Шағын бизнес жайында дәрістер
Жеке кәсіпкерлік және шағын бизнес субъектілері
Жоспары:
1. Шаруашылықсеріктестіктер
2. Жауапкершілігішектеуліқоғамдар
3. Акционерлікқоғамдар
4.Жеке кәсіпкерлержәнешаруақожалықтары
Тақырыбы:Шағын бизнес субъектілеріүшінарнайысалықтықрежимдер
Жоспары:
1. Салықтөлеушілерментөленетінсалықтар мен алымдартүрлері
2. Бірыңғайсалықтүріндегісалық салу жүйесі
3. Шағын бизнес кәсіпорындарыүшінқолданылатынсалықтықжеңілдіктер
Шағын кәсіпорындағы менеджмент
Жоспары:
1. Шағын бизнесті басқару қағидалары, әдістері, ерекшеліктері
2. Шағын кәсіпорында өнім сапасын және шығындарды басқару
3. Персоналды басқару және еңбек ақы
4. Шағын кәсіпорындағы еңбек мотивациясы, еңбекті ынталандыру шаралары
Шағын кәсіпорында жоспарлау және контроллинг
Жоспары:
1. Шағын кәсіпорындағы жоспарлау және оның түрлері
2. Контроллингтің мәні және қағидалары
3. Стратегиялық контроллинг
Шағынбизнестегі инвестиция
Жоспары:
1. Инвестицияныңмәніжәнеинвестициялықпроцестіңқатысушылары
2. Инвестицияныңтүрлеріжәнеоныңжіктелуі
3. Инвестициялықмеханизм жәнеинвестициялыққызметтіжүзегеасырупринциптері
Жоспары:
1. Шаруашылықсеріктестіктер
2. Жауапкершілігішектеуліқоғамдар
3. Акционерлікқоғамдар
4.Жеке кәсіпкерлержәнешаруақожалықтары
Тақырыбы:Шағын бизнес субъектілеріүшінарнайысалықтықрежимдер
Жоспары:
1. Салықтөлеушілерментөленетінсалықтар мен алымдартүрлері
2. Бірыңғайсалықтүріндегісалық салу жүйесі
3. Шағын бизнес кәсіпорындарыүшінқолданылатынсалықтықжеңілдіктер
Шағын кәсіпорындағы менеджмент
Жоспары:
1. Шағын бизнесті басқару қағидалары, әдістері, ерекшеліктері
2. Шағын кәсіпорында өнім сапасын және шығындарды басқару
3. Персоналды басқару және еңбек ақы
4. Шағын кәсіпорындағы еңбек мотивациясы, еңбекті ынталандыру шаралары
Шағын кәсіпорында жоспарлау және контроллинг
Жоспары:
1. Шағын кәсіпорындағы жоспарлау және оның түрлері
2. Контроллингтің мәні және қағидалары
3. Стратегиялық контроллинг
Шағынбизнестегі инвестиция
Жоспары:
1. Инвестицияныңмәніжәнеинвестициялықпроцестіңқатысушылары
2. Инвестицияныңтүрлеріжәнеоныңжіктелуі
3. Инвестициялықмеханизм жәнеинвестициялыққызметтіжүзегеасырупринциптері
Лекция мәтіні:Кәсіпкерлікқызметтіңұйымдастыру-құқықтықформалары ҚР-ныңАзаматтықКодексіменбекітілген. Ұйымдастыру-құқықтықформаларынашаруашылықсеріктестіктер мен қоғамдар, өндірістіккооперативтер, мемлекеттікжәнемуниципалдықунитарлықкәсіпорындаржатады. Шағынкәсіпорындарәртүрліұйымдастыру-құқықтықформадақұрылуымүмкін, оларғазаңменбекітілгенкритерийлербойыншакоммерциялықұйымдаржатады. Жеке кәсіпкерлеркәсіпкерлікқызметтізаңдытұлғақұрмай-ақжүзегеасырады, сондықтаноларқандай-да бірұйымдық-құқықтықформағажатқызылмайды, бірақоларшағынкәсіпкерліктіңсубъектілеріболыптабылады. 1997 жылы маусым айында қабылданған ҚР-ның “Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы” Заңының 3-ші бабында шағын бизнес субъектілеріне мынадай анықтама берілген: шағын кәсіпкерлік субъектілері болып жұмысшыларының орташа саны 50 адамнан аспайтын және жалпы активтерінің құны жылына орта есеппен есептік көрсеткіштен алпыс мың есебен аспайтын заңды және жеке тұлғалар табылады. Айлық есептік көрсеткіш кезекті қаржылық жылға ағымдық жылдағы ҚР-ның “Республикалық бюджет жөніндегі” Заңымен бекітіледі. Активтер – бұл мүлік, бухгалтерлік баланста тіркелген құндық
бағасы бар мүліктік және жеке мүліктік құқықтар. 2006 жылы шағын бизнес субъектісін тану үшін активтердің орташа жылдық құны 61 800000 тенге болды. Осы критерийден асқан жағдайда заңды тұлғалар шағын бизнес субъектілеріне қолданылатын жеңілдіктерден айырылады.
Жеке кәсіпкерлік шағын бизнес түрі ретінде бұл азаматтардың өз меншігіне негізделген, олардың атынан және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын табыс алуға бағытталған азаматтардың қызметі.
Шаруашылық серіктестік - бұл өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін, басқа да шаруашылық серіктестіктердің құрылтайшысы бола алатың, жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген, заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым.
Шаруашылықсеріктестіктердіңбелгілері:
• ұйымкоммерциялықстатусқаие;
• жалпықұқыққабілеттілігі (арнайыболуы да мүмкін);
• жарғылық капитал құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген;
• құрылтайшылар (қатысушылар) салымдарыесебінен, соныменқатарөзқызметібарысындаөндірілгеннемесеиеленгенсалымдарыесебінен құрылғанмүлікиелеріболыптабылады.
Шаруашылықсеріктестіктердіңкелесідейтүрлері бар::
1. Толықсеріктестік
2. Коммандитті (сенім) серіктестік
3. Жауапкершілігішектеулісеріктестік
4. Қосымшажауапкершілігі бар серіктестік
бағасы бар мүліктік және жеке мүліктік құқықтар. 2006 жылы шағын бизнес субъектісін тану үшін активтердің орташа жылдық құны 61 800000 тенге болды. Осы критерийден асқан жағдайда заңды тұлғалар шағын бизнес субъектілеріне қолданылатын жеңілдіктерден айырылады.
Жеке кәсіпкерлік шағын бизнес түрі ретінде бұл азаматтардың өз меншігіне негізделген, олардың атынан және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын табыс алуға бағытталған азаматтардың қызметі.
Шаруашылық серіктестік - бұл өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін, басқа да шаруашылық серіктестіктердің құрылтайшысы бола алатың, жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген, заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым.
Шаруашылықсеріктестіктердіңбелгілері:
• ұйымкоммерциялықстатусқаие;
• жалпықұқыққабілеттілігі (арнайыболуы да мүмкін);
• жарғылық капитал құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген;
• құрылтайшылар (қатысушылар) салымдарыесебінен, соныменқатарөзқызметібарысындаөндірілгеннемесеиеленгенсалымдарыесебінен құрылғанмүлікиелеріболыптабылады.
Шаруашылықсеріктестіктердіңкелесідейтүрлері бар::
1. Толықсеріктестік
2. Коммандитті (сенім) серіктестік
3. Жауапкершілігішектеулісеріктестік
4. Қосымшажауапкершілігі бар серіктестік
2-лекция. Жеке кәсіпкерлік және шағын бизнес субъектілері
Жоспары:
1. Шаруашылықсеріктестіктер
2. Жауапкершілігішектеуліқоғамдар
3. Акционерлікқоғамдар
4.Жеке кәсіпкерлержәнешаруақожалықтары
Лекция мақсаты: шаруашылықжүргізушісубъектілердіңқы змететуерекшеліктерін, бірбіріненайырмашылықтарын, артықшылықтары мен кемшіліктерін жете түсіну.
Лекция мәтіні:Кәсіпкерлікқызметтіңұйымдаст ыру-құқықтықформалары ҚР-ныңАзаматтықКодексіменбекітілген . Ұйымдастыру-құқықтықформаларынашару ашылықсеріктестіктер мен қоғамдар, өндірістіккооперативтер, мемлекеттікжәнемуниципалдықунитарлы қкәсіпорындаржатады. Шағынкәсіпорындарәртүрліұйымдастыру -құқықтықформадақұрылуымүмкін, оларғазаңменбекітілгенкритерийлербо йыншакоммерциялықұйымдаржатады. Жеке кәсіпкерлеркәсіпкерлікқызметтізаңды тұлғақұрмай-ақжүзегеасырады, сондықтаноларқандай-да бірұйымдық-құқықтықформағажатқызылм айды, бірақоларшағынкәсіпкерліктіңсубъект ілеріболыптабылады. 1997 жылы маусым айында қабылданған ҚР-ның "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы" Заңының 3-ші бабында шағын бизнес субъектілеріне мынадай анықтама берілген: шағын кәсіпкерлік субъектілері болып жұмысшыларының орташа саны 50 адамнан аспайтын және жалпы активтерінің құны жылына орта есеппен есептік көрсеткіштен алпыс мың есебен аспайтын заңды және жеке тұлғалар табылады. Айлық есептік көрсеткіш кезекті қаржылық жылға ағымдық жылдағы ҚР-ның "Республикалық бюджет жөніндегі" Заңымен бекітіледі. Активтер - бұл мүлік, бухгалтерлік баланста тіркелген құндық
бағасы бар мүліктік және жеке мүліктік құқықтар. 2006 жылы шағын бизнес субъектісін тану үшін активтердің орташа жылдық құны 61 800000 тенге болды. Осы критерийден асқан жағдайда заңды тұлғалар шағын бизнес субъектілеріне қолданылатын жеңілдіктерден айырылады.
Жеке кәсіпкерлік шағын бизнес түрі ретінде бұл азаматтардың өз меншігіне негізделген, олардың атынан және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын табыс алуға бағытталған азаматтардың қызметі.
Шаруашылық серіктестік - бұл өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін, басқа да шаруашылық серіктестіктердің құрылтайшысы бола алатың, жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген, заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым.
Шаруашылықсеріктестіктердіңбелгілер і:
ұйымкоммерциялықстатусқаие;
жалпықұқыққабілеттілігі (арнайыболуы да мүмкін);
жарғылық капитал құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген;
құрылтайшылар (қатысушылар) салымдарыесебінен, соныменқатарөзқызметібарысындаөндір ілгеннемесеиеленгенсалымдарыесебіне н құрылғанмүлікиелеріболыптабылады.
Шаруашылықсеріктестіктердіңкелесіде йтүрлері бар::
Толықсеріктестік
Коммандитті (сенім) серіктестік
Жауапкершілігішектеулісеріктестік
Қосымшажауапкершілігі бар серіктестік
Коммерциялықұйымдардыңұйымдық-құқық тықнысандарына тән белгілер
Нысаны
Қатысушылар статусы
Қатысушылар (мүшелер) саны
1
2
3
1
Толықсеріктестік (ТС)
Тек жеке тұлғалар
Екеуден кем емес
2
Коммандитті(сенім) серіктес- тік (КДС)
Толықсеріктестер (тек жекетұлғалар); са- лымшылар (жекежәнезандытұлғалар)
Екеуден кем емес, жәнебіртолықсеріктестенжәнебірсалым шыдан кем емес
3
Жауапкершілігішектеулісерік- тестік (ЖШС)
Жеке жәнезаңды тұлғалар; ЖШС жалғызқатысушысыретіндебір тұлғадан тұратынбасқашаруашылықсеріктестік бола алмайды
1 жәнеоданжоғары
1
2
3
4
Қосымшажауапкершіігі бар серіктестік (ҚЖС)
Жеке жәнезанды тұлғалар; ЖШС жал- ғызқатысушысыретіндебіртұлғадан тұратынбасқашаруа- шылықсеріктестік бола алмайды
1 жәнеоданжоғары
5
Акционерлікқоғам (АҚ)
Жеке жәнезаңды тұлғалар
1 жәнеоданжоғары
6
Өндірістік кооператив (ӨК)
Жеке тұлғалар
2-ден кем емесжәнеоданжоғары
7
Мемлекеттіккәсіпорын
Мемлекеттікбасқаруоргандары
Меншікиесіменанықталады
Толық серіктестік - бұл мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік.
Толық серіктестік қатысушылары жарғылық капиталды құрайды, оның мөлшері 25 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) кем болмауы керек. Толық серіктестіктің ең жоғары органы қатысушылардың жалпы жиналысы болып табылады.
Толық серіктестікті басқаруды, осы серіктестіктің атқарушы органдары жүзеге асырады. Басқару органдарының түрлері, құрылу тәртібі және олардың құзыреттілігі құрылтай құжаттарымен анықталады. Толық серіктестікті жою барысында қолма-қол ақша барлық қарыздарын жабуға жетпеген жағдайда, оның қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болады.
Жарғылық капиталдың құрылымымен қалыптасуы тәртібі
Шаруашылық серіктестікьердің және акционерлік қоғамдардың нысандары
Айлық есептік көрсеткіштердің ең аз мөлшері (AEK)
Қалыптастыру тәртібі
ерекшеліктері
1
2
3
4
1
Толықсеріктестік (ТС)
25 АЕК
Құрылтый құжаттарымен анықталады
Құрылтайшылар тек жеке тұлғалар бола алады
2
Коммандитті(сенім) серіктестік (КДС)
50 АЕК
Құрылтый құжаттарымен анықталады
Салымшылар үшін 50% артық емес
3
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС)
100 АЕК
Тіркеу уақытында-жарғылық копиталдың ең аз мөлшері 25% дан кем емес, ал бір жыл ішінде-қалған бөлігі
ЖШС-тің жалғыз ұатысушысы ретінде бір адамнан тұратын басқа шаруашылық серіктестігі бола алмайды
4
Қосымша жауапкерші ігі бар серіктестік (ҚЖС)
100 АЕК
Тіркеу уақытында-жарғылық копиталдың ең аз мөлшері 25% дан кем емес, ал бір жыл ішінде-қалған бөлігі
Қатысушылардың жауапкершілігі енгізілген капиталға еселенген мөлшерде Жарғымен анықталады
5
Акционерлік қоғам (АҚ)
50000 АЕК
Тіркеу күнінен бастап 30 күн ішінде
Дивидентер алынған пайдаға сәйкес акционерлер арасында үлестіріледі
6
Мемлекеттік кәсіпорын (шаруашылық жүргізу құқығындағы)
10000 АЕК
Тіркеу көзінде 100% қалыптасуы керек
Мемлекет негізгі меншік иесі болып табылады
Толық серіктестіктің қызметі тоқтаған жағдайда серіктестік өз қызметін тоқтатқанға дейін өз үлесін алған қатысушылардан басқасы, серіктестік қызметін тоқтатқан күннен кейінгі 2 жыл бойы, қатысушылар серіктестіктің міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болады. Серіктестік қатысушыларының құрылтай келісімшартымен басқаша жауапкершіліктер қарастырылмаса, серіктестік мүлкіндегі үлесіне байланысты толық серіктестік қызметінен алынған табыстан пайда алуға құқығы бар.
Коммандитті (сенім) серіктестік -бұл серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен қосымша жауап беретін бір немесе одан да көп қатысушыларымен (толық серіктестермен) қатар, серіктестіктің мүлкіне өздері салған салымдардың жиынтығымен шектедетін және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатыспайтын қатысушыларды (салым- шыларды) да енгізетін серіктестік.
Коммандитті (сенім) серіктестіктің жарғылық капиталы толық серіктестер мен салымшылардың (коммандистер) салымдарынан тұрады және 50 АЕК кем болмауы керек. Жарғылық капиталдағы коммандиттің үлесі 50%-дан аспауы тиіс.
Басқару жүйесі толық серіктестермен жүзеге асырылады. Коммандитті серіктестікті басқару мен жұмыс жүргізу тәртібі толық серіктестік туралы ережелер бойынша жүргізіледі. Салымшылардың басқаруға қатысуға, сондайақ оның атынан сенімхат болмаса әрекет жасауға құқығы жоқ. Толық серіктестер өзінің барлық мүлкімен бірлескен қосымша жауапкершілікте болады. Ал салымшылар серіктестіктің жарғылық капиталына салынған салымдары шегінде ғана жауапты.
Коммандитті (сенім) серіктестік салымшыларының құқықтары:
құрылтай құжаттарында қарастырылған тәртіпте жарғылық капитал мен мүлкіне үйлесімді түрде серіктестік пайдасының бір бөлігін алып отыру;
серіктестіктің жылдық есебі мен балансымен танысу. Сонымен қатар оларды жасаудың нақтылығын тексеру мүмкіндігін қамтамасыз етуді талап ету;
заңнамалық актлермен және серіктестіктің құрылтай құжаттарымен қарастырылған тәртіпте мүліктегі өз үлесін немесе оның бір бөлігін басқа салымшыға немесе үшінші тұлғаға беру;
қаржылық жыл біткен соң серіктестіктен шығу;
заңнамалық актілермен және құрылтай құжаттарымен қарастырылған басқа да құқықтары болуы мүмкін.
Коммандитті (сенім) серіктестік салымшыларының міндеттері:
серіктестіктің құрылтай * құжаттарының шарттарын ұстану;
серіктестіктің құрылтай құжаттарымен қарастырылған мөлшерде және тәсілде, тәртіпте салымдарды салу;
серіктестіктің құрылтай құжаттарында көрсетілген жағдайларда серіктестікке өз қызметін жүзеге асыру барысында кемек көрсету, оның ішінде серіктестіқке қызмет көрсету;
заңнамалық актілермен немесе серіктестіктің құрылтай құжаттарында қарастырылған басқа да міндеттемелерді ұстануы мүмкін.
Коммандитті серіктестікке жаңа Толық серіктестер мен салымшыларды қабылдау тек барлық толық серіктестердің келісімімен ғана мүмкін болады. Жаңа толық серіктестерді немесе салымшыларды қабылдау барысында коммандитті серіктестіктің құрылтай құжаттарына келесідей өзгерістер енгізілуі мүмкін:
серіктестік мүлкіндегі қатысушылар үлестерінің жаңа мелшері;
серіктестіктібасқарутәртібінөзгерту ;
серіктестіктіңжарғылықкапиталынажаң атолықсеріктестерменжәнесалымшылард ыңөзсалымдарынсалудың мөлшері, тәртібі, мерзімдері мен тәсілі;
жаңақатысушынықабылдауменбайланысты басқа да қажеттіөзгерістер.
Жауапкершілігішектеулісеріктестік - бұлбірнемесебірнешетұлғаларданқұрыл ған, жарғылық капиталы құрылтайқұжаттарыменбелгіленген мөлшердеүлеске бөлінгенсеріктестік. Жауапкершілігішектеулісеріктестікке қатысушылароныңміндеттемелерібойынш ажауапбермейдіжәнесеріктестіктіңқыз метінебайланыстызалалдарғаөздерінің қосқансалымдарыныңшегіндетәуекелете ді.
Жауапкершілігішектеулісеріктестікза ңдытұлғаболыптабыладыжәнеөзмүлкішег індеғанабарлықміндеттемелерібойынша жауапбереді. Ал қатысушыларыныңміндеттемелерібойынш ажауапбермейді. Жауапкершілігішектеулісеріктестікті ңмүлкізаңментыйымсалынбаған, серіктестіккөздеріненалынғанқұрылта йшылардың (қатысушылардың) табыстарынаналынғансалымдарыесебіне нқалыптасады.
Жауапкершілігішектеулісеріктестікті ңжарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарынбіріктіружолыменқұрыладыж әне 100 АЕК кем болмауыкерек. Жарғылықкапиталғасалымретіндеақша, заттар, мүліктікқұқықтар, соныңішіндежердіиеленуқұқығыжәнеинт еллектуалдыққызметнәтижелері мен басқа да мүліккедегенқұқықтарболуымүмкін. Жеке мүліктікқұқықжәнебасқа да материалдықемесигіліктертүріндесалы мдарсалуғажолберілмейді.
Жаргылықкапиталдыңкөбеюікелесідейжо лдарменжүзегеасырылады:
серіктестіктіңменшікті капиталы есебінен, оныңішінде резервтіккапитал есебіненжарғылықкапиталдыңкебеюі;
нақты құныбаланстық құннанасатынсеріктестіктің таза активтерін (меншіктікапиталды) қайтабағалау. Қайтабағалау тек тәуелсізсарапшыларменжүргізілуімүмк ін;
қалғанқатысушыларкелісімбергенжағда йдабірнемесебірнешеқатысушыларменқо сымшасалымдардыенгізу;
серіктестіктіңбарлыққатысушыларымен жасалатынқосымшапропорционалдысалым дар;
серіктестік құрамынажаңақатысушылардықабылдау.
Жарғылық капиталдыңазаюыкелесідейжолдармен
жүзегеасырылады: серіктестіктіңбарлыққатысушыларының салымдарының пропорционалдыазаюы; жекеқатысушыларүлестерініңқарыздары нтолығыменнемесежартылайетеу.
ЖШС жоғары органы ретіндеқатысушылар мен құрылтайшылардың жалпы жиналысыболыптабылады, алқалы орган ретіндебасқармаболады.
Қосымшажауапкершілігі бар серіктестік -бұлқатысушыларысеріктестікміндетте мелерібойыншажарғылықкапиталғақосқа нөздерініңсалымдарымен, ал бұлсомаларжеткіліксізболғанжағдайда , енгізгенсалымдарыныңеселенгенмөлшер інде, өздерінетиесіліқосымшамүлікпенжауап беретінсеріктестік.
Қатысушылардыңжауапкершілігініңшект імөлшерісеріктестікжарғысындакөрсет іледі. Қатысушылардыңбірі банкрот болғанжағдайдаоныңсеріктестікміндет темелеріжөніндегіжауапкершілігіқалғ анқатысушыларарасындаолардыңсалымда рынасәйкесбөлінеді. Қосымшажауапкершілігі бар серіктестіккеҚазақстанРеспубликасын ыңАзаматтықкодексіжәне Қосымшажәнежауапкершілігішектеулі серіктестіктертуралы ҚазақстанРеспубликасыныңЗаңықолданы лады.
Өндірістік кооператив -азаматтардыңбірлескенкәсіп-керлікқ ызметіүшінмүшелікнегіздеолардыңөзең бегіменқатысуынажәнемүшелерініңмүлі ктікжарналарын (пайларды) біріктіруіненегізделгенеріктібірлес тік. Кооператив мүшелеріекеуден кем болмауыкерек. Кооператив мүшелерізаңнамалықактілерментыйымса лынбағанкәсіпкерлікқызметтің кез келгентүріменайналысуғақұқылы.
3. Акционерлік қоғамдар
Акционерлік қоғамдар - бірге кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен түлгалар жиынтыгы. Корпорация меншігіне қүқық акциялар бойынша бөлінген, сондықтан корпорация иелері акция үстаушылар, ал корпорация акционерлік қоғам деп аталады. Акционерлік қоғамдар ашық жэне жабық болып бөлінеді.
Ашық акционерлік қоғам - бүл акция шығарып және оны сату арқылы көптеген қатысушылардың қаражаттарын біріктіру жолымен ақшалай қаржысы қүралған кәсіпорын.
Жабық акционерлік қоғам - акцияларды тек оның құрылтайшылары арасында немесе алдын-ала бепгіленген адамдар арасында ғана бөледі. Акционерлік қоғамның бір мүшесіне тиесілі акциялардың жиынтығы акция пакеті деп аталады. Акцияның бақылау пакеті қоғамға бақылау жасау қүқығын береді. Акцияға оларды шығару кезінде ашық жазылу хабарланады. Көбінесе акцияны сату қүқығы осындай операцияға маманданған инвестициялық банктерге беріледі. Барлық акциялардың номиналдық қүны жиынтығында меншікті капитал шамасына сәйкес болуы тиіс.
Акционерлік қоғамның капиталы - акция мен облигацияны шығару мен орналастыру арқылы біріктірілген жеке капиталдардың жиынтығы. Акцияны шығару мен сатудан түскен қаржы акционерлік қоғамның меншікті капиталын қүрайды. Облигацйяны орналастырудан түскен қаржы қарыз капиталын қүрайды. Бүл қаржылар белгілі бір уақыттан кейін облигацияның иесіне қайтарылуы тиіс.
Акциялар атаулы жэне ұсынылған, жай жэне айрықша, дауыссыз, бір дауысты, көп дауысты деп бөлінеді. Атаулы акция белгілі бір иемденуші атына жазылып, АҚ-ның есепке алу кітабына тіркеледі. Үсынылатын акция бағалы қағаз рыногында оңай сатылып, оңай сатып алынады. Жай акция акционерлер жиналысында дауыс беру қүқығын береді, ал одан түсетін табыстың көлемі АҚ- ның бір жылғы қызмет нэтижесіне байланысты жэне ешнәрсемен кепілденбейді. Айрықша акцияның артықшылығы - АҚ-ның қызмет нәгижесіне қарамастантабыстың болу кепілі. Дауыссыз, бір дауысты және көп дауысты акциялар арасында айырмашылық айқын. Дауыссыз акциялар кең көшнілікке сатьшады. Бұл АҚ мүшелерінің ақша қүралдарын тартуға жэне компанияны бақылауды сақтап қалуға мүмкіндік береді.
6. Айналым құралдарының бөлігі есебінен өзін-өзі сақтандыру үшін арнайы резервтік қор қүру.
5-лекция. Тақырыбы:Шағын бизнес субъектілеріүшінарнайысалықтықрежим дер
Жоспары:
1. Салықтөлеушілерментөленетінсалықтар мен алымдартүрлері
2. Бірыңғайсалықтүріндегісалық салу жүйесі
3. Шағын бизнес кәсіпорындарыүшінқолданылатынсалықт ықжеңілдіктер
Лекция мақсаты:Шағын бизнес субъектілерітөлейтінсалықтыңтүрлері н, салық салу
принциптерін, шағынкәсіпорындарғақолданылатынсалы қтықжеңілдіктерментанысу, бірыңғайсалықтүріндегісалық салу жүйесінұғыну.
Лекция мәтіні: Кез-келгензаңдыжәнежекетұлғазаңменб елгіленгенсалықтар мен алымдардытөлеуітиіс. Салықзаңдылығынасәйкессалықбелгілен генболыптабылады, егерсалықтөлеушілер мен келесісалықсалуэлементтеріанықталға нболса: салық салу объектісі, салықбазасы, салықкезеңі, салықставкасы, салықтытөлеутәртібі, салықтытөлеутәртібі мен мерзімі. Қажеттіжағдайлардасалықтыбелгілеген десалықтықжеңілдіктерқарастырылады. Салықтөлеушілерболыпсалықзаңдылығын асәйкессәйкессалықтар мен алымдардытөлеуміндетіжүктелетінкәсі порындар мен жекетұлғалартанылады. Салық салу объектілерінетауарлардыөткізубойынш аоперациялар, мүлік, пайда, табыстар, өткізілгентауарлардыңқұнынемесеқұнд ық, сандықсипаттамасы бар объектілержатады. Салықкодексінесәйкесарнайысалықтықр ежимдергеауылшаруашылықтауарөндіруш ілеріүшінсалық салу (бірыңғайжерсалығы), салықсалудыңжеңілдетілгенжүйесі, іс-әрекеттіңжекелегентүрлеріүшінбір ыңғайсалықтүріндегісалық салу жүйесіжатады.
Арнаулысалықрежимішағын бизнес субъектілеріүшінтөлемкөзіненұсталат ынжекетабыссалығынқоспағандаәлеумет тіксалықты, жәнекорпорациялықнемесежекетабыссал ығынесептеу мен төлеудіңоңайлатылғантәртібінбелгіле йді. Шағын бизнес субъектілерісалықтардыесептеу мен төлеудің, сондай-ақоларбойыншасалықесептілігі нтапсырудыңтөмендеаталғантәртіптерд іңбіреуінғанадербестаңдауғақұқылы:
1. Жалпығабірдейбелгіленгентәртіп;
2. Біржолғы талон негізіндегіарнаулысалықрежимі;
3. Патент негізіндегіарнаулысалықрежимі. Оғанқойылатынталаптар:
жалдамалықызметкерлердіңеңбегінпайд аланбайтын;
жекекәсіпкерлікнысандағықызметтіжүз егеасыратын;
жылішіндегітабысы 2,0 млн. тенгеденаспайтынжекекәсіпкерлерқолд анады. Патенттіңқұнынесептеудіжекекәсіпкер мәлімдегенкірістің 3 пайызмөлшеріндегіставканықолданужол ыменжүзегеасырады.
1. Оңайлатылған декларация негізіндеарнаулысалықрежимі. Оңайлатылған декларация тоқсансайынсалықкезеңіненкейінгіайы ндатабысетіледі. Бұлформаныжалдамалықызметкерлердіңе ңбегінпайдаланатынкәсіпкерлерқолдан ады. Оңайлатылғандекларациянытабысетужән есалықтардытөлеуоңайлатылған декларация негізіндеарнаулысалықрежимінқолдану ғаөтінішбергенжерібойыншасалықорган ындажүргізіледі.
Акцизделетінөнімдіөндіретін, консультациялық, қаржы, бухгалтерлікқызметкөрсететін, мұнайөнімдерінөткізетін, шыныыдыстардыжинайтынжәнеқабылдайты н, жерқойнауынпайдаланатын, лицензияланатынқызметтердіңкейбіртү рлерінеарнаулысалықрежиміқолданылма йды.
Қазақстандағышағынбизнестіңдамуынме млекеттікқолдаумақсатында 2002 жылдың 1 қаңтарындакүшінеенгенСалықкодексінд е, 2004 жылдың 1 қаңтарынабастапөзгертулермен толықтыруларенгізіліп, шағынкәсіпкерліксубъектілерінесалын атынсалықтыоңайлатумәселелеріқараст ырылады.
ҚазақстанРеспубликасының бюджеткетөленетінсалық пен басқа да төлемтуралы Кодексіндежекекәсіпкерлергеарналған салықжүгінбіршамажеңілдетурежиміқар алған.
ҚР 371 СалықКодексінің 1 бабыныңпунктінесәйкесшағын бизнес тұлғаларытөмендеаталғансалықтөлеутө лемдеріқатарынанқалағанынтаңдайалад ы, солбойыншасалықесептігінбереді.
Заңдытұлғаларүшінсалықсалудыңмынаре жиміқарастырылған:
* Декларация негізіндегішағын бизнес субъектілерінеарналғанарнайысалықре жимі.
* Ауылшаруашылықөнімдеріменайналысаты нзаңдытұлғаларүшінарнайысалықрежимі .
* Салықтөлеу мен есептеудіңжалпығабірдейтәртібі.
* Басқақызметтүрлерінеарналғанарнайыс алықрежимі.
Шағын бизнес субъектілерінеарналғансалықрежимібю джетпенесептесудіңерекшежолынанегіз делген:
* Корпоративтікіріссалығы
* әлеуметтіксалық
Осығанораймыналаржеңілдетілді:
* есептеу
* төлеу
* салықесептігінкөрсету
бюджеткетөленетінміндеттітөлемдер мен басқасалықбойыншасалықесептігінесеп теу, төлеу, салықесептігінкөрсетужылпығабірдейт әртіппенжүргізіледі.
Қабылдаушарттары
Шағын бизнес субъектілерінеарналғанарнайысалықтө леурежиміжеңілдетілген декларация негізіндемыналарғақабылданбайды:
* өкілдігіжәнефилиалдары бар заңдытұлғалар;
* филиалдар, өкілдіктер;
* тәуелдіақционерлікқоғамдар мен заңдытұлғалардыңтуындыұйымдары;
* әртүрліелдімекендердежекелегенқұрыл ымдықорындары бар салықтөлеушілер.
Шағын бизнес субъектілерінеарналғанарнайысалықтө леурежиміжеңілдетілген декларация негізіндемынадайқызметкетаратылмайд ы:
* акциндіөнімдерөндірісіне;
* кеңестік, қаржылық, бухгалтерлікқызметте;
* мұнайөнімдерінөндіруде;
* шыныыдыстардыжинау мен қабылдау;
* жерастынигеру;
* шағынбизнестіңарнайысалықтөлеурежим інежататындарданбасқалицензияланған дар.
жеңілдетілген декларация негізіндегіарнайысалықрежимінежатат ыншағын бизнес субъектілергекелесішарттарғасайзаңд ытұлғалардықабылдайды:
* жұмысшылардыңтоқсанғашаққандағышама меналғандағыорташа саны 25 адамболса;
* тоқсандықкірісжобасы 9 млн.тенге.
Жеңілдетілген декларация негізіндегіарнайысалықрежимінқабылд аушыкәсіпкертоқсанбасталмасбұрынсал ықорганынаміндеттіформадағыөтінішін тапсыруытиіс.
Анықтама: жеңілдетілген декларация негізіндегіарнайысалықрежимінқолдан ушысалықтөлеушілердіңсалықтөлеукезе ңітоқсанмен(квартал) саналады.
Жеңілдетілген декларация негізіндебюджетпенесепайырысу ҚР 377 СалықКодексібабтарынасәйкесжүргізіл еді.
6-лекция. Шағын кәсіпорындағы менеджмент
Жоспары:
1. Шағын бизнесті басқару қағидалары, әдістері, ерекшеліктері
2. Шағын кәсіпорында өнім сапасын және шығындарды басқару
3. Персоналды басқару және еңбек ақы
4. Шағын кәсіпорындағы еңбек мотивациясы, еңбекті ынталандыру шаралары
Лекция мақсаты: Шағын бизнесті басқару әдістері мен ерекшеліктерін, өнім сапасы мен шығындарды, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің еңбек қатынастарын, еңбек ақы төлеу тәртібін, ынталандырушы төлемдерді қарастыру.
Лекция мәтіні: Менеджмент тұрғысынан кәсіпорындар ортақ белгіге ие: барлығы ұйым болып табылады. Ұйым - бұл ортақ мақсатқа қол жеткізу үшін қызметі саналы түрде үйлестірілетін адамдар тобы. Барлық ұйымдардың ортақ сипаттамасы бар: ресурстар, сыртқы ортаға тәуелділігі, еңбектің көлденең және тік бөлінісі, басқарудың қажеттілігі. Осы тұрғыдан ұйымды басқару - бұл мақсатқа қол жеткізу үшін қажетті жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация және бақылау процесі. Менеджмент - кәсіпорынның ресурстарын тиімді пайдалануға бағытталған басқарудың принциптері мен тәсілдерінің жүйесі.
Шағын бизнес үшін ірі кәсіпкерлік бірлестіктер үшін сияқты басқару процестері тән. Бірақ олар кәсіпорын көлемі мен өндірістік қуттылықтар көлемімен шартталған ерекшеліктерге ие. Объектіні басқару мәселесін шешуде кәсіпкер ең алдымен басқарудың негізгі функцияларын білуі және осы тұрғыдан басқару объектісін қарастыруы тиіс, яғни талдау, нәтижелерді жоспарлау, оларға қол жеткізу бойынша шешім қабылдау, құрылымдық бөлімшелердің тиімді әрекетін ұйымдастыру, жоспарлы тапсырмалардың орындалу барысын бақылау, шешімді түзету және жұмысшыларды ынталандыруы тиіс. Шағын бизнес алуан түрлі, ол әртүрлі факторлар бойынша ерекшеленеді және олардың әрқайсысы қандай да бір деңгейде нақты фирманы басқару ееркшеліктеріне ықпал етеді. Мұндай факторларға кәсіпорын мөлшері, жұмысшылардың саны мен құрамы, меншік формасы, іс-әрекет саласы, шығарылатын өнімнің көлемі мен ассортименті, кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы, сұраныс пен тұтыну, өндіріс пен көрсетілетін қызметтер ерекшеліктері жатады.
Жұмысшылар саны аз (15-20 адам) шағын кәсіпорындарда арнайы басқару бөлімшесі жоқ, ал басқару бухгалтерлік есеп, шаруашылық қызметтің рентабельділігін бақылау, жұмысты басқаруды қосқанда элементарлық деңгейдле жүргізіледі. 70 адамға дейін жұмысшылары бар кәсіпорындарда шаруашылықты ұйымдасқан түрде басқаруға қабілетті арнайы бөлімше бар. 100 адамға дейін жұмысшылары бар кәсіпорындарда мамандандырылған басқару бөлімшелері құрылады. Мұндай бөлімшелердің әрқайсысы өз саласында басқарудың жоғарғы технологиясына ие. Жұмысшылардың саны кәсіпорынды қандай да бір басқару деңгейіне жатқызудың жалғыз критерийі емес. Қандай да басқару құрылымын құру немесе маман-менеджерлерді тарту нақты кәсіпорын қызметін сипаттайтын басқа да факторларға тәуелді: өнім ассортименті, жұмысшылар құрамы, кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы, қызмет саласы және т.б.
Шағын ұйымдарда басқару қызметін басшы өзіне алады, ол бұл жұмысты басқаға тапсырғаннан гөрі өзінің орындағанын қалайды. Бірақ өкілдікті бөлуден бас тарту басқару әрекетіне уақыт тапшылығына алып келеді де кәсіпорын жұмысының нәтижелеріне кері әсер етеді. Бұған қоса басқарушыға фирманың ағымдық жұмыстарымен айналысып ғана қоймай, оның қызметінің болашағын көре білуі қажет. Сондықтан жұмысты әрдайым өзі орындағаннан гөрі белгілі бір қызметті орындауға қабілетті жұмысшыны оқытуға уақыт бөлген жөн. Кәсіпорын қызметінің ауқымының өсуіне қарай басқару бойынша мамандарды тарту қажеттілігі туындайды. Егер кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы болатын болса, яғни ұжым бірнеше топтарға бөлінетін болса, басқару бойынша сызықтық және функционалдық мамандарды бөлу қажеттілігі туындайды. Мұндай жағдайда кәсіпорынды басқарушының рөлі осы қызметтерді үйлестіруден көрінеді.
Сонымен, шағын фирманың персоналын басқару стилі мен формасына, тәсілдеріне көптеген факторлар елеулі ықпал етеді. Менеджердің міндеті нақты кәсіпорынынң спецификалық факторларының бүкіл жиынтығын есепке ала отырып, табысқа қол жеткізу мақсатында басқарудың оптимальды жүйесін анықтау болып табылады.
2. Шағын кәсіпорында өнім сапасын және шығындарды басқару
Менеджмент тұрғысынан кәсіпорындар ортақ белгіге ие: олардың барлығы ұйым болып табылады. Ұйым - іс-әрекеті жалпы мақсатқа қол жеткізуге сналы үйлестірілген адамдардың топтары. Барлық ұйымдар жалпы сипаттамаға ие: ресурстар, сыртқы ортаға тәуелділігі, көлбеу және тік еңбек бөлінісі, иерархия, басқару қажеттілігі. Осы тұрғыдан ұйымды басқару бұл-жоспарлау,ұйымдастыру, ынталандыру және бақылау. Басқару орталығында кез-келген ұйымның негізін құрайтын - адамдар.
Басқаруға жүйелік көзқарас шеңберінде барлық ұйымдар ашық жүйе болып табылады. Кәсіпорында менеджмент тарапынан басқару объектісі функционалды процестердің бірнеше тобы: маркетинг, зерттеулер мен өңдеулер, өндіріс, қаржыны, персоналды басқару және т.б.
Менеджмент қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін кәсіпорын ресурстарын ұтымды пайдалануға бағытталған басқару принциптері, құралдары, тәсілдері мен формаларының жиынтығы. Ұйым қызметінің басты негізі - бұл мақсатты қалыптастыру. Әдетте шағын кәсіпорындар 2-3 жылға мақсат қояды. Тиімді мақсаттарды құру ынталандырушы мотивтерді күшейтеді, іс-әрекеттің нақты бағдарын белгілейді және күтілетін нәтижелерге қол жеткізудің перспективтілігін анықтайды.
Менеджмент бойынша мамандар ұйым жұмысының тиімділігіне басқарушының алдын ала ойластырылған әрекеттерімен қол жеткізуге болатындығын ойлайды. Нәтижесінде ұжымның өндірістік қызметі мақсатты, ұйымдасқан және өнімді болады. Осылайша, табыс кәсіби басшы жұмысшылардың белсенді тәртібін туғызған жағдайда келеді, ал олардың өзара әрекеті тиімді өндірістік қызметтен көрінеді.
Мақсатты тиімді қалыптастыру мен оған қол жеткізу үшін менеджерлер бірқатар қызметтер орындайды. Кез-келген басқару жүйесінің маңызды байланыстырушы қызмететрі - шешім жасау мен қабылдау және ақпарат алмасу, осының негізінде басшы шешім қабылдау үшін қажетті мәліметтерді алады. Жалпы қызметтерге жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру және бақылау жатады. Ұйымның сыртқы ортамен өзара әрекеті және оның ішкі қызметі менеджменттің әртүрлі типтерін қолданумен және белгілі бір құрылым шеңберінде жүреді.
Басқару құрылымы - бұл нақты ұйымдастыру формаларында жүзеге асырылатын және басқару бүтіндігі меен тиімділігін қамтамасыз ететін кәсіпорынды басқару объектілері мен субъектілерінің тұрақты байланыстарының жиынтығы. Басқару құрылымы функциямен тығыз байланыста болады. Жаңа ұйым құрғанда функциялар құрылымның қалыптасуын анықтайды.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігі, оның нарықтағы орны кәсіпорынынң таңдап алған стратегиясына тәуелді болады. Стратегия бұл кәсіпорын дамуының белгілі бір бағыты, ұйым мақсатына қол жеткізу жоспары. Кәсіплорындар келесі негізгі даму стратегияларын қабылдайды:
oo шоғырландырылған өсу (нарықта позицияны күшейту, нарықты, өнімді дамыту)
oo интеграцияланған өсу (меншікті сатып алу, ішкі кеңею)
oo әртараптандырылған өсу (жаңа өнім өндірісі)
oo қысқару (нарықтағы өзгерістермен байланысты бизнесті мақсатты бағытталған және теңестірілген қысқарту).
Шағын кәсіпорынды басқарудың қазіргі заманғы жүйесі қарапайым және икемді болуы тиіс. Оның басты критерийі кәсіпорынның тиімділігі мен бәсекелік қабілеттілігін қамтамасыз ету. Басқаруды ұйымдастыру келесі мәселелерді шешеді:
oo кәсіпорын құрылымын құру;
oo өкілдікті бөлу;
oo шешім қабылдау механизмін қалыптастыру.
Шағын кәсіпорынның ұтымды құрылымының сипатты белгілері білікті персоналы бар шағын бөлімшелер, қатысу деңгейінің аз саны, жұмыс режимінің тұтынушыға бағдарлануы, жоғарғы өнімділік және төмен шығындар болып табылады.
Ұйымдастыру құрылымына ықпал ететін факторлар арасында өндіріс технологиясын, сыртқы қоршаған ортаны, бизнес мөлшерін және оның стратегиясын, қалыптасқан құрылым мен шешім қабілдау жүйесін бөліп көрсетуге болады.
Шағын бизнес үшін жеке иемденудегі фирма құрылымы қарапайым. Мұндай фирма әдетте меншік иесімен басқарылады. Фирма басшысы бухгелтерлік есеппен, қаржымен, өткізу және жабдықтаумен, баға және жарнамамен өзі айналысады. Бұл кезде көп нәрсе оның осы мақсатқа талпынуы және жұмысқа қабілеттілігіне тәуелді. Кәсіпорынныңи өсуі мен сату көлемінің ұлғаюымен басқарушы топ құрылады. Ол меншік иесімен, жабдықтау агентінен тұруы мүмкін. Кәсіби, басқарушылық қызметтердің, туысқандық немесе жанұялық қатынастардың үйлесімі мұндай кәсіпорында ресурстардың үнемді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Жаңа кәсіпорырынң табысты қызметі үшін қолма-қол ақша қозғалысына тұрақты түрде талдау жүргізу, бақылау және ақша операцияларына реттеу жүргізу қажет. Қаржылық фактор нарықтық факторға қарағанда, яғни бұрыс қаржылық саясат жаңа кәсіпорынға оның дамуының кезекті этапында қауіп туғызуы мүмкін.
Менеджменттің маңызды компоненті ұйымның өмір сүру циклінің концепциясы болып табылады. Кез-келген ұйымдастыру құрылымы, кәсіпорының әрекеті оның құрылуынан бастап өз қызметін тоқтатқанға дейін бірқатар кезеңдерден өтеді. Әрбір стадияның белгілі бір белгілері мен параметрлері бар. Өмір сүрудің әртүрлі стадиясында параметрлерді өзгерту қажеттілігі кәсіпорынның тиімділігі мен бәсекелік қабілеттілігін сақтауды талпынуымен түсіндіріледі.
Сонымен, тұтынушылық сұранысқа бағдарлану, ғылыми техникалық инновациялық саясат жүргізу, жаңалықтарға талпыну қазіргі заманғы басқарудың негізін қалаушылар болып табылады. Басқарушының кәсіпқойлығы басқару тиімділігінің негізі ретінде қарастырылады.
3. Персоналды басқару және еңбек ақы
Шағын кәсіпорынның персоналын басқару ерекшеліктерінің бірқатар сипаттамасы бар:
1. Еңбекті икемді ұйымдастыру;
2. Көп деңгейлі ұйымдастыру құрылымының жоқтығы;
3. Жұмысшылардың жоғарғы ақпараттануы;
4. Жұмыста бюрократтылық дәрежесінің аздығы;
5. Жұмысшылардың жеке қасиеттеріне жоғарғы талаптар;
6. Жұмысшылардың кәсіби жарамдылығының жанама куәлігіне бағдарлану;
7. Әлеуметтік қорғалмауы;
8. Жұмысшылардың кең таңдауы;
9. Кәсіпорынның старттық жағдайларындағы елеулі айырмашылық.
Персоналды басқару қызметтеріне жоспарлау, персоналды таңдау мен іріктеу, жұмысшыларды бейімдеу, кәсіби дайындау және персоналдың біліктілігін көтеру, жұмысшыларды бағалау, кадрлық іс жүргізу, персоналды басқару сапасын талдау жатады.
7-лекция. Шағын кәсіпорында жоспарлау және контроллинг
Жоспары:
1. Шағын кәсіпорындағы жоспарлау және оның түрлері
2. Контроллингтің мәні және қағидалары
3. Стратегиялық контроллинг
1. Оперативтік контроллинг
Лекция мақсаты: кәсіпкерлік қызметтегі жоспарлаудың мәнін, түрлерін, контроллингтің принциптерін, стратегиялық және оперативті контроллингтің бір-бірінен ерекшеліктерін және олардың шағын кәсіпорындағы ролін түсіну.
Лекция мәтіні: Жоспарлау - бұл кәсіпорынның дамуының сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесін жасау және белгілеу. Ол кәсіпорынның басшылығымен жасалады және онда ағымдық кезеңдегі, сондай-ақ болашаққа кәсіпорынның дамуының қарқыны мен тенденциясы анықталады. Мерзімі бойынша жоспарлаудың келесі түрлері ажыратылады: перспективті, ағымдық және оперативті-өндірістік. Перспективті жоспарлау болжауға негізделеді немесе оны стратегиялық жоспарлау деп атайды. Оның көмегімен өнімнің жаңа түрлеріне болашақтағы қажеттілік, әртүрлі өткізу нарығы бойынша кәсіпорынның тауар және өткізу стратегиясы болжамданады.
Ағымдық жоспарлау бес жылдық жоспар шеңберінде жасалады және оның көрсеткіштерін нақтылайды. Жылдық жоспарлаудың құрылымы мен көрсеткіштері объектіге тәуелді ерекшеленеді және зауыттық, цехтық, бригадалық болып бөлінеді.
Оперативтік-өндірістік жоспарлау ағымдық жылдық жоспар тапсырмаларын қысқа уақыт мерзіміне және жекелеген өндірістік бөлімшелер бойынша нақтылайды. Мұндай жоспар кәсіпорынның біртекті жұмысы мен өнім шығарудың ырғақтылығын қамтамасыз ету құралы болып табылады.
Жоспарлау - бүл кәсіпорынның дамуының сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесін жасау және белгілеу. Ол кәсіпорынның басшылығымен жасалады және онда ағымдық кезеңдегі, сондай-ақ болашаққа кәсіпорынның дамуының қарқыны мен тенденциясы анықталады. Жоспарлаудың бірнеше тәсілдері бар:
1. Баланстық тәсіл ресурсқа қажеттілік пен оларды жабу көздері арасындағы байланысты белгілеуді қамтамасыз етеді.
2. Есепті-талдау тәсілі жоспардың көрсеткіштерін есептеу, қажетті сандық денгейді қамтамасыз ететін факторлар мен олардың динамикасын талдау үшін қолданылады.
3. Экономика-математикалық тәсіл көрсеткіштер тәуелділігінің экономикалық модельдерін жасауға мүмкіндік береді.
4. Графоаналитикалық тәсіл экономикалық талдау нәтижелерін графиктік құралдармен суреттеуге мүмкіндік береді. Графиктердің көмегімен көрсеткіштер арасындағы сандық тәуелділік анықталады.
5. Бағдарламалық-мақсаттық тәсіл жоспарды бағдарлама, яғни бір мақсатқа біріктірілген шаралар мен міндеттер кешені түрінде құруға мүмкіндік береді.
3.2. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау түрлері.
Мерзімі бойынша жоспарлаудың келесі түрлері ажыратылады: перспективті, ағымдық және оперативті-өндірістік.
Перспективті жоспарлау болжауға негізделеді немесе оны стратегиялық жоспарлау деп атайды. Оның көмегімен өнімнің жаңа түрлеріне болашақтағы қажеттілік, әртүрлі өткізу нарығы бойынша кәсіпорынның тауар және өткізу стратегиясы болжамданады. Перспективті жоспарлау ұзақ мерзімді (10-15 жыл), орта мерзімді (5 жыл) болып бөлінеді.
Yenзақ мерзімді жоспарда әрекет етуші өткізу нарықтарының шекарасын кеңейту мен жаңа нарықтарды игеруді есепке ала отырып, ұзақ кезеңге кәсіпорынның экономикавлық стратегиясы қалыптасады. Перспективті үзақ мерзімді жоспардың мақсаты мен мәндеттері орта мерзімді жоспарда нақтыланады.
Орта мерзімді жоспарлаудың объектілері болып ұйымдастыру құрылымы, өндірістік қуаттылық, капитал салымдары, қаржы құралдарына қажеттілік, зерттеулер мен өңдеулер, нарық үлесі т.б. табылады.
Ағымдық жоспарлау бес жылдық жоспар шеңберінде жасалады және оның көрсеткіштерін нақтылайды. Жылдық жоспарлаудың құрылымы мен
13
Болжау - не мүмкін болады? деген сұраққа жауап беретін объектінің болашақтағы жағдайы жөніндегі ғылыми негізделген тұжырым. Болжау жекелеген салалалардың, ұлттық экономиканың және бүтіндей аймақтардың даму перспективасын зерттейді. Осының негізінде ірі компаниялар компанияның немесе оның жекелеген бөлімшелерінің даму мақсатын құрады. Ішкі фирмалық жоспарлау элементі ретінде болжау маркетингпен тікелей байланысты және фирманың нарықтық стратегиясы формасына ие болады. Болжаудың негізінде жоспарлар қүрылады.
Жоспар - оптимальды қүралдардың көмегімен мақсатқа қол жеткізуге бағытталған іс-әрекет үшін шешімдер жиынтығы. Жоспарды жасаған кезде бірқатар сүрақтарға жауап беру қажет:
- кәсіпорында қандай өнім өндіру керек?
- Қанша өнім қндірген тиімді және бүл кезде қандай ресурстарды қолданған жөн?
- өндірісте қандай технологияны қолдану қажет?
- өнім өткізуді үйымдастыруға қандай талаптар қойылады?
- өндірілген өнімді кім түтынады, қандай бағада оны сату қажет?
- Кәсіпорын нарыққа қалай бейімделеді, нарықтық жағдайдың өзгерісіне қалай жауап береді?
Жоспардың негізінде бағдарлама қүрылады. Бағдарлама - жоспарды жүзеге асыру үшін қажетті шаралардың жиынтығы. Бағдарламалау стадиясында жоспардың орындалу мерзімі нақтыланады, бағдарламаның жекелеген стадиялары, жеткізу, өндірістік және өткізу операциялары үйлеседі. Бағдарламаның негізінде бөлімшелер арасында ресурстар бөлініп, әртүрлі түрдегі бюджеттер қүрылады.
Бюджет - бүл сандық көріністегі жоспар, табыстар мен шығындардың ақшалай, сондай-ақ натуралдық көріністегі балансы. Бюджеттің негізгі түрлеріне табыстар мен шығындар сметасы, материалдар шығындарының сметасы, кассалық бюджет т.б. жаіады. Осының негізінде жекелеген операция үшін жауапты әрбір бөлімшелер мен орындаушылардың нақты қызметтері анықталады. Соңғы кезеңде нақты бекітулер жасалып, қабылданған шешімдер төменгі звеноларға таралады. Осы сәттен бастап жоспарды жүзеге асыру басталады.
Орындау - бүл өмірге бағдарламаны тікелей енгізу. Бағалау - бүл бағдарлама жүмысының нәтижесі. Ішкі фирмалық жоспарлаудың жалпы схемасы келесі түрде болады:
Стратегиялық жоспар оперативтік жоспар әкімшілік басқару
жоспары
Фирма дамуының жоспары жекелеген жобаларды жүзеге
Диверсификация жоспары асыру жоспары
15
өңдеулер мен зерттеулер жоспары
өндірістік жоспар
өткізу жоспары қаржыльщ жоспар
Стратегиялық жоспарлау - мақсатқа қол жеткізуге көмек беретін ерекше стратегия жасауға алып келетін басшылықпен қабылданатын іс-әрекеттер мен шешімдер жиыны. Стратегиялық жоспарлау процесі басқару шешімдерін қабылдауға көмектесетін қүрал. Осы процесс шеңберінде басқару қызметінің 4 негізгі түрін бөліп көрсетуге болады:
1. Ресурстардың бөлінуі;
2. Сыртқы ортага бейімделу;
3. Ішкі үйлестіру;
4. Үйымдастырушылық стратегиялық коре білу.
Стратегиялық жоспарлау өздігінше табысты кепілдендірмейді. Стратегиялық жоспар қүрушы кәсіпорын жүмысты үйымдастыру, ынталандыру, бақылауда қателік жіберуі мүмкін. Стратегиялық жоспаралу тек шешім қабылдау үшін негіз береді. Кәсіпорында стратегиялық жоспарлау үшін келесі жағдайлар тән:
1. Кәсіпорындағы кішігірім жоспарлау бөлімі. Қажеттілігі бойынша төменгі деңгейдегі жүмысшылар тартылуы мүмкін.
2. Стратегиялық жоспарлар кәсіпорынның жоғарғы басшылығының жыл сайынғы мәжілісінде жасалады.
3. Жылдық стратегиялық жоспарды жылдық қаржылық жоспармен біріктіреді.
Барлық үйым үшін стратегиялық жоспар қүру жоғарғы басшылықтың міндеті болып табылады.
Стратегия - фирманың нарықтағы орнын анықтау мақсатымен фирма қызметінің жоспарын жасау. Стратегия қандай тәсілмен және қандай әрекеттердің көмегімен фирма оз мақсатына қол жеткізетіндігіне жауап береді. Стратегия үзақ, орта және қысқа мерзімді болып бөлінеді, әрқайсысына өз жоспары сәйкес келеді.
Үзақ мерзімді жоспар әдетте үш жылды немесе бес жылды қамтиды. Ол суреттеу сипатында болады және компанияның болашаққа жалпы стратегиясын анықтайды. Yenзақ мерзімді жоспарды компанияның басшылығы жасайды. Yenзақ мерзімді жоспар шеңберінде өнім-нарық жаңа стратегиясы жасалады. Жаңа стратегияны іздеу өзіне жаңа өзгерістердің даму мүмкіндігін, вертикальды интеграция, шетелдік фирмаларды қүруды талдауды қосады. Осы кезеңде ондірісті кеңейту мен шығынды қысқарту мүмкіндіктері зерттеледі, өнім номенклатурасындағы өзгерістер болжанады.
Орта мерзімді жоспарда нақты мақсаттар мен сандық сипаттамалар беріледі. Әдетте оны екі немесе үш жылдық кезеңге жасайды. Орта мерзімді жоспарды қабылдау процесі үш кезеңнен түрады: 1-ші кезең әрбір шаруашылық бөлімшемен меншікті мәлімет базасы негізінде даму болжамын қүрудықарастырады. 2-ші кезеңде бұл болжамдар салыстырылады және негізгі жағдайлар анықталады. Соңғы кезеңде кәсіпорын басшылығы дамудың жалпы сценарийін жасап, жоғарғы басшылық деңгейге береді. Орта мерзімді жоспарлаудың суреттеу тәсілі жеткілІкті сенімді, өйткені онда меншікті бағалау негізінде барлық бөлімшелердің мүмкіндіктері ескеріледі. Бүдан басқа бұл тәсіл барлық шаруашылық бөлімшелердің өзара әрекет етуінің жоғарғы деңгейін қамтамасыз етеді.
Қысқа мерзімді жоспар 1 жылға, жарты жылға, айға есептеледі және
әртүрлі серіктестер мен жеткізушілердің жоспарларын тығыз байланыстырады.
-- -- =і
3.4. Стратегия турлері. Стратегиялық менеджмент.
Әрбір фирма өз алдына бір-біріне үқсамайтын құрылым. Алайда стратегиялық басқаруды жүзеге асырудың, стратегия жасаудың жалпылама кезеңдері бар:
1. Фирманың мақсатын қүру;
2. Сыртқы ортаны талдау және бағалау;
3. Ішкі ортаны талдДу;
4. Альтернативті стратегия жасау және ең жақсысын таңдау;
5. Стратегияны жүзеге асыру;
6. Стратегияны түзету және бағалау.
Фирманың мақсаты анықталғаннан кейін кәсіпорын басшылығы сыртқы ортаны үш параметр бойынша зерттеуге кіріседі:
1. ағымдық стратегияның әртүрлі аспектілеріне ықпал етуші өзгерістер;
2. фирманың агымдық стратегиясы үшін қауіп төндіретін факторлар;
3. жоспарды түзету жолымен жалпы фирманың мақсатқа қол жеткізу үшін мүмкіндік беретін факторлар.
Сыртқы ортаны талдау - бүл стратегиялық жоспарды жасаушылардың фирманың мүмкіндіктері мен қауіп-қатерін анықтау үшін кәсіпорынға қатысты сыртқы факторларды бақылауы. Кәсіпорынға ықпал ететін қауіп-қатерді факторлардың жеті тобына бөлуге болады:
1. экономикалық факторлар;
2. саяси факторлар;
3. нарықтық факторлар;
4. технологиялық факторлар;
5. халықаралық факторлар;
6. бәсеке факторлары;
7. әлеуметтік тәртіп факторлары.
Қанша әртүрлі фирма болса, сонша стратегия бар. Алайда фирмаға бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін үш базалық стратегия бар: шығынды төмендету, өнімді түрлендіру, ерекше көңіл бөлу стратегиясы.
Шығынды азайтудағы лидерлік. Фирма саладағы өндіріс шығындары өте аз өндіруші болуға талпынады. Бүл стратегияны өндіріс тиімділігін арттыру
17
үшін және шыгынды қатаң бақылау үшін таңдайды. Бүл кезде өнімге төменгі бағалар белгіленеді, бүл түтынушыларды тартады. Шығынды азайтудағы лидерлік және стратегияны мына жағдайларда қолданады:
- бағалық бәсеке өте күшті болған жағдайда;
- сала өнімі стандартты, оны түрлендіру мүмкіндігі болмаған жағдайда;
- түтынушылар сатушы ауысқан жағдайда елеулі шығынға үшырамаған жағдайда;
- түтынушылар баға жөніндегі келісімдерде қысым көрсететін ірі фирмалар болса.
Өнімді түрлендірудегі лидерлік. Бүл стратегияны фирма маңызды болып саналатын қандай-да бір аспектіде ерекше болуға талпынған жағдайда қолданады. Табысты түрлендіру техникалық артықшылық, жоғары сапа, өнімнің үлкен көлемі, қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейі есебінен тауардың түтыну қүнын арттырады. Стратегияны таңдаған кезде бағаны немесе сату көлемін үлғайтуға қол жеткізеді. Бүл кезде түтынушылар таңдаған фирманың өнімін немесе сауда маркасын қалайды және ауыстырғыш тауарлардың, жаңа бәсекелестердің пайда болуы үшін кедергі туындайды.
Аталған стратегия мына жағдайларда тиімді:
- тауарды түрлендірудің әртүрлі тәсілдері болған кезде;
- түтынушылардың қажеттілігі мен өнімді пайдалану мүмкіндіктері айрықшаланғанда;
Ёрекше көңіл бөлу стратегиясы. Бүл стратегия сала ішіндегі бәсекенің тар саласын таңдау. Бүл стратегияны қолданған кезде бағаны қысқартуға, тауардың ерекшелігін арттыруға қол жеткізіледі. Стратегия мына жағдайларда тиімді:
- ірі бәсекелестерге нарықтың аталған бөлігіне қызмет көрсету тиімсіз болған кезде;
- фирма оте шағын болғанда;
- сала нарығы мөлшері, өсу типі, интенсивтілігі бойынша едәуір ерекшеленетін сегменттерден түрған жағдайда.
Бүл аталған базалық стратегиялармен қатар ерекше стратегиялар да бар. Олар фирманың позициясын қорғау мен жақсартуды қамтамасыз етеді.
Жаулап алу стратегиясы. Осы стратегияның көмегімен фирма бәсекелестерге ықпал етуге тырысады. Ықпал ету бәсекелестердің күшті жақтарына бағытталады. Міндет - олардың күшті жақтарын басып озып, бәсекелік артықшылықтарын жою. Бүған бағаны қысқартумен, жарнамамен, тауарға жаңа сапа берумен немесе қосымша қызмет енгізумен қол жеткізіледі. Жаулап алу стратегиясы әрқашан нақты бәсекелеске бағытталған. Мүндай шабуыл үшін нарық лидерін немесе онда екінші орын алатын фирманы, сондай- ақ шағын немесе аймақтық нарықтар таңдалуы мүмкін.
18
Қорғану стратегиясы. Нарықты қорғауға бағытталған. Міндеті шабуыл жүзеге асырылуы мүмкін жолдарға тосқауыл қою. Келесі іс-әрекет варианттарын таңдау үсынылады:
1. Өнім ассортиментін кеңейту;
2. Бәсекелестермен үсынылатын тауарға жақын тауарларға төменгі бағаларды қолдау;
3. Жеткізушілермен үзақ мерзімді келісімдер жасау;
4. Бәсекелестер жүмыс істейтін жеткізушілерден бас тарту;
5. Альтернативті технологияларды патенттеу.
Вертикальды интеграция стратегиясы. Ол логикалық тізбек бойынша орналасқан жаңа қүрылымдарды қосу жолымен сала ішіндегі бәсекелік қабілеттілікті арттыруға мүмкіндік береді. Вертикальды интеграцияның екі түрі бар.
1. Кері немесе төмен кетуші интеграция басқа фирмалармен бірігуге, жеткізушілерді қатаң бақылауға бағытталған. Бүл интеграцияның артықшылығы жеткізушілерге деген тәуелділікті азайтады, сондай-ақ жеткізудің кепілдігі мен түрақтылығын арттырады. Кемшілігі: жеткізушілер жөніндегі ақпараттың жоқтығы, нарықтық келісімдерді бақылаудың мүмкінсіздігі және қосымша қауіп-қатердің пайда болуы.
2.Алға жүруші интеграция бөлу қүрылымдарына бақылауды күшейтуге бағытталған. Интеграцияның бүл типінің артықшылығы бөлудің меншікті жүйесін пайдалану әлдеқайда арзан болуында. Егер шикізатты өндірушілер біріктірілетін болса, онда интеграцияның бүл түрі түтынушылармен тығыз байланысты қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Кемшілігі: капиталға қажеттіліктің өсуі. Сондай-ақ қосымша кәсіпкерлік қауіп-қатер пайда болады, фирманың икемділігі төмендейді.
Жоспарлауда өндіріс пен өнімді сату көлемі жалпы, дайын және өткізілген өнім көрсеткіштерін есептеу жолымен анықталады. Жоспарлауда материалдық ресурстарға қажеттілікті үш деңгейде бөліп көрсеткен жөн.
1. Кәсіпорын дамуының стратегиялық жоспарының негізінде материалдық ресурстарға перспективті қажеттілікті анықтау;
2. Бір жылға олардың барлық номенклатурасы бойынша материалдық ресурстарға қажеттілікті анықтау;
3. Тоқсан, ай немесе одан да қысқа мерзімге материалдық ресурстарға қажеттілікті оперативті анықтау.
4. Бизнес-жоспарды жасау үшін негізгі болып екінші кезең табылады. Материалдық ресурстарға қажеттілік натуралдық көрсеткіштермен және ақшалай бағалаумен анықталады.
Материалдық ресурстарға қажеттіліктің қалыптасуы әдетте үш кезеңге болінеді:
19
1. ресурстарға қажеттілікті анықтау үшін бастапқы мәліметтерді жинау және талдау;
2. кәсіпорын бойынша бүтіндей ресурстарға жиынтық қажеттілікті есептеу;
3. материалдық ресурстарға қажеттілікті анықтау тәсілдерін таңдау. Ресурстарға қажеттілікті анықтау үшін әртүрлі тәсілдер қолданыла алады: нормативтік, статистикалық және тәжірибелік.
Авансыланатын ресурстардың жалпы көлемі негізгі және айналмалы өндірістік қорларға қажеттіліктен қалыптасады.
Негізгі өндірістік қорларға қажеттілік қолда бар өндірістік қуат жоспарланған өндірістік бағдарламаны орындауды қамтамасыз етпеген жағдайда қолданылады. Кәсіпорынның қуаттылығы уақыт бірлігіне өнім өндірісінің максимальды мүмкін көлемімен анықталады. Қуаттылықты өлшеу үшін қүндық және натуралдық көрсеткіштер қолданылады. Бизнес-жоспарда тәсілдердің біреуі бойынша есеп жүргізілуі тиіс: 1) өнімнің оптимальды ассортименті бойынша; 2) кәсіпорынның мамандануына сәйкес номенклатура бойынша; 3) алдыңғы звено бойынша. Алдыңғы звено - бүл негізгі технологиялық операңиялар орындалатын, жиынтық жанды еңбектің едәуір үлесі қолданылатын, қондырғымен, автоматтандыру және механикаландыру қүралдарымен максимальды жарақтандырылған бөлімше. Кәсіпкер үшін өндірістік қуатгылықты есептеудің қарапайым және жеткілікті тәсілі оны жүмыс орындарының жекелеген түрлері бойынша анықтау болып табылады:
Бүл кезде резервтік қуаттылықтың болуын қарастырған жөн. Өйткені онсыз өндірістің икемділігін қамтамасыз ету, нарық мүддесіне қарай оны қайт ақүру және кәсіпорынның интенсивті жүмысы үшін жағдай қүру мүмкін емес.
Резервтік қуаттылық - бүл өнімге сүраныстың өзгеруіне кәсіпорынның бейімділігін арттыру мақсатымен өндірістік қондырғының резервтелетін бөлігі.
Бизнес жоспарда резервтік қуаттылықтың қалыптасуы екі жолмен қалыптасатындығын көрсету қажет: 1) нарық конъюктурасына қуаттылықты икемді қайта қүрумен және 2) түрақты резрвті қүрумен.
Өндірістік қуаттылықты үлғайту қажеттілігі жағдайында қосымша негізгі өндірістік қорларды олардың толық алғашқы қүнымен бағалайды. Оған:
1. қорды сатып алу бағасы;
2. пайдалану орнына жеткізу бойынша көлік шығындары;
3. монтаждық жүмыстардың қүны.
Айналмалы өндірістік қорларға қажеттілік қүндық немесе натуралдық көрсеткіштегі жоспарланған өнімді шығару көлемін колем бірлігіне белгілі бір түрдегі өзгермелі шығындардың нормативіне көбейту жолымен анықталады. Алынган өзгермелі шығындардың жалпы көлеміне түрақты шығындар қосылады.
Негізгі және айналым қорларының, сондай-ақ материалдық емес активтер сомасы авансыланатын активтер мөлшерін көрсетеді. Бүл кезде негізгі өндірістік қорлар мен материалдық емес активтер қүнынан жыл агымындағы
20
амортизация нормасына сәйкес олардың тозуын алып тастау қажет. Өнім шығаруға материалдық ресурстарға қажеттілік жоспарланатын өнім шығымы немесе жұмыстың физикалық көлемі мен материал шығындарының нормасы жөніндегі мәліметтер бойынша анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің нәтижесі белгілі бір өнім болып табылады. Өнім өндірісі колемінің негізгі шектеушісі - өндірістік мүмкіндіктер табылады. Өндірістік мүмкіндіктердің нақты көрінісін өндірістік қуат көрсетеді.
Өндірістік қуат - еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды жақсарту, өнімнің жоғарғы сапасын қамтамасыз ету, алдыңғы қатарлы технология көмегімен өндірістік қондырғылар мен алаңды толық қодану жағдайындағы уақыт бірлігіне максимальды мүмкін болатын өнім шығымы. Негізгі өндірістік қорлардың көлемі мен оларды пайдалану дәрежесі кәсіпорынның ондірістік қуат шамасын анықтайды.
Кадрларды жоспарлау келесі сүрақтарға жауап беруі тиіс:
- персоналдың қанша саны және қандай біліктілік талап етіледі;
- қашан және қандай уақыт кезеңінде
- қай жерде, өндірістің қай бөлімінде.
Кадрларға қажеттілікке ықпал ететін факторлар екі топқа бөлінеді: ішкі және сыртқы. Сыртқы факторларға нарық конъюктурасы, нарық қүрылымы, бәсеке, елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы және т.б. жатады. Тттткі факторларға технология, еңбекті үйымдастыру деңгейі, бағдарламаның өзгеруі және т.б. жатады. Кадрларға қажеттілік ағымдық және перспективті болып бөлінеді. Ағымдық қажеттілік бір жылдың шеңберінде анықталады, ал болашақ ұзақ уақыт мерзімімен анықталады.
Кадрлар санын жоспарлауда бастапқы мәліметтерді өндірістік бағдарлама, штат кестесі, ұйымдастыру-техникалық шаралар жоспары, кадрлар қозғалысы, олардың ағымдығы, жұмыс уақытының бюджеті қүрайды. Персонал санын есептегенде ең үлкен мәнді жүмыс уақытының балансы алады. Оны есептеудің мақсаты бір жүмысшының бір жылдағы тиімді пайдалы уақыт қорын белгілеу. Бір жылдағы жүмыс күндерінің саны сағатпен есептегендегі жұмыс күнінің орташа үзақтығына бөлу арқылы есептеледі. Жұмысшылардың санын анықта әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: еңбек сыйымдылығы бойынша, қызмет көрсету нормасы бойынша және жүмыс орындарының саны бойынша.
3.5. Кәсіпорынның маркетингтік қызметі
Маркетинг сөзі ағылшын тілінен аударғанда нарықты жаулап алу дегенді білдіреді. Маркетинг мақсаты түтынушының талабын нақты өнім түрі бойынша көрсететін түтынушылық сүранысты талдаудан басталады. Өндіріс аяталғаннан кейін тауарды түтынушы оны оңай сатып алатындай нарыққа орналастыру қажет. Демек, маркетинг - айырбас арқылы қажеттілік пен мүддені қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеттің түрі.
21
Егер кәсіпорын маркетингтік қызметпен айналысатын болса, ол өзі үшін табысты болатын сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады. Бүл кәсіпорын тек өнімді дайындауға көңіл бөлген жағдайда өндіріс процесіне бағдарлануға тікелей қарама-қарсы.
Схемалық түрде өндірістікжәне нарықтық ыңғайласу ерекшеліктері 1- кестеде көрсетілген.
Кесте -1 Өндірістік және Нарықтық ойлау арасындағы айырмашылық
"Ондірістік"
"Нарықтық"
бағдар
Тауарлар, өнімдер
Түтынушылар, нарық сегменттері
қүралдар
сату, тауар нарығында алға жылжу
Жүйеленген маркетингтік қызмет, іс- әрекет стратегиясын жасау
мақсаты
Сату колемін үлғайту жолымен пайда алу
Түтынушылардың сүранысын қанағаттандыру жолымен пайда алу
Егер кәсіпорын шаруашылық (басқарушылық) шешімдерін маркетинг арқылы қабылдайтын болса, ол негізінен нарық қажеттілігі мен мүддесін ескере отырып оз қызметінің стратегиясын жасайды. Бүл маркетинг барлық қызмет сферасын : откізу баға белгілеу, қаржы, кадр саясаты, өндірісті үйымдастыру, жоспарлау, персоналды басқару жүйесі, технология саласындағы ғылыми зерттеулер қамтитындығын білдіреді. Ол откізу нарықтары үшін бәсекелік күрес формасын корсетеді.
Маркетинг - бүл нарық пен оның конъюктурасын кешенді зерттеуі, түтынушылардың нақты талаптарын анықтауға бағытталған кәсіпорынның ғылыми техникалық және өндірістік өткізу қызметін басқару концепциясы. Маркетинг қызметінің екі негізгі аспектісі бар. Бүл нарықтық зерттеулер және маркетинг стратегиясын жүзеге асыру. Бүл екеуіде бірмезгілде жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда кәсіпорын зерттеулер негізінде қабылданған стратегияны жүргізеді және бірмезгілде балама варианттар негізінде жаңа шешімдер іздеу мақсатымен нарықтық зерттеулер жүргізуді жалғастырады.
2. Контроллингтің мәні және қағидалары
Контроллинг - бұл кәсіпорын қызметінің барлық сферасын қамтитын басқару концепциясы: қаржы және есеп, менеджмент пен маркетинг. Контроллинг жоспарлау жүйесіне бағдарланған. Бірақ сонымен бірге ол бақылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Шаруашылықсеріктестіктер
2. Жауапкершілігішектеуліқоғамдар
3. Акционерлікқоғамдар
4.Жеке кәсіпкерлержәнешаруақожалықтары
Лекция мақсаты: шаруашылықжүргізушісубъектілердіңқы змететуерекшеліктерін, бірбіріненайырмашылықтарын, артықшылықтары мен кемшіліктерін жете түсіну.
Лекция мәтіні:Кәсіпкерлікқызметтіңұйымдаст ыру-құқықтықформалары ҚР-ныңАзаматтықКодексіменбекітілген . Ұйымдастыру-құқықтықформаларынашару ашылықсеріктестіктер мен қоғамдар, өндірістіккооперативтер, мемлекеттікжәнемуниципалдықунитарлы қкәсіпорындаржатады. Шағынкәсіпорындарәртүрліұйымдастыру -құқықтықформадақұрылуымүмкін, оларғазаңменбекітілгенкритерийлербо йыншакоммерциялықұйымдаржатады. Жеке кәсіпкерлеркәсіпкерлікқызметтізаңды тұлғақұрмай-ақжүзегеасырады, сондықтаноларқандай-да бірұйымдық-құқықтықформағажатқызылм айды, бірақоларшағынкәсіпкерліктіңсубъект ілеріболыптабылады. 1997 жылы маусым айында қабылданған ҚР-ның "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы" Заңының 3-ші бабында шағын бизнес субъектілеріне мынадай анықтама берілген: шағын кәсіпкерлік субъектілері болып жұмысшыларының орташа саны 50 адамнан аспайтын және жалпы активтерінің құны жылына орта есеппен есептік көрсеткіштен алпыс мың есебен аспайтын заңды және жеке тұлғалар табылады. Айлық есептік көрсеткіш кезекті қаржылық жылға ағымдық жылдағы ҚР-ның "Республикалық бюджет жөніндегі" Заңымен бекітіледі. Активтер - бұл мүлік, бухгалтерлік баланста тіркелген құндық
бағасы бар мүліктік және жеке мүліктік құқықтар. 2006 жылы шағын бизнес субъектісін тану үшін активтердің орташа жылдық құны 61 800000 тенге болды. Осы критерийден асқан жағдайда заңды тұлғалар шағын бизнес субъектілеріне қолданылатын жеңілдіктерден айырылады.
Жеке кәсіпкерлік шағын бизнес түрі ретінде бұл азаматтардың өз меншігіне негізделген, олардың атынан және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын табыс алуға бағытталған азаматтардың қызметі.
Шаруашылық серіктестік - бұл өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін, басқа да шаруашылық серіктестіктердің құрылтайшысы бола алатың, жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген, заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым.
Шаруашылықсеріктестіктердіңбелгілер і:
ұйымкоммерциялықстатусқаие;
жалпықұқыққабілеттілігі (арнайыболуы да мүмкін);
жарғылық капитал құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген;
құрылтайшылар (қатысушылар) салымдарыесебінен, соныменқатарөзқызметібарысындаөндір ілгеннемесеиеленгенсалымдарыесебіне н құрылғанмүлікиелеріболыптабылады.
Шаруашылықсеріктестіктердіңкелесіде йтүрлері бар::
Толықсеріктестік
Коммандитті (сенім) серіктестік
Жауапкершілігішектеулісеріктестік
Қосымшажауапкершілігі бар серіктестік
Коммерциялықұйымдардыңұйымдық-құқық тықнысандарына тән белгілер
Нысаны
Қатысушылар статусы
Қатысушылар (мүшелер) саны
1
2
3
1
Толықсеріктестік (ТС)
Тек жеке тұлғалар
Екеуден кем емес
2
Коммандитті(сенім) серіктес- тік (КДС)
Толықсеріктестер (тек жекетұлғалар); са- лымшылар (жекежәнезандытұлғалар)
Екеуден кем емес, жәнебіртолықсеріктестенжәнебірсалым шыдан кем емес
3
Жауапкершілігішектеулісерік- тестік (ЖШС)
Жеке жәнезаңды тұлғалар; ЖШС жалғызқатысушысыретіндебір тұлғадан тұратынбасқашаруашылықсеріктестік бола алмайды
1 жәнеоданжоғары
1
2
3
4
Қосымшажауапкершіігі бар серіктестік (ҚЖС)
Жеке жәнезанды тұлғалар; ЖШС жал- ғызқатысушысыретіндебіртұлғадан тұратынбасқашаруа- шылықсеріктестік бола алмайды
1 жәнеоданжоғары
5
Акционерлікқоғам (АҚ)
Жеке жәнезаңды тұлғалар
1 жәнеоданжоғары
6
Өндірістік кооператив (ӨК)
Жеке тұлғалар
2-ден кем емесжәнеоданжоғары
7
Мемлекеттіккәсіпорын
Мемлекеттікбасқаруоргандары
Меншікиесіменанықталады
Толық серіктестік - бұл мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік.
Толық серіктестік қатысушылары жарғылық капиталды құрайды, оның мөлшері 25 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) кем болмауы керек. Толық серіктестіктің ең жоғары органы қатысушылардың жалпы жиналысы болып табылады.
Толық серіктестікті басқаруды, осы серіктестіктің атқарушы органдары жүзеге асырады. Басқару органдарының түрлері, құрылу тәртібі және олардың құзыреттілігі құрылтай құжаттарымен анықталады. Толық серіктестікті жою барысында қолма-қол ақша барлық қарыздарын жабуға жетпеген жағдайда, оның қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болады.
Жарғылық капиталдың құрылымымен қалыптасуы тәртібі
Шаруашылық серіктестікьердің және акционерлік қоғамдардың нысандары
Айлық есептік көрсеткіштердің ең аз мөлшері (AEK)
Қалыптастыру тәртібі
ерекшеліктері
1
2
3
4
1
Толықсеріктестік (ТС)
25 АЕК
Құрылтый құжаттарымен анықталады
Құрылтайшылар тек жеке тұлғалар бола алады
2
Коммандитті(сенім) серіктестік (КДС)
50 АЕК
Құрылтый құжаттарымен анықталады
Салымшылар үшін 50% артық емес
3
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС)
100 АЕК
Тіркеу уақытында-жарғылық копиталдың ең аз мөлшері 25% дан кем емес, ал бір жыл ішінде-қалған бөлігі
ЖШС-тің жалғыз ұатысушысы ретінде бір адамнан тұратын басқа шаруашылық серіктестігі бола алмайды
4
Қосымша жауапкерші ігі бар серіктестік (ҚЖС)
100 АЕК
Тіркеу уақытында-жарғылық копиталдың ең аз мөлшері 25% дан кем емес, ал бір жыл ішінде-қалған бөлігі
Қатысушылардың жауапкершілігі енгізілген капиталға еселенген мөлшерде Жарғымен анықталады
5
Акционерлік қоғам (АҚ)
50000 АЕК
Тіркеу күнінен бастап 30 күн ішінде
Дивидентер алынған пайдаға сәйкес акционерлер арасында үлестіріледі
6
Мемлекеттік кәсіпорын (шаруашылық жүргізу құқығындағы)
10000 АЕК
Тіркеу көзінде 100% қалыптасуы керек
Мемлекет негізгі меншік иесі болып табылады
Толық серіктестіктің қызметі тоқтаған жағдайда серіктестік өз қызметін тоқтатқанға дейін өз үлесін алған қатысушылардан басқасы, серіктестік қызметін тоқтатқан күннен кейінгі 2 жыл бойы, қатысушылар серіктестіктің міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болады. Серіктестік қатысушыларының құрылтай келісімшартымен басқаша жауапкершіліктер қарастырылмаса, серіктестік мүлкіндегі үлесіне байланысты толық серіктестік қызметінен алынған табыстан пайда алуға құқығы бар.
Коммандитті (сенім) серіктестік -бұл серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен қосымша жауап беретін бір немесе одан да көп қатысушыларымен (толық серіктестермен) қатар, серіктестіктің мүлкіне өздері салған салымдардың жиынтығымен шектедетін және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатыспайтын қатысушыларды (салым- шыларды) да енгізетін серіктестік.
Коммандитті (сенім) серіктестіктің жарғылық капиталы толық серіктестер мен салымшылардың (коммандистер) салымдарынан тұрады және 50 АЕК кем болмауы керек. Жарғылық капиталдағы коммандиттің үлесі 50%-дан аспауы тиіс.
Басқару жүйесі толық серіктестермен жүзеге асырылады. Коммандитті серіктестікті басқару мен жұмыс жүргізу тәртібі толық серіктестік туралы ережелер бойынша жүргізіледі. Салымшылардың басқаруға қатысуға, сондайақ оның атынан сенімхат болмаса әрекет жасауға құқығы жоқ. Толық серіктестер өзінің барлық мүлкімен бірлескен қосымша жауапкершілікте болады. Ал салымшылар серіктестіктің жарғылық капиталына салынған салымдары шегінде ғана жауапты.
Коммандитті (сенім) серіктестік салымшыларының құқықтары:
құрылтай құжаттарында қарастырылған тәртіпте жарғылық капитал мен мүлкіне үйлесімді түрде серіктестік пайдасының бір бөлігін алып отыру;
серіктестіктің жылдық есебі мен балансымен танысу. Сонымен қатар оларды жасаудың нақтылығын тексеру мүмкіндігін қамтамасыз етуді талап ету;
заңнамалық актлермен және серіктестіктің құрылтай құжаттарымен қарастырылған тәртіпте мүліктегі өз үлесін немесе оның бір бөлігін басқа салымшыға немесе үшінші тұлғаға беру;
қаржылық жыл біткен соң серіктестіктен шығу;
заңнамалық актілермен және құрылтай құжаттарымен қарастырылған басқа да құқықтары болуы мүмкін.
Коммандитті (сенім) серіктестік салымшыларының міндеттері:
серіктестіктің құрылтай * құжаттарының шарттарын ұстану;
серіктестіктің құрылтай құжаттарымен қарастырылған мөлшерде және тәсілде, тәртіпте салымдарды салу;
серіктестіктің құрылтай құжаттарында көрсетілген жағдайларда серіктестікке өз қызметін жүзеге асыру барысында кемек көрсету, оның ішінде серіктестіқке қызмет көрсету;
заңнамалық актілермен немесе серіктестіктің құрылтай құжаттарында қарастырылған басқа да міндеттемелерді ұстануы мүмкін.
Коммандитті серіктестікке жаңа Толық серіктестер мен салымшыларды қабылдау тек барлық толық серіктестердің келісімімен ғана мүмкін болады. Жаңа толық серіктестерді немесе салымшыларды қабылдау барысында коммандитті серіктестіктің құрылтай құжаттарына келесідей өзгерістер енгізілуі мүмкін:
серіктестік мүлкіндегі қатысушылар үлестерінің жаңа мелшері;
серіктестіктібасқарутәртібінөзгерту ;
серіктестіктіңжарғылықкапиталынажаң атолықсеріктестерменжәнесалымшылард ыңөзсалымдарынсалудың мөлшері, тәртібі, мерзімдері мен тәсілі;
жаңақатысушынықабылдауменбайланысты басқа да қажеттіөзгерістер.
Жауапкершілігішектеулісеріктестік - бұлбірнемесебірнешетұлғаларданқұрыл ған, жарғылық капиталы құрылтайқұжаттарыменбелгіленген мөлшердеүлеске бөлінгенсеріктестік. Жауапкершілігішектеулісеріктестікке қатысушылароныңміндеттемелерібойынш ажауапбермейдіжәнесеріктестіктіңқыз метінебайланыстызалалдарғаөздерінің қосқансалымдарыныңшегіндетәуекелете ді.
Жауапкершілігішектеулісеріктестікза ңдытұлғаболыптабыладыжәнеөзмүлкішег індеғанабарлықміндеттемелерібойынша жауапбереді. Ал қатысушыларыныңміндеттемелерібойынш ажауапбермейді. Жауапкершілігішектеулісеріктестікті ңмүлкізаңментыйымсалынбаған, серіктестіккөздеріненалынғанқұрылта йшылардың (қатысушылардың) табыстарынаналынғансалымдарыесебіне нқалыптасады.
Жауапкершілігішектеулісеріктестікті ңжарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарынбіріктіружолыменқұрыладыж әне 100 АЕК кем болмауыкерек. Жарғылықкапиталғасалымретіндеақша, заттар, мүліктікқұқықтар, соныңішіндежердіиеленуқұқығыжәнеинт еллектуалдыққызметнәтижелері мен басқа да мүліккедегенқұқықтарболуымүмкін. Жеке мүліктікқұқықжәнебасқа да материалдықемесигіліктертүріндесалы мдарсалуғажолберілмейді.
Жаргылықкапиталдыңкөбеюікелесідейжо лдарменжүзегеасырылады:
серіктестіктіңменшікті капиталы есебінен, оныңішінде резервтіккапитал есебіненжарғылықкапиталдыңкебеюі;
нақты құныбаланстық құннанасатынсеріктестіктің таза активтерін (меншіктікапиталды) қайтабағалау. Қайтабағалау тек тәуелсізсарапшыларменжүргізілуімүмк ін;
қалғанқатысушыларкелісімбергенжағда йдабірнемесебірнешеқатысушыларменқо сымшасалымдардыенгізу;
серіктестіктіңбарлыққатысушыларымен жасалатынқосымшапропорционалдысалым дар;
серіктестік құрамынажаңақатысушылардықабылдау.
Жарғылық капиталдыңазаюыкелесідейжолдармен
жүзегеасырылады: серіктестіктіңбарлыққатысушыларының салымдарының пропорционалдыазаюы; жекеқатысушыларүлестерініңқарыздары нтолығыменнемесежартылайетеу.
ЖШС жоғары органы ретіндеқатысушылар мен құрылтайшылардың жалпы жиналысыболыптабылады, алқалы орган ретіндебасқармаболады.
Қосымшажауапкершілігі бар серіктестік -бұлқатысушыларысеріктестікміндетте мелерібойыншажарғылықкапиталғақосқа нөздерініңсалымдарымен, ал бұлсомаларжеткіліксізболғанжағдайда , енгізгенсалымдарыныңеселенгенмөлшер інде, өздерінетиесіліқосымшамүлікпенжауап беретінсеріктестік.
Қатысушылардыңжауапкершілігініңшект імөлшерісеріктестікжарғысындакөрсет іледі. Қатысушылардыңбірі банкрот болғанжағдайдаоныңсеріктестікміндет темелеріжөніндегіжауапкершілігіқалғ анқатысушыларарасындаолардыңсалымда рынасәйкесбөлінеді. Қосымшажауапкершілігі бар серіктестіккеҚазақстанРеспубликасын ыңАзаматтықкодексіжәне Қосымшажәнежауапкершілігішектеулі серіктестіктертуралы ҚазақстанРеспубликасыныңЗаңықолданы лады.
Өндірістік кооператив -азаматтардыңбірлескенкәсіп-керлікқ ызметіүшінмүшелікнегіздеолардыңөзең бегіменқатысуынажәнемүшелерініңмүлі ктікжарналарын (пайларды) біріктіруіненегізделгенеріктібірлес тік. Кооператив мүшелеріекеуден кем болмауыкерек. Кооператив мүшелерізаңнамалықактілерментыйымса лынбағанкәсіпкерлікқызметтің кез келгентүріменайналысуғақұқылы.
3. Акционерлік қоғамдар
Акционерлік қоғамдар - бірге кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен түлгалар жиынтыгы. Корпорация меншігіне қүқық акциялар бойынша бөлінген, сондықтан корпорация иелері акция үстаушылар, ал корпорация акционерлік қоғам деп аталады. Акционерлік қоғамдар ашық жэне жабық болып бөлінеді.
Ашық акционерлік қоғам - бүл акция шығарып және оны сату арқылы көптеген қатысушылардың қаражаттарын біріктіру жолымен ақшалай қаржысы қүралған кәсіпорын.
Жабық акционерлік қоғам - акцияларды тек оның құрылтайшылары арасында немесе алдын-ала бепгіленген адамдар арасында ғана бөледі. Акционерлік қоғамның бір мүшесіне тиесілі акциялардың жиынтығы акция пакеті деп аталады. Акцияның бақылау пакеті қоғамға бақылау жасау қүқығын береді. Акцияға оларды шығару кезінде ашық жазылу хабарланады. Көбінесе акцияны сату қүқығы осындай операцияға маманданған инвестициялық банктерге беріледі. Барлық акциялардың номиналдық қүны жиынтығында меншікті капитал шамасына сәйкес болуы тиіс.
Акционерлік қоғамның капиталы - акция мен облигацияны шығару мен орналастыру арқылы біріктірілген жеке капиталдардың жиынтығы. Акцияны шығару мен сатудан түскен қаржы акционерлік қоғамның меншікті капиталын қүрайды. Облигацйяны орналастырудан түскен қаржы қарыз капиталын қүрайды. Бүл қаржылар белгілі бір уақыттан кейін облигацияның иесіне қайтарылуы тиіс.
Акциялар атаулы жэне ұсынылған, жай жэне айрықша, дауыссыз, бір дауысты, көп дауысты деп бөлінеді. Атаулы акция белгілі бір иемденуші атына жазылып, АҚ-ның есепке алу кітабына тіркеледі. Үсынылатын акция бағалы қағаз рыногында оңай сатылып, оңай сатып алынады. Жай акция акционерлер жиналысында дауыс беру қүқығын береді, ал одан түсетін табыстың көлемі АҚ- ның бір жылғы қызмет нэтижесіне байланысты жэне ешнәрсемен кепілденбейді. Айрықша акцияның артықшылығы - АҚ-ның қызмет нәгижесіне қарамастантабыстың болу кепілі. Дауыссыз, бір дауысты және көп дауысты акциялар арасында айырмашылық айқын. Дауыссыз акциялар кең көшнілікке сатьшады. Бұл АҚ мүшелерінің ақша қүралдарын тартуға жэне компанияны бақылауды сақтап қалуға мүмкіндік береді.
6. Айналым құралдарының бөлігі есебінен өзін-өзі сақтандыру үшін арнайы резервтік қор қүру.
5-лекция. Тақырыбы:Шағын бизнес субъектілеріүшінарнайысалықтықрежим дер
Жоспары:
1. Салықтөлеушілерментөленетінсалықтар мен алымдартүрлері
2. Бірыңғайсалықтүріндегісалық салу жүйесі
3. Шағын бизнес кәсіпорындарыүшінқолданылатынсалықт ықжеңілдіктер
Лекция мақсаты:Шағын бизнес субъектілерітөлейтінсалықтыңтүрлері н, салық салу
принциптерін, шағынкәсіпорындарғақолданылатынсалы қтықжеңілдіктерментанысу, бірыңғайсалықтүріндегісалық салу жүйесінұғыну.
Лекция мәтіні: Кез-келгензаңдыжәнежекетұлғазаңменб елгіленгенсалықтар мен алымдардытөлеуітиіс. Салықзаңдылығынасәйкессалықбелгілен генболыптабылады, егерсалықтөлеушілер мен келесісалықсалуэлементтеріанықталға нболса: салық салу объектісі, салықбазасы, салықкезеңі, салықставкасы, салықтытөлеутәртібі, салықтытөлеутәртібі мен мерзімі. Қажеттіжағдайлардасалықтыбелгілеген десалықтықжеңілдіктерқарастырылады. Салықтөлеушілерболыпсалықзаңдылығын асәйкессәйкессалықтар мен алымдардытөлеуміндетіжүктелетінкәсі порындар мен жекетұлғалартанылады. Салық салу объектілерінетауарлардыөткізубойынш аоперациялар, мүлік, пайда, табыстар, өткізілгентауарлардыңқұнынемесеқұнд ық, сандықсипаттамасы бар объектілержатады. Салықкодексінесәйкесарнайысалықтықр ежимдергеауылшаруашылықтауарөндіруш ілеріүшінсалық салу (бірыңғайжерсалығы), салықсалудыңжеңілдетілгенжүйесі, іс-әрекеттіңжекелегентүрлеріүшінбір ыңғайсалықтүріндегісалық салу жүйесіжатады.
Арнаулысалықрежимішағын бизнес субъектілеріүшінтөлемкөзіненұсталат ынжекетабыссалығынқоспағандаәлеумет тіксалықты, жәнекорпорациялықнемесежекетабыссал ығынесептеу мен төлеудіңоңайлатылғантәртібінбелгіле йді. Шағын бизнес субъектілерісалықтардыесептеу мен төлеудің, сондай-ақоларбойыншасалықесептілігі нтапсырудыңтөмендеаталғантәртіптерд іңбіреуінғанадербестаңдауғақұқылы:
1. Жалпығабірдейбелгіленгентәртіп;
2. Біржолғы талон негізіндегіарнаулысалықрежимі;
3. Патент негізіндегіарнаулысалықрежимі. Оғанқойылатынталаптар:
жалдамалықызметкерлердіңеңбегінпайд аланбайтын;
жекекәсіпкерлікнысандағықызметтіжүз егеасыратын;
жылішіндегітабысы 2,0 млн. тенгеденаспайтынжекекәсіпкерлерқолд анады. Патенттіңқұнынесептеудіжекекәсіпкер мәлімдегенкірістің 3 пайызмөлшеріндегіставканықолданужол ыменжүзегеасырады.
1. Оңайлатылған декларация негізіндеарнаулысалықрежимі. Оңайлатылған декларация тоқсансайынсалықкезеңіненкейінгіайы ндатабысетіледі. Бұлформаныжалдамалықызметкерлердіңе ңбегінпайдаланатынкәсіпкерлерқолдан ады. Оңайлатылғандекларациянытабысетужән есалықтардытөлеуоңайлатылған декларация негізіндеарнаулысалықрежимінқолдану ғаөтінішбергенжерібойыншасалықорган ындажүргізіледі.
Акцизделетінөнімдіөндіретін, консультациялық, қаржы, бухгалтерлікқызметкөрсететін, мұнайөнімдерінөткізетін, шыныыдыстардыжинайтынжәнеқабылдайты н, жерқойнауынпайдаланатын, лицензияланатынқызметтердіңкейбіртү рлерінеарнаулысалықрежиміқолданылма йды.
Қазақстандағышағынбизнестіңдамуынме млекеттікқолдаумақсатында 2002 жылдың 1 қаңтарындакүшінеенгенСалықкодексінд е, 2004 жылдың 1 қаңтарынабастапөзгертулермен толықтыруларенгізіліп, шағынкәсіпкерліксубъектілерінесалын атынсалықтыоңайлатумәселелеріқараст ырылады.
ҚазақстанРеспубликасының бюджеткетөленетінсалық пен басқа да төлемтуралы Кодексіндежекекәсіпкерлергеарналған салықжүгінбіршамажеңілдетурежиміқар алған.
ҚР 371 СалықКодексінің 1 бабыныңпунктінесәйкесшағын бизнес тұлғаларытөмендеаталғансалықтөлеутө лемдеріқатарынанқалағанынтаңдайалад ы, солбойыншасалықесептігінбереді.
Заңдытұлғаларүшінсалықсалудыңмынаре жиміқарастырылған:
* Декларация негізіндегішағын бизнес субъектілерінеарналғанарнайысалықре жимі.
* Ауылшаруашылықөнімдеріменайналысаты нзаңдытұлғаларүшінарнайысалықрежимі .
* Салықтөлеу мен есептеудіңжалпығабірдейтәртібі.
* Басқақызметтүрлерінеарналғанарнайыс алықрежимі.
Шағын бизнес субъектілерінеарналғансалықрежимібю джетпенесептесудіңерекшежолынанегіз делген:
* Корпоративтікіріссалығы
* әлеуметтіксалық
Осығанораймыналаржеңілдетілді:
* есептеу
* төлеу
* салықесептігінкөрсету
бюджеткетөленетінміндеттітөлемдер мен басқасалықбойыншасалықесептігінесеп теу, төлеу, салықесептігінкөрсетужылпығабірдейт әртіппенжүргізіледі.
Қабылдаушарттары
Шағын бизнес субъектілерінеарналғанарнайысалықтө леурежиміжеңілдетілген декларация негізіндемыналарғақабылданбайды:
* өкілдігіжәнефилиалдары бар заңдытұлғалар;
* филиалдар, өкілдіктер;
* тәуелдіақционерлікқоғамдар мен заңдытұлғалардыңтуындыұйымдары;
* әртүрліелдімекендердежекелегенқұрыл ымдықорындары бар салықтөлеушілер.
Шағын бизнес субъектілерінеарналғанарнайысалықтө леурежиміжеңілдетілген декларация негізіндемынадайқызметкетаратылмайд ы:
* акциндіөнімдерөндірісіне;
* кеңестік, қаржылық, бухгалтерлікқызметте;
* мұнайөнімдерінөндіруде;
* шыныыдыстардыжинау мен қабылдау;
* жерастынигеру;
* шағынбизнестіңарнайысалықтөлеурежим інежататындарданбасқалицензияланған дар.
жеңілдетілген декларация негізіндегіарнайысалықрежимінежатат ыншағын бизнес субъектілергекелесішарттарғасайзаңд ытұлғалардықабылдайды:
* жұмысшылардыңтоқсанғашаққандағышама меналғандағыорташа саны 25 адамболса;
* тоқсандықкірісжобасы 9 млн.тенге.
Жеңілдетілген декларация негізіндегіарнайысалықрежимінқабылд аушыкәсіпкертоқсанбасталмасбұрынсал ықорганынаміндеттіформадағыөтінішін тапсыруытиіс.
Анықтама: жеңілдетілген декларация негізіндегіарнайысалықрежимінқолдан ушысалықтөлеушілердіңсалықтөлеукезе ңітоқсанмен(квартал) саналады.
Жеңілдетілген декларация негізіндебюджетпенесепайырысу ҚР 377 СалықКодексібабтарынасәйкесжүргізіл еді.
6-лекция. Шағын кәсіпорындағы менеджмент
Жоспары:
1. Шағын бизнесті басқару қағидалары, әдістері, ерекшеліктері
2. Шағын кәсіпорында өнім сапасын және шығындарды басқару
3. Персоналды басқару және еңбек ақы
4. Шағын кәсіпорындағы еңбек мотивациясы, еңбекті ынталандыру шаралары
Лекция мақсаты: Шағын бизнесті басқару әдістері мен ерекшеліктерін, өнім сапасы мен шығындарды, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің еңбек қатынастарын, еңбек ақы төлеу тәртібін, ынталандырушы төлемдерді қарастыру.
Лекция мәтіні: Менеджмент тұрғысынан кәсіпорындар ортақ белгіге ие: барлығы ұйым болып табылады. Ұйым - бұл ортақ мақсатқа қол жеткізу үшін қызметі саналы түрде үйлестірілетін адамдар тобы. Барлық ұйымдардың ортақ сипаттамасы бар: ресурстар, сыртқы ортаға тәуелділігі, еңбектің көлденең және тік бөлінісі, басқарудың қажеттілігі. Осы тұрғыдан ұйымды басқару - бұл мақсатқа қол жеткізу үшін қажетті жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация және бақылау процесі. Менеджмент - кәсіпорынның ресурстарын тиімді пайдалануға бағытталған басқарудың принциптері мен тәсілдерінің жүйесі.
Шағын бизнес үшін ірі кәсіпкерлік бірлестіктер үшін сияқты басқару процестері тән. Бірақ олар кәсіпорын көлемі мен өндірістік қуттылықтар көлемімен шартталған ерекшеліктерге ие. Объектіні басқару мәселесін шешуде кәсіпкер ең алдымен басқарудың негізгі функцияларын білуі және осы тұрғыдан басқару объектісін қарастыруы тиіс, яғни талдау, нәтижелерді жоспарлау, оларға қол жеткізу бойынша шешім қабылдау, құрылымдық бөлімшелердің тиімді әрекетін ұйымдастыру, жоспарлы тапсырмалардың орындалу барысын бақылау, шешімді түзету және жұмысшыларды ынталандыруы тиіс. Шағын бизнес алуан түрлі, ол әртүрлі факторлар бойынша ерекшеленеді және олардың әрқайсысы қандай да бір деңгейде нақты фирманы басқару ееркшеліктеріне ықпал етеді. Мұндай факторларға кәсіпорын мөлшері, жұмысшылардың саны мен құрамы, меншік формасы, іс-әрекет саласы, шығарылатын өнімнің көлемі мен ассортименті, кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы, сұраныс пен тұтыну, өндіріс пен көрсетілетін қызметтер ерекшеліктері жатады.
Жұмысшылар саны аз (15-20 адам) шағын кәсіпорындарда арнайы басқару бөлімшесі жоқ, ал басқару бухгалтерлік есеп, шаруашылық қызметтің рентабельділігін бақылау, жұмысты басқаруды қосқанда элементарлық деңгейдле жүргізіледі. 70 адамға дейін жұмысшылары бар кәсіпорындарда шаруашылықты ұйымдасқан түрде басқаруға қабілетті арнайы бөлімше бар. 100 адамға дейін жұмысшылары бар кәсіпорындарда мамандандырылған басқару бөлімшелері құрылады. Мұндай бөлімшелердің әрқайсысы өз саласында басқарудың жоғарғы технологиясына ие. Жұмысшылардың саны кәсіпорынды қандай да бір басқару деңгейіне жатқызудың жалғыз критерийі емес. Қандай да басқару құрылымын құру немесе маман-менеджерлерді тарту нақты кәсіпорын қызметін сипаттайтын басқа да факторларға тәуелді: өнім ассортименті, жұмысшылар құрамы, кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы, қызмет саласы және т.б.
Шағын ұйымдарда басқару қызметін басшы өзіне алады, ол бұл жұмысты басқаға тапсырғаннан гөрі өзінің орындағанын қалайды. Бірақ өкілдікті бөлуден бас тарту басқару әрекетіне уақыт тапшылығына алып келеді де кәсіпорын жұмысының нәтижелеріне кері әсер етеді. Бұған қоса басқарушыға фирманың ағымдық жұмыстарымен айналысып ғана қоймай, оның қызметінің болашағын көре білуі қажет. Сондықтан жұмысты әрдайым өзі орындағаннан гөрі белгілі бір қызметті орындауға қабілетті жұмысшыны оқытуға уақыт бөлген жөн. Кәсіпорын қызметінің ауқымының өсуіне қарай басқару бойынша мамандарды тарту қажеттілігі туындайды. Егер кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы болатын болса, яғни ұжым бірнеше топтарға бөлінетін болса, басқару бойынша сызықтық және функционалдық мамандарды бөлу қажеттілігі туындайды. Мұндай жағдайда кәсіпорынды басқарушының рөлі осы қызметтерді үйлестіруден көрінеді.
Сонымен, шағын фирманың персоналын басқару стилі мен формасына, тәсілдеріне көптеген факторлар елеулі ықпал етеді. Менеджердің міндеті нақты кәсіпорынынң спецификалық факторларының бүкіл жиынтығын есепке ала отырып, табысқа қол жеткізу мақсатында басқарудың оптимальды жүйесін анықтау болып табылады.
2. Шағын кәсіпорында өнім сапасын және шығындарды басқару
Менеджмент тұрғысынан кәсіпорындар ортақ белгіге ие: олардың барлығы ұйым болып табылады. Ұйым - іс-әрекеті жалпы мақсатқа қол жеткізуге сналы үйлестірілген адамдардың топтары. Барлық ұйымдар жалпы сипаттамаға ие: ресурстар, сыртқы ортаға тәуелділігі, көлбеу және тік еңбек бөлінісі, иерархия, басқару қажеттілігі. Осы тұрғыдан ұйымды басқару бұл-жоспарлау,ұйымдастыру, ынталандыру және бақылау. Басқару орталығында кез-келген ұйымның негізін құрайтын - адамдар.
Басқаруға жүйелік көзқарас шеңберінде барлық ұйымдар ашық жүйе болып табылады. Кәсіпорында менеджмент тарапынан басқару объектісі функционалды процестердің бірнеше тобы: маркетинг, зерттеулер мен өңдеулер, өндіріс, қаржыны, персоналды басқару және т.б.
Менеджмент қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін кәсіпорын ресурстарын ұтымды пайдалануға бағытталған басқару принциптері, құралдары, тәсілдері мен формаларының жиынтығы. Ұйым қызметінің басты негізі - бұл мақсатты қалыптастыру. Әдетте шағын кәсіпорындар 2-3 жылға мақсат қояды. Тиімді мақсаттарды құру ынталандырушы мотивтерді күшейтеді, іс-әрекеттің нақты бағдарын белгілейді және күтілетін нәтижелерге қол жеткізудің перспективтілігін анықтайды.
Менеджмент бойынша мамандар ұйым жұмысының тиімділігіне басқарушының алдын ала ойластырылған әрекеттерімен қол жеткізуге болатындығын ойлайды. Нәтижесінде ұжымның өндірістік қызметі мақсатты, ұйымдасқан және өнімді болады. Осылайша, табыс кәсіби басшы жұмысшылардың белсенді тәртібін туғызған жағдайда келеді, ал олардың өзара әрекеті тиімді өндірістік қызметтен көрінеді.
Мақсатты тиімді қалыптастыру мен оған қол жеткізу үшін менеджерлер бірқатар қызметтер орындайды. Кез-келген басқару жүйесінің маңызды байланыстырушы қызмететрі - шешім жасау мен қабылдау және ақпарат алмасу, осының негізінде басшы шешім қабылдау үшін қажетті мәліметтерді алады. Жалпы қызметтерге жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру және бақылау жатады. Ұйымның сыртқы ортамен өзара әрекеті және оның ішкі қызметі менеджменттің әртүрлі типтерін қолданумен және белгілі бір құрылым шеңберінде жүреді.
Басқару құрылымы - бұл нақты ұйымдастыру формаларында жүзеге асырылатын және басқару бүтіндігі меен тиімділігін қамтамасыз ететін кәсіпорынды басқару объектілері мен субъектілерінің тұрақты байланыстарының жиынтығы. Басқару құрылымы функциямен тығыз байланыста болады. Жаңа ұйым құрғанда функциялар құрылымның қалыптасуын анықтайды.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігі, оның нарықтағы орны кәсіпорынынң таңдап алған стратегиясына тәуелді болады. Стратегия бұл кәсіпорын дамуының белгілі бір бағыты, ұйым мақсатына қол жеткізу жоспары. Кәсіплорындар келесі негізгі даму стратегияларын қабылдайды:
oo шоғырландырылған өсу (нарықта позицияны күшейту, нарықты, өнімді дамыту)
oo интеграцияланған өсу (меншікті сатып алу, ішкі кеңею)
oo әртараптандырылған өсу (жаңа өнім өндірісі)
oo қысқару (нарықтағы өзгерістермен байланысты бизнесті мақсатты бағытталған және теңестірілген қысқарту).
Шағын кәсіпорынды басқарудың қазіргі заманғы жүйесі қарапайым және икемді болуы тиіс. Оның басты критерийі кәсіпорынның тиімділігі мен бәсекелік қабілеттілігін қамтамасыз ету. Басқаруды ұйымдастыру келесі мәселелерді шешеді:
oo кәсіпорын құрылымын құру;
oo өкілдікті бөлу;
oo шешім қабылдау механизмін қалыптастыру.
Шағын кәсіпорынның ұтымды құрылымының сипатты белгілері білікті персоналы бар шағын бөлімшелер, қатысу деңгейінің аз саны, жұмыс режимінің тұтынушыға бағдарлануы, жоғарғы өнімділік және төмен шығындар болып табылады.
Ұйымдастыру құрылымына ықпал ететін факторлар арасында өндіріс технологиясын, сыртқы қоршаған ортаны, бизнес мөлшерін және оның стратегиясын, қалыптасқан құрылым мен шешім қабілдау жүйесін бөліп көрсетуге болады.
Шағын бизнес үшін жеке иемденудегі фирма құрылымы қарапайым. Мұндай фирма әдетте меншік иесімен басқарылады. Фирма басшысы бухгелтерлік есеппен, қаржымен, өткізу және жабдықтаумен, баға және жарнамамен өзі айналысады. Бұл кезде көп нәрсе оның осы мақсатқа талпынуы және жұмысқа қабілеттілігіне тәуелді. Кәсіпорынныңи өсуі мен сату көлемінің ұлғаюымен басқарушы топ құрылады. Ол меншік иесімен, жабдықтау агентінен тұруы мүмкін. Кәсіби, басқарушылық қызметтердің, туысқандық немесе жанұялық қатынастардың үйлесімі мұндай кәсіпорында ресурстардың үнемді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Жаңа кәсіпорырынң табысты қызметі үшін қолма-қол ақша қозғалысына тұрақты түрде талдау жүргізу, бақылау және ақша операцияларына реттеу жүргізу қажет. Қаржылық фактор нарықтық факторға қарағанда, яғни бұрыс қаржылық саясат жаңа кәсіпорынға оның дамуының кезекті этапында қауіп туғызуы мүмкін.
Менеджменттің маңызды компоненті ұйымның өмір сүру циклінің концепциясы болып табылады. Кез-келген ұйымдастыру құрылымы, кәсіпорының әрекеті оның құрылуынан бастап өз қызметін тоқтатқанға дейін бірқатар кезеңдерден өтеді. Әрбір стадияның белгілі бір белгілері мен параметрлері бар. Өмір сүрудің әртүрлі стадиясында параметрлерді өзгерту қажеттілігі кәсіпорынның тиімділігі мен бәсекелік қабілеттілігін сақтауды талпынуымен түсіндіріледі.
Сонымен, тұтынушылық сұранысқа бағдарлану, ғылыми техникалық инновациялық саясат жүргізу, жаңалықтарға талпыну қазіргі заманғы басқарудың негізін қалаушылар болып табылады. Басқарушының кәсіпқойлығы басқару тиімділігінің негізі ретінде қарастырылады.
3. Персоналды басқару және еңбек ақы
Шағын кәсіпорынның персоналын басқару ерекшеліктерінің бірқатар сипаттамасы бар:
1. Еңбекті икемді ұйымдастыру;
2. Көп деңгейлі ұйымдастыру құрылымының жоқтығы;
3. Жұмысшылардың жоғарғы ақпараттануы;
4. Жұмыста бюрократтылық дәрежесінің аздығы;
5. Жұмысшылардың жеке қасиеттеріне жоғарғы талаптар;
6. Жұмысшылардың кәсіби жарамдылығының жанама куәлігіне бағдарлану;
7. Әлеуметтік қорғалмауы;
8. Жұмысшылардың кең таңдауы;
9. Кәсіпорынның старттық жағдайларындағы елеулі айырмашылық.
Персоналды басқару қызметтеріне жоспарлау, персоналды таңдау мен іріктеу, жұмысшыларды бейімдеу, кәсіби дайындау және персоналдың біліктілігін көтеру, жұмысшыларды бағалау, кадрлық іс жүргізу, персоналды басқару сапасын талдау жатады.
7-лекция. Шағын кәсіпорында жоспарлау және контроллинг
Жоспары:
1. Шағын кәсіпорындағы жоспарлау және оның түрлері
2. Контроллингтің мәні және қағидалары
3. Стратегиялық контроллинг
1. Оперативтік контроллинг
Лекция мақсаты: кәсіпкерлік қызметтегі жоспарлаудың мәнін, түрлерін, контроллингтің принциптерін, стратегиялық және оперативті контроллингтің бір-бірінен ерекшеліктерін және олардың шағын кәсіпорындағы ролін түсіну.
Лекция мәтіні: Жоспарлау - бұл кәсіпорынның дамуының сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесін жасау және белгілеу. Ол кәсіпорынның басшылығымен жасалады және онда ағымдық кезеңдегі, сондай-ақ болашаққа кәсіпорынның дамуының қарқыны мен тенденциясы анықталады. Мерзімі бойынша жоспарлаудың келесі түрлері ажыратылады: перспективті, ағымдық және оперативті-өндірістік. Перспективті жоспарлау болжауға негізделеді немесе оны стратегиялық жоспарлау деп атайды. Оның көмегімен өнімнің жаңа түрлеріне болашақтағы қажеттілік, әртүрлі өткізу нарығы бойынша кәсіпорынның тауар және өткізу стратегиясы болжамданады.
Ағымдық жоспарлау бес жылдық жоспар шеңберінде жасалады және оның көрсеткіштерін нақтылайды. Жылдық жоспарлаудың құрылымы мен көрсеткіштері объектіге тәуелді ерекшеленеді және зауыттық, цехтық, бригадалық болып бөлінеді.
Оперативтік-өндірістік жоспарлау ағымдық жылдық жоспар тапсырмаларын қысқа уақыт мерзіміне және жекелеген өндірістік бөлімшелер бойынша нақтылайды. Мұндай жоспар кәсіпорынның біртекті жұмысы мен өнім шығарудың ырғақтылығын қамтамасыз ету құралы болып табылады.
Жоспарлау - бүл кәсіпорынның дамуының сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесін жасау және белгілеу. Ол кәсіпорынның басшылығымен жасалады және онда ағымдық кезеңдегі, сондай-ақ болашаққа кәсіпорынның дамуының қарқыны мен тенденциясы анықталады. Жоспарлаудың бірнеше тәсілдері бар:
1. Баланстық тәсіл ресурсқа қажеттілік пен оларды жабу көздері арасындағы байланысты белгілеуді қамтамасыз етеді.
2. Есепті-талдау тәсілі жоспардың көрсеткіштерін есептеу, қажетті сандық денгейді қамтамасыз ететін факторлар мен олардың динамикасын талдау үшін қолданылады.
3. Экономика-математикалық тәсіл көрсеткіштер тәуелділігінің экономикалық модельдерін жасауға мүмкіндік береді.
4. Графоаналитикалық тәсіл экономикалық талдау нәтижелерін графиктік құралдармен суреттеуге мүмкіндік береді. Графиктердің көмегімен көрсеткіштер арасындағы сандық тәуелділік анықталады.
5. Бағдарламалық-мақсаттық тәсіл жоспарды бағдарлама, яғни бір мақсатқа біріктірілген шаралар мен міндеттер кешені түрінде құруға мүмкіндік береді.
3.2. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау түрлері.
Мерзімі бойынша жоспарлаудың келесі түрлері ажыратылады: перспективті, ағымдық және оперативті-өндірістік.
Перспективті жоспарлау болжауға негізделеді немесе оны стратегиялық жоспарлау деп атайды. Оның көмегімен өнімнің жаңа түрлеріне болашақтағы қажеттілік, әртүрлі өткізу нарығы бойынша кәсіпорынның тауар және өткізу стратегиясы болжамданады. Перспективті жоспарлау ұзақ мерзімді (10-15 жыл), орта мерзімді (5 жыл) болып бөлінеді.
Yenзақ мерзімді жоспарда әрекет етуші өткізу нарықтарының шекарасын кеңейту мен жаңа нарықтарды игеруді есепке ала отырып, ұзақ кезеңге кәсіпорынның экономикавлық стратегиясы қалыптасады. Перспективті үзақ мерзімді жоспардың мақсаты мен мәндеттері орта мерзімді жоспарда нақтыланады.
Орта мерзімді жоспарлаудың объектілері болып ұйымдастыру құрылымы, өндірістік қуаттылық, капитал салымдары, қаржы құралдарына қажеттілік, зерттеулер мен өңдеулер, нарық үлесі т.б. табылады.
Ағымдық жоспарлау бес жылдық жоспар шеңберінде жасалады және оның көрсеткіштерін нақтылайды. Жылдық жоспарлаудың құрылымы мен
13
Болжау - не мүмкін болады? деген сұраққа жауап беретін объектінің болашақтағы жағдайы жөніндегі ғылыми негізделген тұжырым. Болжау жекелеген салалалардың, ұлттық экономиканың және бүтіндей аймақтардың даму перспективасын зерттейді. Осының негізінде ірі компаниялар компанияның немесе оның жекелеген бөлімшелерінің даму мақсатын құрады. Ішкі фирмалық жоспарлау элементі ретінде болжау маркетингпен тікелей байланысты және фирманың нарықтық стратегиясы формасына ие болады. Болжаудың негізінде жоспарлар қүрылады.
Жоспар - оптимальды қүралдардың көмегімен мақсатқа қол жеткізуге бағытталған іс-әрекет үшін шешімдер жиынтығы. Жоспарды жасаған кезде бірқатар сүрақтарға жауап беру қажет:
- кәсіпорында қандай өнім өндіру керек?
- Қанша өнім қндірген тиімді және бүл кезде қандай ресурстарды қолданған жөн?
- өндірісте қандай технологияны қолдану қажет?
- өнім өткізуді үйымдастыруға қандай талаптар қойылады?
- өндірілген өнімді кім түтынады, қандай бағада оны сату қажет?
- Кәсіпорын нарыққа қалай бейімделеді, нарықтық жағдайдың өзгерісіне қалай жауап береді?
Жоспардың негізінде бағдарлама қүрылады. Бағдарлама - жоспарды жүзеге асыру үшін қажетті шаралардың жиынтығы. Бағдарламалау стадиясында жоспардың орындалу мерзімі нақтыланады, бағдарламаның жекелеген стадиялары, жеткізу, өндірістік және өткізу операциялары үйлеседі. Бағдарламаның негізінде бөлімшелер арасында ресурстар бөлініп, әртүрлі түрдегі бюджеттер қүрылады.
Бюджет - бүл сандық көріністегі жоспар, табыстар мен шығындардың ақшалай, сондай-ақ натуралдық көріністегі балансы. Бюджеттің негізгі түрлеріне табыстар мен шығындар сметасы, материалдар шығындарының сметасы, кассалық бюджет т.б. жаіады. Осының негізінде жекелеген операция үшін жауапты әрбір бөлімшелер мен орындаушылардың нақты қызметтері анықталады. Соңғы кезеңде нақты бекітулер жасалып, қабылданған шешімдер төменгі звеноларға таралады. Осы сәттен бастап жоспарды жүзеге асыру басталады.
Орындау - бүл өмірге бағдарламаны тікелей енгізу. Бағалау - бүл бағдарлама жүмысының нәтижесі. Ішкі фирмалық жоспарлаудың жалпы схемасы келесі түрде болады:
Стратегиялық жоспар оперативтік жоспар әкімшілік басқару
жоспары
Фирма дамуының жоспары жекелеген жобаларды жүзеге
Диверсификация жоспары асыру жоспары
15
өңдеулер мен зерттеулер жоспары
өндірістік жоспар
өткізу жоспары қаржыльщ жоспар
Стратегиялық жоспарлау - мақсатқа қол жеткізуге көмек беретін ерекше стратегия жасауға алып келетін басшылықпен қабылданатын іс-әрекеттер мен шешімдер жиыны. Стратегиялық жоспарлау процесі басқару шешімдерін қабылдауға көмектесетін қүрал. Осы процесс шеңберінде басқару қызметінің 4 негізгі түрін бөліп көрсетуге болады:
1. Ресурстардың бөлінуі;
2. Сыртқы ортага бейімделу;
3. Ішкі үйлестіру;
4. Үйымдастырушылық стратегиялық коре білу.
Стратегиялық жоспарлау өздігінше табысты кепілдендірмейді. Стратегиялық жоспар қүрушы кәсіпорын жүмысты үйымдастыру, ынталандыру, бақылауда қателік жіберуі мүмкін. Стратегиялық жоспаралу тек шешім қабылдау үшін негіз береді. Кәсіпорында стратегиялық жоспарлау үшін келесі жағдайлар тән:
1. Кәсіпорындағы кішігірім жоспарлау бөлімі. Қажеттілігі бойынша төменгі деңгейдегі жүмысшылар тартылуы мүмкін.
2. Стратегиялық жоспарлар кәсіпорынның жоғарғы басшылығының жыл сайынғы мәжілісінде жасалады.
3. Жылдық стратегиялық жоспарды жылдық қаржылық жоспармен біріктіреді.
Барлық үйым үшін стратегиялық жоспар қүру жоғарғы басшылықтың міндеті болып табылады.
Стратегия - фирманың нарықтағы орнын анықтау мақсатымен фирма қызметінің жоспарын жасау. Стратегия қандай тәсілмен және қандай әрекеттердің көмегімен фирма оз мақсатына қол жеткізетіндігіне жауап береді. Стратегия үзақ, орта және қысқа мерзімді болып бөлінеді, әрқайсысына өз жоспары сәйкес келеді.
Үзақ мерзімді жоспар әдетте үш жылды немесе бес жылды қамтиды. Ол суреттеу сипатында болады және компанияның болашаққа жалпы стратегиясын анықтайды. Yenзақ мерзімді жоспарды компанияның басшылығы жасайды. Yenзақ мерзімді жоспар шеңберінде өнім-нарық жаңа стратегиясы жасалады. Жаңа стратегияны іздеу өзіне жаңа өзгерістердің даму мүмкіндігін, вертикальды интеграция, шетелдік фирмаларды қүруды талдауды қосады. Осы кезеңде ондірісті кеңейту мен шығынды қысқарту мүмкіндіктері зерттеледі, өнім номенклатурасындағы өзгерістер болжанады.
Орта мерзімді жоспарда нақты мақсаттар мен сандық сипаттамалар беріледі. Әдетте оны екі немесе үш жылдық кезеңге жасайды. Орта мерзімді жоспарды қабылдау процесі үш кезеңнен түрады: 1-ші кезең әрбір шаруашылық бөлімшемен меншікті мәлімет базасы негізінде даму болжамын қүрудықарастырады. 2-ші кезеңде бұл болжамдар салыстырылады және негізгі жағдайлар анықталады. Соңғы кезеңде кәсіпорын басшылығы дамудың жалпы сценарийін жасап, жоғарғы басшылық деңгейге береді. Орта мерзімді жоспарлаудың суреттеу тәсілі жеткілІкті сенімді, өйткені онда меншікті бағалау негізінде барлық бөлімшелердің мүмкіндіктері ескеріледі. Бүдан басқа бұл тәсіл барлық шаруашылық бөлімшелердің өзара әрекет етуінің жоғарғы деңгейін қамтамасыз етеді.
Қысқа мерзімді жоспар 1 жылға, жарты жылға, айға есептеледі және
әртүрлі серіктестер мен жеткізушілердің жоспарларын тығыз байланыстырады.
-- -- =і
3.4. Стратегия турлері. Стратегиялық менеджмент.
Әрбір фирма өз алдына бір-біріне үқсамайтын құрылым. Алайда стратегиялық басқаруды жүзеге асырудың, стратегия жасаудың жалпылама кезеңдері бар:
1. Фирманың мақсатын қүру;
2. Сыртқы ортаны талдау және бағалау;
3. Ішкі ортаны талдДу;
4. Альтернативті стратегия жасау және ең жақсысын таңдау;
5. Стратегияны жүзеге асыру;
6. Стратегияны түзету және бағалау.
Фирманың мақсаты анықталғаннан кейін кәсіпорын басшылығы сыртқы ортаны үш параметр бойынша зерттеуге кіріседі:
1. ағымдық стратегияның әртүрлі аспектілеріне ықпал етуші өзгерістер;
2. фирманың агымдық стратегиясы үшін қауіп төндіретін факторлар;
3. жоспарды түзету жолымен жалпы фирманың мақсатқа қол жеткізу үшін мүмкіндік беретін факторлар.
Сыртқы ортаны талдау - бүл стратегиялық жоспарды жасаушылардың фирманың мүмкіндіктері мен қауіп-қатерін анықтау үшін кәсіпорынға қатысты сыртқы факторларды бақылауы. Кәсіпорынға ықпал ететін қауіп-қатерді факторлардың жеті тобына бөлуге болады:
1. экономикалық факторлар;
2. саяси факторлар;
3. нарықтық факторлар;
4. технологиялық факторлар;
5. халықаралық факторлар;
6. бәсеке факторлары;
7. әлеуметтік тәртіп факторлары.
Қанша әртүрлі фирма болса, сонша стратегия бар. Алайда фирмаға бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін үш базалық стратегия бар: шығынды төмендету, өнімді түрлендіру, ерекше көңіл бөлу стратегиясы.
Шығынды азайтудағы лидерлік. Фирма саладағы өндіріс шығындары өте аз өндіруші болуға талпынады. Бүл стратегияны өндіріс тиімділігін арттыру
17
үшін және шыгынды қатаң бақылау үшін таңдайды. Бүл кезде өнімге төменгі бағалар белгіленеді, бүл түтынушыларды тартады. Шығынды азайтудағы лидерлік және стратегияны мына жағдайларда қолданады:
- бағалық бәсеке өте күшті болған жағдайда;
- сала өнімі стандартты, оны түрлендіру мүмкіндігі болмаған жағдайда;
- түтынушылар сатушы ауысқан жағдайда елеулі шығынға үшырамаған жағдайда;
- түтынушылар баға жөніндегі келісімдерде қысым көрсететін ірі фирмалар болса.
Өнімді түрлендірудегі лидерлік. Бүл стратегияны фирма маңызды болып саналатын қандай-да бір аспектіде ерекше болуға талпынған жағдайда қолданады. Табысты түрлендіру техникалық артықшылық, жоғары сапа, өнімнің үлкен көлемі, қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейі есебінен тауардың түтыну қүнын арттырады. Стратегияны таңдаған кезде бағаны немесе сату көлемін үлғайтуға қол жеткізеді. Бүл кезде түтынушылар таңдаған фирманың өнімін немесе сауда маркасын қалайды және ауыстырғыш тауарлардың, жаңа бәсекелестердің пайда болуы үшін кедергі туындайды.
Аталған стратегия мына жағдайларда тиімді:
- тауарды түрлендірудің әртүрлі тәсілдері болған кезде;
- түтынушылардың қажеттілігі мен өнімді пайдалану мүмкіндіктері айрықшаланғанда;
Ёрекше көңіл бөлу стратегиясы. Бүл стратегия сала ішіндегі бәсекенің тар саласын таңдау. Бүл стратегияны қолданған кезде бағаны қысқартуға, тауардың ерекшелігін арттыруға қол жеткізіледі. Стратегия мына жағдайларда тиімді:
- ірі бәсекелестерге нарықтың аталған бөлігіне қызмет көрсету тиімсіз болған кезде;
- фирма оте шағын болғанда;
- сала нарығы мөлшері, өсу типі, интенсивтілігі бойынша едәуір ерекшеленетін сегменттерден түрған жағдайда.
Бүл аталған базалық стратегиялармен қатар ерекше стратегиялар да бар. Олар фирманың позициясын қорғау мен жақсартуды қамтамасыз етеді.
Жаулап алу стратегиясы. Осы стратегияның көмегімен фирма бәсекелестерге ықпал етуге тырысады. Ықпал ету бәсекелестердің күшті жақтарына бағытталады. Міндет - олардың күшті жақтарын басып озып, бәсекелік артықшылықтарын жою. Бүған бағаны қысқартумен, жарнамамен, тауарға жаңа сапа берумен немесе қосымша қызмет енгізумен қол жеткізіледі. Жаулап алу стратегиясы әрқашан нақты бәсекелеске бағытталған. Мүндай шабуыл үшін нарық лидерін немесе онда екінші орын алатын фирманы, сондай- ақ шағын немесе аймақтық нарықтар таңдалуы мүмкін.
18
Қорғану стратегиясы. Нарықты қорғауға бағытталған. Міндеті шабуыл жүзеге асырылуы мүмкін жолдарға тосқауыл қою. Келесі іс-әрекет варианттарын таңдау үсынылады:
1. Өнім ассортиментін кеңейту;
2. Бәсекелестермен үсынылатын тауарға жақын тауарларға төменгі бағаларды қолдау;
3. Жеткізушілермен үзақ мерзімді келісімдер жасау;
4. Бәсекелестер жүмыс істейтін жеткізушілерден бас тарту;
5. Альтернативті технологияларды патенттеу.
Вертикальды интеграция стратегиясы. Ол логикалық тізбек бойынша орналасқан жаңа қүрылымдарды қосу жолымен сала ішіндегі бәсекелік қабілеттілікті арттыруға мүмкіндік береді. Вертикальды интеграцияның екі түрі бар.
1. Кері немесе төмен кетуші интеграция басқа фирмалармен бірігуге, жеткізушілерді қатаң бақылауға бағытталған. Бүл интеграцияның артықшылығы жеткізушілерге деген тәуелділікті азайтады, сондай-ақ жеткізудің кепілдігі мен түрақтылығын арттырады. Кемшілігі: жеткізушілер жөніндегі ақпараттың жоқтығы, нарықтық келісімдерді бақылаудың мүмкінсіздігі және қосымша қауіп-қатердің пайда болуы.
2.Алға жүруші интеграция бөлу қүрылымдарына бақылауды күшейтуге бағытталған. Интеграцияның бүл типінің артықшылығы бөлудің меншікті жүйесін пайдалану әлдеқайда арзан болуында. Егер шикізатты өндірушілер біріктірілетін болса, онда интеграцияның бүл түрі түтынушылармен тығыз байланысты қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Кемшілігі: капиталға қажеттіліктің өсуі. Сондай-ақ қосымша кәсіпкерлік қауіп-қатер пайда болады, фирманың икемділігі төмендейді.
Жоспарлауда өндіріс пен өнімді сату көлемі жалпы, дайын және өткізілген өнім көрсеткіштерін есептеу жолымен анықталады. Жоспарлауда материалдық ресурстарға қажеттілікті үш деңгейде бөліп көрсеткен жөн.
1. Кәсіпорын дамуының стратегиялық жоспарының негізінде материалдық ресурстарға перспективті қажеттілікті анықтау;
2. Бір жылға олардың барлық номенклатурасы бойынша материалдық ресурстарға қажеттілікті анықтау;
3. Тоқсан, ай немесе одан да қысқа мерзімге материалдық ресурстарға қажеттілікті оперативті анықтау.
4. Бизнес-жоспарды жасау үшін негізгі болып екінші кезең табылады. Материалдық ресурстарға қажеттілік натуралдық көрсеткіштермен және ақшалай бағалаумен анықталады.
Материалдық ресурстарға қажеттіліктің қалыптасуы әдетте үш кезеңге болінеді:
19
1. ресурстарға қажеттілікті анықтау үшін бастапқы мәліметтерді жинау және талдау;
2. кәсіпорын бойынша бүтіндей ресурстарға жиынтық қажеттілікті есептеу;
3. материалдық ресурстарға қажеттілікті анықтау тәсілдерін таңдау. Ресурстарға қажеттілікті анықтау үшін әртүрлі тәсілдер қолданыла алады: нормативтік, статистикалық және тәжірибелік.
Авансыланатын ресурстардың жалпы көлемі негізгі және айналмалы өндірістік қорларға қажеттіліктен қалыптасады.
Негізгі өндірістік қорларға қажеттілік қолда бар өндірістік қуат жоспарланған өндірістік бағдарламаны орындауды қамтамасыз етпеген жағдайда қолданылады. Кәсіпорынның қуаттылығы уақыт бірлігіне өнім өндірісінің максимальды мүмкін көлемімен анықталады. Қуаттылықты өлшеу үшін қүндық және натуралдық көрсеткіштер қолданылады. Бизнес-жоспарда тәсілдердің біреуі бойынша есеп жүргізілуі тиіс: 1) өнімнің оптимальды ассортименті бойынша; 2) кәсіпорынның мамандануына сәйкес номенклатура бойынша; 3) алдыңғы звено бойынша. Алдыңғы звено - бүл негізгі технологиялық операңиялар орындалатын, жиынтық жанды еңбектің едәуір үлесі қолданылатын, қондырғымен, автоматтандыру және механикаландыру қүралдарымен максимальды жарақтандырылған бөлімше. Кәсіпкер үшін өндірістік қуатгылықты есептеудің қарапайым және жеткілікті тәсілі оны жүмыс орындарының жекелеген түрлері бойынша анықтау болып табылады:
Бүл кезде резервтік қуаттылықтың болуын қарастырған жөн. Өйткені онсыз өндірістің икемділігін қамтамасыз ету, нарық мүддесіне қарай оны қайт ақүру және кәсіпорынның интенсивті жүмысы үшін жағдай қүру мүмкін емес.
Резервтік қуаттылық - бүл өнімге сүраныстың өзгеруіне кәсіпорынның бейімділігін арттыру мақсатымен өндірістік қондырғының резервтелетін бөлігі.
Бизнес жоспарда резервтік қуаттылықтың қалыптасуы екі жолмен қалыптасатындығын көрсету қажет: 1) нарық конъюктурасына қуаттылықты икемді қайта қүрумен және 2) түрақты резрвті қүрумен.
Өндірістік қуаттылықты үлғайту қажеттілігі жағдайында қосымша негізгі өндірістік қорларды олардың толық алғашқы қүнымен бағалайды. Оған:
1. қорды сатып алу бағасы;
2. пайдалану орнына жеткізу бойынша көлік шығындары;
3. монтаждық жүмыстардың қүны.
Айналмалы өндірістік қорларға қажеттілік қүндық немесе натуралдық көрсеткіштегі жоспарланған өнімді шығару көлемін колем бірлігіне белгілі бір түрдегі өзгермелі шығындардың нормативіне көбейту жолымен анықталады. Алынган өзгермелі шығындардың жалпы көлеміне түрақты шығындар қосылады.
Негізгі және айналым қорларының, сондай-ақ материалдық емес активтер сомасы авансыланатын активтер мөлшерін көрсетеді. Бүл кезде негізгі өндірістік қорлар мен материалдық емес активтер қүнынан жыл агымындағы
20
амортизация нормасына сәйкес олардың тозуын алып тастау қажет. Өнім шығаруға материалдық ресурстарға қажеттілік жоспарланатын өнім шығымы немесе жұмыстың физикалық көлемі мен материал шығындарының нормасы жөніндегі мәліметтер бойынша анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің нәтижесі белгілі бір өнім болып табылады. Өнім өндірісі колемінің негізгі шектеушісі - өндірістік мүмкіндіктер табылады. Өндірістік мүмкіндіктердің нақты көрінісін өндірістік қуат көрсетеді.
Өндірістік қуат - еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды жақсарту, өнімнің жоғарғы сапасын қамтамасыз ету, алдыңғы қатарлы технология көмегімен өндірістік қондырғылар мен алаңды толық қодану жағдайындағы уақыт бірлігіне максимальды мүмкін болатын өнім шығымы. Негізгі өндірістік қорлардың көлемі мен оларды пайдалану дәрежесі кәсіпорынның ондірістік қуат шамасын анықтайды.
Кадрларды жоспарлау келесі сүрақтарға жауап беруі тиіс:
- персоналдың қанша саны және қандай біліктілік талап етіледі;
- қашан және қандай уақыт кезеңінде
- қай жерде, өндірістің қай бөлімінде.
Кадрларға қажеттілікке ықпал ететін факторлар екі топқа бөлінеді: ішкі және сыртқы. Сыртқы факторларға нарық конъюктурасы, нарық қүрылымы, бәсеке, елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы және т.б. жатады. Тттткі факторларға технология, еңбекті үйымдастыру деңгейі, бағдарламаның өзгеруі және т.б. жатады. Кадрларға қажеттілік ағымдық және перспективті болып бөлінеді. Ағымдық қажеттілік бір жылдың шеңберінде анықталады, ал болашақ ұзақ уақыт мерзімімен анықталады.
Кадрлар санын жоспарлауда бастапқы мәліметтерді өндірістік бағдарлама, штат кестесі, ұйымдастыру-техникалық шаралар жоспары, кадрлар қозғалысы, олардың ағымдығы, жұмыс уақытының бюджеті қүрайды. Персонал санын есептегенде ең үлкен мәнді жүмыс уақытының балансы алады. Оны есептеудің мақсаты бір жүмысшының бір жылдағы тиімді пайдалы уақыт қорын белгілеу. Бір жылдағы жүмыс күндерінің саны сағатпен есептегендегі жұмыс күнінің орташа үзақтығына бөлу арқылы есептеледі. Жұмысшылардың санын анықта әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: еңбек сыйымдылығы бойынша, қызмет көрсету нормасы бойынша және жүмыс орындарының саны бойынша.
3.5. Кәсіпорынның маркетингтік қызметі
Маркетинг сөзі ағылшын тілінен аударғанда нарықты жаулап алу дегенді білдіреді. Маркетинг мақсаты түтынушының талабын нақты өнім түрі бойынша көрсететін түтынушылық сүранысты талдаудан басталады. Өндіріс аяталғаннан кейін тауарды түтынушы оны оңай сатып алатындай нарыққа орналастыру қажет. Демек, маркетинг - айырбас арқылы қажеттілік пен мүддені қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеттің түрі.
21
Егер кәсіпорын маркетингтік қызметпен айналысатын болса, ол өзі үшін табысты болатын сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады. Бүл кәсіпорын тек өнімді дайындауға көңіл бөлген жағдайда өндіріс процесіне бағдарлануға тікелей қарама-қарсы.
Схемалық түрде өндірістікжәне нарықтық ыңғайласу ерекшеліктері 1- кестеде көрсетілген.
Кесте -1 Өндірістік және Нарықтық ойлау арасындағы айырмашылық
"Ондірістік"
"Нарықтық"
бағдар
Тауарлар, өнімдер
Түтынушылар, нарық сегменттері
қүралдар
сату, тауар нарығында алға жылжу
Жүйеленген маркетингтік қызмет, іс- әрекет стратегиясын жасау
мақсаты
Сату колемін үлғайту жолымен пайда алу
Түтынушылардың сүранысын қанағаттандыру жолымен пайда алу
Егер кәсіпорын шаруашылық (басқарушылық) шешімдерін маркетинг арқылы қабылдайтын болса, ол негізінен нарық қажеттілігі мен мүддесін ескере отырып оз қызметінің стратегиясын жасайды. Бүл маркетинг барлық қызмет сферасын : откізу баға белгілеу, қаржы, кадр саясаты, өндірісті үйымдастыру, жоспарлау, персоналды басқару жүйесі, технология саласындағы ғылыми зерттеулер қамтитындығын білдіреді. Ол откізу нарықтары үшін бәсекелік күрес формасын корсетеді.
Маркетинг - бүл нарық пен оның конъюктурасын кешенді зерттеуі, түтынушылардың нақты талаптарын анықтауға бағытталған кәсіпорынның ғылыми техникалық және өндірістік өткізу қызметін басқару концепциясы. Маркетинг қызметінің екі негізгі аспектісі бар. Бүл нарықтық зерттеулер және маркетинг стратегиясын жүзеге асыру. Бүл екеуіде бірмезгілде жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда кәсіпорын зерттеулер негізінде қабылданған стратегияны жүргізеді және бірмезгілде балама варианттар негізінде жаңа шешімдер іздеу мақсатымен нарықтық зерттеулер жүргізуді жалғастырады.
2. Контроллингтің мәні және қағидалары
Контроллинг - бұл кәсіпорын қызметінің барлық сферасын қамтитын басқару концепциясы: қаржы және есеп, менеджмент пен маркетинг. Контроллинг жоспарлау жүйесіне бағдарланған. Бірақ сонымен бірге ол бақылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz