысанбаев секілді ғалымдар адамгершілік ұғымдарын осылай
атап көрсеткен.[21;6б.] Осыған сүйене отырып, адамгершілік қасиеттерге ар -
ұят, намыс, абырой, әділдік, адалдық, кішіпейілділік, жауапкершілік,
парасат, сабыр, нысан, қанағат, қарапайымдылық, бауырмалдық т. б. жататынын
көреміз. Сондықтан қазіргі кезде оқытушылар, ұстаздар, тәрбиешілер, ең
алдымен жас жеткіншектерді, оқушыларды жан- жақты халқының қамын ойлайтын
азамат етіп өсіруі қажет.
Қазақ халқының дәстүрлі тәрбие жүйесі, жас ұрпақты, қоғам мүшелерін
отанға, халқына, елге, жерге деген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, мұны олардың
бойына сіңіріп, қалыптастыруды жетекші орынға алады. Сондықтан да әрдайым
тың бағыттарда іздене отырып, бала жүрегіне жол табатындай етіп, осы
адамгершілік қасиеттерді отбасында, мектепте, сабақ уақытында, сабақтан тыс
уақыттарда дұрыс, тиімді пайдаланып үйретуді керек етеді. Адамгершілік рух
– қазақ елінің әлемдік өркениеттегі елдер көшіне қосылып, дүниежүзілік
қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік беретін бірден- бір күш.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты Ислам дәстүрлері арқылы рухани- адамгершілікке
баулу, діннің құпия- сырларын оқытып, үйрету – дүниеге келген әрбір
ұрпақтың жан дүниесіне адамгершілік, имандылық қасиетті сыйлау болып
табылады. Олай болса, дін – ғылым, дін – білім екенін ескере отырып, жас
ұрпақтың жан дүниесіне рухани азық беруді кешіктірмей, іске батыл
кірісуіміз керек.
Ислам - имандылыққа жетелейді. Имандылыққа – адамның ар- ожданы,
тазалығы, адамгершілігі, әдептілігі, әділеттілігі т. б. жатады. Сонымен
қатар, қай қоғамда болмасын өз дінін, өз тілін сақтап қалған халық қана
тарих көшінен қалмай алға дамыған. Мысалы, АҚШ- та дін мемлекетті
нығайтудың рухани құралы ретінде бағаланады.
Ұлы Абай:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас,
Рас сөз ешуақытта жалған болмас
дейді.[22;33б.]
Адамзат баласының имандылығы артып, ата - бабадан мирас алған рухани
құндылықтарға бейімделген сайын, қоғам тазарып, ілгерілеп, дамып,
өркениетке бет алары анық. Сонда ғана мәдениеті жоғары елдің тәрбиелі,
адамгершілікті рухтағы азаматына сеніп, болашаққа зор үмітпен қарауға
болады.
Ислам дінінде Құран мен Сүннетте адамгершіліктің қарастырылуына қатысты
ғалымдар адамгершілік міндеттер, адамгершілік қағидалар деп көрсетеді.
Адамгершілік міндеттер бес міндетпен қарастырылса, ал адамгершілік
қағидалар: адалдық, әділеттілік, шыншылдық, әдептілік, ар- ұят,
қарапайымдылық, тазалық, бауырмашылдық, еңбекқорлық, тіл тәрбиесі, тағы
басқа осындай қағидалар аясында қарастырылады.
Жастардың жас ерекшелігінде дене бітімі өзгеріп, психологиялық
дисгармония пайда болады. Мұндай өзгерістер жеткіншектердің бойына әртүрлі
әрекеттердің
пайда болуына әкеп соғады. Олар шыдамсыз, бетке тура айта салушылық,
мінез көрсетушілік, ата- ананы мойындамаушылық немесе жүре тыңдау, сыр
жасыру сияқты мінез- құлықтар көрсетеді. Ата- ана, өз алдындағы
адамгершілік міндеттері туралы білімі болса және осы күрделілікті өмірде
зерделі пайдалана алса, өзіне- өзі реттеуіне, түзелуіне болар еді.
Психологтардың пікірінше, бұл жастағы өзгерістерді үлкендік сезім
туушылық деп атайды. Мұны жеткіншектердің өзіндік санасының өсуіндегі
салалық белгілердің қалыптасуы деп қарайды. Осы кезеңде Мен -дік
сипатындағы өзгерістер діни адамгершілік міндеттің өз басына қатысты
адамгершілігі мен қоса дамыса, бұл жастағы оқушының дүниетанымы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ибраев Азамат Аманкелдіұлы
Хз. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
5В020600 - Дінтану мамандығы
Түркістан 2015 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Хз. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
5В020600 - Дінтану мамандығы
Түркістан 2015 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-3
І-бөлім. Исламдағы (ахлақ) мінез-құлық
танымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 4
1.1 Ахлақ сөзінің
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...5-9
1.2 Ислам дінінде ахлақтың
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-
14
1.3 Адамгершілікке қасиетті қалыптастырудағы ахлақтың
маңызы ... ... ...15-23
ІІ-бөлім. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Пайғамбардың қысқаша өмірі және сахабалар арасындағы көркем
мінезі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-33
2.2 Пайғамбар хадистеріндегі
ахлақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4-37
2.3 Қазіргі таңда жастар тәрбиесінде ахлақтың орны ... ... ... ... ... ... ... 38-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48-50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-53
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 54-56
Кіріспе.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Бұл зерттеу жұмысында негізінен Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
жайлы баяндалады. Мінез-құлық қоғамда әрқашанда үлкен мәселелердің бірі
болған. Әрбір адам өз мінез-құлқын дұрыстап алмайынша қоғамда беделді бола
алмағандығы айдан анық. Ислам діні – адамдардың мінез-құлқына аса мән
берген ең ұлық дін. Ал ислам дінінің басты мәселелерінің бірі әрине адамның
мінез-құлқына аса зор мән берген. Мінез-құлықтың үлгісі ретінде Алла Тағала
бұл әлемге аса құрметті пайғамбарымызды жібергені барлығымызға да белгілі.
Осы пайғамбарымыздың мінез-құлқын қазіргі таңда жастарымызға түсіндіріп,
санасына сіңірсек, Құдай ризашылығын алатынымызға әбден мүмкін деп білемін.
Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезін баяндамас бұрын жалпы ахлақ
түсінігі жайында сөз етсек артық болмас деген пікірдемін. Сондықтан бұл
жұмысымның алғашқы тарауында жалпы ахлақ ұғымы, ахлақ түсінігі жайында баян
еттім. Жалпы ахлақ негіздерін түсінбей Пайғамбар ахлағын, оның көркем
мінезін ұғыну, әсіресе қазіргі таңдағы жастарға түсіндіру қиын бір іс. Сол
себепті алдымен ахлақ негіздерінен, оның қазіргі таңдағы маңыздылығынан сөз
етуді жөн көрдім.
Зерттеу жұмысы яғни, Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі мәселесі
мынадай екі тарауға бөліп қарастырылған:
І. Исламдағы ахлақ түсінігі
ІІ. Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезі
Сондай-ақ бастапқыда Пайғамбарымыздың көркем мінезін айтпас бұрын жалпы
исламдағы мінез құлық жайында баяндаймыз.
Адам баласы қандай қоғамда өмір сүрсе де дінге, жаратқан тәңірге,
иманға берік сенеді. Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық
құрылыстарға тән тарихи, саяси - әлеуметтік, дүниетанымдық және
психологиялық құбылыс. Дін адамзатпен бірге келіп және де әрдайым
адамзатпен бірге болмақ. Тарихтың қай дәуіріне қарасақ та дінсіз адам
кездесер-ау, бірақ дінсіз қоғам кездеспейді. Дін адамның өз жаратылысындағы
құпияларды анықтап, табиғаттағы құбылыстардың, ғарыштағы қозғалыстардың
астарын түсіну үшін ізденіске түсуінен, сұрақтарға жауап іздей бастауынан
алау алған сезімнен туындайды. Яғни, адамзат діннен ешуақытта ажырамаған.
Адамдарға күш-жігер беретін, қоғамды тәртіпке келтіретін, жақсылық пен
туралыққа жетелейтін, жалғыздық пен қиыншылықты жойып, сенімділікті
орнататындардың басында қашанда дін тұрмақ. Ал енді діндегі, оның ішіндегі
исламдініндегі мінез – құлық мәселесі арине алғашқы орындардың бірінде
болуы тиіс.
Ислам дінінің хақ дін әрі соңғы дін екендігінде сөз жоқ. Бүгінде жер
бетіндегі халықтың көпшілігі, Қазақстан халқының басым бөлігі осы дінді
ұстанушылар. Ислам діні, ата- бабамыздан бері ұстанып келе жатқан дін
болғанымен, кейінгі Кеңестік Одақтың жетпіс жыл бойы сіңірген атеистік
сенімінің құрсауынан құтыла алмай жатқанымыздың әсерінен көпшілік бұл дінді
толық әрі анық түсінбеуде. Сондықтан діннің шынайы мағынасы әрі оның жеке
адамның қалыптасуы мен қоғамға тигізер әсері кезек күттірмей зерттеуді
талап ететін басты мәселе.
Бұл мәселе жөнінде ұлттық руханияттың көсемі Әбу Насыр Әл- Фараби:
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек. Тәрбиесіз берілген
білім – адамзаттың қас- дұшпаны деп ұрпағына өсиет мұра қалдырды. Бұл
өсиетке адалдық, қазіргі қоғам мүшелерінің жұмыс заңына, тәрбие процесінің
түп қазығына айналуы шарт демекпіз. Сондықтан да ең әуелі, бойымызға
имандылық – адамгершілік қасиеттерді дарытуға пәк рухта тәнімізді таза
ұстауға, өмір салтына бейімделуіміз қажет. Қоғамда қалыптасып отырған
жағдайлардың өзі діни тәрбиені, оның ішінде адамгершілік тәрбиесін қажет
етіп отыр. Осыған сай дипломдық жұмысымның тақырыбын Ислам дәстүрлері
арқылы жастардың рухани – адамгершілігін қалыптастыру деп алуға негіз
болды.
Зерттеудің мақсат-міндеті: Зерттеу жұмысының жалпы мақсатты міндеттері
төмендегідей:
• Ахлақ сөзінің мағынасын ашықтау;
• Ислам дінінің басты қайнарларындағы ахлаққа қатысты мысалдарды талдау.
• Пайғамбардың өнегелі мінез-құлқын (ахлағын) талдау.
• Ислам дініндегі ахқалтың орнын анықтау.
• Қазіргі таңда жастар тәрбиесінде мінез – құлықтың маңызын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Ислам дініндегі мінез - құлықтың оның
ішінде Мұхаммед пайғамбардың көркем мінезінің халық үшін маңыздылығын,
жастар тәрбиесінде ахлақтың қоғам үшін қажеттілігін, ислам дініне мінез –
құлықтың маңыздылығын ғылыми тұрғыдан ашып көрсету.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеу әдеттегідей кіріспеден, бірінші тарау үш
бөлімнен, екінші тарау да үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер
тізімінен құралаған. Бірінші тарауда жалпы ахлақ анықтамасы, ислам дінінде
ахлақтың орны, ахлақтың маңызы мен қазіргі таңдағы көрінісі жайында
баяндалған. Ал екінші тарауда Мұхаммед пайғамбардың қысқаша өмір баяны,
көркем мінезі, қазіргі таңда жастар тәрбиесінде пайғамбар мінез - құлқының
маңыздылығы жайында баяндалған.
І-Бөлім. Исламдағы (ахлақ) мінез-құлық танымы
1.1 Ахлақ сөзінің анықтамасы
Ахлақ “мінез-құлық”, “адамгершілік” деген мағыналарды білдіреді. Мінез-
құлық - адамның жаратылысынан қалыптасқан немесе тәрбие арқылы қабылдаған
қасиеті. Осы бір қасиеттің келетін қайнары бірі - жаратылыстан келетін
мінез, ал екіншісі - дін. Сондықтан адамның мінезі бір дінге негізделмесе,
оның бақытқа, рухани кемелдікке жетуі қиын. өйткені, адамға әділет пен
әділетсіздікті, имандылық пен азғындықты, пайда мен зиянды ажыратып білуге
көмектесетін - дін. Сондықтан діні жоқ халықтардың болашағы жоқ.
Мұсылмандық ахлақ Құран мен Сүннетте орын алғаны сияқты адамның өзіне,
жаратушысына, туыстарына және өмір сүрген ортаға байланысты міндеттер мен
жауапкершіліктерден тұрады. Дініміздегі адам мінез-құлығына мән берудің
мақсаты - адамды дүние мен ахиретте бақытты қылу, тыныш өмір сүрумен
қамтамасыз ету. Сондықтан Құран Кәрімде иман, ғибадат тақырыптары орын
алғаны сияқты ахлақ негіздері де өзекті мәселе ретінде қарастырылған.
.[1;17б.]
Мұсылмандық мінез-құлықтың басты үлгісі - ардақты Мұхаммед пайғамбардың
асыл мінезі. Осы мәселе бойынша өзінің бір хадисінде: “мен жақсы мінезді
(ахлақты) толықтыру (тәмәмдау) үшін жіберілдім”, - деген. Тағы бір
хадисінде: “мүміндердің иман тұрғысынан ең жақсылары - мінезі жақсы
болғандар” - демекші, ислам діні - адамның мінезіне де көңіл бөлетін дін.
Әрбір мұсылманның өзіне байланысты біршама міндеттері мен
жауапкершіліктері бар. Адам өз рухы мен денесіне қажетті нәрселермен өз
дәрежесінде қамтамасыз етуге, ғылым, білім үйренуге, өзін-өзі жетілдіруге,
денсаулығын сақтауға, еңбек етіп адал жолмен ризығын табуға, жақсы амалдар
істеп, жамандықтан аулақ болуға, қоғамға пайдалы, адал адам болуға
міндетті, яғни ақыл-есі түзу, өз еркі өзінде болған адамның жоғарыдағыларды
орындауға жауапты. өйткені Аллаћ Құранда: “кім зәрредей жақсылық жасаса
сауабын көреді, ал зәрредей болса да жамандық жасаса, оның жазасын көреді”
(Зилзал -7-8), - деген. Сонымен қатар адам Аллаћтың барлығын тануға және
оған құлшылық жасауға міндетті. өйткені Аллаћ:“мен жындар мен адамдарды тек
маған құлшылық етсін деп жараттым” – дегені сияқты, адамның Аллаћқа
құлшылық жасауы тиіс.
Аллаћқа сенген адамның оның пайғамбарын да мойындап, оған бағынуы
керек. Яғни, Аллаћты сүйген пенде оның пайғамбарын да сүйеді. Демек,
мұсылмандық Аллаћқа бағынудан, оны сүюден, әрі ардақты Пайғамбарды да
сүюден тұрады.
Сонымен қатар адамның әке-шешеге, жанұяға, қоғамға байланысты біршама
міндеттерін орындау да өзіндік міндеттері болып табылады.
Қазіргі таңда адамгершілік тәрбиесінің өзекті мәселесі, қоғам дамуында
тұрған мақсат – мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын
тәрбиелеу. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын ойшылдары мен
зерделі зиялыларын талассыз толғанысқа, үздіксіз ізденіске түсірген ізгі
мұрат екені даусыз. Рухани адамгершілік – барлық ізгіліктердің, жақсы
қасиеттердің бастау бұлағы. Рухани- адамгершілікке тәрбиелеу жан- жақты
тәрбиенің аса маңызды бөлігі болып табылады. Соның ішінде Ислам дәстүрлері
арқылы рухани адамгершілікке баулу өте мағыналы ұғым. Ол адамның ішкі жан-
дүниесінің әсемділігінен бастап, оның сыртқы қабілеті, ой әсемдігі
мәселелерін қамтиды. Жеткіншектердің рухани адамгершілігін қалыптастыру
адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды. Оның ықпалымен жеке
адамның адамгершілік құқығын қалыптастырады. Адамгершілік, адалдық пен
шыншылдық, қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкендерді сыйлау сияқты мінездегі
моральдық ерікті саналарды тәрбиелеудің негізі болып табылады. Баланы
адамгершілігі мол, шыншыл, адал етіп тәрбиелеу әр отбасының қоғам
дамуындағы міндеті. .[2;85б.]
Рухани – адамгершілік тәрбиесі үзіліссіз процесс. Ол адам туғаннан
бастап, өмір бойы жалғаса береді. Жеке адамның адамгершілік жағынан
қалыптастыру процесінде Ислам дәстүрлері ерекше орын алады. Рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу көп қырлы процесс. Ислам дәстүрлері баланың мінез-
құлқына керемет әсер етеді. Осы орайда Ислам және дәстүр сөздеріне
түсініктеме бере кетсек.
Ислам сөздікте араб тілінен енген, бағыну, мойынсұну, сенім,
бейбітшілік, ынтымақ деген мағыналарға келеді.[3;19б.] Ал терминдік
мағынасы, Хз. Мұхаммед пайғамбар арқылы Аллаһ Тағаланың адамзат әлеміне
жіберген ең соңғы, әрі хақ дінін Ислам дейміз. Бұған дәлел Құран Кәрімде
Әли Имран сүресінің он тоғызыншы аятында: Расында Аллаһ Тағаланың
құзырында шынайы дін - Ислам делінеді. Және де Құран Кәрімнің Әли Имран
сүресінің сексен бесінші аятында: Кімде- кім Исламнан басқа бір дін
іздесе, әсте одан қабыл етілмейді де, ақыретте зиянға ұшырағандардан
болады. деп бұйырылады.
Келер ұрпақты шыдамдылыққа, төзімділікке, қажырлылыққа тәрбиелеуде
шешендер мен ақындардың ел ағасы болған адамдарға арнаған толғаулардың
тәлімдік маңызы зор. Ер азаматтың ерлігін, елін сүюшілік сияқты
адамгершілік ұлы қасиеттерін қастерлеу – халыққа, жұртқа, ағайын-туысқа,
арттағы жас ұрпаққа үлгі көрінісі. Бұл алдымен, халықтың Ел үшін туып, елі
үшін өлген ердің ерлігін дәріптеуін білдірсе, екіншіден, жастарға, келешек
ұрпаққа оның ерлік ісін өнеге етіп ұстану.
Демек, Ислам дегеніміз дін, ал діннің өзіндік қағидалары мен
заңдылықтары болады, сол қағидалар мен заңдылықтардың қоғамға еніп, әдетке
айналып, қолданыс табуын, іс жүзінде жүзеге асуын дәстүр дейміз. Мысалы,
сүндетке отырғызу Исламның денсаулық дәстүріне жатады.
Тәрбиеде Ислам дәстүріне сүйену, тәрбие ісінің тиімділігін арттырады.
Діннің негізгі қағидаттары Құран мазмұнынан туындайды. Сүннеттер арасында
қалыптасқан көзқарас бойынша, дін ұғымының мазмұны үш құрамдас бөліктен
тұрады. Оны үкімдер, биліктер, қағидаттар деп те қарастырылады.
Ислам дәстүрінде рухани- адамгершілік өнеге арқылы тәрбие көрген
балалар да өз бойында ең жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастырып,
адамдарға мейіріммен қарауға, ата- аналарын құрметтеуге, үлкенді сыйлап,
кішіге қамқорлық етуге, әділдік пен адалдыққа, жақсы істен ләззат ала
білуге дағдыланады. Ислам дәстүріндегі ахлақтық тәрбие ата- анадан балаға
қасиеттер дарып немесе ата- анасынан берген тәрбиесінен алса, тәрбие – ата-
анадан деген нақыл сөз өте орынды айтылған. Баланың бойында жақсы
қасиеттер қалыптастыру үшін мейірімділік, қарапайымдылық, қамқорлық, шын
жүректен шыққан жылы сөз бен жақсы мінезді болу үлгісін көрсетеді. Ахлақтық
тәрбиесіндегі дәстүрлер баланы ақиқаттың дұрыс жолына бағыттайды. Оның
жұмсақтығы әлсіздікке, талапшылдығы қаталдыққа айналмайды. Осының арқасында
бала, ізгі жүректі, ақылды әрі жомарт , жауапкершілігі мол, табанды болып
өседі. .[4;47б.]
Ислам – адамгершілік пен ізгіліктің уағыздаушысы. Имандылыққа қайта бет
бұрғалы халқымыздың Исламиятқа деген құштарлығының артқаны белгілі. Бұл
Ислам дінінің халық жүрегінен терең орын алғандығының, ұлтымыздың
мұсылманшылық пен имандылыққа бет бұрғанының белгісі. Ата- бабамыздан келе
жатқан Ислам дінінің маңызы артып, әртүрлі діни дәстүрлер мен жөн-
жоралғылардың кең көлемде орын алуы да қуантарлық жәйт.
Діннің басты қызметі – адамдардың қарым- қатынастарын реттеп, белгілі-
бір тәртіпке келтіріп, оның құдіреттілігі мен қасиеттілігіне иландыру.
Діннің басты мақсаты – екі дүниеде де адамның бақытты болуын көздейді.
Бақытқа жетудің әліппесі әрине, адамгершілік қасиет.
Адамгершілік сенім, адамгершілік сананы, адамгершілік талаптарын білу,
түсіну және соған сай қарым- қатынаста болуды қамтиды. Адамгершілік сенім
әрбір іс- әрекетте, мінез- құлықта, адамның бағыт- бағдарын, принциптілігін
анықтайды. Сондай- ақ адамның адамгершілік санасының дәрежесі, оның мінез-
құлқы мен іс- әрекетін анықтайды. Сондықтан адамгершіліктің қалыптасуында
Ислам дәстүрлері туралы білім, түсінік ұғымдарының негізіндегі адамгершілік
сана мен сенімнің алатын орны ерекше. Жеткіншектерге адамгершілік
дағдыларын қалыптастыру ұзақ уақытқа созылумен, күрделі де көп қырлы
процесс. Ол баланың сана- сезіміне ықпал етуді, олардың жақсы әдеті мен
мінез- құлқы адамгершілік сезімі мен қасиеттерді қалыптастыруды және
олардың еркі мен тілегін бағыттай білуді, т. б. талап етеді.
Ислам - имандылыққа жетелейді. Имандылыққа – адамның ар- ожданы,
тазалығы, адамгершілігі, әдептілігі, әділеттілігі т. б. жатады. Сонымен
қатар, қай қоғамда болмасын өз дінін, өз тілін сақтап қалған халық қана
тарих көшінен қалмай алға дамыған. Мысалы, АҚШ- та дін мемлекетті
нығайтудың рухани құралы ретінде бағаланады.
Ислам дінінде Құран мен Сүннетте адамгершіліктің қарастырылуына қатысты
ғалымдар адамгершілік міндеттер, адамгершілік қағидалар деп көрсетеді.
Адамгершілік міндеттер бес міндетпен қарастырылса, ал адамгершілік
қағидалар: адалдық, әділеттілік, шыншылдық, әдептілік, ар- ұят,
қарапайымдылық, тазалық, бауырмашылдық, еңбекқорлық, тіл тәрбиесі, тағы
басқа осындай қағидалар аясында қарастырылады. .[5;26б.]
Жастардың жас ерекшелігінде дене бітімі өзгеріп, психологиялық
дисгармония пайда болады. Мұндай өзгерістер жеткіншектердің бойына әртүрлі
әрекеттердің
пайда болуына әкеп соғады. Олар шыдамсыз, бетке тура айта салушылық, мінез
көрсетушілік, ата- ананы мойындамаушылық немесе жүре тыңдау, сыр жасыру
сияқты мінез- құлықтар көрсетеді. Ата- ана, өз алдындағы адамгершілік
міндеттері туралы білімі болса және осы күрделілікті өмірде зерделі
пайдалана алса, өзіне- өзі реттеуіне, түзелуіне болар еді.[6;33б.]
Психологтардың пікірінше, бұл жастағы өзгерістерді үлкендік сезім
туушылық деп атайды. Мұны жеткіншектердің өзіндік санасының өсуіндегі
салалық белгілердің қалыптасуы деп қарайды. Осы кезеңде Мен -дік
сипатындағы өзгерістер діни адамгершілік міндеттің өз басына қатысты
адамгершілігі мен қоса дамыса, бұл жастағы оқушының дүниетанымы, көзқарасы
кеңейе түсер еді. Бұл жастағы балаларда алғашқы тұрақты қызығулар пайда
болады. Адамгершілік, кісілік келбетінің көріністерін байқата бастайды. Ол
жасандылық, немесе уақытша туындама діни, ислами адамгершілік міндет
талабымен қабысып жатса, пайдасыз, зиянсыз сыртқы және ішкі әуестік
сезімдерге бой алдырмас еді. Бұл кезеңдегі балалардың әуестік
қызығушылығының ауқымы айтарлықтай кеңитіндігін ескерер болсақ, атүстілікке
душар етпей, тұрақты, әрі берік мінез қалыптасуына негіз болады. Аллаһ
Тағаланың адам баласынан талап еткен адамгершілік міндеттері мен борышын
ескере отырып, өзінің сыртқы және ішкі әуестігін қанағаттандырады.
Аллаһ тағала жаратқанының ішіндегі ең ұлығы адам. Оның денесі,
денесінің ішінде көзге көрінбейтін рухы бар.
Ислам діні адамдарға өз денесін әртүрлі сырқаттардан және зиянды
нәрселерден сақтауға, сондай-ақ рухани жағынан жетілуіне көмектеседі.
Жақсы адам болуы үшін тек денесінің сау болуы жеткіліксіз, рухани
саушылықта болуы өте қажет. Пайғамбарымыз бір хадисінде: "Аллаһ сендердің
сыртқы түрлеріне қарамайды, сендердің іштеріңе, жүректеріңе қарайды"-
депті. Демек, ішкі мусаффалық, яғни рухтың кінаратсыз тазалығы Ислам
дінінде өте қажет. Адамның өзінің алдындағы ең үлкен борыштарының бірі
болып есептелетін нәрсе сол-рухани жағынан жетілуге ұмтылу, бұзық әрі
жарамсыз пікірлерден өзін тазалау, басқалар жайында жаман пікір таратуды
өзін тыю.
Ислам діні біздегі, бойымыздағы ауруды екіге беледі. Бірі заттық-
денелік кесел болса, екіншісі рухы кесел. Денелік кесел адамның түрінен,
бойынан көрініп тұрады. Бойымызды түрлі денелік кеселдерден сақтау
өзіміздің алдымыздағы борышымыздың бірі. Рухи кесел денеден көрініп
тұрмайды. Ғайбат, жалғандық, жала, алаяқтық, өтірікшілдік, сараңдық және
жалқаулық сияқты кеселден де сақтану керек. .[7;17б.]
Пайғамбарымыз ғ. с.: "Екі күнін бірдей өткізген адам зиян табады "деп
айтыпты.[5;3б.] Таза мұсылман өз келешегі үшін әрекет етуші және үнемі өзін
жетілдіру үстіндегі адамдар. Көп оқыған, көбірек еңбек еткен әрі көбірек
ізденген адам өзіне, халқына және дініне пайдалы болмақ. Өзінің борышын
жақсы түсінген адам сол-өзін жақсы тәрбиелеген адам.
Рухымызды мынадай жаман мінез- құлықтардан тазартуымыз керек:
дұшпандық, ашу, басқаларды қызғану, өтірік айту, сөзінде тұрмау,
екіжүзділік, ұятсыздық, құрметсіздік, тәрбиесіздік, мейірімсіздік,
қорқақтық, жалқаулық, сараңдық, менмендік, зұлымдық, әділетсіздік, аманатқа
қиянат жасау, сабырсыздық, дөрекілік, жүрегі қатты болу, т.б.
Рухымызды мынадай тамаша мінез- құлықтармен безендіруіміз керек:
достық, мейірімділік, шыншылдық, батылдық, еңбекқорлық, сабырлылық, ұят,
үлкендерге құрмет, адамдарды жақсы көру, сөзінде тұру, нәзіктік, жұмсақ
мінезді болу, әділеттілік, әдептілік, тәрбиелілік, кешірімшілдік, ашуын
жеңу, тіліне ие болу, адамдарға және басқа да тіршілік иелеріне жанашырлық,
т.б.
Ислам дінінде адамгершілік қағидалардың адам мінез- құлқының кемелденуі
үшін маңызы үлкен. Исламның мақсаты да, адамзатты игі ахлақ иесі етіп
тәрбиелеу. Ислам – көркем мінез деген сөз. Кімде- кім жоғарыдағы
міндеттерге мойынсұнып, өмірлік ұстаным етіп алса, Аллаһ алдында да,
адамзат алдында да кәмілдікке жетері хақ, әрі айқын.
Ахлақтық немесе адамгершілік міндеттер жалпы адам баласына қатысты
атқарылатын борыш түрлері болып есептелінеді. Жеткіншек жас осы міндеттерді
танып-біліп, алғашқы шарт негіздерін өз бойларында орындап, жаман ойлардан,
іс-әрекеттер мен сөздерден арылып өздерін өзі тәрбиелеп, реттеп отыруы
қажет.[8;18-20б.б.]
1.2 Ислам дінінде ахлақтың орны
Адамның ахлақтық жағынан алдымен Аллаћқа байланысты жауапкершілігі
орасан зор. Сондықтан адамның Аллаћқа деген біршама міндеттері бар. Ұлы
Жаратушымыз адамзатқа сансыз нығметпен (игілік) қоректендіріп, адамды
жоқтан бар етіп жаратқан. Ойлап қарайтын болсақ, бұл дүниеде өмір сүрудің
өзі де бір мұғжиза.
Адамның осындай артықшылықтар берген Аллаћқа байланысты біршама
міндеттері бар: Күмәнсіз Аллаћтың бір екенін мойындап, оған ешқашан серік
қоспау; Адамзатқа денсаулық, бақыт, дәулет, жар, жора-жолдас, бала-шаға,
атақ-даңқ берген Аллаћқа сену; Өмірдегі жақсы-жаман жағдайларда тек Аллаћты
паналау; Адам өміріндегі пендешілігіне байланысты бірсыпыра қателер істеуі
мүмкін. Міне, осындай жағдайларда Аллаћтан кешірім сұрап, тәубе ету; Аллаћ
кейде адамға жамандық-жақсылық көрсетіп сынауы мүмкін. Осындай жағдайларда
Аллаћқа қарсы келмеу және оны ұмытпау; Аллаћтың берген нығметіне (игілік)
шүкіршілік ету; Аллаћтың белгілеген жолымен жүріп, халал-харамды (адал-
арам) әрдайым есте ұстау; Аллаћқа берген сөздерді әрдайым орындау;
.[9;87б.]
Ал ардақты Пайғамбарға деген міндеттеріміздің бастысы - оның әкелген
дінінің тура екендігіне және оның пайғамбарлығына иман ету. Аллаћ Тағала
құлдарына тек өзіне ғана табынуды бұйырумен бірге, пайғамбарына да бағынуды
бұйырған. Өйткені, адамның пайғамбарға сенбей, Аллаћты тануы және оның
өмірлері мен тыйымдарын орындауы мүмкін емес. Біз пайғамбарды сүйеміз, оны
құрметтейміз. өйткені адам баласының ішінде құрметтеуге лайық - тек
Хазіреті Мұхаммед (ғ.с.) пайғамбар. Бұл дүниеге осы күнге дейін Пайғамбар
сияқты кемеңгер адам туылған емес. өйткені ол өзінің парасаттылығымен,
жоғары адамгершілігімен, көркем мінезімен тек мұсылмандарға ғана емес,
бүкіл адам баласына үлгі болған кемеңгер адам. Мұсылмандар ардақты
пайғамбарға Құдай сияқты табынбайды және оны жамандамайды. Тек оны
пайғамбар ретінде өзінен, жанұясынан және дүниесінен де артық сүйеді.
Тарих бойында бас қосып отау тігуді адам баласы саналы түрде алдына
мақсат қоя отырып, жанұя тәртібімен жүзеге асырған. Бұл адамның басқа
жандылардан артықшылығы болып табылады. Құран Кәрім мен пайғамбардың
айтқанындай, жанұя құрудың басты мақсаты - сау ұрпақ өсіріп, адамзаттың
жалғасуын қамтамасыз ету. Адамдар басқа жандылар сияқты үйленбестен балалы
бола берер, бірақ баласын асырап, оған рухани нәр беру, бір ананың қолынан
келе бермейді, келсе де ұзақ уақытты талап етеді және адамның мәдениетті
болуы да осы жанұядан бастау алады. өйткені діни сенім, адамдық құндылық,
ұлттық салт-дәстүр мен жақсы әдеттер осы жанұяда туындайды. Жанұя құру –
қызғаныштан пайда болатын проблемалардың алдын алады және қоғамдық жүйенің
жақсы қалыптасуына ықпалы зор. Шаңырақ көтеру және осының негізінде
қалыптасатын жоралар ер-әйел қатынасындағы биологиялық қанағаттандыруларды
ислам дініндегі зинаны ауыр күнә деп тыйым салуына байланысты абыройлы
жолмен қалыптастырылған. Сондай-ақ дамыған, кемелденген қоғамды
қалыптастырудың ең негізгі шарты болып есептелінетін хақтар мен
жауапкершіліктер жанұяға байланысты ерекше назарға алынған, Хазіреті
Мұхаммед (ғ.с.) жанұя мүшелерінің хақтарына немқұрайдылықпен қараған
пендеге нәпіл намаз оқуға, нәпіл ораза ұстауға т.б. ғибадаттарды орындауға
құқық бермеген. .[10;64б.]
Бүкіл адамзат пен мұсылмандардың бір-бірімен байланысты мәселесі
бойынша алдында тұрған негізгі мәселесі хақтары мен міндеттері
болғандықтан, мұсылман ахлақшылары Құран мен Сүннет негізі бойынша жанұя
мүшелерінің де өздеріне байланысты міндеттерін белгілеген.
Ерлі-зайыптылар бір шаңырақтың негізін қалаушылары, яғни бір шаңырақ
ері мен әйелінің бас қосып, отау тігуінен басталады. Ерлі-зайыптылық
үйленумен, Аллаћ пен халық алдындағы заңды некемен жүзеге асуы тиіс.
Мұсылмандық пен түркі дәстүрінде жанұя көсемі – ер адам. Ислам діні мен
дәстүріміздің жанұя мәселесінде оның жақсы қалыптасуы үшін, жанұяны басқару
ер адамға жүктелуі, әйел затын төмен санау, оның хұқығын шектеу деп
түсінбеген жөн, керісінше ондайларға жол берілмейді, ахлақ принциптерінен,
Жаратушымыздың пайғамбарға айтқандарынан мұндай мәселе кездеспейді. Сонымен
қатар әйелдің еріне бағынуы - шарасыздықтан емес, ахлақи бір құндылық.
Құранның: әйелдермен жақсы байланыста болыңдар (Ниса-19) - деуі,
Пайғамбардың да: адамдардың ең жақсысы жарымен жақсы қатынаста
болғандарың, - деп түсіндіруі - жоғарыда баяндағандарымыздың дәлелі.
Мұсылмандықта бірден артық әйелмен үйлену бұйрық емес, қажет жағдайда
жүзеге асыруға болатын рұқсат. Ал негізгісі – бір әйелмен үйлену.
Ислам діні жанұяның құрушысы болып табылатын әке-шешеге құрмет
көрсетуді бұйырады. Адамның дүниеге келуіне себепкер болған әке-шеше -
құрмет пен сүйіспеншілікке ең лайық жандар. Құранда Аллаћ былай дейді:
Раббыларың тек өзіне қөлдық етулеріңді, әке-шешелеріңе жақсы қарауларыңды
кесінді түрде әмір етті. Олардың бірі немесе екеуі де сенің қолыңда
қартайса, тіпті оларға үћ деп те айтпа, оларды жазғырма, екеуіне де
сыпайы (жақсы) сөйле. Оларды қорғап, қанатыңның астына ал және Раббым !
кішкентай кезімде олар мені қалай мәпелеп өсірсе, сен де оларды қорға – деп
дұға ет (Исра-23-24). Ал пайғамбар үлкен күнәларды былай тізбектеген:
Аллаћқа ортақ қосу, әке-шешеге қарсы келу және жалған куә болу.
Әке-шешеге жақсылық жасап, оларды ренжітуден аулақ болу туралы көптеген
аят-хадистермен бірге, ахлақ кітаптарында да осы тақырып жайында көп
баяндалған. Онда әке-шешенің қоғамдағы хұқықтарымен бірге балаларының
оларға байланысты орындалуы тиіс біршама міндеттері бар және оларды біз
былай тізбектей аламыз: материалдық-рухани қажеттіліктерін қамтамасыз ету,
бақытты, тыныш орта қалыптастыруға тырысу, олар сұрамай тұрып беру, олар
жайлы ешкімге шағымданбау, жамандығын жасырып, жақсылығын асыру,
тапсырмаларын ренжітпестен орындау, тірі кездерінде құрметтеп, өлгеннен
кейін де артынан дұға оқып тұру, харам емес жағдайларда өсиеттерін орындау,
сауап істері мен ғибадаттарына көмектесу, өлеріндегі өсиеттерін орындау
және оларды жақсылықпен еске алу, өлгеннен кейін де орындарын білдірмей,
достарымен, жақсы көрген адамдарымен байланыс үзбеу, сонымен қатар діннің,
салт-дәстүрдің ұнататын жораларын орындау. .[11;54-55б.]
Ерлі-зайыпты бас қосып шаңырақ көтергеннен кейін, олардың ұрпағын
жалғастыратын балалары болатыны белгілі. Сол кезден бастап оларды ата-анаң
дейміз. Ата-ана құдай алдында балаларына дұрыс тәрбие беруге міндетті.
өйткені, адам дүниеге келгендегі бірінші ұстазы - әкесі мен шешесі, яғни
дүниеге келген нәресте әке-шешесіне қарап өседі, әке-шеше балаға қандай жол
көрсетсе, бала да өмір бақи сол жолмен кетеді. Сондықтан әке-шеше
балаларына дұрыс тәрбие беруге, оларға жақсы үлгі болуға, өмір сүретін
қоғамына сай тәрбиелеуге, діни-имандылық тәлім-тәрбие беруге, білім беруге,
адал табыспен, ризықпен асырауға міндетті.
Бір жанұядан өрбіген жанұяның мүшелеріне аға, іні, қарындас, әпке,
сіңлілер жатады, яғни бұлар бір-біріне бауыр болып есептелінеді. Бір
жанұяда өскен бауырлар, бір табақтан ас ішіп, бірдей тәрбие көреді. Сол
себептен бауырлар да бір-бірімен ренжіспеуі, ренжіссе де кешірімді болулары
тиіс. Олар бір-бірімен мал-мүлік үшін таласпауға, бір-бірін орнына қарай
құрметтеуге міндетті. Бауырлар кейін өсіп, жеке-жеке отау тіккенде де тату-
тәтті өмір кешіп, ағайындық байланыстарын өмір бойы жалғастырулары тиіс. Ал
ағайын-жекжаттарға туыстық сезіммен қарап, оларды орнына қарай құрмет
көрсетуге, басына қиын іс түскенде қол ұшын беруге, олардан мүлдем қол үзіп
кетпеуге міндетті.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас негізінен құрмет пен сүйіспеншілікке
байланысты. Егер де осы екі негіз жақсы сақталса, қоғамда бейбітшілік пен
бақыт болмақ, Фарабидің айтқанындай адамдар сүйіспеншілікпен бірге
бітісіп, әділетпен бірге өмір сүреді. Бір-бірін сүйетін өлкенің адамдары өз
араларында өмір сүріп жатқан адамдардың бақытын да ойлайтыны анық, міне,
осының нәтижесінде бірлік те артады. Ал бір-бірін сүймейтін адамдар бір-
бірінің қажеті мен бақытын да ойламайды. Хазіреті Мұхаммедтің (ғ.с.) бір
хадисінде былай деген:: мұсылман мұсылманмен бауыр, оған зияндық
жасамайды, оны жау қолына тастамайды. Кім мұсылманға көмектессе, Аллаћ та
оған көмектеседі. Кім мұсылман бауырын қиыншылықтан құтқарса, Аллаћ та оны
бір қиыншылықтан сақтайды. Кім мұсылманның кемшілігін ескермесе, Аллаћ та
оның кемшілігін ескермейді (кешіреді). [12;38б.]
Адамдар арасындағы ең қымбат нәрсе сүйіспеншілік пен бауырмалдық
болғанына байланысты, орынсыз жерде кезкелген адамның дұшпандық сезімін
ояту мұсылман адамға жараспайды. Ал адамдар арасындығы дұшпандықтың алдын
алу жолы - сүйіспеншілікті ұран ету. өзіне біреуді дұшпан қылуды қаламаған
адам, ең тура жол - өзінің де басқаларға дұшпан болмауы. Сондай-ақ достықты
дұшпандыққа айналдыру – үлкен қылмыс. Ақылды адам жамандыққа жамандықпен
жауап бермейді, ешкімді балағаттап кемсітпейді.
Сонымен қатар адамдар бір-бірінің сеніміне, ұлтына құрмет көрсетуі
тиіс. Мәселен, қоғамда бір адам дұрыс не бұрыс бір сенімде болуы мүмкін, ал
мұсылмандық оның хұқығына қол сұғуға, зорлап өз сенімін қабыл еттіруге,
кемсітуге жол бермейді, әркім сенімі бойынша еркін. Аллаћқа ең көп құрмет
көрсеткендерің Аллаћ тарапынан ең қадірлі, құрметті орынға ие боласыңдар.
Араб ұлтының басқа ұлттардан ешқандай артықшылығы жоқ. Ұлттың ұлттан
артықшылығы Аллаћқа деген құрметімен өлшенеді, [13;171б.] - деген қоштасу
құтпасындағы ардақты Пайғамбардың жалынды сөзіне орай, бір ұлттың екінші
ұлттан артықшылығы жоқ. Аллаћ алдында тек Аллаћ ризашылығына бөленген
адамдардың ғана дәрежесі артық болмақ.
Қазіргі кезеңде қоршаған орта проблемасы маңызды орында тұр, бірінші
адам болып, бүкіл жанды мақұлықтар табиғат сұлулықтарын жоюмен келеді.
Бірақ, қазір жер бетіндегі мемлекеттер кеш те болса, бұл қауіпті аңғарып,
олардан құтылу жолдарын қарастыра бастаған. Жер бетіндегі адамдар осы
тұрғыдан ортақ түсіністікке келе бастағанына орай ендігі мәселе - бұл
саналы түсіністікті одан ары дамыта отырып, кемелденген қалыпқа түсіру және
адам мәселесіне керегінше пайдалану. Осы тұрғыдан ислам діні қоғамдық
жауапкершіліктік құндылықтарды керегінше белгілеген. Құранда Аллаћтың көкті
биік етіп жаратқаны, әлемге белгілі бір жүйе мен тепе-теңдік қойғаны
баяндалады және адамдардың осы тепе-теңдік жайында шектен тыс тартысуларын
шектейді. Яғни адам объективті дүниені және олардың құрылысын ашуға
тырысуына болады және белгілі мөлшерде ғана оны өз пайдасына асыра алады.
Бірақ дүниенің тепе-теңдігін қауіпке айналдырмауы тиіс. Негізінде дүниенің
тепе-теңдігін және оның сырларын түсіну үшін табиғат заңдылықтарын білу
керек.
Шын мәнінде әр нєрсені бір өлшеумен жараттық, өміріміз бір-ақ қас
қаққандай (Қамар-49-50).
өйткені біздің жанымызда әр нәрсенің қорлары бар. Бірақ белгілі
мөлшерде ғана түсіреміз (Хыжыр-21), – деген мағынадағы аяттар жер жүзі мен
әлемнің жаратушысы Аллаћ екендігін және қоршаған орта туралы мәлімет пен
қоршаған ортаға байланысты жауапкершілікті білдіретін хабар болып табылады.
Адамның табиғаттағы тепе-теңдікті сақтауы және оны қорғауы – ахлақи
міндеті. өйткені адам Аллаћтың жер бетіндегі халифасы (орынбасары) болып
жаратылған, сондықтан Аллаћтың аманатын қорғауға міндетті. Егер адам
табиғатқа үкім жүргізуге және тепе-теңдікті бұзуға бет алса, аманатқа
қиянат жасағаны. Ардақты Мұхаммед пайғамбардың бұлақтың көзін ашуға, тал
егуге, таза суды үнемдеуге және суды ластамауға т.б. байланысты айтқан
хадистері мұсылмандықтың қоршаған ортаға байланысты қаншалықты мән
беретінін аңғару қиын емес. Табиғаттағы сұлулықты қорғаудың ең
көрнекті мысалы – адамның өз ар-ожданы, яғни істеген жамандығының Аллаћ
алдында күнә, заң алдында қылмыс және бүкіл халық алдында ұят, адам ақысын
(келер ұрпақ) жеу екенін сезіну керек.
Әрбір адамның ұлттық отаны, басқан топырағы, кіндік қаны тамған
жері бар. Мұны біз “отан” дейміз. Ал біз туып өскен
отанымыздың ұл-қыздарымыз. Сондай-ақ біз сол туған отанымызға адал
қызмет етпесек, оны қорғамасақ, онда өзіміздің азаматтық борышымызды
өтемегеніміз. Егер біз өз туған жерімізді қорғаудан бас тартсақ,
бір күн болмаса бір күні өзіміз де келешек ұрпағымыз да жоқ
болатыны шүбәсіз.
Дініміз ислам да, әрбір мұсылманның өз отанын қорғауға шақырады.
Отан үшін қан кешіп өлген адамдардың дәрежесі, жәй өлген
адамдардың дәрежесінен жоғары екендігін дініміздің қағидаларында
кездестіреміз. Ардақты Пайғамбарымыз да отан туралы: “отанды сүю -
иманнан”- деп, отанның қаншалықты маңызды екенін баяндайды. Сондықтан
әрбір мұсылманның отанын қорғауға, оған қызмет етуге міндетті
екенін, тіпті мұның төркіні иманнан келетінін дініміз де көрсетіп
отыр.
Біздің отанымыз – Қазақстан. Сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа
аманат ретінде қалдырып келген ұлан–ғайыр жерімізді ата-бабаларымыздың
аманаты деп білеміз. Біздің міндетіміз - келер ұрпаққа ата-бабаларымыздан
қалған ұлан-байтақ жеріміз бен тәуелсіздігімізді аман-есен өткізу. Бұл
туралы дана аталарымыз: “отан үшін отқа түс”, - деген. .[14;38б.]
1.3 Адамгершілікке қасиетті қалыптастырудағы ахлақтың маңызы
Қазіргі таңда адамгершілік тәрбиесінің өзекті мәселесі, қоғам дамуында
тұрған мақсат – мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын
тәрбиелеу. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын ойшылдары мен
зерделі зиялыларын талассыз толғанысқа, үздіксіз ізденіске түсірген ізгі
мұрат екені даусыз. Бүгінгі таңда тәуелсіздігін алып, өзінің сыртқы және
ішкі жағдайларын анықтап жатқан қазақ елі үшін өркениетке жеткізер тәрбие
жолдарын саралап, жүйелеп, өмірге енгізудің орны ерекше екені белгілі. Бұл
ретте бала дүниеге келгеннен кейін ең алдымен отбасында, онан кейін
қоғамдық ортада және оны тұлға ретінде қалыптастыруға, тәрбиелеуге қатысты
дініміздің ғасырлар бойы халық арасында сақталып келе жатқан дәстүрлі тәлім-
тәрбиесін қолдаудың маңызы зор. Өз тарихының бастауынан- ақ адамзат ұрпақ
тәрбиелеуге ерекше мән берген. Әсіресе жас ұрпақтың бойына рухани-
адамгершілік қасиеттерді сіңіру қажет. Және бұл жолдарда отбасы, қоршаған
орта, отан, ана мектептің берері мол. Жас ұрпақтың рухани – адамгершілігі
қалыптасқанда ғана болашаққа нық сеніммен, үмітпен қарай аламыз.
Рухани- адамгершілік – барлық ізгіліктердің, жақсы қасиеттердің бастау
бұлағы. Қаныш Сәтбаев бұл жөнінде: Ісіңізге, еңбегіңізге, оқуыңызға нағыз
адамгершілікпен кіріссеңіз, сөз жоқ жеңіске жетесіздер. Сіздің мінез-
қасиетіңізге адамгершілік бірінші болып орын алса, шыншыл, батыл, тиянақты,
жігерлі және кішіпейіл адам болған болар едіңіздер. Жеткен жетістік пен
табысқа мақтану, масаттану сіздер үшін қасиет емес[15;53б.] деген. Жалпы
рухани- адамгершілік дегеніміз жас ұрпақ бойында мінез - құлықтың белгілі -
бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір- біріне,
отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, отанға деген қатынасын анықтайтын
мінез нормалары мен ережелерін дарыту.
Рухани- адамгершілікке тәрбиелеу жан- жақты тәрбиенің аса маңызды
бөлігі болып табылады. Соның ішінде Ислам дәстүрлері арқылы рухани
адамгершілікке баулу өте мағыналы ұғым. Ол адамның ішкі жан- дүниесінің
әсемділігінен бастап, оның сыртқы қабілеті, ой әсемдігі мәселелерін
қамтиды. Жеткіншектердің рухани адамгершілігін қалыптастыру адамның
дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды. Оның ықпалымен жеке адамның
адамгершілік құқығын қалыптастырады. Адамгершілік, адалдық пен шыншылдық,
қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкендерді сыйлау сияқты мінездегі моральдық
ерікті саналарды тәрбиелеудің негізі болып табылады. Баланы адамгершілігі
мол, шыншыл, адал етіп тәрбиелеу әр отбасының қоғам дамуындағы міндеті.
Рухани – адамгершілік тәрбиесі үзіліссіз процесс. Ол адам туғаннан
бастап, өмір бойы жалғаса береді. Жеке адамның адамгершілік жағынан
қалыптастыру процесінде Ислам дәстүрлері ерекше орын алады. Рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу көп қырлы процесс. Ислам дәстүрлері баланың мінез-
құлқына керемет әсер етеді. Осы орайда Ислам және дәстүр сөздеріне
түсініктеме бере кетсек.
Келер ұрпақты шыдамдылыққа, төзімділікке, қажырлылыққа тәрбиелеуде
шешендер мен ақындардың ел ағасы болған адамдарға арнаған толғаулардың
тәлімдік маңызы зор. Ер азаматтың ерлігін, елін сүюшілік сияқты
адамгершілік ұлы қасиеттерін қастерлеу – халыққа, жұртқа, ағайын-туысқа,
арттағы жас ұрпаққа үлгі көрінісі. Бұл алдымен, халықтың Ел үшін туып, елі
үшін өлген ердің ерлігін дәріптеуін білдірсе, екіншіден, жастарға, келешек
ұрпаққа оның ерлік ісін өнеге етіп ұстану.
Демек, Ислам дегеніміз дін, ал діннің өзіндік қағидалары мен
заңдылықтары болады, сол қағидалар мен заңдылықтардың қоғамға еніп, әдетке
айналып, қолданыс табуын, іс жүзінде жүзеге асуын дәстүр дейміз. Мысалы,
сүндетке отырғызу Исламның денсаулық дәстүріне жатады.
Тәрбиеде Ислам дәстүріне сүйену, тәрбие ісінің тиімділігін арттырады.
Діннің негізгі қағидаттары Құран мазмұнынан туындайды. Сүннеттер арасында
қалыптасқан көзқарас бойынша, дін ұғымының мазмұны үш құрамдас бөліктен
тұрады. Оны үкімдер, биліктер, қағидаттар деп те қарастырылады. .[16;280б.]
Мұсылмандар өмірінде дәстүрлі екі мереке бар. Біріншісі – Құрбан айт
мерекесі (араб. ъидуль- адһа деп аталады). Бұл құрбандықтың ең ұлы
мерекесі. Бұл рәсімді барша мұсылман халқы тойлайды. Екінші дәстүрлі мереке
(араб. ъидуль- фитр, ъидус- сағир деп аталады), Рамазан айындағы
мұсылман оразасының бітуіне арналады. Бұл екі мерекеде де дәстүр бойынша,
қайтыс болған туыстарының бейітінің басына барумен, салтанатты дастархан
жаюмен, қайыр- садақа және сыйлықтар таратумен, бір- біріне қонаққа барумен
бірге жүреді. Мерекелер – Аллаһтың құлдары үшін тағайындаған сый- сияпат
күндері. Бұл күндерді Аллаһтың ризашылығына сәйкес іс- әрекеттермен өткізу
керек. [17;24б.]
Мерекенің біріне жұма күні де жатады. Мұсылман дәстүрі бұл күнді
қасиетті деп санайды, өйткені дәл осы апта күнінде Мұхаммед пайғамбар (Оған
Алланың сәлемі болсын) дүниеге келген. Жұма күнінің қасиеті туралы хадис-
шәріпте: Күндердің ең жақсысы – жұма. Жұма күні адам жаратылған, жұма күні
ол жұмаққа жіберілген, жұма күні жұмақтан шығарылған, жұмада уақыт
тоқтайды. - делінген. Мұсылмандар жұма күні жұма намазын оқиды, жамағатқа
жиналады, бас қосып, бір- бірінен хал- ахуал сұрайды. Әр апта
мұсылмандардың осылайша бас қосулары араларындағы достықты, ынтымақтастықты
нығайтады, бірлікке ұйытқы болады.
Ислам дәстүрінде қағидалы және қағидалы емес мерекелер де бар. Қағидалы
мерекелер жоғарыда аталынса, қағидалы емес мерекелерге Мәуліт (Пайғамбардың
туған күні), Исра және Миғраж (Намаз сыйланған кеш), Қадір (Құран түскен
түн) түні мерекелері жатады. [18;236б.]
Ислам дәстүрінде рухани- адамгершілік өнеге арқылы тәрбие көрген
балалар да өз бойында ең жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастырып,
адамдарға мейіріммен қарауға, ата- аналарын құрметтеуге, үлкенді сыйлап,
кішіге қамқорлық етуге, әділдік пен адалдыққа, жақсы істен ләззат ала
білуге дағдыланады. Ислам дәстүріндегі ахлақтық тәрбие ата- анадан балаға
қасиеттер дарып немесе ата- анасынан берген тәрбиесінен алса, тәрбие – ата-
анадан деген нақыл сөз өте орынды айтылған. Баланың бойында жақсы
қасиеттер қалыптастыру үшін мейірімділік, қарапайымдылық, қамқорлық, шын
жүректен шыққан жылы сөз бен жақсы мінезді болу үлгісін көрсетеді. Ахлақтық
тәрбиесіндегі дәстүрлер баланы ақиқаттың дұрыс жолына бағыттайды. Оның
жұмсақтығы әлсіздікке, талапшылдығы қаталдыққа айналмайды. Осының арқасында
бала, ізгі жүректі, ақылды әрі жомарт , жауапкершілігі мол, табанды болып
өседі.
Ислам – адамгершілік пен ізгіліктің уағыздаушысы. Имандылыққа қайта бет
бұрғалы халқымыздың Исламиятқа деген құштарлығының артқаны белгілі. Бұл
Ислам дінінің халық жүрегінен терең орын алғандығының, ұлтымыздың
мұсылманшылық пен имандылыққа бет бұрғанының белгісі. Ата- бабамыздан келе
жатқан Ислам дінінің маңызы артып, әртүрлі діни дәстүрлер мен жөн-
жоралғылардың кең көлемде орын алуы да қуантарлық жәйт.
Қазақ халқының ділін айтқанда, оның басты бір ерекшелігі – тәрбиелік
қасиеті. Қазақ халқының дерлік салт- санасы, әдет- ғұрпы айналып келгенде
Ислам дінінен туындаған тәрбиелік мәселелерге келіп тіреледі. Олар
адамгершілікке, имандылыққа, көпшілдікке, азаматтыққа баулиды. Ислам
дінінің қоғам дамуы барысындағы роліне тоқталатын болсақ, тарихтағы кейбір
оқиғалардың алдын- алуына, халық басына түскен күйзеліске төзуіне, жеңе
білуіне себепші болады. Ислам дінінің қазақтар арасында кеңінен таралуы
және қазақи ой- санада берік орнауы, ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып келе жатқан
ұлттық қасиет, үлгі- өнеге. Қазақ халқы ұрпақ тәрбиесіндегі жақсы
әдеттерге, имандылық құндылықтарға, ата- бабадан қалған игі мұраларға,
ұлағатты өнегенің әсеріне ерекше мән берген. Ал, дін – адамның абыройын, ар-
ұятын сақтап отыратын ереже немесе тәрбиелік құрал іспеттес. Дін рухани
мәдениеттіліктің баламасы, дүниетанымның бір бітімі, дүниедегі тәрбие
туралы бағдар немесе жол.[19;213б.]
Діннің басты қызметі – адамдардың қарым- қатынастарын реттеп, белгілі-
бір тәртіпке келтіріп, оның құдіреттілігі мен қасиеттілігіне иландыру.
Діннің басты мақсаты – екі дүниеде де адамның бақытты болуын көздейді.
Бақытқа жетудің әліппесі әрине, адамгершілік қасиет.
Адамгершілік сенім, адамгершілік сананы, адамгершілік талаптарын білу,
түсіну және соған сай қарым- қатынаста болуды қамтиды. Адамгершілік сенім
әрбір іс- әрекетте, мінез- құлықта, адамның бағыт- бағдарын, принциптілігін
анықтайды. Сондай- ақ адамның адамгершілік санасының дәрежесі, оның мінез-
құлқы мен іс- әрекетін анықтайды. Сондықтан адамгершіліктің қалыптасуында
Ислам дәстүрлері туралы білім, түсінік ұғымдарының негізіндегі адамгершілік
сана мен сенімнің алатын орны ерекше. Жеткіншектерге адамгершілік
дағдыларын қалыптастыру ұзақ уақытқа созылумен, күрделі де көп қырлы
процесс. Ол баланың сана- сезіміне ықпал етуді, олардың жақсы әдеті мен
мінез- құлқы адамгершілік сезімі мен қасиеттерді қалыптастыруды және
олардың еркі мен тілегін бағыттай білуді, т. б. талап етеді.
Сонымен, адамгершілікті қалыптастыру А. С. Макаренконың сөзімен
айтқанда: Өмірге жаттықтыру болып табылады.[20;37б.]
Адамзат тарихында пайда болған адамгершілік адамгершілікке байланысты
көптеген ұғымдар, жомарттық, батылдық, шыншылдық, сыпайыгершілікке, ар-
намыс т. б. сонау көне дәуірден бастап, күні бүгінге дейін өз маңызын
жоғалтпаған деп Ә.Нысанбаев секілді ғалымдар адамгершілік ұғымдарын осылай
атап көрсеткен.[21;6б.] Осыған сүйене отырып, адамгершілік қасиеттерге ар -
ұят, намыс, абырой, әділдік, адалдық, кішіпейілділік, жауапкершілік,
парасат, сабыр, нысан, қанағат, қарапайымдылық, бауырмалдық т. б. жататынын
көреміз. Сондықтан қазіргі кезде оқытушылар, ұстаздар, тәрбиешілер, ең
алдымен жас жеткіншектерді, оқушыларды жан- жақты халқының қамын ойлайтын
азамат етіп өсіруі қажет.
Қазақ халқының дәстүрлі тәрбие жүйесі, жас ұрпақты, қоғам мүшелерін
отанға, халқына, елге, жерге деген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, мұны олардың
бойына сіңіріп, қалыптастыруды жетекші орынға алады. Сондықтан да әрдайым
тың бағыттарда іздене отырып, бала жүрегіне жол табатындай етіп, осы
адамгершілік қасиеттерді отбасында, мектепте, сабақ уақытында, сабақтан тыс
уақыттарда дұрыс, тиімді пайдаланып үйретуді керек етеді. Адамгершілік рух
– қазақ елінің әлемдік өркениеттегі елдер көшіне қосылып, дүниежүзілік
қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік беретін бірден- бір күш.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты Ислам дәстүрлері арқылы рухани- адамгершілікке
баулу, діннің құпия- сырларын оқытып, үйрету – дүниеге келген әрбір
ұрпақтың жан дүниесіне адамгершілік, имандылық қасиетті сыйлау болып
табылады. Олай болса, дін – ғылым, дін – білім екенін ескере отырып, жас
ұрпақтың жан дүниесіне рухани азық беруді кешіктірмей, іске батыл
кірісуіміз керек.
Ислам - имандылыққа жетелейді. Имандылыққа – адамның ар- ожданы,
тазалығы, адамгершілігі, әдептілігі, әділеттілігі т. б. жатады. Сонымен
қатар, қай қоғамда болмасын өз дінін, өз тілін сақтап қалған халық қана
тарих көшінен қалмай алға дамыған. Мысалы, АҚШ- та дін мемлекетті
нығайтудың рухани құралы ретінде бағаланады.
Ұлы Абай:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас,
Рас сөз ешуақытта жалған болмас
дейді.[22;33б.]
Адамзат баласының имандылығы артып, ата - бабадан мирас алған рухани
құндылықтарға бейімделген сайын, қоғам тазарып, ілгерілеп, дамып,
өркениетке бет алары анық. Сонда ғана мәдениеті жоғары елдің тәрбиелі,
адамгершілікті рухтағы азаматына сеніп, болашаққа зор үмітпен қарауға
болады.
Ислам дінінде Құран мен Сүннетте адамгершіліктің қарастырылуына қатысты
ғалымдар адамгершілік міндеттер, адамгершілік қағидалар деп көрсетеді.
Адамгершілік міндеттер бес міндетпен қарастырылса, ал адамгершілік
қағидалар: адалдық, әділеттілік, шыншылдық, әдептілік, ар- ұят,
қарапайымдылық, тазалық, бауырмашылдық, еңбекқорлық, тіл тәрбиесі, тағы
басқа осындай қағидалар аясында қарастырылады.
Жастардың жас ерекшелігінде дене бітімі өзгеріп, психологиялық
дисгармония пайда болады. Мұндай өзгерістер жеткіншектердің бойына әртүрлі
әрекеттердің
пайда болуына әкеп соғады. Олар шыдамсыз, бетке тура айта салушылық,
мінез көрсетушілік, ата- ананы мойындамаушылық немесе жүре тыңдау, сыр
жасыру сияқты мінез- құлықтар көрсетеді. Ата- ана, өз алдындағы
адамгершілік міндеттері туралы білімі болса және осы күрделілікті өмірде
зерделі пайдалана алса, өзіне- өзі реттеуіне, түзелуіне болар еді.
Психологтардың пікірінше, бұл жастағы өзгерістерді үлкендік сезім
туушылық деп атайды. Мұны жеткіншектердің өзіндік санасының өсуіндегі
салалық белгілердің қалыптасуы деп қарайды. Осы кезеңде Мен -дік
сипатындағы өзгерістер діни адамгершілік міндеттің өз басына қатысты
адамгершілігі мен қоса дамыса, бұл жастағы оқушының дүниетанымы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz