Қазақстан Республикасындағы және Жамбыл облысындағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен олардың қызметтерінің жағдайы мен міндеттері
беттер
Кіріспе 5
1. Қазақстандағы шағын және орта бизнесті функционалдандыру мен дамыту проблемалары 7
1.1 Шағын және орта бизнестің Қазақстан эконмикасындағы
ролі мен ауқымы 7
1.2 Шағын және орта бизнестің даму перспективалары мен проблемалары 13
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың шетелдік тәжірибесі 26
2. Шағын және орта бизнестің дамуындағы қаржылық тұрақтандырудың әдістемелік аспектілері 37
2.1 Шағын және орта бизнестің қаржылық тұрақтылығын бағалау әдістемесі 37
2.2 Шағын және орта бизнеске салық салу шағын және орта бизнесті реттеудің маңызды формасы ретінде 43
2.3 Шағын және орта бизнесті қаржылық қолдау түрлері 53
2.4 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдауды жетілдіру 60
3. Қазақстандағы шғын және орта бизнесті қолдаудың мемлекеттік саясаты 68
3.1 Жамбыл облысы мысалындағы шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қаржылық қолдау формалары 68
3.2 Жамбыл облысының шағын және ота кәсіпкерлігін дамыту мен мемлекеттік қолдаудың Республикалық бағытталған бағдарламасы 75
3.3 Шағын және орта кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдаудағы тиімді экономикалық . математикалық әдістер 81
Қорытынды 93
Қолданылған әдебиеттер тізімі 95
Кіріспе 5
1. Қазақстандағы шағын және орта бизнесті функционалдандыру мен дамыту проблемалары 7
1.1 Шағын және орта бизнестің Қазақстан эконмикасындағы
ролі мен ауқымы 7
1.2 Шағын және орта бизнестің даму перспективалары мен проблемалары 13
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың шетелдік тәжірибесі 26
2. Шағын және орта бизнестің дамуындағы қаржылық тұрақтандырудың әдістемелік аспектілері 37
2.1 Шағын және орта бизнестің қаржылық тұрақтылығын бағалау әдістемесі 37
2.2 Шағын және орта бизнеске салық салу шағын және орта бизнесті реттеудің маңызды формасы ретінде 43
2.3 Шағын және орта бизнесті қаржылық қолдау түрлері 53
2.4 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдауды жетілдіру 60
3. Қазақстандағы шғын және орта бизнесті қолдаудың мемлекеттік саясаты 68
3.1 Жамбыл облысы мысалындағы шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қаржылық қолдау формалары 68
3.2 Жамбыл облысының шағын және ота кәсіпкерлігін дамыту мен мемлекеттік қолдаудың Республикалық бағытталған бағдарламасы 75
3.3 Шағын және орта кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдаудағы тиімді экономикалық . математикалық әдістер 81
Қорытынды 93
Қолданылған әдебиеттер тізімі 95
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығындағы реформалар кешені мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық қатынастарға өткен бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік жаңа күшпен жанданды және халықтың материалдық тұрмыс жағдайы жақсаруының, тұтастай елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері жүргізілген реформалар бүгінгі күні нәтижелерін бере бастады. Республиканың қаржы секторы дамып, халықтың тұрмыс деңгейі мен экономикалық көрсеткіштер жоғарылап, экономиканың нақты секторының дамуына жағдайлар жасалуда.
Қазақстанның нақты секторына кіретін екінші деңгейдегі банктердің, кредиттік серіктестіктердің, микрокредиттік ұйымдардың, басқа да қаржы институттарының заңдылық негіздері қалыптасты, олардың қызметтерін реттеу нормалары енгізілді, қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасы қабылданды. Осы көрсетілген шаралар республиканың қаржы секторы дамуының жаңа сатыға көшуіне жағдай жасады. Мемлекет саясатының негізгі бағыты орта және шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау болып табылады. Басты назар ақпараттық инновациялық технологияларды енгізуге, кәсіпкерлерге ыңғайлы жағдайлар жасайтын заңдық актілердің қабылдануына аударылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары шағын және орта бизнес Қазақстан Республикасының экономикасындағы ролі артып келе жатыр. Бұл кәсіпкерліктің құрылуы және қалыптасу негізін құруға жағдай туғызатын шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуды жүзеге асыратын өткен бағдарламалары негізінде жасалынған. Кәсіпкерлікті дамыту кезеңінде шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың төрт аймақтық бағдарламасы қабылданды және жүзеге асты, ол арқылы кәсіпкерліктің негізі қаланған.
Кәсіпкерлікті ары қарай дамыту мақсатында облыстағы шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың жақын болашағының негізгі бағыттары анықталған. 2006-2008 жылдарға арналған Бағдарламада облыстағы өндірістік-инновациялық әлеуетіндегі шағын кәсіпорындар үлесінің өсуін қамтамасыз ету мақсатында кластерлік желілік ұстаным негізінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға ықпал ететін және дамытуға қолайлы жағдай туғызатын белсенді жұмыстарды жүргізу көзделген.
Осы уақытқа дейін Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мемлекеттік қаржылар есебінен жеңілдетілген салықтық артықшылықтарды және қаржыландыруларды ұсынуда байқалған, бірақ жүйелік бастамада жүргізілмегендіктен, белгілі бір қысқа мерзімді тиімділікті әкелді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері жүргізілген реформалар бүгінгі күні нәтижелерін бере бастады. Республиканың қаржы секторы дамып, халықтың тұрмыс деңгейі мен экономикалық көрсеткіштер жоғарылап, экономиканың нақты секторының дамуына жағдайлар жасалуда.
Қазақстанның нақты секторына кіретін екінші деңгейдегі банктердің, кредиттік серіктестіктердің, микрокредиттік ұйымдардың, басқа да қаржы институттарының заңдылық негіздері қалыптасты, олардың қызметтерін реттеу нормалары енгізілді, қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасы қабылданды. Осы көрсетілген шаралар республиканың қаржы секторы дамуының жаңа сатыға көшуіне жағдай жасады. Мемлекет саясатының негізгі бағыты орта және шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау болып табылады. Басты назар ақпараттық инновациялық технологияларды енгізуге, кәсіпкерлерге ыңғайлы жағдайлар жасайтын заңдық актілердің қабылдануына аударылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары шағын және орта бизнес Қазақстан Республикасының экономикасындағы ролі артып келе жатыр. Бұл кәсіпкерліктің құрылуы және қалыптасу негізін құруға жағдай туғызатын шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуды жүзеге асыратын өткен бағдарламалары негізінде жасалынған. Кәсіпкерлікті дамыту кезеңінде шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың төрт аймақтық бағдарламасы қабылданды және жүзеге асты, ол арқылы кәсіпкерліктің негізі қаланған.
Кәсіпкерлікті ары қарай дамыту мақсатында облыстағы шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың жақын болашағының негізгі бағыттары анықталған. 2006-2008 жылдарға арналған Бағдарламада облыстағы өндірістік-инновациялық әлеуетіндегі шағын кәсіпорындар үлесінің өсуін қамтамасыз ету мақсатында кластерлік желілік ұстаным негізінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға ықпал ететін және дамытуға қолайлы жағдай туғызатын белсенді жұмыстарды жүргізу көзделген.
Осы уақытқа дейін Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мемлекеттік қаржылар есебінен жеңілдетілген салықтық артықшылықтарды және қаржыландыруларды ұсынуда байқалған, бірақ жүйелік бастамада жүргізілмегендіктен, белгілі бір қысқа мерзімді тиімділікті әкелді.
1. Қазақстан Республикасының «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңы. Алматы: Жеті жарғы, 1998.
2. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. Алматы: Жеті жарғы, 1998.
3. В.Д.Грибов, В.П.Грузинов. Экономика предприятия. М. 1998.
4. Экономика предприятия / Под ред. Академика В.М.Семенова, М. 1998.
5. Экономика предприятия: Учебник для вузов. Под ред. В.Я.Горфинкеля. М,: Юнити. 1998.
6. Кадыбеков О., Темирбаев А. Экономика предприятия. Учеб. Пособие. Алматы: Санат, 1997.
7. Кейлер В.А. Экономика предприятия. Курс лекции. Новосибирск: Инфра-М, 1999.
8. Грузинов В.П., Грибов В.Д., Эконоимка предприятия: Учеб. Пособие.2-ое изд. М,: Финанс и Статистика. 1999.
9. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Н.А.Сафронова.М,: Юрист. 2000.
10. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Горфинкеля. 3-е изд. М: Юнити. 2000.
11. Сергеев И.В. Экономика предприятия: Учеб. Пособие. М,: Финансы и статистика. 2000.
12. Экономика предприятия / Под ред. В.Я.Хрипача. Минск: Экономперсс. 2000.
13. Экономический рост предприятий Республики Казахстан. Под общ.ред. Н.К.Мамырова. Алматы: Экономика.2000.
14. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Проф. О.И.Волкова.М,:Инфра-М. 1998.
15. Аяпова М.М, Арынов Е.М. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі. Алматы, 1993.
16. Тоқсанбай Сүлеймен Рақымжанұлы. Экономика, қаржы-несие, салық-кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік атауларының орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 1999.
17. Исабеков Б.Н. Орта мерзімді преспектива үшін өнеркәсіптің даму концепциялары// Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің Хабаршысы. Түркістан.№2. 2002.
18. Исабеков Б.Н.Қазақстанның өнеркәсіптік өндірісінің қазіргі жағдайы және даму тенденциясы //Қ.А.Ясауи атныдағы ХҚТУ-нің Хабаршысы. №2. 2002.
19. Исабеков Б.Н. Промышленная политика и предпринимательство: Проблемы концепции решения. Монография. Алматы. Ғылым. 2001.
20. Исабеков Б.Н. Кәсіпкерлік құрылымдардың бизнес жоспарын жасау процесінің методологиялық негіздері. Монография. Алматы. Ғылым. 2003.
21. Исабеков Б.Н.Қазақстанның жаңа экономикалық жүйеге өтуі және оның типтік сипаты //Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Хабаршысы. №2.2002.
22. Исабеков Б.Н. Кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың ерекшеліктері //Қ.А.Ясауи атныдағы ХҚТУ Хабаршысы. №3. 2002. Түркістан.
23. Исабеков Б.Н. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің әлеуметтік саясаты //Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Хабаршысы. №3.2002.
24. Исабеков Б.Н. Аралас экономиканы құрудың проблемасы және оны шешудің жолы //Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Хабаршысы. №4.2002.
25. Исабеков Б.Н.Үйлестіруші қатынастарды жетілдіру және кәсіпкерліктің дамуына жағдай жасау // Халықаралық ғылыми-тероиялық конференция. ҚарМУ. 2002.
26. Исабеков Б.Н. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары. Альпари нарықтық механизмдері. №4-5. 2002.
27. Исабеков Б.Н. Қакзақстанда кәсіпкерлікті қалыптастыру жүйесі және оның даму перспективалары //Жоғарғы мектеп. №2. 2003.
28. Льев Д., Дементьев В. Новая промышленная политика России // Экономист.№10.1996.
29.Әліпбеков Н., Ералы Ж., Дәулетова Р.К., Молдабекова Г. Бизнесті ұйымдастыру: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2008. – 328 бет.
30. Ходжаниязова Ж.Т. Нарықтық экономика негіздері: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007 – 168 бет.
31. Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері: Оқу құралы. Алматы. Экономика, 2001. – 129 бет.
32. Төреғожина М.Б. Экономиканы мемлекеттік реттеу: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика. 2008 – 206 б.
33. Сұлтанова Б.Б. Салық есебі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008 – 240 б.
34. Сабырбаев Б. Экономика терминдерінің орысша – қазақша сөздігі: Алматы: Қазақстан, 1993. 112 б.
35. Бұланбаева Ж., Бұланбаева Н. Орысша – қазақша – ағылшынша экономика терминдерінің сөздігі. – Алматы: «Глобус», 2007 – 198 б.
36. Шағын және орта кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдаудағы тиімді экономикалық әдістер. – Журнал Аль Пари 61 б. №3 2008
37. Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық факторлары. – Журнал Аль Пари 37 б. №4 2005
38. Руслан Абдрасулұлы. «Қазақстан Республикасындағы микрокредиттік ұйымдар: құқықтық негіздері, жағдайы, проблемалары». Экономика негіздері журналы №3 2008
39. Манабаева И., Беркутбаева О. «Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы мен артықшылығы және кемшіліктері». Экономика негіздері журналы №5 2006
40. Бохаев Д. «Шағын және орта бизнес түсінігі және оны несиелендірудің теорилық мәні мен маңызы». Экономика негіздері журналы №3 2007
41. Жамбыл облысында шағын және орта кәсіпкерліктіі 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы
42. Информация о состоянии малого предпринимателсьтва в Жамбылской области по состоянию на 01.01.2007г.
43. Информация о состоянии малого предпринимателсьтва в Жамбылской области по состоянию на 01.01.2008г
44. Информация о состоянии малого предпринимателсьтва в Жамбылской области по состоянию на 01.01.2009г
2. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. Алматы: Жеті жарғы, 1998.
3. В.Д.Грибов, В.П.Грузинов. Экономика предприятия. М. 1998.
4. Экономика предприятия / Под ред. Академика В.М.Семенова, М. 1998.
5. Экономика предприятия: Учебник для вузов. Под ред. В.Я.Горфинкеля. М,: Юнити. 1998.
6. Кадыбеков О., Темирбаев А. Экономика предприятия. Учеб. Пособие. Алматы: Санат, 1997.
7. Кейлер В.А. Экономика предприятия. Курс лекции. Новосибирск: Инфра-М, 1999.
8. Грузинов В.П., Грибов В.Д., Эконоимка предприятия: Учеб. Пособие.2-ое изд. М,: Финанс и Статистика. 1999.
9. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Н.А.Сафронова.М,: Юрист. 2000.
10. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Горфинкеля. 3-е изд. М: Юнити. 2000.
11. Сергеев И.В. Экономика предприятия: Учеб. Пособие. М,: Финансы и статистика. 2000.
12. Экономика предприятия / Под ред. В.Я.Хрипача. Минск: Экономперсс. 2000.
13. Экономический рост предприятий Республики Казахстан. Под общ.ред. Н.К.Мамырова. Алматы: Экономика.2000.
14. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Проф. О.И.Волкова.М,:Инфра-М. 1998.
15. Аяпова М.М, Арынов Е.М. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі. Алматы, 1993.
16. Тоқсанбай Сүлеймен Рақымжанұлы. Экономика, қаржы-несие, салық-кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік атауларының орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 1999.
17. Исабеков Б.Н. Орта мерзімді преспектива үшін өнеркәсіптің даму концепциялары// Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің Хабаршысы. Түркістан.№2. 2002.
18. Исабеков Б.Н.Қазақстанның өнеркәсіптік өндірісінің қазіргі жағдайы және даму тенденциясы //Қ.А.Ясауи атныдағы ХҚТУ-нің Хабаршысы. №2. 2002.
19. Исабеков Б.Н. Промышленная политика и предпринимательство: Проблемы концепции решения. Монография. Алматы. Ғылым. 2001.
20. Исабеков Б.Н. Кәсіпкерлік құрылымдардың бизнес жоспарын жасау процесінің методологиялық негіздері. Монография. Алматы. Ғылым. 2003.
21. Исабеков Б.Н.Қазақстанның жаңа экономикалық жүйеге өтуі және оның типтік сипаты //Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Хабаршысы. №2.2002.
22. Исабеков Б.Н. Кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың ерекшеліктері //Қ.А.Ясауи атныдағы ХҚТУ Хабаршысы. №3. 2002. Түркістан.
23. Исабеков Б.Н. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің әлеуметтік саясаты //Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Хабаршысы. №3.2002.
24. Исабеков Б.Н. Аралас экономиканы құрудың проблемасы және оны шешудің жолы //Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Хабаршысы. №4.2002.
25. Исабеков Б.Н.Үйлестіруші қатынастарды жетілдіру және кәсіпкерліктің дамуына жағдай жасау // Халықаралық ғылыми-тероиялық конференция. ҚарМУ. 2002.
26. Исабеков Б.Н. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары. Альпари нарықтық механизмдері. №4-5. 2002.
27. Исабеков Б.Н. Қакзақстанда кәсіпкерлікті қалыптастыру жүйесі және оның даму перспективалары //Жоғарғы мектеп. №2. 2003.
28. Льев Д., Дементьев В. Новая промышленная политика России // Экономист.№10.1996.
29.Әліпбеков Н., Ералы Ж., Дәулетова Р.К., Молдабекова Г. Бизнесті ұйымдастыру: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2008. – 328 бет.
30. Ходжаниязова Ж.Т. Нарықтық экономика негіздері: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007 – 168 бет.
31. Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері: Оқу құралы. Алматы. Экономика, 2001. – 129 бет.
32. Төреғожина М.Б. Экономиканы мемлекеттік реттеу: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика. 2008 – 206 б.
33. Сұлтанова Б.Б. Салық есебі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008 – 240 б.
34. Сабырбаев Б. Экономика терминдерінің орысша – қазақша сөздігі: Алматы: Қазақстан, 1993. 112 б.
35. Бұланбаева Ж., Бұланбаева Н. Орысша – қазақша – ағылшынша экономика терминдерінің сөздігі. – Алматы: «Глобус», 2007 – 198 б.
36. Шағын және орта кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдаудағы тиімді экономикалық әдістер. – Журнал Аль Пари 61 б. №3 2008
37. Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық факторлары. – Журнал Аль Пари 37 б. №4 2005
38. Руслан Абдрасулұлы. «Қазақстан Республикасындағы микрокредиттік ұйымдар: құқықтық негіздері, жағдайы, проблемалары». Экономика негіздері журналы №3 2008
39. Манабаева И., Беркутбаева О. «Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы мен артықшылығы және кемшіліктері». Экономика негіздері журналы №5 2006
40. Бохаев Д. «Шағын және орта бизнес түсінігі және оны несиелендірудің теорилық мәні мен маңызы». Экономика негіздері журналы №3 2007
41. Жамбыл облысында шағын және орта кәсіпкерліктіі 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы
42. Информация о состоянии малого предпринимателсьтва в Жамбылской области по состоянию на 01.01.2007г.
43. Информация о состоянии малого предпринимателсьтва в Жамбылской области по состоянию на 01.01.2008г
44. Информация о состоянии малого предпринимателсьтва в Жамбылской области по состоянию на 01.01.2009г
АННОТАЦИЯ
Осы дипломдық жұмыс шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі
болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы
секторды дамыту жолдарын зерттеу болып табылады.
Талдау жүргізу барысында Қазақстан Республикасындағы және Жамбыл
облысындағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен олардың
қызметтерінің жағдайы мен міндеттері зерттеліп, кемшіліктері анықталған.
АННОТАЦИЯ
Данная дипломая работа отражает вопросы, связанные с проблемой
развития малого и среднего бизнеса, а также проанализированы пути развития
и решения проблем.
В ходе анализа были выявлены и изучены слабые стороны состояния
деятельности и субъектов малого и среднего бизнеса по Республике Казахстан
и Жамбылской области.
SUMMARY
Given diplomaja work reflects the questions connected with a problem
of development of small and average business, and also ways of development
and the decision of problems are analysed.
During the analysis weaknesses of a condition of activity and
subjects of small and average business on Republic Kazakhstan and
Zhambylsky area have been revealed and studied(investigated).
Мазмұны
беттер
Кіріспе 5
1. Қазақстандағы шағын және орта бизнесті функционалдандыру мен 7
дамыту проблемалары
1.1 Шағын және орта бизнестің Қазақстан эконмикасындағы 7
ролі мен ауқымы
1.2 Шағын және орта бизнестің даму перспективалары мен 13
проблемалары
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың шетелдік тәжірибесі 26
2. Шағын және орта бизнестің дамуындағы қаржылық тұрақтандырудың 37
әдістемелік аспектілері
2.1 Шағын және орта бизнестің қаржылық тұрақтылығын бағалау 37
әдістемесі
2.2 Шағын және орта бизнеске салық салу шағын және орта бизнесті 43
реттеудің маңызды формасы ретінде
2.3 Шағын және орта бизнесті қаржылық қолдау түрлері 53
2.4 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдауды жетілдіру 60
3. Қазақстандағы шғын және орта бизнесті қолдаудың мемлекеттік 68
саясаты
3.1 Жамбыл облысы мысалындағы шағын және орта кәсіпкерлікті 68
мемлекет тарапынан қаржылық қолдау формалары
3.2 Жамбыл облысының шағын және ота кәсіпкерлігін дамыту мен 75
мемлекеттік қолдаудың Республикалық бағытталған бағдарламасы
3.3 Шағын және орта кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдаудағы 81
тиімді экономикалық – математикалық әдістер
Қорытынды 93
Қолданылған әдебиеттер тізімі 95
Кіріспе
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығындағы реформалар
кешені мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық
қатынастарға өткен бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік
жаңа күшпен жанданды және халықтың материалдық тұрмыс жағдайы жақсаруының,
тұтастай елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері жүргізілген реформалар бүгінгі
күні нәтижелерін бере бастады. Республиканың қаржы секторы дамып, халықтың
тұрмыс деңгейі мен экономикалық көрсеткіштер жоғарылап, экономиканың нақты
секторының дамуына жағдайлар жасалуда.
Қазақстанның нақты секторына кіретін екінші деңгейдегі банктердің,
кредиттік серіктестіктердің, микрокредиттік ұйымдардың, басқа да қаржы
институттарының заңдылық негіздері қалыптасты, олардың қызметтерін реттеу
нормалары енгізілді, қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасы қабылданды. Осы
көрсетілген шаралар республиканың қаржы секторы дамуының жаңа сатыға
көшуіне жағдай жасады. Мемлекет саясатының негізгі бағыты орта және шағын
кәсіпкерлікті дамыту және қолдау болып табылады. Басты назар ақпараттық
инновациялық технологияларды енгізуге, кәсіпкерлерге ыңғайлы жағдайлар
жасайтын заңдық актілердің қабылдануына аударылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары шағын және орта
бизнес Қазақстан Республикасының экономикасындағы ролі артып келе жатыр.
Бұл кәсіпкерліктің құрылуы және қалыптасу негізін құруға жағдай туғызатын
шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуды жүзеге асыратын өткен
бағдарламалары негізінде жасалынған. Кәсіпкерлікті дамыту кезеңінде шағын
кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың төрт аймақтық бағдарламасы қабылданды
және жүзеге асты, ол арқылы кәсіпкерліктің негізі қаланған.
Кәсіпкерлікті ары қарай дамыту мақсатында облыстағы шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдаудың жақын болашағының негізгі бағыттары анықталған.
2006-2008 жылдарға арналған Бағдарламада облыстағы өндірістік-инновациялық
әлеуетіндегі шағын кәсіпорындар үлесінің өсуін қамтамасыз ету мақсатында
кластерлік желілік ұстаным негізінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға
ықпал ететін және дамытуға қолайлы жағдай туғызатын белсенді жұмыстарды
жүргізу көзделген.
Осы уақытқа дейін Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау мемлекеттік қаржылар есебінен жеңілдетілген салықтық артықшылықтарды
және қаржыландыруларды ұсынуда байқалған, бірақ жүйелік бастамада
жүргізілмегендіктен, белгілі бір қысқа мерзімді тиімділікті әкелді.
Бұдан байқалатыны, шағын кәсіпкерлікті дамыту болашағы мен
міндеттері оның жеке мәселелері контексті аясында мемлекеттің ұзақ мерзімді
экономикалық дамуы басымдықтары мен мақсаттарының жалпы жүйесімен өзара
қатынассыз қарастырылған.
Негізгі мақсаты - еліміздің бәсекелестікке қабілеттілігін көтеру
болып табылатын 2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясын қабылдауда және жүзеге асыруда мемлекет пен кәсіпкерліктің
өзара қарым -қатынасының жаңа идеялогиясын ескере отырып шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту қажеттілігі туды.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға,
тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің
елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер
дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып
табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және
шағын бизнес пен орта кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты
әралуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі
аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар шағын жәнеи орта бизнес секторының бүкіл әлемдік сауда
ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы бітіру жұмысының
өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық қазіргі
кезде өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің тек қана
ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің төмендігінде.
Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы сектордың елімізде
экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай қалады. Осыған орай осы
әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың бәсекелік қабілеттерін
жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу жоғарыда аталғандай, осы
зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін баянды етеді.
Дипломдық жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында
кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы
осы секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
ҚР – дағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен олардың
қызметтерінің жағдайын (яғни кәсіпкерліктің объектісін) зерттеу.
Дипломдық жұмысының міндеттері:
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың варианттарын
зерттеу арқылы ролін қарастыру;
2. Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі қиындықтары мен
проблемаларын терең талдау мен сипаттамаларын бітіріп кету;
3. Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу арқылы ҚР
–дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын әзірлеу.
Дипломдық жұмысының маңыздылығы. Қазіргі таңдағы шағын және орта бизнестің
қамтуындағы проблемалары мен қиындықтарды шешу жолдарының шынайы өмірге,
жүзеге асырулары бойынша рекомендацияларды ұсынумен анықталады.
1. Қазақстандағы шағын және орта бизнесті функционалдандыру мен дамыту
проблемалары
1.1 Шағын және орта бизнестің Қазақстан экономикасындағы
ролі мен ауқымы
Өтпелі кезеңде орта және шағын бизнес мемлекеттік тұрақты қолдауды
қажет етеді. Тек сол ғана ірі қаржылық және тұрғындардың өндірістік
ресурстарын жинақтайды, аралас экономикаға икемділік береді, өзінде
монополияға қарсы күшті және тұрғындардың өндірістік ресурстаны жинақтайды,
құрылымдық қайта құрудың шынайы факторына қызмет етеді, көп жағдайда
жұмыспен қамтамасыз ету мәселесін шешеді.
Ғылыми және оқу -әдістемелік әдебиеттерде кәсіпкерлік ұғымы әртүрлі
түсіндіріледі, бірақ авторлардың барлығы рыноктық экономикада
кәсіпкерліктің аса маңызды роль атқаратынын бір ауыздан мақұлдайды.Оның
алғашқы элементтері рыноктық қатынастардың қалыптасуының бас кезінен пайда
болғанын мойындауға болады.
Уақыт келе кәсіпкерлік басқа шаруашылық қызыметтерден ажыратылып,
жеке бөлек қарастырылатын болады. Бизнестің теоретигі атағына ие болған Р.
Кантильон кәсіпкерлікке қарапайым анықтама береді.Оның пікірі бойынша
кәсіпкерлік әртүрлі тауарлы рыноктарда сұраным мен ұсынымды
сәйкестілікке келтіретін ерекше экономикалық функция. Ал кәсіпкер деп
ол өндіріс құрал-жабдықтарын белгілі бір бағамен сатып алып, солардың
көмегімен тауарлар өндіріп ,оларды өзіне әзірше белгісіз бағамен сатып,
табыс табуға дәмеленетін тұлғаны түсінді. Мұндай анықтамадан
кәсіпкерлік, және кәсіпкер ұғымдарын коммерция, бизнес және
коммерсант, бизнесмен ұғымдарынан ажырату мүмкін емес.
Атақты франциялық экономист Жан –Батист Сэй алғашқылардың біріболып
кәсіпкерлікті көп функционалды қызмет деп сипаттады. Ол кәсіпкерді
қоғамдық өндірістің негізгі тұлғасы деп есептеді, Жан –Батис Сэйдің пікірі
бойынша кәсіпкерлік жағдайында кәсіпкер тәуекелге барып, өзінің
қаражаттарын жұмсап, өндіріспен немесе басқа шаруашылық қызыметпен
шұғылданып, пайда табуға ұмтылыс жасап отырады. Кәсіпкерлік жағдайда ,-
дейді Жан –Батист Сэй,-өндірісті басқару әрекеті творчествалық сипатқа
ие болады.
Классикалық саяси экономияның ірге тасын қалаушы А.Смит (кәсіпкелік
қызметті Жан –Батист Сэйге қарағанда тар мағынада түсінеді. Ол кәсіпкер
деп қожайынды , меншік иесін түсінді. А Смиттің ойы бойынша кәсіпкер
белгілі бір идеяны жүзеге асыру немесе пайда табу мақсатында экономиялық
тәуекелге ие болады. Қожайын ретінде ол өзі жоспарлап, өндірісті өзі
жоспарлап, басқарады , оның нәтижелеріне өзі қожалық жасайды.Бірақ ,
кәсіпкерліктің мәнін қате түсінгеніне қарамастан, А Смит өзінің
Халықтардың байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу деген еңбегінде
қазірге дейін өзінің құндылығын жоғалтпаған өте дұрыс ой
қалдырған.Әрбір индивидум әрқашан қолындаға сүйікті капиталын ең
пайдалы орналастырудың жолдарына күш салады. Осы өнімдерді өндіруден ең
күп құн алуға ұмтылып, ол өзінің жеке мақсатын қуалайды, және осы кезде ,
басқа көптеген жағдайлардағы сияқты , оны көрінбейтін қол оның
ойындағымен еш қатынасы жоқ нәтижеге жетелеп алып келеді. Осы түсінуге
қиын күрделі тілмен айтылғандардың қарапайым тілге аудармасва
төмендегідей . Кәсіпкер-эгойст адам.Ол әрқашан өзінің мүддесін, жеке
басының пайдасын қуалайтын адам. Кәсіпкер жеке мүддесін қуалай отырып,
әдетте саналы әрекет жасағанға қарағанда, қоғамдық мүддеге тиімді
қызмет атқарады. Ол пайда табу үшін кез-келген өнімді немесе қызметті
өндіре алмайды. Тек рынокта сұранымы бар , яғни қоғамға қажеттілерін ғана
өндіруге мәжбүр.
Кәсіпкерлік қызметінің өзіндік белгілеріне, біздің ойымызша,
төмендегілерді жатқызуға болады:
1. Творчествалық (жасампаздық) жаңашылдық;
2. Тынымсыздық пен жоғары деңгейлі инициативалық (белсенділік);
3. Тәуекелге тұрақты бейімділік , яғни әрқашан және кез-келген
жағдайда тәуекелге батыл бару;
4. Әрқашан белгісіз жағдайда , белгісіз рынокта әрекет жасау, белгісіз
жолдармен жүру;
5. Экономикалық себептермен психологиялық себептердің басымдылығы;
6. Үнемі қол жеткен жетістіктерге қанағат тұтпау;
7. Биік мақсаттарға ұмтылыс жасау тұрақтылығы;
8. Болашаққа тұрақты нысандалулығы.
Кез-келген жағдайда адамдар кәсіпкерлікпен шұғылдана бермейді. Олар
белгелі бір әлеуметтік –экономикалық орталар қалыптасқанда ғана адамдар
еш нәрседен күддіктенбей кәсіпкерлікпен шұғылдана бастайды.
Кәсіпкерлікке қажетті орталарға келесілер жатады:
1) саяси ахуал және әлеуметтік орта;
2) экономикалық орта бүкіл экономиканың ақуалын сипаттайды .
Кәсіпкер әрқашан жалпы экономикалық ақуалға байланысты белгілі бір
қадамдар жасап, әрекет жасайды. Демек, экономикалық ортаны кәсіпкерлікке
әсер ететін факторлардың жиынтығы деп түсіну керек. Ондай факторлардың
қатарына төмендегілерді жатқызуға болады:
- Экономиканың демократияландыру дәрежесі;
- Монополиялық құрылымдар тарапынан елеулі кедергілердің болмауы;
- Экономикалық циклдың фазасы;
- Жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі;
- Жетілген немесе жетілмеген салық жүйесі;
- Сыртқы сауданың акуалы;
- Ұлттық валютаның курсы;
- Ұлттық рыноктың сиымдылығы;
3) мәдени орта;
4) құқықтық орта;
5) технологиялық орта;
6) демографиялық орта
7) ұйымдастырушы және басқарушы инфрақұрлым және институционалды
орта.
8) Табиғи-климаттық және географиялық орта.
Шағын кәсіпкерлік – нарық қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын нақ
өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен,
базардың тауармен толуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік
береді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес
ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық
дамуында оның тұрақтылығының көрсеткіші есепті орта тапты жасақтайды. Шағын
кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін
арттыру жатады.
Шағын бизнес – коммерциялық айналымы мен жұмысшыларының саны шағын
болатын тәуелсіз бизнес – кәсіпорын.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес шағын бизнестің субъектісі
– заңды тұлғалар және кәсіперлікпен айналысатын заңды тұлғаар болып
табылмайтын жеке тұлғалар. Шағын әсіпорынның орташа жылдық жұмысшылар саны
100 адамнан аспауы керек, ал актив құны 60 мың ретті есептік көрсеткіш.
Шағын бизнес – жұмысшылар санының шектеулілігімен және өндіретін өнім
мөлшерінің шағын көлемімен сипатталатын кәсіпорын.
Шағын және орта бизнес – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық
экономикалық жауапкершілігіне ынталы, инновациялық қызметіне негізделген,
қаржы қорларының шектелген жағдайларында жұмыс істейтін, қауіптің және
белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, табысты алу мақсатымен
өндірістің барлық секторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің
өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, өзін - өзі
ұйымдастыру және өзін - өзі жаңарту болып табылады.
Шағын және орта бизнес - экономикадағы нарықтық қатынастарды
қалыптастырудың неғұрлым тиімді әрі икемді түрі. Шағын кәсіпорындар
өзгермелі нарық коньюктурасының өзгеруіне қарай жылдам бейімделе алады.
Қазасқтандағы шағын кәсіпорындар меншік түріне қарай мемлекеттік,
жекеменшік және аралас болып үшке бөлінеді. Жеке меншік кәсіпорындар барлық
шағын кәсіпкерлік пен бизнес нысандарының шамамен 80 пайызын құрайды.
Расында, елімізде экономиканың әр түрлі салаларын қамтыған көптеген шағын
бизнес кешендерін құру арқылы ғана толыққанды нарық қалыптастыруға болады.
Өйткені, нақ сол кәсіпорындар ішкі нарықты тұтыну тауарларымен толықтыра
алады.
Қазақстанның танымал экономист- ғалымдары шағын кәсіпкерлік пен
бизнестің мәселелерін терең қарастырғанда, оның экономикадағы маңызын
белгілеп берді, олар:
- тұтынушылық тауарлар мен қызметтер түрлерін көбейту және өндіріс
көлемін ұлғайту;
- халыққа қажет тауарлар мен қызметтердің өндірісін шұғыл
ұйымдастыру;
- экономиканың мемлекеттік секторының тиімсіз өндірісін (аз
шығарылатын өнім түрі) қолға алып, өнім шығару және осының есебінен ірі
кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыру;
- қосымша әрі көмекші өндірісті жандандыру;
- нарық сұранысына ыңғайлы және шұғыл жұмыс істейтін өнім түрлерін
шығару арқылы қоғамдық өндірістің көлемін ұлғайтып, халықтың әл- ауқатының
артуына ықпал ету;
- жаппай жұмыссыздықты ауыздықтауға көмектесу;
- экономикадағы бәсекелестікті дамыту және т.б.
Сонымен қатар, менің ойымша, шағын кәсіпкерлік пен бизнесті
Қазақстанда дамытудың бірден – бір жолы – бұл салааралық құрылымды
жетілдіруде олардың арасындағы сапалы үйлестіру жұмыстарын ұйымдастыру,
шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамыту көрсеткіштерін қалыптастыру, көп
деңгейлі шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытуды жеделдету шараларын
жүргізу. Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдауда кешендік көзқарастың
қажеттілігі ұзақ мерзімдік тұрақтылықтың кепілі бола алады. Әрбір
кәсіпкердің іс- әрекеті мен жағдайы әрқалай болғанымен, мемлекеттік қолдау
мен реттеуде әлеуметтік әділеттілік принципі орнығуы тиіс. Шағын
кәсіпкерлік пен бизнестің өзінің дамуына байланысты алғышарттар мен
мүмкіндіктерге қарай ырғақты дами отырып, әрдайым мемлекет тарапынан
қолдауға мұқтаж.
Концептуалдық- бағдарламалық топ шағын бизнесті қолдаудың мақсаттарын,
әдістерін, принциптерін, тұжырымдамалары мен бағдарламаларын қамтиды.
Ұйымдық- ресурстық топ шағын кәсіпкерлікті қолдаудың арнайы
мемлекеттік басқару органдары мен қоғамдық бірлестіктерін, сондай- ақ
тиісті ресурстармен және мамандармен қамтамасыз етілген инфрақұрылым
нысандарын біріктіреді.
Функционалдық топ шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесінің
негізгі бағыттарын қарастырады. Басқаша айқанда, бұл дегеніміз:
- шағын кәсіпкерлік пен бизнестің сыртқы ортасының факторларын
басқару;
- жекелеген шағын кәсіпорындарды тікелей қолдау;
- қолдау жүйесінің ұйымдастырылуы мен жетілдірілуі.
Тұрақты экономикалық даму мен халықтың қалыпты өмірлік қамтамасыз ету
деңгейіне жетудің маңызды стратегиялық факторларының бірі Қазақстанның
экономикалық кеңістігінде, барлық өндіріс салаларында, әр кәсіпорын мен
оның ұйымдарында заманға сай мәдениетті кәсіпкерлікті қалыптастыру болып
табылады.
Кәсіпкерлік терең экономикалық дағдарыстан шығып, тұрақты экономикалық
дамуға және әлемдік шаруашылыққа әлемдік рыноктік қарым – қатынастар
орнатқан субъект ретінде кіруге мүмкіндік беретін негізгі факторлардың бірі
болатын нақты стратегиялық ресурс болды, ол үшін кәсіпкерліктің мазмұны мен
экономикалық мәнін дұрыс түсіну қажет.
Реформалар мен қайта жандандыру кезеңінде Қазақстан экономикасын
трансформациялау шарттарында шағын бизнес жаңа жергілікті және аймақтық
экономиканы құруда белгілі бір деңгейде елеулі жүйе қалыптастырушы роль
атқарды десек болады: нақты қалыптасқан шағын бизнесті территориалды
мамандандыру үлкен экономиканы толықтыруға және аудандар мен қалалардың
және облыстар шаруашылығының толық жүйелі құрылымын қалыптастыруға
мүмкіндік берді. Шағын кәсіпорындар және толығымен шағын бизнес аймақтық
және жергілікті қажеттіліктерге бағытталған экономикалық қызметтің
негізінен орын алды. Ол кеңес әуірінде ірі өндірістің экономикалық және
әлеуметтік көлеңкесінде болған тауарлар мен қызметтер өндіруде өзін
неғұрлым еркін сезінеді. Қазақстан аймақтарында шағын бизнестің 80 пайыздан
астамы ішкіаймақтық рынокқа бағытталған. Аймақтық бөлінуде неғұрлым
белсенді кәсіпорындар саны Алматы қаласына (29,3%), Астана қаласына (8,3%),
сонымен қатар Шығыс- қазақстан облысы (8,2%), Оңтүстік – Қазақстан облысы
(7,4%) және Алматы (6,6%) облыстарына келеді.
Әлі де Қазақстан аймақтары мен облыстарында тіркелген шағын
кәсіпорындар саны біркелкілігі сақталмай келеді.
Шағын кәсіпорындарды азаматтар, мемелекеттік, ұжымдар, біріккен
кәсіпоындар, шаруашылық ассоциациялары, мемлекеттік органдар құрады. Шағын
кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап заңды тұлға статусына
ие болады.Кәсіпорын шаруашылық қызметін жүргізуде, шығарған өнімге,
міндетті төлемдерді төленгеннен кейінгі қалған пайдаға тәуелсіз иелік
етеді. Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформалардың түпкі мақсаты халықтың
әлеуметтік тұрмыс – жағдайын көтеру проблемасын шешуге бағытталған.
Қазақстанда шағын кәсіпоындар Одағы жұмыс істейді. Бұл орган шағын
кәсіпкерлікті қорғау, қолдау қызметін атқарады, олардың қызметін жүйелейді.
Ол мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі:
- Қазақстанда шағын кәсіпорындарды қолдау қорын құру;
- жеңілдік жағдаймен несиелеу;
- шағын кәсіпкерлікті қаржыландыратын инвесторларға төмендетілген салық
мөлшерлемесін қолдану;
- шағын кәсіпорындарды несиелеу және сақтандыру бойынша кепілдіктер беру;
- шағын кәсіпорындар мемлекеттік тұрақты бағалар мен тарифтерді қолданған
кезде, олардың орнын толтыру үшін қаржыландыру;
- шағын кәсіпорындарға сыртқы экономикалық қызметпен айналысуға көмек
көрсету.
Кәсіпкерлікті қолдаудың, дамытудың жоғарыда аталған бағыттардан басқа
шағын кәсіпкерлікке көмек көрсетуге арналған аймақтық құрылымдар құрылған.
Ол құрылымдарға кәсіпкерлікті қолдаудың территориялық орталықтары мен
инновациялық орталықтарды жатқызуға болады.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлікке барынша қолдау
мәселелеріне айрықша көңіл бөлуде. Оның Шағын кәсіпкерлікті дамытуға
мемлекеттік қолдауды күшейту және оны жандандыру жөніндегі шаралар туралы
Жарлығы осы мәселеге арналған. Мемлекет басшысы құқықтық және қаржы –
материалдық базаны одан әрі жетілдіріп, жер – жерде азаматтарды шағын
бизнеске тарту үшін қолайлы жағдай жасалуына жоғары талап қойып, бұл
мәселені ұлттық экономиканың стратегиялық аса маңызды секоры ретінде
қарастырып отыр. Алайда, қабылданған шаралардың іс жүзінде нақты жүзеге
асуы жеткіліксіз болып отыр. Шағын бизнеске қолдау көрсетуге бөлінетін
қаржы мардымсыз болып тұр. Шағын кәсіпорындарды қаржыландырудың ықтимал
көздерін іздестіру жұмысының жолға қойылуы да қанағаттанғысыз. Екінші
деңгейдегі банктердің шағын және орта кәсіпорындарға бірінші кезекте неисе
беру тәртібі баяу енгізілуде.
Шағын бизнесті дамыту мемлекеттік маңызы бар, күрделі іс болып
саналады. Бұл арада халықпен тығыз байланыс жасамай, оның қолданылуына
сүйенбей ілгері басу мүмкін емес. Жеке және шағын бизнестің дамуына заңдық
база жасау және оған мемлекеттік қолдау көрсету шағын бизнеске үлкен серпін
береді.
Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытулың құқықтық шарттарын
жетілдіруде кәсіпкерлердің құқығын қорғау жөнінде заңдарды түсіндіретін
аймақтарда арнайы семинарлар жүргізу, кәсіпкерлер арасында анкета жүргізу,
фермерлер, шағын бизнес өкілдері, шаруашылық субъектілерінің басшылары үшін
еңбек туралы, монополияға қарсы заңдар жөнінде түсініктемелер беруді
ұйымдастыру қажет. Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті ақпараттармен және
мамандармен қамтамасыз ету үшін бизнес негіздерін жастарға үйрету,
ақпараттық- түсіндірме және әдіснамалық көмек көрсету, шағын кәсіпкерлік
пен бизнесті тіркеу, қаржыландыру және салық салу курстарын бизнес-
инкубаторларда ұйымдастыру өз жалғасын табу керек.
Әрбір мемлекетте , соның ішінде Қазақстанда жоғары тиімді ұлттық
экономиканы құру шағын бизнестің дамуысыз мүмкін емес.
Шағын бизнес деп табыс әкелетін нарықтық экономиканың субъектілерімен
іске асырылатын экономикалық қызмет түсіндіріледі. Шағын бизнестің
ерекшелігі болады:
1) ресурстардың барлық түрлерінің шектеулілігінде, шексіз жауапкершілікте,
2) ескерілмеген жағдайларда негізделген тәуекелдің жоғары дәрежесі;
3) өзінің дамуы үшін қажетті қаржы құралдарының жоқтығы;
4) несиелерге шектелген жетілділік;
4) орташа және ірі бизнестің субъектілерімен салыстырғанда төмен тіршілік
қызметі.
Шағын бизнестің артықшылықтарына жататындар:
1) жоғары икемділік, өндірістің ұйымдастырылуымен және басқаруымен,
өндірістің жөнделуімен байланысты шешімдерді қабылдауда шапшаңдық;
2) бәсекелестік ортаның құрылуы;
3) өндірістік және басқарушылық жүйелердің жаңалықтарға қабілеттілігі;
4) басқару бойынша жоғары емес шығындар;
5) айналым құралдарының жылдам айналымдылығы ;
6) еңбек пен маманданудың жоғары дәрежесі;
7) жергілікті жағдайларға және сыртқы әсерлерге жылдам бейімделуі.
Шағын кәсіпкерліктің міндеттері оның мәнімен ескертіледі. Шағын
кәсіпкерліктің міндеттеріне келесілерді жатқызуға болады :
1) нарықтық экономиканың өзін-өзі өндіруді қамтамасыз ету;
2) шағын кәсіпкерлік орта және ірі кәсіпкерліктің пайда болу үшін жағдай
жасау;
3) республикалық және жергілікті бюджеттердің қалыптастыру көздерін құру;
4) инновациялық процесстерді жылдамдату, жаңа технологияларды және
осылардың негізінде басқару әдістерін еңгізу;
5) қоғамдағы әлеуметтік зорланушылықты жұмсарту;
6) қоғамдағы меншік иелерін қалыптастыру үшін алдын ала жағдай жасау және
т.б.
1.2 Шағын және орта бизнестің даму перспективалары мен проблемалары
Республиканы тұрақты дамуға жетелейтін қазақстандық қоғамның
эндогендік күштерінің бірі әлемдік экономиканың күшейтілген жаһандану
шарттарында бәсекелестік күрес жүргізе алатын жетілдірілген кәсіпкерлікті
қалыптастыру болуы тиіс. Жапония, Германия, АҚШ және басқа мемлекеттерде
шағын бизнес батыл инновацияларды қолдану плацдармы болып табылады.
Қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық және саяси тұрақтылық кепілі ретінде
шағын бизнестің маңыздылығын ескеретін болсақ, бұл елдерде мемлекет ірі
және орта бизнес субъектілерімен бәсекелестік күресте шағын бизнестің әлсіз
жақтарын өтейтін қорғаныстық экономикалық саясат жүргізіп, нарықтық
қатынастар ережелерін реттей отыра ішкі рынокта шағын бизнестің мүдделерін
қорғайды.
Біздің еліміз өз дамуында жаңа қадам басып келеді. Бәсекеге қабілетті
экономиканы қалыптастыру, модернизациялау және әртараптандыру кезеңі.
Бүгінде бізде Президент қол қойған екі маңызды құжат бар: азаматтық
қоғамның даму Концепция және Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға өту
Концепциясы, олар Қазақстанның ғаламдық экономикада келешектегі дамуының
негізгі бағыттарын анықтайды. Қазіргі жағдайда бәсекелестікті арттыру
негізінде барлық салаларда инноваицяларды кеңінен қолдану және денсалық
сақтау, оқу, ғылымға инвестицияларды арттыру мәселесі тұр.Бұл салалар -
ұлттық экономиканың мінезін өзгертуге мүмкіндігі бар маңызды стратегиялық
ресурс.
Онымен қоса, Қазақстандағы шағын және орта бизнес секторын
қалыптастыру процесі Ел Басы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің тұрақты
бақылауымен жүргізілді. Нәтижесінде қазіргі кезде қарастырылып отырған
экономика секторында біршама тиімді функционалдандыру шарттарын қамтамасыз
ететін институционалды және нормативті – құқықтық база құрылды.
Шағын және орта бизнес секторын дамытуға қолайлы жағдайлар халық саны
біршама көп ірі қоныстанған аймақтарда неғұрлым жоғары болады. Бұл
тұтынушылар жағынан шағын кәсіпорындар қызметі мен өніміне тұрақты
сұраныстың болуымен түсіндіріледі.
Мамандардың пікірінше, шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын,
әсіресе республиканың өндірістік және қаржылық орталықтарынан шалғай
орналасқан аймақтарда, негізгі факторларға:
- халықтың төлем қабілеттілігінің төмен деңгейі, әсіресе
жұмыссыздықтың жоғары деңгейі мен кедейшілікте тұратын халықтың
үлкен бөлігімен ерекшеленетін ауылдық аймақтарда;
- айналым құралдарының жетіспеушілігі;
- қымбат болуына байланысты кәсіпорындардың жоғары өнімді құралдармен
толық жабдықталмауы;
- сапалы шикізат пен жартылай дайын өнімдердің аздығы;
- шет елдік нұсқамен салыстырғанда аймақтық шағын кәсіпорындар
өнімінің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі;
- шағын бизнес субъектілерінің несие алуға мүмкіндігінің болмауы
(әсіресе ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеумен айналысатын
кәсіпорындар);
- қаржылық және ғылыми мекемелер санының аздығы;
- халықтың оқу – мәдени деңгейінің төмендігі жатады.
Қазақстанда бизнесті ұйымдастыру үшін кәсіпкерліктің дамуына кедергі
келтіретін келесі факторларды айта кетсек болады:
Кесте 1.
Кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін факторлар
Негізгі факторлар %
коррупция 17
қызметкерлер мамандандырылуының сәйкессіздігі 13
салықты реттеу 12
қаржыландыруға рұқсат 9
инфрақұрылымның жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілмеуі 8
бюрократиялық бастамалардың дамығандығы 6
ұлттық жұмысшы күшінде этикалық жұмыстардың әлсіздігі 5
қылмыс 4
еңбектік реттеудегі шектеулер 4
мемлекеттік тұрақсыздық 2
шетелдік валютаны реттеу 2
саяси тұрақсыздық 0,9
басқа да 17
барлығы 83
Олардың негізгілері болып коррупция, қызметкерлер мамандандырылуының
сәйкессіздігі, салықты реттеу, қаржыландыруға рұқсат, инфрақұрылымның
жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілмеуі және бюрократиялық бастамалардың
дамығандығы табылады.
Осылайша шағын бизнестің дамуы саласында мемлекеттің елеулі қолдауына
қарамастан, шағын кәсіпкерліктің мемлекет экономикасындағы рөлі әлі де
мардымсыз. Бұған Ел Басының қойған стратегиялық мақсаттары: шағын және орта
бизнес ЖІӨ- ң 50% -ына дейін беруі тиіс, оның құрылымдарын жетілдіру,
әлеуметтік жауапкершілігін арттыру және жаңа идеалогияға, құрылудың жаңа
кезеңіне, сонымен қатар шағын кәсіпкерлік секторын кеңейтуге көшуді талап
ететін бірқатар мәселелер дәлел болады.
Мемлекет өз кезегінде конституциялық принциптердің іске асуына қолайлы
жағдайлар туғызуы керек: кәсіпкерлік қызметтің еркіндігі, мемлекеттік және
жеке меншіктің теңдігі, бәсекелестік, заңдылық, тұтынушылармен қатар
кәсіпкерлердің құқығын қорғау; қолдау мен дамытуға бағытталған көмегін
шағын және орта бизнестің еліміздің ғылыми – техникалық потенциалы мен
бәсекеге қабілеттілігі жағынан жоғары потенциалды кәсіпорындарына бағыттау.
Және ең соңында еліміздегі бизнестің дамуына және жағдайына жағымсыз әсер
ететін проблемалық сұрақтарды шешу қажет.
Жекелеген кәсіпкерлердің өзінің қызметін салықтан жасыра, екі түрлі
баухгалтерлік есеп жүргізіп, заңсыз өндіріспен және көлеңкелі операциялар
өткізумен айналысатыны бәрімізге мәлім. Мұндай жағдай бірнеше себептермен
болады. Бірақ, ең алдымен, ол үш кезеңде кәсіпкерлік субъектілерінің
мемлекеттік билік органдарымен қарым – қатынастарының жетілмеуінен болады:
- құрылу (тіркеу, қайта тіркеу, мүмкін болатын барлық лицензиялар,
рұқсаттар, келісімдер түрлерін алу);
- функционалдандыру және даму кезеңінде (әсіресе тексерулер
жүргізгенде) салықтық, статистикалық және басқа да есеп берулердің
аяқталмағандығы;
- ликивдация кезеңі (Қазақстанда 70 мыңға жуық әрекетсіз немесе
тасталынған кәсіпорындар бар).
Жоғарыда аталған кезеңдердің әрқайсысында шағын және орта бизнес
субъектілерінің белсенділігіне, ауыспалылығына әсер ететін көптеген
проблемалар кездеседі, нәтижесінде олардың дамуын тежейді.
Шағын кәсіпкерліктің дамуындағы негізгі әкімшілік кедергілер болып:
• тікелей әсері жоқ заңдық актілер санының көптігі;
• мемлекеттік органдардан уәкілдік алған көптеген мемлекеттік
кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдардың функционалдануы, былайша
айтқанда оларға мемлекеттік функциялар берілген, артық
статистикалық және салықтық есеп беру жүргізіледі;
• жекелеген мемлекеттік органдардың өзінің бақылау, рұқсат етілген
және келісілген функцияларын және уәкілдіктерін қысқартуға
дайындығының болмауы.
Біріншіден, объективті және субъективті себптер қатары бойынша
кәсіпкерлер бірқатар проблемаларға тап болады, мысалы:
- мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың кәсіпкерлерге қысым
көрсетуі;
- күштік құрылымдар жағынан рұқсат етілмеген тексерулер;
- қатаң салықтық қысым;
- мемлекеттік органдар қызметкерлері мен қылмыстық құрылымдар
тарапынан бопсалау және ауыр салықтар салу;
- іскерлік серіктестердің немқұрайлығы;
- еліміздің облыстары мен аймақтарының дамуындағы елеулі ассиметрия;
- өңдеу өндірісі саласында, әсіресе агрошикізат өңдеумен айналысатын
шағын бизнес кәсіпорындарының даму көрсеткішінің жоқтығы.
Онымен қоса, өкінішке орай, анализ бірнеше рет кездесетін
статистикалық мәліметтерді салыстырудағы қиындықтармен күрделендірілген,
бұл бірінші кезекте Қазақстанда әлі де шағын, орта және ірі бизнеске нақты
бөлу болмағандығымен байланысты. Статистикалық мәліметтер тек қана заңды
тұлғаларға, шаруа қожалықтарына және жеке кәсіпкерлерге жасалады, ал басқа
категориялы, мысалы микробизнес үшін мәліметтер мүлдем жоқ.
Осылайша, жоғарыда аталғандарды мазмұндай келе келесідей кепілдемелер
ұсына аламын.
Мемлекеттің күш- жігерін:
- кәсіпкерлерге кең лизингтік қызметке қол жеткізуді қамтамасыз етуге (жаңа
технологиялық жабдықтау, өндірістік ғимараттар, оргтехника және басқа да);
шағын бизнесті дамыту үшін мақсатты қаржылық рынокты кеңейтуге;
- өз бизнесін сауатты жүргізу үшін кәсіпкерлерді даярлау және қайта даярлау
орталықтарының желісін дамытуға;
- коммерциялық емес және басқа да шағын кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын
дамыту;
- әйгілі сауда маркаларының тауарларын өндіруге Қазақстанның шағын
кәсіпоындарына коммерциялық рұқсат алуға ат салысу (франчайзинг);
- елдің барлық аймақтарында әлеуметтік – экономикалық және өндірістік
- инфрақұрылымды, ауылдық аймақтарды қоса алғанда, дамыту;
- шаруа қожалықтарының тиімді дамуы үшін жақсы ұрық, кеңестер өткізу және
ауылшаруашылық дақылдарын өсіру мен мал шаруашылығымен айналысудың қазіргі
әдістерін оқыту, ауылшаруашылық шикізатты өңдеу бойынша өндірісті
технологиялық қолдау, көлік коммуникациясын дамыту түрінде көмек көрсету
қажет.
Шағын бизнесті қолдаудың жергілікті атқарушы органдары ірі және орта
бизнес субъектілерінен екі жақты келісім шарттар алу, шағын кәсіпкерлікті
қолдау бағдарламасын қаржыландыру көлемін арттыруға септігін тигізу керек.
Ерекше назар аударуды кедейшілікте тұрып жатқан жоғары қоныстану деңгейлі
аймақтар талап етеді. Менің ойымша мұндай аймақтардың жергілікті билік
органдарына ұлттық бюджеттен жергілікті шағын кәсіпкерлікті жеңілдікпен
несиелеу мақсатында қосымша қаржы бөлу қажет.
Шағын және орта бизнестің дамуы кез келген мемлекет экономикасының
негізі болып табылады. Дамыған елдер тәжірибесі шағын және орта
кәсіпкерлікті қалыптастыру мен дамыту экономиканың жандануына жайлы шарттар
туғызатынын көрсетеді: бәсекелестік орта қалыптасады және дамиды; аймақтық
және салалық монополизм жойылады, рыноктың тауарлармен және қызмет
түрлерімен толуы жүреді; экономиканың демонополизациясы жүргізіледі; ғылыми-
техникалық прогресс жетістіктері енгізіледі; жұмыс орындары құрылады;
материалдық және материалдық емес ресурстар тиімді пайдаланылады;
экспорттық потенциал артады; салықтық төлемдер ұлғаяды, орта класс
қалыптасады.
Аталған артықшылықтар жүздеген мың аламдарды қызықтыратын шағын және
орта бизнестің нарықтық экономиканың маңызды элементі болуына септігін
тигізеді.
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттік
саясаттың басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазақстандағы шағын және орта бизнестің дамуы мен құрылуында екінші
деңгейлі банктер елеулі роль атқарады. Әсіресе соңғы кезде перспективті
тұтынушы ретінде олардың көбісін қызықтыруда. Мұның себебі кәсіпкерлер өз
бизнесіне жауапкершілікпен қарайтын болды, тәжірибе көрсеткендей,
бизнесмендер алдына қойған мақсаттары мен жоспарларын айтарлықтай қысқа
уақытта жүзеге асырады. Шағын бизнес әрқашанда тәуекелді сегмент болғанына
қарамастан, банктік қызметтер рыногындатұтынушылардың бұл түрін несиелеуге
арналған өнімдер ұсынылуда, күннен күнге банктік қаржыландыруың
мақсаттылығына және икемділігіне көзі жеткен шағын кәсіпкерлер саны артуда.
Бүгінгі күнде тек қана қаржы көзі емес, сонымен қатар қаржылық кеңесші
және бизнестегі көмекші болуға тиіс серіктес- банк таңдауда көптеген
кәсіпкерлер пайыздық бағамға емес, тапсырыстың өту жылдамдығына, оларға
қызмет көрсететін менеджерлердің біліктілігіне, яғни қызмет спасына көңіл
аударады.
Одан басқа, несие алуға келгенде, тұтынушының өзіне неғұрлым тиімді
несиелеу бағдарламасын таңдауғамүмкіндігі болуы тиіс: өз бизнесінің
спецификасына, несиелеу мақсаты мен басқа да талаптарға байланысты
Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің көбісі әр қилы несие түрлерін
ұсына алады.
Екінші деңгейлі банктер шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне
қызмет көрсету және қаржыландыруға ынтамен араласуда, осылайша мемлекеттің
басты мақсаттарының бірі- шағын және орта бизнесті дамыту мәселесін шешуге
септігін тигізеді, бөл өз кезегінде мемлекеттің келешек экономикалық және
саяси дамуын анықтайды. Үкімет шағын және орта бизнесті дамыту бойынша
мемлекеттік бағдарламаның шағын және орта бизнесті несиелеуге бағытталған
ІІ деңгейлі банктер жұмысымен неғұрлым үйлесімін табуға тырысады. Белгілі
болғандай, бүгінгі таңда кәсіпкерлікті қолдау мақсатында түрлі мемлекеттік
бағдарламалар қабылданып, іске асырылуда, кәсіпкерліктің дамуына қолайлы
жағдай туғызуға бағытталған заңдар қабылдануда.
Бүгінде, тауар өндіруші барлық мәселелермен бір қатарда қатал
бәсекелестік жағдайында жұмыс істейді. Соған сәйкес сапалы тауар шығару мен
үлгілі қызмет көрсету өмірлік маңызы бар іске айналды. Кәсіпкерлік істің
алуан түрлілігіне қарамастан төмендегідей жалпыға ортақ проблемалар мен
мәселелер баршаны біріктіреді: өндірісті кеңейту, өнім шығаруды өсіру,
өткізу нарығын кеңейту мен басқа да жақын және алыс шетелдердегі
кәсіпкерлік құрылымдармен кооперацияға түсу.
Кәсіпкерлік тәуекел – кәсіпкерлік қызметті жүргізумен байланысты
сәтсіздіктердің, материалдық және басқа да шығындардың пайда болу
мүмкіндігі. Әр кәсіпкер басшы типіне байланысты таңдап, тиімді тәуекел
деңгейін өзі белгілейді. Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі
және мақсаты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы
ықтималдылығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол
немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыру керек. Нарықтың
экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді.
Кәсіпкер туәекелді ең төменгі мүмкін болатын деңгейге қалай азайтатынын
білу қажет. Фрима үшін қандай да бір тиімсіз жағдай болса да, кәсіпкер
негативті нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін қарастыру керек. Шетелдерде
тәуекелді азайтудың кең тараған тәсілі хеджиралау (жоғалтулардан сақтау)
қарсы валюталық, коммерциялық, несиелік және басқа талаптар мен міндеттерді
даярлау. Бірақ тәуекелдің көп бөлігі толығымен кәсіпкерлікке жүктелген.
Жағдайларды болжап, кәсіпкерлік тәуекелді бағалауды үйрену керек.
Кәсіпкерлік тәуекел – бұл бизнестің түріне байланысты компанияның
қызметінің тәуекелі. Олардың негізгі түрлеріне өндірістік, коммерциялдық
және қаржылық (несиелік) тәуекелді жатқызуға болады.
Өндірістік тәуекел - өнім өндірумен, қызмет көрсетумен, басқа да түрлі
өндіріс қызметін жүзеге асырумен байланысты тәуекел. Өндірістік тәуекелдің
пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін болатын
төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің наразылығы,
менеджерлердің қатесі, көтеріңкі аударым сомалары мен салықтарды төлеу,
т.б.
Кәсіпкер тауарларды өндіреді, содан соң оларды сатады. Өндірістік
кәсіпкерлікке тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті өнім өндіру,
жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және ақпарат беру,
рухани құндылық жасау, т.б. бағытталған қызметтер жатады. Өндірістік
кәсіпкерліктің мүдделілігі едәуір жоғары және оны іске асыру үшін қаржылық
және материалдық ресурстар, ал кейде олар көп мөлшерде қажет болады.
Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім өндіру және оны сату
мүмкіндігі болып табылады.
Тәуекелділік жағдайда кәсіпорында әр түрлі шығындар болады:
1. Материалдық – заттай көрініс табатын материалдық ресурстардың тікелей
немесе қарастырылмаған шығындары;
2. Еңбектік – келеңсіз немесе кездейсоқ жағдайлармен болған жұмыс
уақытысының шығыны;
3. Қаржылық – алынбаған, толық алынбаған немесе шығындалған ақша түріндегі
қарастырылмаған ақшалай шығын;
4. Уақыт шығыны – бұл процесс кәсіпкерлік қызметтің ойластырылған уақытқа
қарағанда баяу жүргенде болады;
5. Шығындардың арнайы түрлері – адамдардың өміріне және денсаулығына,
қоршаған ортаға, кәсіпкердің атына зиян келтіру;
6. Ерекше шығындар – саяси мінездемелік факторлардың әсерімен зиян
кеклтіру, мысалы адамдардың іскерлік белсенділігінің еңбек тәртібінің
төмендеуінен, заңға бағынбаушылық, төлемдер мен есептеулер тәртібін бұзу,
мүлік пен капиталды алып қою.
Кәсіпкерлік тәуекелдер түрі ажыратылады:
Жүйелік тәуекелдер – кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлеріне тән және
рыноктың күйі, жалпы экономикалық және саяси жағдаймен анықталады. Оларға:
пайыздық бағамдардың, бағалардың, саяси тәуекелдердің өзгеруі жатады.
Спецификалық тәуекелдер – жеке кәсіпорынның технико – экономикалық
және қаржылық жағдайымен шартталған табыстың алынбауы. Бұл тәуекелдер
тобынан: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және экономикалық тәуекелдер
түрлері ажыратылады.
Кәсіпкерлік тәуекелдерді анализдеудің келесі әдістемесі өңделген.
1. Кәсіпкерлік тәуекелдің артуын шарттастыратын факторларды анықтау.
2. Әрбіп тәуекел жағдайдыңпайда болуынан мүмкін болатын зиянды экономикалық
бағалау.
3. Анализдеуден өтіп жатқан кәсіпкерлік қызмет үшін рұқсат етілген тәуекел
деңгейін анықтау.
4. Ең жоғарғы рұқсат етілген тәуекел деңгейі, және экономикалық мақсатқа
лайықтылық, оларды жүзеге асыру тиімділігі бағаланатын қорғаныстық іс –
шаралар өткізуді жоспарлауды анықтайтын факторларды табу.
Тәуекелді азайтудың бірнеше тәсілдері бар:
1. Кәсіпкерлік қызметті басқаруға сауатты менеджерлерді шақыру, өз ісінен
хабардар серіктестермен және кеңесшілермен жұмыс істеу.
2. Шешіліп жатқан жұыстарды алдын ала терең талқылау.
3. Рынок коньюктурасын маркетингтік барлау және тынымсыз жорамалдау.
4. Кәсіпкерлікті орындаушылар мен қатысушылар арасында тәуекелді үлестіру.
5. Несиелерді, қосымша қаржыландыру және кездейсоқ шығындарды жабуға
арналған резервтік қорларды құру және қолдану.
6. Сақтандыру – белгілі тәуекелдерді сақтандыру компаниясына беру. Ең кең
таралғандары – мүліктік сақтандыру, келеңсіз жағдайдан, кәсіпкерлік
тәуекелдердің барлық түрлерінен сақтандыру.
Кәсіпкерлік қызмет көп жағдайда тәуекелге баруды талап етеді. Себебі
бәсекелестік ортада кездейсоқ факторлар орын алып отырады. Кәсіпкер
өзінің көптеген шешімдерін рыноктық білгісіздік жағдайда қабылдауға
мәжбүр болады. Сондықтан ол әртүрлі варианттардың ішінен біреуін
тандайды. Бұл кезде бәрін дәл есептеу қиын, демек ол қатерліктер де
жіберіп алуы мүмкін. Бірақ ол тәуекелге бел буып, белгісіздік жағдайда
әрекет жасап отырады. Қауіп- қатерлер көптеп кездесіп отырады.
Әсіресе қазіргі таңда тәуекелдің деңгейі айтарлықтай өсіп кетті.
Себебі жахандану процестеріне сәйкес көптеген елдер ашық есік саясатын
ұстанып, шетелдердің капиталына және кәсіпкерлеріне ішке енуіне жол
ашып, бәсекелестік орьаны нығайтып отыр. Ал, әлемдік экономиканың
қалыптасуына байланысты, экономикалардың интернационализациялануына
байланысты ұлттық экономикаларға трансұлттық корпорациялардың ықпалы
да күшейіп, олар рыноктардың сегменттерінде үстемдік жасап отыр.
Экономикаық әдебиеттерде тәуекел мен белгісіздік ұғымдары қатар
қолданыла береді. Бірақ екеуін ажырату керек. Біріншісі белгісіз
құбылыстардың орын алуының мүмкіндігін сипаттайтын жағдай, оларды сан
жағынан бағалауға болады. Ал, екіншісі ондай оқиғалар орын алуын алдын
ала болжау мүмкін еместігін сипаттайды.
Әдетте, кәсіпкерлер тәуекелдің біразын басқаларға әртүрлі
жолдармен жүктей алады. Мысылы, ондай жағдай келісім- шарттарда
белгіленіп қойылады. Немесе сақтандыру компанияларымен келісімге отырып
та тәуекелді сол компанияға жүктеуге болады. Бірақ кәсіпкер
тәуекелдерден толық қашып құтыла алмайды.
Рыноктық нарықтың \ конъюнктураның\, инвестициялардың көлемі мен
бағыттарының өзгеруінің, кәсіпкерлердің санының өзгеруінің және тағы
басқа факторлардың белгісіздігіне байланысты кәсіпкерлікке әрқашан
белгісіздік тән болады. Ондай белгісіздік сұраным мен ұсынымның ара
қатынасының тез өзгеріп отыратынына байланысты. Бүгін сұранымға ие
болып отырған тауар бір- екі күннен соң да сондай сұранымға ие болады деп
ешкім кепілдік бере алмайды.
Тәуекелдің түрлері көп. Кәсіпкерлердің және фирмалардың бәрі
түгелдей кездестіріп отыратын тәуекелдер де бар, немесе тек қана бір
салада кездесетін ерекше тәуекелдер де бар. Жалпы алғанда тәуекелдерді
төмендегідей ажыратуға болады;
- шаруашылық қызметпен байланысты және онымен байланыссыз тәуекелдер
зілзаламмен, топан сумен, қуаңшылықпен және тағы басқа табиғат стихиясымен
байланысты;
- кәсіпкердің тұлғасына байланысты тәуекелдер;
- рынок конъюнктурасы және басқалар туралы ақпараттардың болмауымен
байланысты тәуекелдер;
- тұрақты немесе қысқа мерзімді тәуекелдер;
- қисынды немесе қисынсыз \ ақтамайтын\ тәуекелдер;
- статистикалық қарапайым және динамикалық спкулятивті
тәуекелдер;
- сақтандырылатын және сақтандырылмайтын тәуекелдер.
Пайда болу ортасына байланысты тәуекелдер ішкі және сыртқы деп
ажыратылады.
Тәуекелдердің ішкі қайнар көзі – фирманың өзі. Ондай тәуекелдер
тиімсіз менеджменттен, маркетингтік саясаттағы қателіктерден, кадрларды
қабылдаудағы қателіктерден, фирманың қызметкерлері қызмет бабын бас
пайдасына пайдаланушылықтан, немесе ұрлық жасаулардан туындайды.
Тәуекелдің деңгейін төмендетудің тәсілдері бар;
- өндірісті, бизнесті әртүрлендіру диверсификациялау;
- тәуекелді жобоға қатысушылардың арасында үлестру;
- тәуекелді сақтандыру;
- хедждеу;
- қаражаттардың резервін ұстау;
- кездейсоқ шығындарды жабу.
Хеджеу дегеніміз бағаның өзгеруіне байланысты мүмкін болар
шығындардың тәуекелін басқаларға өткеру арқылы тәуекелді сақтандыру.
Мұндай тәсіл хеджерді шығынға тсуден қорғайды, бірақ рыноктық нарықтың
қолайлы өзгеруін пайдалану мүмкіншілігінен ажыратады.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМУҒА КЕДЕРГІ БЕРЕТІН НЕГІЗГІ
ПРОБЛЕМАЛАР
Бантктік несиелеудің шектеулі мүмкіндігі
Ғимараттардың жетіспеушілігі жоғары арендалық төлем
Өнімге деген сұраныстың аздығы өткізу жүйесінің жоқтығы
Жабдықтардың тозуы (өндірістік шағын және орта
кәсіпорындарда)
Білікті мамандардың жетіспеушілігі Осы проблемаларды шешуге әсер
Сыртқы рынокқа шығудағы жоғары ұсталымдар ететінмемлекеттік саясатының қаржылық
Экспорт кезіндегі қиындықтар механизмдері бар
Жалпы экономикалық және мамандандырылған кеңестердің
шектеулі мүмкіндігі
Жаңа шағын бизнесті ұйымдастыру қиындықтары
Жоғары әкімшілік барьерлершығындар
Жоғары салықсалу деңгейі
Нормативтік-құқықтық базасы мен шағын кәсіпкерліктің Проблемаларды шешу негізгі механизмдер
ақпараттық ортасының жетілдірмелуі нормативтік-құқықтық базаның өзгертуі
Жергілікті шенеуніктердің кәсіпкерліктермен жұмыс мен байланысты
жасай алмауы және ынтасының болмауы
ЖОК бойынша нақты статистикалық мәліметтерінің Статистикалық зерттеу жүргізу қажеттілігі
жоқтығы
Шағын және орта бизнестің даму проблемалары мен оларды шешудің мүмкін
механизмдері
Проблемалар Жабдық-тарды лизингтеу Оқу бағдарлама-лары Кеңестік қызмет-тер
Барлығы Олардың ішінде
белсенділері
бірліктер өткен жылменбірліктер өткен жылменбірліктер өткен жылмен
% % %
2001 76743 63422 30172
2002 87995 114,7 67059 105,7 33778 112,0 1,2
2003 102182 116,1 77398 115,4 39590 117,2 1,3
2004 116924 114,4 87173 112,6 42516 107,4 1,5
2005 143680 122,9 102960 118,1 52104 122,5 1,9
2006 147642 102,8 106000 103,0 53137 102,0 1,9
2007 157600 106,7 115206 108,7 54147 109,5 2,0
2008 171784 109,0 123685 107,4 55658 103,0 2,2
Базисті жылға шағын кәсіпорындар санының орташа өсімі 1,5
Шағын кәсіпорындардың жылдық орташа өсімі 0,97
Ескерту – кесте [www.mit.kz] бойынша құрылып, есептелді
Мемлекеттік органдармен қарым – қатынастағы негізгі қиындықтар
№ Мемлекеттік органдармен қарым – қатынастағы негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Осы дипломдық жұмыс шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі
болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы
секторды дамыту жолдарын зерттеу болып табылады.
Талдау жүргізу барысында Қазақстан Республикасындағы және Жамбыл
облысындағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен олардың
қызметтерінің жағдайы мен міндеттері зерттеліп, кемшіліктері анықталған.
АННОТАЦИЯ
Данная дипломая работа отражает вопросы, связанные с проблемой
развития малого и среднего бизнеса, а также проанализированы пути развития
и решения проблем.
В ходе анализа были выявлены и изучены слабые стороны состояния
деятельности и субъектов малого и среднего бизнеса по Республике Казахстан
и Жамбылской области.
SUMMARY
Given diplomaja work reflects the questions connected with a problem
of development of small and average business, and also ways of development
and the decision of problems are analysed.
During the analysis weaknesses of a condition of activity and
subjects of small and average business on Republic Kazakhstan and
Zhambylsky area have been revealed and studied(investigated).
Мазмұны
беттер
Кіріспе 5
1. Қазақстандағы шағын және орта бизнесті функционалдандыру мен 7
дамыту проблемалары
1.1 Шағын және орта бизнестің Қазақстан эконмикасындағы 7
ролі мен ауқымы
1.2 Шағын және орта бизнестің даму перспективалары мен 13
проблемалары
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың шетелдік тәжірибесі 26
2. Шағын және орта бизнестің дамуындағы қаржылық тұрақтандырудың 37
әдістемелік аспектілері
2.1 Шағын және орта бизнестің қаржылық тұрақтылығын бағалау 37
әдістемесі
2.2 Шағын және орта бизнеске салық салу шағын және орта бизнесті 43
реттеудің маңызды формасы ретінде
2.3 Шағын және орта бизнесті қаржылық қолдау түрлері 53
2.4 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдауды жетілдіру 60
3. Қазақстандағы шғын және орта бизнесті қолдаудың мемлекеттік 68
саясаты
3.1 Жамбыл облысы мысалындағы шағын және орта кәсіпкерлікті 68
мемлекет тарапынан қаржылық қолдау формалары
3.2 Жамбыл облысының шағын және ота кәсіпкерлігін дамыту мен 75
мемлекеттік қолдаудың Республикалық бағытталған бағдарламасы
3.3 Шағын және орта кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдаудағы 81
тиімді экономикалық – математикалық әдістер
Қорытынды 93
Қолданылған әдебиеттер тізімі 95
Кіріспе
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығындағы реформалар
кешені мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық
қатынастарға өткен бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік
жаңа күшпен жанданды және халықтың материалдық тұрмыс жағдайы жақсаруының,
тұтастай елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері жүргізілген реформалар бүгінгі
күні нәтижелерін бере бастады. Республиканың қаржы секторы дамып, халықтың
тұрмыс деңгейі мен экономикалық көрсеткіштер жоғарылап, экономиканың нақты
секторының дамуына жағдайлар жасалуда.
Қазақстанның нақты секторына кіретін екінші деңгейдегі банктердің,
кредиттік серіктестіктердің, микрокредиттік ұйымдардың, басқа да қаржы
институттарының заңдылық негіздері қалыптасты, олардың қызметтерін реттеу
нормалары енгізілді, қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасы қабылданды. Осы
көрсетілген шаралар республиканың қаржы секторы дамуының жаңа сатыға
көшуіне жағдай жасады. Мемлекет саясатының негізгі бағыты орта және шағын
кәсіпкерлікті дамыту және қолдау болып табылады. Басты назар ақпараттық
инновациялық технологияларды енгізуге, кәсіпкерлерге ыңғайлы жағдайлар
жасайтын заңдық актілердің қабылдануына аударылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары шағын және орта
бизнес Қазақстан Республикасының экономикасындағы ролі артып келе жатыр.
Бұл кәсіпкерліктің құрылуы және қалыптасу негізін құруға жағдай туғызатын
шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуды жүзеге асыратын өткен
бағдарламалары негізінде жасалынған. Кәсіпкерлікті дамыту кезеңінде шағын
кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың төрт аймақтық бағдарламасы қабылданды
және жүзеге асты, ол арқылы кәсіпкерліктің негізі қаланған.
Кәсіпкерлікті ары қарай дамыту мақсатында облыстағы шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдаудың жақын болашағының негізгі бағыттары анықталған.
2006-2008 жылдарға арналған Бағдарламада облыстағы өндірістік-инновациялық
әлеуетіндегі шағын кәсіпорындар үлесінің өсуін қамтамасыз ету мақсатында
кластерлік желілік ұстаным негізінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға
ықпал ететін және дамытуға қолайлы жағдай туғызатын белсенді жұмыстарды
жүргізу көзделген.
Осы уақытқа дейін Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау мемлекеттік қаржылар есебінен жеңілдетілген салықтық артықшылықтарды
және қаржыландыруларды ұсынуда байқалған, бірақ жүйелік бастамада
жүргізілмегендіктен, белгілі бір қысқа мерзімді тиімділікті әкелді.
Бұдан байқалатыны, шағын кәсіпкерлікті дамыту болашағы мен
міндеттері оның жеке мәселелері контексті аясында мемлекеттің ұзақ мерзімді
экономикалық дамуы басымдықтары мен мақсаттарының жалпы жүйесімен өзара
қатынассыз қарастырылған.
Негізгі мақсаты - еліміздің бәсекелестікке қабілеттілігін көтеру
болып табылатын 2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясын қабылдауда және жүзеге асыруда мемлекет пен кәсіпкерліктің
өзара қарым -қатынасының жаңа идеялогиясын ескере отырып шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту қажеттілігі туды.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға,
тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің
елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер
дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып
табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және
шағын бизнес пен орта кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты
әралуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі
аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар шағын жәнеи орта бизнес секторының бүкіл әлемдік сауда
ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы бітіру жұмысының
өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық қазіргі
кезде өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің тек қана
ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің төмендігінде.
Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы сектордың елімізде
экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай қалады. Осыған орай осы
әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың бәсекелік қабілеттерін
жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу жоғарыда аталғандай, осы
зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін баянды етеді.
Дипломдық жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында
кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы
осы секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
ҚР – дағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен олардың
қызметтерінің жағдайын (яғни кәсіпкерліктің объектісін) зерттеу.
Дипломдық жұмысының міндеттері:
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың варианттарын
зерттеу арқылы ролін қарастыру;
2. Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі қиындықтары мен
проблемаларын терең талдау мен сипаттамаларын бітіріп кету;
3. Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу арқылы ҚР
–дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын әзірлеу.
Дипломдық жұмысының маңыздылығы. Қазіргі таңдағы шағын және орта бизнестің
қамтуындағы проблемалары мен қиындықтарды шешу жолдарының шынайы өмірге,
жүзеге асырулары бойынша рекомендацияларды ұсынумен анықталады.
1. Қазақстандағы шағын және орта бизнесті функционалдандыру мен дамыту
проблемалары
1.1 Шағын және орта бизнестің Қазақстан экономикасындағы
ролі мен ауқымы
Өтпелі кезеңде орта және шағын бизнес мемлекеттік тұрақты қолдауды
қажет етеді. Тек сол ғана ірі қаржылық және тұрғындардың өндірістік
ресурстарын жинақтайды, аралас экономикаға икемділік береді, өзінде
монополияға қарсы күшті және тұрғындардың өндірістік ресурстаны жинақтайды,
құрылымдық қайта құрудың шынайы факторына қызмет етеді, көп жағдайда
жұмыспен қамтамасыз ету мәселесін шешеді.
Ғылыми және оқу -әдістемелік әдебиеттерде кәсіпкерлік ұғымы әртүрлі
түсіндіріледі, бірақ авторлардың барлығы рыноктық экономикада
кәсіпкерліктің аса маңызды роль атқаратынын бір ауыздан мақұлдайды.Оның
алғашқы элементтері рыноктық қатынастардың қалыптасуының бас кезінен пайда
болғанын мойындауға болады.
Уақыт келе кәсіпкерлік басқа шаруашылық қызыметтерден ажыратылып,
жеке бөлек қарастырылатын болады. Бизнестің теоретигі атағына ие болған Р.
Кантильон кәсіпкерлікке қарапайым анықтама береді.Оның пікірі бойынша
кәсіпкерлік әртүрлі тауарлы рыноктарда сұраным мен ұсынымды
сәйкестілікке келтіретін ерекше экономикалық функция. Ал кәсіпкер деп
ол өндіріс құрал-жабдықтарын белгілі бір бағамен сатып алып, солардың
көмегімен тауарлар өндіріп ,оларды өзіне әзірше белгісіз бағамен сатып,
табыс табуға дәмеленетін тұлғаны түсінді. Мұндай анықтамадан
кәсіпкерлік, және кәсіпкер ұғымдарын коммерция, бизнес және
коммерсант, бизнесмен ұғымдарынан ажырату мүмкін емес.
Атақты франциялық экономист Жан –Батист Сэй алғашқылардың біріболып
кәсіпкерлікті көп функционалды қызмет деп сипаттады. Ол кәсіпкерді
қоғамдық өндірістің негізгі тұлғасы деп есептеді, Жан –Батис Сэйдің пікірі
бойынша кәсіпкерлік жағдайында кәсіпкер тәуекелге барып, өзінің
қаражаттарын жұмсап, өндіріспен немесе басқа шаруашылық қызыметпен
шұғылданып, пайда табуға ұмтылыс жасап отырады. Кәсіпкерлік жағдайда ,-
дейді Жан –Батист Сэй,-өндірісті басқару әрекеті творчествалық сипатқа
ие болады.
Классикалық саяси экономияның ірге тасын қалаушы А.Смит (кәсіпкелік
қызметті Жан –Батист Сэйге қарағанда тар мағынада түсінеді. Ол кәсіпкер
деп қожайынды , меншік иесін түсінді. А Смиттің ойы бойынша кәсіпкер
белгілі бір идеяны жүзеге асыру немесе пайда табу мақсатында экономиялық
тәуекелге ие болады. Қожайын ретінде ол өзі жоспарлап, өндірісті өзі
жоспарлап, басқарады , оның нәтижелеріне өзі қожалық жасайды.Бірақ ,
кәсіпкерліктің мәнін қате түсінгеніне қарамастан, А Смит өзінің
Халықтардың байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу деген еңбегінде
қазірге дейін өзінің құндылығын жоғалтпаған өте дұрыс ой
қалдырған.Әрбір индивидум әрқашан қолындаға сүйікті капиталын ең
пайдалы орналастырудың жолдарына күш салады. Осы өнімдерді өндіруден ең
күп құн алуға ұмтылып, ол өзінің жеке мақсатын қуалайды, және осы кезде ,
басқа көптеген жағдайлардағы сияқты , оны көрінбейтін қол оның
ойындағымен еш қатынасы жоқ нәтижеге жетелеп алып келеді. Осы түсінуге
қиын күрделі тілмен айтылғандардың қарапайым тілге аудармасва
төмендегідей . Кәсіпкер-эгойст адам.Ол әрқашан өзінің мүддесін, жеке
басының пайдасын қуалайтын адам. Кәсіпкер жеке мүддесін қуалай отырып,
әдетте саналы әрекет жасағанға қарағанда, қоғамдық мүддеге тиімді
қызмет атқарады. Ол пайда табу үшін кез-келген өнімді немесе қызметті
өндіре алмайды. Тек рынокта сұранымы бар , яғни қоғамға қажеттілерін ғана
өндіруге мәжбүр.
Кәсіпкерлік қызметінің өзіндік белгілеріне, біздің ойымызша,
төмендегілерді жатқызуға болады:
1. Творчествалық (жасампаздық) жаңашылдық;
2. Тынымсыздық пен жоғары деңгейлі инициативалық (белсенділік);
3. Тәуекелге тұрақты бейімділік , яғни әрқашан және кез-келген
жағдайда тәуекелге батыл бару;
4. Әрқашан белгісіз жағдайда , белгісіз рынокта әрекет жасау, белгісіз
жолдармен жүру;
5. Экономикалық себептермен психологиялық себептердің басымдылығы;
6. Үнемі қол жеткен жетістіктерге қанағат тұтпау;
7. Биік мақсаттарға ұмтылыс жасау тұрақтылығы;
8. Болашаққа тұрақты нысандалулығы.
Кез-келген жағдайда адамдар кәсіпкерлікпен шұғылдана бермейді. Олар
белгелі бір әлеуметтік –экономикалық орталар қалыптасқанда ғана адамдар
еш нәрседен күддіктенбей кәсіпкерлікпен шұғылдана бастайды.
Кәсіпкерлікке қажетті орталарға келесілер жатады:
1) саяси ахуал және әлеуметтік орта;
2) экономикалық орта бүкіл экономиканың ақуалын сипаттайды .
Кәсіпкер әрқашан жалпы экономикалық ақуалға байланысты белгілі бір
қадамдар жасап, әрекет жасайды. Демек, экономикалық ортаны кәсіпкерлікке
әсер ететін факторлардың жиынтығы деп түсіну керек. Ондай факторлардың
қатарына төмендегілерді жатқызуға болады:
- Экономиканың демократияландыру дәрежесі;
- Монополиялық құрылымдар тарапынан елеулі кедергілердің болмауы;
- Экономикалық циклдың фазасы;
- Жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі;
- Жетілген немесе жетілмеген салық жүйесі;
- Сыртқы сауданың акуалы;
- Ұлттық валютаның курсы;
- Ұлттық рыноктың сиымдылығы;
3) мәдени орта;
4) құқықтық орта;
5) технологиялық орта;
6) демографиялық орта
7) ұйымдастырушы және басқарушы инфрақұрлым және институционалды
орта.
8) Табиғи-климаттық және географиялық орта.
Шағын кәсіпкерлік – нарық қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын нақ
өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен,
базардың тауармен толуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік
береді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес
ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық
дамуында оның тұрақтылығының көрсеткіші есепті орта тапты жасақтайды. Шағын
кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін
арттыру жатады.
Шағын бизнес – коммерциялық айналымы мен жұмысшыларының саны шағын
болатын тәуелсіз бизнес – кәсіпорын.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес шағын бизнестің субъектісі
– заңды тұлғалар және кәсіперлікпен айналысатын заңды тұлғаар болып
табылмайтын жеке тұлғалар. Шағын әсіпорынның орташа жылдық жұмысшылар саны
100 адамнан аспауы керек, ал актив құны 60 мың ретті есептік көрсеткіш.
Шағын бизнес – жұмысшылар санының шектеулілігімен және өндіретін өнім
мөлшерінің шағын көлемімен сипатталатын кәсіпорын.
Шағын және орта бизнес – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық
экономикалық жауапкершілігіне ынталы, инновациялық қызметіне негізделген,
қаржы қорларының шектелген жағдайларында жұмыс істейтін, қауіптің және
белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, табысты алу мақсатымен
өндірістің барлық секторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің
өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, өзін - өзі
ұйымдастыру және өзін - өзі жаңарту болып табылады.
Шағын және орта бизнес - экономикадағы нарықтық қатынастарды
қалыптастырудың неғұрлым тиімді әрі икемді түрі. Шағын кәсіпорындар
өзгермелі нарық коньюктурасының өзгеруіне қарай жылдам бейімделе алады.
Қазасқтандағы шағын кәсіпорындар меншік түріне қарай мемлекеттік,
жекеменшік және аралас болып үшке бөлінеді. Жеке меншік кәсіпорындар барлық
шағын кәсіпкерлік пен бизнес нысандарының шамамен 80 пайызын құрайды.
Расында, елімізде экономиканың әр түрлі салаларын қамтыған көптеген шағын
бизнес кешендерін құру арқылы ғана толыққанды нарық қалыптастыруға болады.
Өйткені, нақ сол кәсіпорындар ішкі нарықты тұтыну тауарларымен толықтыра
алады.
Қазақстанның танымал экономист- ғалымдары шағын кәсіпкерлік пен
бизнестің мәселелерін терең қарастырғанда, оның экономикадағы маңызын
белгілеп берді, олар:
- тұтынушылық тауарлар мен қызметтер түрлерін көбейту және өндіріс
көлемін ұлғайту;
- халыққа қажет тауарлар мен қызметтердің өндірісін шұғыл
ұйымдастыру;
- экономиканың мемлекеттік секторының тиімсіз өндірісін (аз
шығарылатын өнім түрі) қолға алып, өнім шығару және осының есебінен ірі
кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыру;
- қосымша әрі көмекші өндірісті жандандыру;
- нарық сұранысына ыңғайлы және шұғыл жұмыс істейтін өнім түрлерін
шығару арқылы қоғамдық өндірістің көлемін ұлғайтып, халықтың әл- ауқатының
артуына ықпал ету;
- жаппай жұмыссыздықты ауыздықтауға көмектесу;
- экономикадағы бәсекелестікті дамыту және т.б.
Сонымен қатар, менің ойымша, шағын кәсіпкерлік пен бизнесті
Қазақстанда дамытудың бірден – бір жолы – бұл салааралық құрылымды
жетілдіруде олардың арасындағы сапалы үйлестіру жұмыстарын ұйымдастыру,
шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамыту көрсеткіштерін қалыптастыру, көп
деңгейлі шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытуды жеделдету шараларын
жүргізу. Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдауда кешендік көзқарастың
қажеттілігі ұзақ мерзімдік тұрақтылықтың кепілі бола алады. Әрбір
кәсіпкердің іс- әрекеті мен жағдайы әрқалай болғанымен, мемлекеттік қолдау
мен реттеуде әлеуметтік әділеттілік принципі орнығуы тиіс. Шағын
кәсіпкерлік пен бизнестің өзінің дамуына байланысты алғышарттар мен
мүмкіндіктерге қарай ырғақты дами отырып, әрдайым мемлекет тарапынан
қолдауға мұқтаж.
Концептуалдық- бағдарламалық топ шағын бизнесті қолдаудың мақсаттарын,
әдістерін, принциптерін, тұжырымдамалары мен бағдарламаларын қамтиды.
Ұйымдық- ресурстық топ шағын кәсіпкерлікті қолдаудың арнайы
мемлекеттік басқару органдары мен қоғамдық бірлестіктерін, сондай- ақ
тиісті ресурстармен және мамандармен қамтамасыз етілген инфрақұрылым
нысандарын біріктіреді.
Функционалдық топ шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесінің
негізгі бағыттарын қарастырады. Басқаша айқанда, бұл дегеніміз:
- шағын кәсіпкерлік пен бизнестің сыртқы ортасының факторларын
басқару;
- жекелеген шағын кәсіпорындарды тікелей қолдау;
- қолдау жүйесінің ұйымдастырылуы мен жетілдірілуі.
Тұрақты экономикалық даму мен халықтың қалыпты өмірлік қамтамасыз ету
деңгейіне жетудің маңызды стратегиялық факторларының бірі Қазақстанның
экономикалық кеңістігінде, барлық өндіріс салаларында, әр кәсіпорын мен
оның ұйымдарында заманға сай мәдениетті кәсіпкерлікті қалыптастыру болып
табылады.
Кәсіпкерлік терең экономикалық дағдарыстан шығып, тұрақты экономикалық
дамуға және әлемдік шаруашылыққа әлемдік рыноктік қарым – қатынастар
орнатқан субъект ретінде кіруге мүмкіндік беретін негізгі факторлардың бірі
болатын нақты стратегиялық ресурс болды, ол үшін кәсіпкерліктің мазмұны мен
экономикалық мәнін дұрыс түсіну қажет.
Реформалар мен қайта жандандыру кезеңінде Қазақстан экономикасын
трансформациялау шарттарында шағын бизнес жаңа жергілікті және аймақтық
экономиканы құруда белгілі бір деңгейде елеулі жүйе қалыптастырушы роль
атқарды десек болады: нақты қалыптасқан шағын бизнесті территориалды
мамандандыру үлкен экономиканы толықтыруға және аудандар мен қалалардың
және облыстар шаруашылығының толық жүйелі құрылымын қалыптастыруға
мүмкіндік берді. Шағын кәсіпорындар және толығымен шағын бизнес аймақтық
және жергілікті қажеттіліктерге бағытталған экономикалық қызметтің
негізінен орын алды. Ол кеңес әуірінде ірі өндірістің экономикалық және
әлеуметтік көлеңкесінде болған тауарлар мен қызметтер өндіруде өзін
неғұрлым еркін сезінеді. Қазақстан аймақтарында шағын бизнестің 80 пайыздан
астамы ішкіаймақтық рынокқа бағытталған. Аймақтық бөлінуде неғұрлым
белсенді кәсіпорындар саны Алматы қаласына (29,3%), Астана қаласына (8,3%),
сонымен қатар Шығыс- қазақстан облысы (8,2%), Оңтүстік – Қазақстан облысы
(7,4%) және Алматы (6,6%) облыстарына келеді.
Әлі де Қазақстан аймақтары мен облыстарында тіркелген шағын
кәсіпорындар саны біркелкілігі сақталмай келеді.
Шағын кәсіпорындарды азаматтар, мемелекеттік, ұжымдар, біріккен
кәсіпоындар, шаруашылық ассоциациялары, мемлекеттік органдар құрады. Шағын
кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап заңды тұлға статусына
ие болады.Кәсіпорын шаруашылық қызметін жүргізуде, шығарған өнімге,
міндетті төлемдерді төленгеннен кейінгі қалған пайдаға тәуелсіз иелік
етеді. Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформалардың түпкі мақсаты халықтың
әлеуметтік тұрмыс – жағдайын көтеру проблемасын шешуге бағытталған.
Қазақстанда шағын кәсіпоындар Одағы жұмыс істейді. Бұл орган шағын
кәсіпкерлікті қорғау, қолдау қызметін атқарады, олардың қызметін жүйелейді.
Ол мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі:
- Қазақстанда шағын кәсіпорындарды қолдау қорын құру;
- жеңілдік жағдаймен несиелеу;
- шағын кәсіпкерлікті қаржыландыратын инвесторларға төмендетілген салық
мөлшерлемесін қолдану;
- шағын кәсіпорындарды несиелеу және сақтандыру бойынша кепілдіктер беру;
- шағын кәсіпорындар мемлекеттік тұрақты бағалар мен тарифтерді қолданған
кезде, олардың орнын толтыру үшін қаржыландыру;
- шағын кәсіпорындарға сыртқы экономикалық қызметпен айналысуға көмек
көрсету.
Кәсіпкерлікті қолдаудың, дамытудың жоғарыда аталған бағыттардан басқа
шағын кәсіпкерлікке көмек көрсетуге арналған аймақтық құрылымдар құрылған.
Ол құрылымдарға кәсіпкерлікті қолдаудың территориялық орталықтары мен
инновациялық орталықтарды жатқызуға болады.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлікке барынша қолдау
мәселелеріне айрықша көңіл бөлуде. Оның Шағын кәсіпкерлікті дамытуға
мемлекеттік қолдауды күшейту және оны жандандыру жөніндегі шаралар туралы
Жарлығы осы мәселеге арналған. Мемлекет басшысы құқықтық және қаржы –
материалдық базаны одан әрі жетілдіріп, жер – жерде азаматтарды шағын
бизнеске тарту үшін қолайлы жағдай жасалуына жоғары талап қойып, бұл
мәселені ұлттық экономиканың стратегиялық аса маңызды секоры ретінде
қарастырып отыр. Алайда, қабылданған шаралардың іс жүзінде нақты жүзеге
асуы жеткіліксіз болып отыр. Шағын бизнеске қолдау көрсетуге бөлінетін
қаржы мардымсыз болып тұр. Шағын кәсіпорындарды қаржыландырудың ықтимал
көздерін іздестіру жұмысының жолға қойылуы да қанағаттанғысыз. Екінші
деңгейдегі банктердің шағын және орта кәсіпорындарға бірінші кезекте неисе
беру тәртібі баяу енгізілуде.
Шағын бизнесті дамыту мемлекеттік маңызы бар, күрделі іс болып
саналады. Бұл арада халықпен тығыз байланыс жасамай, оның қолданылуына
сүйенбей ілгері басу мүмкін емес. Жеке және шағын бизнестің дамуына заңдық
база жасау және оған мемлекеттік қолдау көрсету шағын бизнеске үлкен серпін
береді.
Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытулың құқықтық шарттарын
жетілдіруде кәсіпкерлердің құқығын қорғау жөнінде заңдарды түсіндіретін
аймақтарда арнайы семинарлар жүргізу, кәсіпкерлер арасында анкета жүргізу,
фермерлер, шағын бизнес өкілдері, шаруашылық субъектілерінің басшылары үшін
еңбек туралы, монополияға қарсы заңдар жөнінде түсініктемелер беруді
ұйымдастыру қажет. Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті ақпараттармен және
мамандармен қамтамасыз ету үшін бизнес негіздерін жастарға үйрету,
ақпараттық- түсіндірме және әдіснамалық көмек көрсету, шағын кәсіпкерлік
пен бизнесті тіркеу, қаржыландыру және салық салу курстарын бизнес-
инкубаторларда ұйымдастыру өз жалғасын табу керек.
Әрбір мемлекетте , соның ішінде Қазақстанда жоғары тиімді ұлттық
экономиканы құру шағын бизнестің дамуысыз мүмкін емес.
Шағын бизнес деп табыс әкелетін нарықтық экономиканың субъектілерімен
іске асырылатын экономикалық қызмет түсіндіріледі. Шағын бизнестің
ерекшелігі болады:
1) ресурстардың барлық түрлерінің шектеулілігінде, шексіз жауапкершілікте,
2) ескерілмеген жағдайларда негізделген тәуекелдің жоғары дәрежесі;
3) өзінің дамуы үшін қажетті қаржы құралдарының жоқтығы;
4) несиелерге шектелген жетілділік;
4) орташа және ірі бизнестің субъектілерімен салыстырғанда төмен тіршілік
қызметі.
Шағын бизнестің артықшылықтарына жататындар:
1) жоғары икемділік, өндірістің ұйымдастырылуымен және басқаруымен,
өндірістің жөнделуімен байланысты шешімдерді қабылдауда шапшаңдық;
2) бәсекелестік ортаның құрылуы;
3) өндірістік және басқарушылық жүйелердің жаңалықтарға қабілеттілігі;
4) басқару бойынша жоғары емес шығындар;
5) айналым құралдарының жылдам айналымдылығы ;
6) еңбек пен маманданудың жоғары дәрежесі;
7) жергілікті жағдайларға және сыртқы әсерлерге жылдам бейімделуі.
Шағын кәсіпкерліктің міндеттері оның мәнімен ескертіледі. Шағын
кәсіпкерліктің міндеттеріне келесілерді жатқызуға болады :
1) нарықтық экономиканың өзін-өзі өндіруді қамтамасыз ету;
2) шағын кәсіпкерлік орта және ірі кәсіпкерліктің пайда болу үшін жағдай
жасау;
3) республикалық және жергілікті бюджеттердің қалыптастыру көздерін құру;
4) инновациялық процесстерді жылдамдату, жаңа технологияларды және
осылардың негізінде басқару әдістерін еңгізу;
5) қоғамдағы әлеуметтік зорланушылықты жұмсарту;
6) қоғамдағы меншік иелерін қалыптастыру үшін алдын ала жағдай жасау және
т.б.
1.2 Шағын және орта бизнестің даму перспективалары мен проблемалары
Республиканы тұрақты дамуға жетелейтін қазақстандық қоғамның
эндогендік күштерінің бірі әлемдік экономиканың күшейтілген жаһандану
шарттарында бәсекелестік күрес жүргізе алатын жетілдірілген кәсіпкерлікті
қалыптастыру болуы тиіс. Жапония, Германия, АҚШ және басқа мемлекеттерде
шағын бизнес батыл инновацияларды қолдану плацдармы болып табылады.
Қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық және саяси тұрақтылық кепілі ретінде
шағын бизнестің маңыздылығын ескеретін болсақ, бұл елдерде мемлекет ірі
және орта бизнес субъектілерімен бәсекелестік күресте шағын бизнестің әлсіз
жақтарын өтейтін қорғаныстық экономикалық саясат жүргізіп, нарықтық
қатынастар ережелерін реттей отыра ішкі рынокта шағын бизнестің мүдделерін
қорғайды.
Біздің еліміз өз дамуында жаңа қадам басып келеді. Бәсекеге қабілетті
экономиканы қалыптастыру, модернизациялау және әртараптандыру кезеңі.
Бүгінде бізде Президент қол қойған екі маңызды құжат бар: азаматтық
қоғамның даму Концепция және Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға өту
Концепциясы, олар Қазақстанның ғаламдық экономикада келешектегі дамуының
негізгі бағыттарын анықтайды. Қазіргі жағдайда бәсекелестікті арттыру
негізінде барлық салаларда инноваицяларды кеңінен қолдану және денсалық
сақтау, оқу, ғылымға инвестицияларды арттыру мәселесі тұр.Бұл салалар -
ұлттық экономиканың мінезін өзгертуге мүмкіндігі бар маңызды стратегиялық
ресурс.
Онымен қоса, Қазақстандағы шағын және орта бизнес секторын
қалыптастыру процесі Ел Басы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің тұрақты
бақылауымен жүргізілді. Нәтижесінде қазіргі кезде қарастырылып отырған
экономика секторында біршама тиімді функционалдандыру шарттарын қамтамасыз
ететін институционалды және нормативті – құқықтық база құрылды.
Шағын және орта бизнес секторын дамытуға қолайлы жағдайлар халық саны
біршама көп ірі қоныстанған аймақтарда неғұрлым жоғары болады. Бұл
тұтынушылар жағынан шағын кәсіпорындар қызметі мен өніміне тұрақты
сұраныстың болуымен түсіндіріледі.
Мамандардың пікірінше, шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын,
әсіресе республиканың өндірістік және қаржылық орталықтарынан шалғай
орналасқан аймақтарда, негізгі факторларға:
- халықтың төлем қабілеттілігінің төмен деңгейі, әсіресе
жұмыссыздықтың жоғары деңгейі мен кедейшілікте тұратын халықтың
үлкен бөлігімен ерекшеленетін ауылдық аймақтарда;
- айналым құралдарының жетіспеушілігі;
- қымбат болуына байланысты кәсіпорындардың жоғары өнімді құралдармен
толық жабдықталмауы;
- сапалы шикізат пен жартылай дайын өнімдердің аздығы;
- шет елдік нұсқамен салыстырғанда аймақтық шағын кәсіпорындар
өнімінің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі;
- шағын бизнес субъектілерінің несие алуға мүмкіндігінің болмауы
(әсіресе ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеумен айналысатын
кәсіпорындар);
- қаржылық және ғылыми мекемелер санының аздығы;
- халықтың оқу – мәдени деңгейінің төмендігі жатады.
Қазақстанда бизнесті ұйымдастыру үшін кәсіпкерліктің дамуына кедергі
келтіретін келесі факторларды айта кетсек болады:
Кесте 1.
Кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін факторлар
Негізгі факторлар %
коррупция 17
қызметкерлер мамандандырылуының сәйкессіздігі 13
салықты реттеу 12
қаржыландыруға рұқсат 9
инфрақұрылымның жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілмеуі 8
бюрократиялық бастамалардың дамығандығы 6
ұлттық жұмысшы күшінде этикалық жұмыстардың әлсіздігі 5
қылмыс 4
еңбектік реттеудегі шектеулер 4
мемлекеттік тұрақсыздық 2
шетелдік валютаны реттеу 2
саяси тұрақсыздық 0,9
басқа да 17
барлығы 83
Олардың негізгілері болып коррупция, қызметкерлер мамандандырылуының
сәйкессіздігі, салықты реттеу, қаржыландыруға рұқсат, инфрақұрылымның
жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілмеуі және бюрократиялық бастамалардың
дамығандығы табылады.
Осылайша шағын бизнестің дамуы саласында мемлекеттің елеулі қолдауына
қарамастан, шағын кәсіпкерліктің мемлекет экономикасындағы рөлі әлі де
мардымсыз. Бұған Ел Басының қойған стратегиялық мақсаттары: шағын және орта
бизнес ЖІӨ- ң 50% -ына дейін беруі тиіс, оның құрылымдарын жетілдіру,
әлеуметтік жауапкершілігін арттыру және жаңа идеалогияға, құрылудың жаңа
кезеңіне, сонымен қатар шағын кәсіпкерлік секторын кеңейтуге көшуді талап
ететін бірқатар мәселелер дәлел болады.
Мемлекет өз кезегінде конституциялық принциптердің іске асуына қолайлы
жағдайлар туғызуы керек: кәсіпкерлік қызметтің еркіндігі, мемлекеттік және
жеке меншіктің теңдігі, бәсекелестік, заңдылық, тұтынушылармен қатар
кәсіпкерлердің құқығын қорғау; қолдау мен дамытуға бағытталған көмегін
шағын және орта бизнестің еліміздің ғылыми – техникалық потенциалы мен
бәсекеге қабілеттілігі жағынан жоғары потенциалды кәсіпорындарына бағыттау.
Және ең соңында еліміздегі бизнестің дамуына және жағдайына жағымсыз әсер
ететін проблемалық сұрақтарды шешу қажет.
Жекелеген кәсіпкерлердің өзінің қызметін салықтан жасыра, екі түрлі
баухгалтерлік есеп жүргізіп, заңсыз өндіріспен және көлеңкелі операциялар
өткізумен айналысатыны бәрімізге мәлім. Мұндай жағдай бірнеше себептермен
болады. Бірақ, ең алдымен, ол үш кезеңде кәсіпкерлік субъектілерінің
мемлекеттік билік органдарымен қарым – қатынастарының жетілмеуінен болады:
- құрылу (тіркеу, қайта тіркеу, мүмкін болатын барлық лицензиялар,
рұқсаттар, келісімдер түрлерін алу);
- функционалдандыру және даму кезеңінде (әсіресе тексерулер
жүргізгенде) салықтық, статистикалық және басқа да есеп берулердің
аяқталмағандығы;
- ликивдация кезеңі (Қазақстанда 70 мыңға жуық әрекетсіз немесе
тасталынған кәсіпорындар бар).
Жоғарыда аталған кезеңдердің әрқайсысында шағын және орта бизнес
субъектілерінің белсенділігіне, ауыспалылығына әсер ететін көптеген
проблемалар кездеседі, нәтижесінде олардың дамуын тежейді.
Шағын кәсіпкерліктің дамуындағы негізгі әкімшілік кедергілер болып:
• тікелей әсері жоқ заңдық актілер санының көптігі;
• мемлекеттік органдардан уәкілдік алған көптеген мемлекеттік
кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдардың функционалдануы, былайша
айтқанда оларға мемлекеттік функциялар берілген, артық
статистикалық және салықтық есеп беру жүргізіледі;
• жекелеген мемлекеттік органдардың өзінің бақылау, рұқсат етілген
және келісілген функцияларын және уәкілдіктерін қысқартуға
дайындығының болмауы.
Біріншіден, объективті және субъективті себптер қатары бойынша
кәсіпкерлер бірқатар проблемаларға тап болады, мысалы:
- мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың кәсіпкерлерге қысым
көрсетуі;
- күштік құрылымдар жағынан рұқсат етілмеген тексерулер;
- қатаң салықтық қысым;
- мемлекеттік органдар қызметкерлері мен қылмыстық құрылымдар
тарапынан бопсалау және ауыр салықтар салу;
- іскерлік серіктестердің немқұрайлығы;
- еліміздің облыстары мен аймақтарының дамуындағы елеулі ассиметрия;
- өңдеу өндірісі саласында, әсіресе агрошикізат өңдеумен айналысатын
шағын бизнес кәсіпорындарының даму көрсеткішінің жоқтығы.
Онымен қоса, өкінішке орай, анализ бірнеше рет кездесетін
статистикалық мәліметтерді салыстырудағы қиындықтармен күрделендірілген,
бұл бірінші кезекте Қазақстанда әлі де шағын, орта және ірі бизнеске нақты
бөлу болмағандығымен байланысты. Статистикалық мәліметтер тек қана заңды
тұлғаларға, шаруа қожалықтарына және жеке кәсіпкерлерге жасалады, ал басқа
категориялы, мысалы микробизнес үшін мәліметтер мүлдем жоқ.
Осылайша, жоғарыда аталғандарды мазмұндай келе келесідей кепілдемелер
ұсына аламын.
Мемлекеттің күш- жігерін:
- кәсіпкерлерге кең лизингтік қызметке қол жеткізуді қамтамасыз етуге (жаңа
технологиялық жабдықтау, өндірістік ғимараттар, оргтехника және басқа да);
шағын бизнесті дамыту үшін мақсатты қаржылық рынокты кеңейтуге;
- өз бизнесін сауатты жүргізу үшін кәсіпкерлерді даярлау және қайта даярлау
орталықтарының желісін дамытуға;
- коммерциялық емес және басқа да шағын кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын
дамыту;
- әйгілі сауда маркаларының тауарларын өндіруге Қазақстанның шағын
кәсіпоындарына коммерциялық рұқсат алуға ат салысу (франчайзинг);
- елдің барлық аймақтарында әлеуметтік – экономикалық және өндірістік
- инфрақұрылымды, ауылдық аймақтарды қоса алғанда, дамыту;
- шаруа қожалықтарының тиімді дамуы үшін жақсы ұрық, кеңестер өткізу және
ауылшаруашылық дақылдарын өсіру мен мал шаруашылығымен айналысудың қазіргі
әдістерін оқыту, ауылшаруашылық шикізатты өңдеу бойынша өндірісті
технологиялық қолдау, көлік коммуникациясын дамыту түрінде көмек көрсету
қажет.
Шағын бизнесті қолдаудың жергілікті атқарушы органдары ірі және орта
бизнес субъектілерінен екі жақты келісім шарттар алу, шағын кәсіпкерлікті
қолдау бағдарламасын қаржыландыру көлемін арттыруға септігін тигізу керек.
Ерекше назар аударуды кедейшілікте тұрып жатқан жоғары қоныстану деңгейлі
аймақтар талап етеді. Менің ойымша мұндай аймақтардың жергілікті билік
органдарына ұлттық бюджеттен жергілікті шағын кәсіпкерлікті жеңілдікпен
несиелеу мақсатында қосымша қаржы бөлу қажет.
Шағын және орта бизнестің дамуы кез келген мемлекет экономикасының
негізі болып табылады. Дамыған елдер тәжірибесі шағын және орта
кәсіпкерлікті қалыптастыру мен дамыту экономиканың жандануына жайлы шарттар
туғызатынын көрсетеді: бәсекелестік орта қалыптасады және дамиды; аймақтық
және салалық монополизм жойылады, рыноктың тауарлармен және қызмет
түрлерімен толуы жүреді; экономиканың демонополизациясы жүргізіледі; ғылыми-
техникалық прогресс жетістіктері енгізіледі; жұмыс орындары құрылады;
материалдық және материалдық емес ресурстар тиімді пайдаланылады;
экспорттық потенциал артады; салықтық төлемдер ұлғаяды, орта класс
қалыптасады.
Аталған артықшылықтар жүздеген мың аламдарды қызықтыратын шағын және
орта бизнестің нарықтық экономиканың маңызды элементі болуына септігін
тигізеді.
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттік
саясаттың басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазақстандағы шағын және орта бизнестің дамуы мен құрылуында екінші
деңгейлі банктер елеулі роль атқарады. Әсіресе соңғы кезде перспективті
тұтынушы ретінде олардың көбісін қызықтыруда. Мұның себебі кәсіпкерлер өз
бизнесіне жауапкершілікпен қарайтын болды, тәжірибе көрсеткендей,
бизнесмендер алдына қойған мақсаттары мен жоспарларын айтарлықтай қысқа
уақытта жүзеге асырады. Шағын бизнес әрқашанда тәуекелді сегмент болғанына
қарамастан, банктік қызметтер рыногындатұтынушылардың бұл түрін несиелеуге
арналған өнімдер ұсынылуда, күннен күнге банктік қаржыландыруың
мақсаттылығына және икемділігіне көзі жеткен шағын кәсіпкерлер саны артуда.
Бүгінгі күнде тек қана қаржы көзі емес, сонымен қатар қаржылық кеңесші
және бизнестегі көмекші болуға тиіс серіктес- банк таңдауда көптеген
кәсіпкерлер пайыздық бағамға емес, тапсырыстың өту жылдамдығына, оларға
қызмет көрсететін менеджерлердің біліктілігіне, яғни қызмет спасына көңіл
аударады.
Одан басқа, несие алуға келгенде, тұтынушының өзіне неғұрлым тиімді
несиелеу бағдарламасын таңдауғамүмкіндігі болуы тиіс: өз бизнесінің
спецификасына, несиелеу мақсаты мен басқа да талаптарға байланысты
Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің көбісі әр қилы несие түрлерін
ұсына алады.
Екінші деңгейлі банктер шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне
қызмет көрсету және қаржыландыруға ынтамен араласуда, осылайша мемлекеттің
басты мақсаттарының бірі- шағын және орта бизнесті дамыту мәселесін шешуге
септігін тигізеді, бөл өз кезегінде мемлекеттің келешек экономикалық және
саяси дамуын анықтайды. Үкімет шағын және орта бизнесті дамыту бойынша
мемлекеттік бағдарламаның шағын және орта бизнесті несиелеуге бағытталған
ІІ деңгейлі банктер жұмысымен неғұрлым үйлесімін табуға тырысады. Белгілі
болғандай, бүгінгі таңда кәсіпкерлікті қолдау мақсатында түрлі мемлекеттік
бағдарламалар қабылданып, іске асырылуда, кәсіпкерліктің дамуына қолайлы
жағдай туғызуға бағытталған заңдар қабылдануда.
Бүгінде, тауар өндіруші барлық мәселелермен бір қатарда қатал
бәсекелестік жағдайында жұмыс істейді. Соған сәйкес сапалы тауар шығару мен
үлгілі қызмет көрсету өмірлік маңызы бар іске айналды. Кәсіпкерлік істің
алуан түрлілігіне қарамастан төмендегідей жалпыға ортақ проблемалар мен
мәселелер баршаны біріктіреді: өндірісті кеңейту, өнім шығаруды өсіру,
өткізу нарығын кеңейту мен басқа да жақын және алыс шетелдердегі
кәсіпкерлік құрылымдармен кооперацияға түсу.
Кәсіпкерлік тәуекел – кәсіпкерлік қызметті жүргізумен байланысты
сәтсіздіктердің, материалдық және басқа да шығындардың пайда болу
мүмкіндігі. Әр кәсіпкер басшы типіне байланысты таңдап, тиімді тәуекел
деңгейін өзі белгілейді. Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі
және мақсаты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы
ықтималдылығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол
немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыру керек. Нарықтың
экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді.
Кәсіпкер туәекелді ең төменгі мүмкін болатын деңгейге қалай азайтатынын
білу қажет. Фрима үшін қандай да бір тиімсіз жағдай болса да, кәсіпкер
негативті нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін қарастыру керек. Шетелдерде
тәуекелді азайтудың кең тараған тәсілі хеджиралау (жоғалтулардан сақтау)
қарсы валюталық, коммерциялық, несиелік және басқа талаптар мен міндеттерді
даярлау. Бірақ тәуекелдің көп бөлігі толығымен кәсіпкерлікке жүктелген.
Жағдайларды болжап, кәсіпкерлік тәуекелді бағалауды үйрену керек.
Кәсіпкерлік тәуекел – бұл бизнестің түріне байланысты компанияның
қызметінің тәуекелі. Олардың негізгі түрлеріне өндірістік, коммерциялдық
және қаржылық (несиелік) тәуекелді жатқызуға болады.
Өндірістік тәуекел - өнім өндірумен, қызмет көрсетумен, басқа да түрлі
өндіріс қызметін жүзеге асырумен байланысты тәуекел. Өндірістік тәуекелдің
пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін болатын
төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің наразылығы,
менеджерлердің қатесі, көтеріңкі аударым сомалары мен салықтарды төлеу,
т.б.
Кәсіпкер тауарларды өндіреді, содан соң оларды сатады. Өндірістік
кәсіпкерлікке тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті өнім өндіру,
жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және ақпарат беру,
рухани құндылық жасау, т.б. бағытталған қызметтер жатады. Өндірістік
кәсіпкерліктің мүдделілігі едәуір жоғары және оны іске асыру үшін қаржылық
және материалдық ресурстар, ал кейде олар көп мөлшерде қажет болады.
Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім өндіру және оны сату
мүмкіндігі болып табылады.
Тәуекелділік жағдайда кәсіпорында әр түрлі шығындар болады:
1. Материалдық – заттай көрініс табатын материалдық ресурстардың тікелей
немесе қарастырылмаған шығындары;
2. Еңбектік – келеңсіз немесе кездейсоқ жағдайлармен болған жұмыс
уақытысының шығыны;
3. Қаржылық – алынбаған, толық алынбаған немесе шығындалған ақша түріндегі
қарастырылмаған ақшалай шығын;
4. Уақыт шығыны – бұл процесс кәсіпкерлік қызметтің ойластырылған уақытқа
қарағанда баяу жүргенде болады;
5. Шығындардың арнайы түрлері – адамдардың өміріне және денсаулығына,
қоршаған ортаға, кәсіпкердің атына зиян келтіру;
6. Ерекше шығындар – саяси мінездемелік факторлардың әсерімен зиян
кеклтіру, мысалы адамдардың іскерлік белсенділігінің еңбек тәртібінің
төмендеуінен, заңға бағынбаушылық, төлемдер мен есептеулер тәртібін бұзу,
мүлік пен капиталды алып қою.
Кәсіпкерлік тәуекелдер түрі ажыратылады:
Жүйелік тәуекелдер – кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлеріне тән және
рыноктың күйі, жалпы экономикалық және саяси жағдаймен анықталады. Оларға:
пайыздық бағамдардың, бағалардың, саяси тәуекелдердің өзгеруі жатады.
Спецификалық тәуекелдер – жеке кәсіпорынның технико – экономикалық
және қаржылық жағдайымен шартталған табыстың алынбауы. Бұл тәуекелдер
тобынан: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және экономикалық тәуекелдер
түрлері ажыратылады.
Кәсіпкерлік тәуекелдерді анализдеудің келесі әдістемесі өңделген.
1. Кәсіпкерлік тәуекелдің артуын шарттастыратын факторларды анықтау.
2. Әрбіп тәуекел жағдайдыңпайда болуынан мүмкін болатын зиянды экономикалық
бағалау.
3. Анализдеуден өтіп жатқан кәсіпкерлік қызмет үшін рұқсат етілген тәуекел
деңгейін анықтау.
4. Ең жоғарғы рұқсат етілген тәуекел деңгейі, және экономикалық мақсатқа
лайықтылық, оларды жүзеге асыру тиімділігі бағаланатын қорғаныстық іс –
шаралар өткізуді жоспарлауды анықтайтын факторларды табу.
Тәуекелді азайтудың бірнеше тәсілдері бар:
1. Кәсіпкерлік қызметті басқаруға сауатты менеджерлерді шақыру, өз ісінен
хабардар серіктестермен және кеңесшілермен жұмыс істеу.
2. Шешіліп жатқан жұыстарды алдын ала терең талқылау.
3. Рынок коньюктурасын маркетингтік барлау және тынымсыз жорамалдау.
4. Кәсіпкерлікті орындаушылар мен қатысушылар арасында тәуекелді үлестіру.
5. Несиелерді, қосымша қаржыландыру және кездейсоқ шығындарды жабуға
арналған резервтік қорларды құру және қолдану.
6. Сақтандыру – белгілі тәуекелдерді сақтандыру компаниясына беру. Ең кең
таралғандары – мүліктік сақтандыру, келеңсіз жағдайдан, кәсіпкерлік
тәуекелдердің барлық түрлерінен сақтандыру.
Кәсіпкерлік қызмет көп жағдайда тәуекелге баруды талап етеді. Себебі
бәсекелестік ортада кездейсоқ факторлар орын алып отырады. Кәсіпкер
өзінің көптеген шешімдерін рыноктық білгісіздік жағдайда қабылдауға
мәжбүр болады. Сондықтан ол әртүрлі варианттардың ішінен біреуін
тандайды. Бұл кезде бәрін дәл есептеу қиын, демек ол қатерліктер де
жіберіп алуы мүмкін. Бірақ ол тәуекелге бел буып, белгісіздік жағдайда
әрекет жасап отырады. Қауіп- қатерлер көптеп кездесіп отырады.
Әсіресе қазіргі таңда тәуекелдің деңгейі айтарлықтай өсіп кетті.
Себебі жахандану процестеріне сәйкес көптеген елдер ашық есік саясатын
ұстанып, шетелдердің капиталына және кәсіпкерлеріне ішке енуіне жол
ашып, бәсекелестік орьаны нығайтып отыр. Ал, әлемдік экономиканың
қалыптасуына байланысты, экономикалардың интернационализациялануына
байланысты ұлттық экономикаларға трансұлттық корпорациялардың ықпалы
да күшейіп, олар рыноктардың сегменттерінде үстемдік жасап отыр.
Экономикаық әдебиеттерде тәуекел мен белгісіздік ұғымдары қатар
қолданыла береді. Бірақ екеуін ажырату керек. Біріншісі белгісіз
құбылыстардың орын алуының мүмкіндігін сипаттайтын жағдай, оларды сан
жағынан бағалауға болады. Ал, екіншісі ондай оқиғалар орын алуын алдын
ала болжау мүмкін еместігін сипаттайды.
Әдетте, кәсіпкерлер тәуекелдің біразын басқаларға әртүрлі
жолдармен жүктей алады. Мысылы, ондай жағдай келісім- шарттарда
белгіленіп қойылады. Немесе сақтандыру компанияларымен келісімге отырып
та тәуекелді сол компанияға жүктеуге болады. Бірақ кәсіпкер
тәуекелдерден толық қашып құтыла алмайды.
Рыноктық нарықтың \ конъюнктураның\, инвестициялардың көлемі мен
бағыттарының өзгеруінің, кәсіпкерлердің санының өзгеруінің және тағы
басқа факторлардың белгісіздігіне байланысты кәсіпкерлікке әрқашан
белгісіздік тән болады. Ондай белгісіздік сұраным мен ұсынымның ара
қатынасының тез өзгеріп отыратынына байланысты. Бүгін сұранымға ие
болып отырған тауар бір- екі күннен соң да сондай сұранымға ие болады деп
ешкім кепілдік бере алмайды.
Тәуекелдің түрлері көп. Кәсіпкерлердің және фирмалардың бәрі
түгелдей кездестіріп отыратын тәуекелдер де бар, немесе тек қана бір
салада кездесетін ерекше тәуекелдер де бар. Жалпы алғанда тәуекелдерді
төмендегідей ажыратуға болады;
- шаруашылық қызметпен байланысты және онымен байланыссыз тәуекелдер
зілзаламмен, топан сумен, қуаңшылықпен және тағы басқа табиғат стихиясымен
байланысты;
- кәсіпкердің тұлғасына байланысты тәуекелдер;
- рынок конъюнктурасы және басқалар туралы ақпараттардың болмауымен
байланысты тәуекелдер;
- тұрақты немесе қысқа мерзімді тәуекелдер;
- қисынды немесе қисынсыз \ ақтамайтын\ тәуекелдер;
- статистикалық қарапайым және динамикалық спкулятивті
тәуекелдер;
- сақтандырылатын және сақтандырылмайтын тәуекелдер.
Пайда болу ортасына байланысты тәуекелдер ішкі және сыртқы деп
ажыратылады.
Тәуекелдердің ішкі қайнар көзі – фирманың өзі. Ондай тәуекелдер
тиімсіз менеджменттен, маркетингтік саясаттағы қателіктерден, кадрларды
қабылдаудағы қателіктерден, фирманың қызметкерлері қызмет бабын бас
пайдасына пайдаланушылықтан, немесе ұрлық жасаулардан туындайды.
Тәуекелдің деңгейін төмендетудің тәсілдері бар;
- өндірісті, бизнесті әртүрлендіру диверсификациялау;
- тәуекелді жобоға қатысушылардың арасында үлестру;
- тәуекелді сақтандыру;
- хедждеу;
- қаражаттардың резервін ұстау;
- кездейсоқ шығындарды жабу.
Хеджеу дегеніміз бағаның өзгеруіне байланысты мүмкін болар
шығындардың тәуекелін басқаларға өткеру арқылы тәуекелді сақтандыру.
Мұндай тәсіл хеджерді шығынға тсуден қорғайды, бірақ рыноктық нарықтың
қолайлы өзгеруін пайдалану мүмкіншілігінен ажыратады.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМУҒА КЕДЕРГІ БЕРЕТІН НЕГІЗГІ
ПРОБЛЕМАЛАР
Бантктік несиелеудің шектеулі мүмкіндігі
Ғимараттардың жетіспеушілігі жоғары арендалық төлем
Өнімге деген сұраныстың аздығы өткізу жүйесінің жоқтығы
Жабдықтардың тозуы (өндірістік шағын және орта
кәсіпорындарда)
Білікті мамандардың жетіспеушілігі Осы проблемаларды шешуге әсер
Сыртқы рынокқа шығудағы жоғары ұсталымдар ететінмемлекеттік саясатының қаржылық
Экспорт кезіндегі қиындықтар механизмдері бар
Жалпы экономикалық және мамандандырылған кеңестердің
шектеулі мүмкіндігі
Жаңа шағын бизнесті ұйымдастыру қиындықтары
Жоғары әкімшілік барьерлершығындар
Жоғары салықсалу деңгейі
Нормативтік-құқықтық базасы мен шағын кәсіпкерліктің Проблемаларды шешу негізгі механизмдер
ақпараттық ортасының жетілдірмелуі нормативтік-құқықтық базаның өзгертуі
Жергілікті шенеуніктердің кәсіпкерліктермен жұмыс мен байланысты
жасай алмауы және ынтасының болмауы
ЖОК бойынша нақты статистикалық мәліметтерінің Статистикалық зерттеу жүргізу қажеттілігі
жоқтығы
Шағын және орта бизнестің даму проблемалары мен оларды шешудің мүмкін
механизмдері
Проблемалар Жабдық-тарды лизингтеу Оқу бағдарлама-лары Кеңестік қызмет-тер
Барлығы Олардың ішінде
белсенділері
бірліктер өткен жылменбірліктер өткен жылменбірліктер өткен жылмен
% % %
2001 76743 63422 30172
2002 87995 114,7 67059 105,7 33778 112,0 1,2
2003 102182 116,1 77398 115,4 39590 117,2 1,3
2004 116924 114,4 87173 112,6 42516 107,4 1,5
2005 143680 122,9 102960 118,1 52104 122,5 1,9
2006 147642 102,8 106000 103,0 53137 102,0 1,9
2007 157600 106,7 115206 108,7 54147 109,5 2,0
2008 171784 109,0 123685 107,4 55658 103,0 2,2
Базисті жылға шағын кәсіпорындар санының орташа өсімі 1,5
Шағын кәсіпорындардың жылдық орташа өсімі 0,97
Ескерту – кесте [www.mit.kz] бойынша құрылып, есептелді
Мемлекеттік органдармен қарым – қатынастағы негізгі қиындықтар
№ Мемлекеттік органдармен қарым – қатынастағы негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz