Қазіргі банктік қызметтер нарығын бағалау, қиындықтарын анықтап, даму жолдарын, мүмкіндіктерін көрсету
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктер мен банк қызметтерінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Банк қызметтерінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 ҚР.ғы банктік қызметтер жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР.ғы банктік қызметтер нарығының жағдайын жалпы талдау ... ... ... ... 28
2.2«Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ көрсететін қызметтердің және оларға комиссиялардың өзгерісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктер мен банк қызметтерінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Банк қызметтерінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 ҚР.ғы банктік қызметтер жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР.ғы банктік қызметтер нарығының жағдайын жалпы талдау ... ... ... ... 28
2.2«Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ көрсететін қызметтердің және оларға комиссиялардың өзгерісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Диплом тақырыбының өзектілігі. Елімізде қабылданған банктік заңдылықтарға сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі екі деңгейден тұрады. ҚР Ұлттық банкі – мемлекеттік орталық банк ретінде бірінші деңгейді білдіреді. Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) – екінші деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші деңгейдегі банктер деп атайды. Бүгінгі таңдағы Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он алты жылдық тарихы бар. Бұл жүйенің қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының нәтижесінде еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету керек. Содан бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы мақсат – отандық банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа өткізу болып отырғандығы да жасырын емес. Бұл талаптарға жауап бермейтін банктерге басқа банктерге қосылу не банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар болып құрылуы қажеттігі ұсынылады.[5.153 б.]
Өзінің қызметі барысында банк әр түрлі аудиториялар типтерімен байланысқа түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б. Бұлармен банк пайданы оңтайландыру мақсатымен өзара әрекет етеді. Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып, көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді.
Банктің клиенттерімен қарым-қатынасы банк өнімдерін сатып алу-сату процесінде пайда болды. Оларға мыналар жатады: несие беру, депозиттік шоттарды ашу, бағалы қағаздарды шығару, сатып алу және сату бойынша операциялар, валюталық қатынастар, есеп-айырысу операциялары, төлем карточкалары сонымен қатар трасталық қызметтер, бағалы металдарды сақтау және т.б. Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму жолдарын анықтау еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік өмірінің басты назарында. Қазақстанның экономикалық нарықтық қатынастар жолына түсуі оның жалпы әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан коммерциялық банктер әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, жаңашыл (инновациялық) технологияларды енгізу арқылы өздерінің қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алады.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Өзінің қызметі барысында банк әр түрлі аудиториялар типтерімен байланысқа түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б. Бұлармен банк пайданы оңтайландыру мақсатымен өзара әрекет етеді. Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып, көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді.
Банктің клиенттерімен қарым-қатынасы банк өнімдерін сатып алу-сату процесінде пайда болды. Оларға мыналар жатады: несие беру, депозиттік шоттарды ашу, бағалы қағаздарды шығару, сатып алу және сату бойынша операциялар, валюталық қатынастар, есеп-айырысу операциялары, төлем карточкалары сонымен қатар трасталық қызметтер, бағалы металдарды сақтау және т.б. Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму жолдарын анықтау еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік өмірінің басты назарында. Қазақстанның экономикалық нарықтық қатынастар жолына түсуі оның жалпы әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан коммерциялық банктер әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, жаңашыл (инновациялық) технологияларды енгізу арқылы өздерінің қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алады.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
1. "Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметтері туралы” заң (өзгерістер мен толықтыруларды қоса) 31 тамыз 1995ж.315б
2. “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген пруденциалдық нормативтер туралы ережесі” № 213 3 шілде 2002ж 116б
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің “Екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы және жарғылық капиталы” туралы бекіткен қаулысы №190, 2 маусым 2001ж. 287б
4. ЖАҚ ”Жеке тұлғалардың салымдарын кепілдеу (сақтандыру) қорындағы” өзгерістер 01.08.2003 жылға қатысты.156б
5. Мақыш С. Ақша айналысы және несие
6. Мақыш С. Коммерциялық банк операциялары, Алматы 2004,ж.272б
7. Хамитов Н.Н. Банк ісі // Алматы экономика 2008 ж.
8. Мақыш С. Банк ісі // Алматы: Жеті жарғы, 2009 ж.
9. Хамитов Н.Н. Банк бизнесі // Алматы: Экономика, 2011ж.
10. Сейітқасымов Ғ.С , А.Ш.Жанболатова Банк тәуекелдерін басқару // Астана 2012 ж.
11. Сейітқасымов Ғ.С жалпы ред. басқарған Банк ісі
12. Сейітқасымов Ғ. Ақша, несие, банктер // Оқу құралы, Алматы 2005,ж.416б
13. Банковское дело/ Под ред. Г.С. Сейткасимова. – Алматы: Қаржы және қаражат, 1998ж 485б
14. Банковское дело: Справ. Пособие/ М.Ю. Бабичев, Ю.А. Бабичева, О.В. Трохова и др; Под ред. Ю.А. Бабичевой. – М: Экономика, 1994ж.368б
15. Банковское дело/ Под ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой. – М “Финансы и Статистика”, 2000ж. 245б
16. Банковское дело: Учебник / Под ред. Лаврушина О.И. – М: “Финансы и статистика”, 2001ж 365б
17. Беликов В «Пластиковые карты со встроенной микросхемой» «Банки Казахстана» Алматы, 2002 ж 255б
18. Банковский портфель – 2/ отв ред. Коробов Ю.И , Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И. – М.: “Сомитэк”; 1998ж. 215б
19. Роуз С. Питер. «Банковский менеджмент»-М:»Дело Лтд»,1995-76.
20. Коттер Р, Рид. Э, Гилл Э, Смит Р. Коммерческие банки. – М: Космополис, 1997ж.237б
21. Коммерческие банки / В.М. Усоскин. – М: Экономика, 1998ж.265б
22. Кидуэлл Д.С, Петерсон Р.Л, Блэкуэлл Д.У. Финансовые институты, рынки, деньги. – Санкт-Петербург: 2002ж.219б
23. Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития. // Банки Казахстана. № 10, 2003ж.60б
24. АҚ “Халық банктің” депозиттік саясаты 2002 – 2003 жылдар
25. 2002 жылға Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің жылдық есеп беруі. - Алматы
26. Лебедов Е.А. Кредитный механизм и его роль в становлении рыночной экономики. СПб.изд.СПбУЭФ - 1992ж.296б
27. Мамыров Н.Н. Предпринимательство. Алматы.Экономика -1998ж.364б
28. Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития. // Банки Казахстана. № 10, 2003ж.60б
29. Рудакова О.С., Рудакова И.В. "Банковские электронные услуги". М.2003 ж 198б
30. Финансовый менеджмент (под ред. Н.Ф. Самсонова), ЮНИТИ, М, 2000ж.362б
31. Финансовый менеджмент (под ред. Е.С. Стояновой), М: Перспектива, 1998ж. 286б
32. Финансы / В.М. Родионова, Ю.Я. Вавилов, Л.И. Гончаренко и др.; Под ред. В. М. Родионовой. - М.: Финансы и статистика, 1993ж.293б
33. «Банки Казахстана» журнал, 2012 г., №3, 60б
34. «Банки Казахстана» журнал, 2013 г., №3, 60б
35. «Банки Казахстана» журнал, 2013 г., №4, 60б
36. Ялымов Э., Издебский С. "Системы розничных платежей на основе пластиковых карточек в Казахстане", "Банки Казахстана" "№ 1 (7)-Алматы. Типография "Комплекс" 1998 ж.60б
37. Накенов Б. Развитие кредитования в РК. – «Банки Казахстана», 2012.№6
38. Консультации в соответсвии со Статьей IV, Предварительные выводы миссии МВФ,24 апреля 2007года
39. Анализ рисков банковского сектора Республики Казахстан // 24 августа 2006г.
40. Республика Казахстан – кредитный рейтинг // 10 июня 2006г
41.www. nsbk.kz.
42.www. nationalbank.kz.
43.www.stat.kz.
44.www.zakon.kz.
45.www.afn.kz.
46.www.bta.kz.
2. “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген пруденциалдық нормативтер туралы ережесі” № 213 3 шілде 2002ж 116б
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің “Екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы және жарғылық капиталы” туралы бекіткен қаулысы №190, 2 маусым 2001ж. 287б
4. ЖАҚ ”Жеке тұлғалардың салымдарын кепілдеу (сақтандыру) қорындағы” өзгерістер 01.08.2003 жылға қатысты.156б
5. Мақыш С. Ақша айналысы және несие
6. Мақыш С. Коммерциялық банк операциялары, Алматы 2004,ж.272б
7. Хамитов Н.Н. Банк ісі // Алматы экономика 2008 ж.
8. Мақыш С. Банк ісі // Алматы: Жеті жарғы, 2009 ж.
9. Хамитов Н.Н. Банк бизнесі // Алматы: Экономика, 2011ж.
10. Сейітқасымов Ғ.С , А.Ш.Жанболатова Банк тәуекелдерін басқару // Астана 2012 ж.
11. Сейітқасымов Ғ.С жалпы ред. басқарған Банк ісі
12. Сейітқасымов Ғ. Ақша, несие, банктер // Оқу құралы, Алматы 2005,ж.416б
13. Банковское дело/ Под ред. Г.С. Сейткасимова. – Алматы: Қаржы және қаражат, 1998ж 485б
14. Банковское дело: Справ. Пособие/ М.Ю. Бабичев, Ю.А. Бабичева, О.В. Трохова и др; Под ред. Ю.А. Бабичевой. – М: Экономика, 1994ж.368б
15. Банковское дело/ Под ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой. – М “Финансы и Статистика”, 2000ж. 245б
16. Банковское дело: Учебник / Под ред. Лаврушина О.И. – М: “Финансы и статистика”, 2001ж 365б
17. Беликов В «Пластиковые карты со встроенной микросхемой» «Банки Казахстана» Алматы, 2002 ж 255б
18. Банковский портфель – 2/ отв ред. Коробов Ю.И , Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И. – М.: “Сомитэк”; 1998ж. 215б
19. Роуз С. Питер. «Банковский менеджмент»-М:»Дело Лтд»,1995-76.
20. Коттер Р, Рид. Э, Гилл Э, Смит Р. Коммерческие банки. – М: Космополис, 1997ж.237б
21. Коммерческие банки / В.М. Усоскин. – М: Экономика, 1998ж.265б
22. Кидуэлл Д.С, Петерсон Р.Л, Блэкуэлл Д.У. Финансовые институты, рынки, деньги. – Санкт-Петербург: 2002ж.219б
23. Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития. // Банки Казахстана. № 10, 2003ж.60б
24. АҚ “Халық банктің” депозиттік саясаты 2002 – 2003 жылдар
25. 2002 жылға Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің жылдық есеп беруі. - Алматы
26. Лебедов Е.А. Кредитный механизм и его роль в становлении рыночной экономики. СПб.изд.СПбУЭФ - 1992ж.296б
27. Мамыров Н.Н. Предпринимательство. Алматы.Экономика -1998ж.364б
28. Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития. // Банки Казахстана. № 10, 2003ж.60б
29. Рудакова О.С., Рудакова И.В. "Банковские электронные услуги". М.2003 ж 198б
30. Финансовый менеджмент (под ред. Н.Ф. Самсонова), ЮНИТИ, М, 2000ж.362б
31. Финансовый менеджмент (под ред. Е.С. Стояновой), М: Перспектива, 1998ж. 286б
32. Финансы / В.М. Родионова, Ю.Я. Вавилов, Л.И. Гончаренко и др.; Под ред. В. М. Родионовой. - М.: Финансы и статистика, 1993ж.293б
33. «Банки Казахстана» журнал, 2012 г., №3, 60б
34. «Банки Казахстана» журнал, 2013 г., №3, 60б
35. «Банки Казахстана» журнал, 2013 г., №4, 60б
36. Ялымов Э., Издебский С. "Системы розничных платежей на основе пластиковых карточек в Казахстане", "Банки Казахстана" "№ 1 (7)-Алматы. Типография "Комплекс" 1998 ж.60б
37. Накенов Б. Развитие кредитования в РК. – «Банки Казахстана», 2012.№6
38. Консультации в соответсвии со Статьей IV, Предварительные выводы миссии МВФ,24 апреля 2007года
39. Анализ рисков банковского сектора Республики Казахстан // 24 августа 2006г.
40. Республика Казахстан – кредитный рейтинг // 10 июня 2006г
41.www. nsbk.kz.
42.www. nationalbank.kz.
43.www.stat.kz.
44.www.zakon.kz.
45.www.afn.kz.
46.www.bta.kz.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктер мен банк қызметтерінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Банк қызметтерінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 ҚР-ғы банктік қызметтер жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР-ғы банктік қызметтер нарығының жағдайын жалпы талдау ... ... ... ... 28
2.2Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ көрсететін қызметтердің және оларға комиссиялардың өзгерісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Елімізде қабылданған банктік заңдылықтарға сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі екі деңгейден тұрады. ҚР Ұлттық банкі - мемлекеттік орталық банк ретінде бірінші деңгейді білдіреді. Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) - екінші деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші деңгейдегі банктер деп атайды. Бүгінгі таңдағы Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он алты жылдық тарихы бар. Бұл жүйенің қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының нәтижесінде еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету керек. Содан бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы мақсат - отандық банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа өткізу болып отырғандығы да жасырын емес. Бұл талаптарға жауап бермейтін банктерге басқа банктерге қосылу не банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар болып құрылуы қажеттігі ұсынылады.[5.153 б.]
Өзінің қызметі барысында банк әр түрлі аудиториялар типтерімен байланысқа түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б. Бұлармен банк пайданы оңтайландыру мақсатымен өзара әрекет етеді. Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып, көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді.
Банктің клиенттерімен қарым-қатынасы банк өнімдерін сатып алу-сату процесінде пайда болды. Оларға мыналар жатады: несие беру, депозиттік шоттарды ашу, бағалы қағаздарды шығару, сатып алу және сату бойынша операциялар, валюталық қатынастар, есеп-айырысу операциялары, төлем карточкалары сонымен қатар трасталық қызметтер, бағалы металдарды сақтау және т.б. Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму жолдарын анықтау еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік өмірінің басты назарында. Қазақстанның экономикалық нарықтық қатынастар жолына түсуі оның жалпы әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан коммерциялық банктер әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, жаңашыл (инновациялық) технологияларды енгізу арқылы өздерінің қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алады.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Банктік қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипаттамасына банктік қызметтер нарығындағы бәсеке көп ықпал етеді. Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр. Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық есеп-айырысулар, әлемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының құрылуы жатады. Біздің еліміздегі қазіргі банктік институттар аталған жаңа қызметтерді атқара бастады. Клиенттің заказы бойынша маркеингтік зерттеуді, валюталық операцияларды, басқа да қызметтерді, соның ішінде, трасталық, ақпараттық-анықтамалық консультациялық, қор және т.б. жүргізеді.Елімізде жүргізілген экономикалық реформа банк ісінің дамуында жаңа кезеңге алып келді. Нарыққа өту жағдайында банктердің және басқа несиелік институттардың даму перспективасы, оның іс-жүзінде іске асуы жайлы сұрақтар ерекше өзекті мәселеге айналып отыр.Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып, көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді. [11.121б.]
Банктің клиенттерімен қарым-қатынасы банк өнімдерін сатып алу-сату процесінде пайда болды. Оларға мыналар жатады: несие беру, депозиттік шоттарды ашу, бағалы қағаздарды шығару, сатып алу және сату бойынша операциялар, валюталық қатынастар, есеп-айырысу операциялары, төлем карточкалары сонымен қатар трасталық қызметтер, бағалы металдарды сақтау және т.б.
Көп клиенттермен банктік операцияларды орындау - дамыған несие жүйесі бар әлемнің барлық елдеріндегі қазіргі банктік қызметтің маңызды ерекшелігі.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Аталған міндеттерді шешу мүмкіндігі қазақстандық, сонымен қатар шетел банктердің қызмет етуінің практикалық ұғынуын зерттеу және де іс-жүзінде жұмыстың ең прогрессивті, ұтымды нысандары мен әдістерін ендіру негізінде ғана жүзеге асады. Бұл зерттеу тақырыбымның өзектілігін анықтап отыр.
Соңғы жылдарда қаржы нарықтарының ақша және капитал нарықтарының құрылуының қарқынды процесі жүріп жатыр. Капитал нарығының дамуы жинақтарды шоғырландырудың және қаражаттарды инвестициялаудың екі біріктірілген, өзара байланысты процесті жетілдіруінсіз мүмкін емес. Жинақ табыстар мен тұтынудың айырмасын көрсетеді.
Халыққа қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні мынада: шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге, банктік қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын төмендетуге жағдай жасау.
Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін оған терең үңіліп, кешенді түрде қарастыру қажет. Банктік қызметтердің дамуы мен перспективалары - біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген мәселе болса да, банк саласында қызмет атқарып жүрген көптеген экономисттердің көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі. Осы сұрақтардың шешімін табуға өзіміздің отандық экономист-ғалымдардың, қаржы саласының білікті мамандарының қосқан үлесі көп. Атап өтетін болсақ: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, С.Б. Мақыш, А.Ә. Илияс, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, Сембиева, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина, А.Ш. Жанболатова және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнамалық және нормативтік актілері, статистика бойынша Қазақстан Республикасының Агенттілігінің статистикалық материалдары болып табылады. Жұмыс процесінде жалпы ғылыми, статистикалық және экономикалық-математикалық әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі үш бөлім және оған сәйкес тақырыпшалардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты: қазіргі банктік қызметтер нарығын бағалау, қиындықтарын анықтап, даму жолдарын, мүмкіндіктерін көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
oo Банктік қызметтер нарығына талдау жасау;
oo Қазақстандық банк жүйесін, қызметтерін шет ел тәжірибесімен салыстыру;
oo Банк қызметін реттеу мен қадағалаудағы мемлекеттің өкілеттілігін айқындау;
oo "Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі" АҚ негізінде банктік қызметтерге нарығына баға беру, негізгі көрсеткіштерін талдау.
Зерттеу нысаны: Қазақстандағы банктік қызметтер нарығын және оны дамыту жолдарын зерттеу.
Диплом жұмысына әдістемелік және мағлұмат негізі ретінде, Қазақстан Республикасының банктік жүйе мен банктік қызметтерге қатысты заң, ереже, нұсқаулары мен нормативтік - құжаттық актілері, отандық және шетелдік авторлар еңбектері, журналдар, интернет-сайттар және т.б. қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық маңызы: Банк қызметін реттеу мен қадағалаудың даму және жетілдіру кезеңдері, мәні, қажеттілігі мен мазмұны.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы, банктік қызметтер нарығын екінші деңгейдегі банктер, "Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі" АҚ мысалында талдау жасау және оның даму перспективаларын қарастыру.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктер мен банк қызметтерінің мәні
Банк жүйесінің маңызды элементі - банктер болып табылады.
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғандығы туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция,Генуя) XIV-XV ғасырларда пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
XVI - XVII ғасырларда Венецияда, Генуяда, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің клиенттері арасында белгілі салмағы бар бағалы металдардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға ссудаға берді.[8.151б.]
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде - феодализм тұсындапайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттілігінен пайда болғандығын тілге тиек етеді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі мың жылдық тарихы бар екнін айтуға болады.
Өкінішке орай, "банк" сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың ақиқаттығына күмән туғызады.
"Банк" сөзі "banco" деген ағылшын тілінен аударғанда "айырбас столы" дегенді білдіреді. Бұл "айырбас столы" тауарлармен сауда жасалатын алаңда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі нысандағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б.э.д. 2300 жыл бұрын холдейлердің сауда компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметтерімен қатар, ссудалар берген. Олар б.э.д. VI ғасырда Ежелгі Вавилонда салым операциялары: салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының жасалғандығын еске сала кетеді. Мұндай операциялар б.э.д. IV ғасырда ежелгі Грецияда да жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып, белгілі бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді.[8.152,153б.]
Сонымен, бұл алғашқы банктік операцияларды орындаған кімдер? - деген сұрақ туады. Тарихшылардың пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және қолында шоғырланған ақшалай қаражаттары бар шірку мекемелері екен. Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді орындар болған. Сол уақыттары белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос ақша қаражаттары шоғырланыпты.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін түсінеді.
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банк қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды құруға сенім қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк - Ағылшын банкі 1694 құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине, мұның бәрі алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда болғанын куәландырмайды. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек алғышартын ғана сипаттайды.
Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны таңғалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі тағы бір нәрсе - бұл несиенің жеке нысаны мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға емес, несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы мүмкін.
Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк ұғымына мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк "ірі несиелік мекеме" ретінде сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне байланысты және несие берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке несие беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек тұтыну мақсатына ғана берілмей, шаруашылық операцияларының қажеттілігін де қанағаттандыра бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші өзінің клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы даму сатысына өте отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін біртұтас орталыққа айналады. Демек, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура сатысынан да бұрын, яғни мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда болған дегенге негіз бар. Мұндай қатынастардың құл иеленушілік қоғамында болғанына тарих куә.[8.155 б.]
Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы нормаларға сәйкес, б.э.д. III ғасырда айырбас ісіне мамандандырылған Римдік банкирлерді кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат етілмеген. Тарихшылардың айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие беріп қоймай, сондай-ақ жер бөлімшелерін сатып алу-сату, және басқа да операцияларды орындаған.
Банктің пайда болуы туралы қарастырған оның мәнін ашуға жақындайды, бірақ та банктің толық мәні әлі де болса жұмбақ болып қала бермек.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей жағдайларда мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қыметтер жүзеге асырылады.
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңи және экономикалық. Бірінші жағдайда, ең бастысы "банктік операциялар" ұғымының маңызы артады. Олардың қатарына банк қызметі туралы заңда көрсетілген операциялар тізімі жатады.
Қай жағынан алсақ та банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз болып табылады.Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын білумен ғана шектелмейді.
Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы, кез келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.
Банктің мәнін басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты қарастырсақ, банк ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып саналады. КСРО тұсында кәсіпорын ретінде тек фабрика, зауыт немесе материалдық өнім жасайтын өндіріс саласы түсінілген.Бірақ экономиканың басқа да буындарына "кәсіпорын" деген атақты иеленуге ешқандай да тыйым салынбаған.
Ежелгі Русьте "кәсіпорын" деп кандай да бір іспен немесе қызметпен айналысатын субъектіні айтқан. Сондықтан да белгілі бір қызметпен айналысатын банк сияқты субъектіге "банк - бұл кәсіпорын" деп айту өзінше дұрыс нәрсе. Мұнымен біз нүкте қоюға тиіс емеспіз, себебі "кәсіпорын" - бұл біздің ойымыздағының бәрін толығымен ашпайды.
Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді, себебі, банк шын мәнінде фабрика да, зауыт та емес. Ол бұлардан өзіндік ерекше қызмет көрсетуіне қарай ажыратылады. Ең бастысы - банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара ажыратылатын, оның қызметінің өндіріс саласы емес, айналыс және айырбас саласында жүзеге асуына байланысты болуы.
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс саласының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан ерекшелігі оның несие беуінен байқалады. Оның негізгі өнімі "несие" болғандықтан, банкті - "несиелік мекеме" деп атаған.
Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына да байланысты ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарып қоймайды, сол сияқты басқа эмитенттердің бағалы қағаздарын есепке алу және сақтауға байланысты операцияларды жасайды.
Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы, банктің саудамен ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып алып, оларды сатумен айналысады.[8.156 б.]
Сауда кәсіпорыны да өз кезегінде банкке ұқсайды, яғни ол да банктің кейбір қызметтерін көрсетеді. Мысалы ірі сауда кәсіпорындары да банк сияқты белгілі мөлшерде ақшалай немесе заттай несие беруі мүмкін. Сауда кәсіпорынынан банктің іргелі айырмашылығын оның негізінен байқауға болады. Банктің негізі деп оның басты өнімі - несие деп түсіндіріледі.
Сонымен, қазіргі түсінікте "коммерциялық банк" - бұл ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын реттеуді жүзеге аыратын ақша-несие институты болып табылады.
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы" Заңның 1-бабына сәйкес, "банк - осы заңға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға".[1.315б.]
Банктік қызмет - бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға мыналар жатады:
oo заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;
oo жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;
oo банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
oo Заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
oo Кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта санау, айырбастау, ұстау, сорттау, қаптау, және сақтау;
oo Аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
oo Заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен ақшалай нысанда несиелер беру;
oo Заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу операцияларын жүргізу;
oo Сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы қағаздарын басқару;
oo Клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке қатысушылардың таза ұстанымын анықтау;
oo Сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін көрсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;
oo Ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
oo Төлем карточкаларын шығару;
oo Банкнот пен монеталарды және бағалы заттарды инкассациялау және жөнелту;
oo Шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
oo төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын) ;
oo чек кітапшаларын шығару;
oo бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
oo аккредиивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
oo ақшалай нысанда орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;
oo үшінші тұлғаның атынан ақшалай нысанда орындалуды көздейтін банктік кепілдеме беру.[8.157 б.]
1.2 Банк қызметтерінің жіктелуі
Несиелік қызмет нарығы. Қазiргi кездегi банктiк жүйе - бұл алуан түрлi және дәстүрлi емес жаңа банктiк қызметтердi клиенттерге көрсету. Соның iшiнде банктердiң дәстүрлi қызметтерiнiң бiрi - несиелiк операцияларды iске асыру. Елдiң жаңа экономикалық қатынастарға түсуi, оның жалпы экономикаға тиiмдi ұштасуы, оның дамуының мықты инфрақұрылымын құру, әрине, несиелiк қатынастардың қолдануынсыз, оны дамытпай жүзеге асуы мүмкiн емес. Несие - өндiрiстiк күштердiң дамуын ынталандырып, капитал көздерiн құрудың, ғылыми-техникалық процестiң нәтижелерi арқасында өнiм өндiру негiздерiн жеделдетедi.Қарыз алушылардың несиелiк көздерге деген жолын мемлекет реттеп, олар үшiн мемлекеттiң кепiл болуы, банктi мемлекеттiң жалпы ұлттық даму бағдарламасына сай жұмыс жасайтын кәсiпорындарға деген сұраныс арқылы оларды несиелеуге ынталандырады. Банктердiң тәжiрибесiнде қолданылатын несиелеу процесiнiң өзiндiк алғышарттары болады. Әрбiр банкте пайдаланылатын несиелеу механизмiнiң элементтерi несиелiк операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу техникасын бiлдiредi. Жалпы несиелік қызмет дегеніміз, банктің уақытша бос ақша қаржыларын қайтымдылық, табыстылық, мерзімділік қағидасымен ресурстарға сұранысы бар қарызгерлерге ұсынуы болып табылады. Банк несиелік ресурстарды:
oo қысқа мерзімге (1 күннен 1 жылға дейін);
oo орта мерзімге (1 жылдан 3 жылға дейін);
oo ұзақ мерзімге (3 жылдан жоғары мерзімдерге) ұсына отырып кіріс алуды басты қағида ретінде ұстанады.
Несиелеу алғышарттары келесiдей:
oo несиеге деген өтiнiштi қарау;
oo несиелiк қабiлетiн талдау;
oo несиелiк келiсiм шарт жасау;
oo несие беру;
oo несиелiк мәмiленiң орындалуына бақылау жасау.
Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер Қазақстан Республикасының ұлттық банкi туралы 30.03.1995 ж. және ҚазақстанРеспубликасындағы банктер және банктiк қызметтер туралы 30.08.1995 ж. ҚР Президентiнiң заң күшi бар жарлықтарын басшылылыққа алады. Несиелер төлем қабiлетi бар қарыз алушыларға несиенi қайтарудың нақты көздерiнiң және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай берiледi.[22.98б]
Бiрiншi алғышарт. Банкке келiп түскен несиеге деген өтiнiштi қарау. Кез келген несиелiк операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негiзi мәлiметтер: мақсаты, мөлшерi, түрi, мерзiмi, мүмкiн болар қамтамасыз ету мүлкi көрсетiледi. Банктiң қоятын талаптарына байланысты өтiнiшке қосымша, яғни несиелiк операциялар сипатына байланысты құжаттар берiледi. Клиенттердiң әртүрлi топтары үшiн әртүрлi құжаттар пакетi әзiрленуi мүмкiн. Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиенi қайтаруын қамтамасыз ететiн басқа да құжаттар мен мәлiметтердi талап ете алады. Сонымен қатар, банкпен тұрақты несиелiк қатынаста болатын қарыз алушылар үшiн кейбiр құжаттар тiзiмi қысқаруы мүмкiн. Қарыз алушы банкке несие алуға өтiнiш жасаған уақытта, банк несиелеудегi оның мүмкiндiгiн алдын-ала бағалау үшiн есеп карточкасын толтыруы мүмкiн.
Екiншi алғышарт. Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн талдау. Яғни, оның қарыз бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабiлетiн бағалауды бiлдiредi. Несиенi қайтара алмау тәуекелi әртүрлi факторлардың әсерiнен болуы мүмкiн, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешiм қабылдамас бұрын оның несиелiк қабiлетiн талдайды. Бұл көрсеткiш банктiң өтiмдiлiгiне ықпал ететiн бiрден-бiр фактор. Қарыз алушының несиелiк қабiлетiне талдау жасау барысында келесiдей факторлар есепке алынады:
oo қарызға қатысты қабiлеттiлiгi. Қазір алушыға қарызды бере отырып, қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық құжатын анықтайтын жарғысы және нұсқаумен танысуға тиiс;
oo қарыз алушының iскерлiк репутациясы. Несиелiк мәмiлеге тиiстi репутация деп, қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана емес, сондай ақ келiсiм шартқа байланысты барлық мiндеттемелердi орындауы түсiндiрледi;
oo табыс алу қабiлетi. Банк қарыз алушының қарызды қайтаруға жеткiлiктi қаражатты табу қабiлетiне баға беруi қажет;
Қарыз алушының табыс алу қабiлетiн анықтау барысында сату көлемiне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететiн факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: қарыз алушы кәсiпорынның орналасқан жерi, оның тауарлары мен қызметтерiнiң сапасы, шикiзат құны қызметкерлерiнiң бiлiктiлiгi жатады. Несиелеудегi шетелдiк тәжiрибедегi бұл факторларға қоса жарнамалау тиiмдiлiгi, бәсеке сияқты факторлар ескерiледi. Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн бағалаудағы басты фактор оның қаржылық жағдайы болып табылады. Ол қарыз алушының қызметiн көрсететiн көрсеткiш ретiнде қызмет ете отырып, меншiктi және заемдық қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай ақ пайданы алу, бөлу және тиiмдi пайдаланумен сипатталады. Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның төлем қабiлетiнен көрiнедi:
oo шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақытылы қанағаттандыру;
oo несиенi қайтару;
oo жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу;
oo бюджетке төлемдер мен салықтарды төлеу.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы жақсы болса, ол барлық мiндеттемелер бойынша есеп айырыса алады.[3.136б.]
Қарызалушыныңнесиелiкқабiлетiнбанкт iкталдаушектеулi жәнекеңкөлемдежасалады. Қарызалушыныңнесиелiкқабiлетiнталда уүшiноныңтиiмдiлiгiн, төлемқабiлеттiлiгiн, шаруашылық-қаржылыққызметiнжанжақты бағалауғамүмкiндiкберетiнкөрсеткiшт ержүйесiнұсынатынкөптегенәдiстемеле рқолданылады. Қарызалушыларнегізгi коэффициенттеркөрсеткiшiнебайланыст ынесиеқабілеттiлiгiнiңүшклассыменан ықталады. Қарыз алушыларды класс бойынша бөлiп қарастыру Қазақстан Республикасының ұлттық банкi ұсынып отырған коэффициенттер негiзiнде жүзеге асырылады.
Үшiншi алғышарт. Несиелiк келiсiм шарт жасау. Қазiргi несиелеудiң басты ерекшелiгi бойынша банк қарыз алушының несиелiк қабiлетiн тексерiп болғаннан кейiн несиелiк келiсiм шарт жасау үшiн несиелеу субъектiсiмен қатынасқа түседi. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарды банк пен қарыз алушы келiсiм шарт негiзiнде шешедi. Несиелiк келiсiм шарт екi жақтың өзара мiндеттемелерiн және жауапкершiлiктерiн анықтайды Несиелiк келiсiм шарттың мазмұнын келiсушi жақтардың өздерi анықтайды. Бұл жерде екiншi деңгейдегi банктер оның типтiк формаларын пайдаланады. Несиелiк келiсiм шарттың мазмұнында несиелеу механизмi, оның негiзi элементтерi (несие түрлерi және объектiлерi, сомасы, несиенiң бағасы, несиелеу әдiстерi және қарыздық шот формалары, қарыздың қамтамасыз етiлу және қайтару тәсiлдерi, банк бақылауы) және банк қарызларының қозғалысы қарастырылады.
Төртiншi алғышарт. Несие беру процессi. Бұл кезең қарыздық шот формасын, қарызды берудi құжаттау тәртiбiн (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкiн), қарызды беру тәсiлiн анықтайтын, несиелеудi ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.[17.238б.]
Бесiншi алғышарт. Несиенiқайтаружәнеоғансыйақытөлеуiн ебақылаужасау. Бұлнесиелiкоперациялардыңмаңыздыкез еңi. Қарыздарбойыншақазіргіқайтарутәсiлi қарызлықшотформасында, банкқаражаттарыныңпайдалануұзақтығы нажәнеолардыңтөлемайналымынқұраудағ ырөлiнебайланысты. Қарызды қайтару мерзiмi беру уақытында мерзiмдi мiндеттемелермен құжатталады: егерде қарыз тұтас қайтарылатын болса, онда бiр ғана мерзiмдi мiндеттеме толтырылады, ал қарыз бөлiп-бөлiп қайтарылатын болса, онда әр төлемге әртүрлi мерзiмдi мiндеттеме толтырылады. Арнайы қарыз шот бойынша банкке қарызы тiкелей осы шотқа келiп түсетiн түсiмдер есебiнен қайтарылады.[22.59б]
Жекелеген жағдайларда қарыз алушының қаржылық қиындақтарға кезiгуiне байланысты банк қайтару мерзiмiн кейiнге қалдыруға рұқсат етуi мүмкiн, бiрақ бұл қарыз жоғары сыйақымен құжатталады. сыйақы мөлшерi оны төлеу мерзiмi және тәртiбi, сондай ақ оларды iздестiру механизмi несиелiк келiсiм шартта анықталады. сыйақы ай сайын, тоқсан сайын есептеледi және қайтару кестесiне сәйкес iздестiрiлуi мүмкiн. Банктiк тәжiрибеде қарыз бойынша жай және күрделi сыйақы есептеу формулалары қолданылады.
Жай пайыздарды бiрiншiден қысқа мерзiмдi несиелеу үшiн қолданылады. Олар бойынша пайыздарды есептеу және төлеу келiсiм шартта көрсетiледi:
S=P(1+n*i),(1)
мұнда: S - несие бойынша барлық соманың көлемi
P - бастапқы қарыз
i - пайыздық мөлшерлеме
n - мерзiмi
Банк тәжiрибесiнде күрделi пайыздар ұзақ мерзiмдi несиелеу кезiнде қолданылуы мүмкiн. Мұнда мәмiле аяқталғанға дейін несие алушыға есептелген сома төленбейдi, ал негiзгi қарыз сомасы өсiп отырады. Оны мына формуламен көрсетуге болады:
S=P(1+i)n, (2)
Әрбiр банктiң өзiнiң клиентiнiң несиелiк iсiн (несиелiк досье) жүргiзу жүйесi болады. Несиелеу процесiне жасалатын бақылау банктiң несиелiк портфелiн мерзiмдi түрде тексерiп отырумен де толықтырылады. өйткенi, банктiң несиелiк портфелi оның табыс көзi және несиелiк операцияларды жүргiзу барысындағы тәуекел көзi болып табылады. Банктiң тұрақтылығы, өтiмдiлiгi және репутациясы көбiне оның несиелiк портфелiнiң құрылымы мен сапасына байланысты болып келедi. Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн талдау негiзiнде банктер рейтингi бойынша қарыздарды жiктейдi, ол өз кезегiнде оларға несиелiк портфелдiң құрамын бақылауға және қажет кезде оны қайта қарап отыруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктiң әдiстемелiк нұсқауларына сәйкес екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер қарыздар бойынша мүмкiн болар зияндарға арнайы резервтер (провизиялар) құрады. Резерв мөлшерi есептiк күнге берiлген несиелердiң жалпы сомасына байланысты.
Банк ұсынатын несиелер сапасы бойынша несиенi қайтару мерзiмiне, қарыз алушының қаржылық жағдайына, қарыз алушы мен банк арасындағы байланысқа, несиелiк тарихына, несиенi қамтамасыз етуiне және оның өтiмдiлiгiне байланысты бөледi.[27.151б.]
Нарық жағдайында банктердiң өздерiнiң ақшалай қаражаттарын инвестиция мақсатына жүзеге асыру тиiмдiлiгi, банктiң сол ақша қаражаттарын тиiмдi де оптималды түрде пайдалана алатын iрi қаржылық ұйым ретiнде танылуы керек.
Және де банктiк қызметтердiң iске асуының өзiндiк құнының жоғарылауымен де тiкелей байланысты. Осы аталған факторларға байланысты мемлекет тарапынан банктiк емес қаржылық мекемелердің шағын бизнестi инвестициялауына ынталандырудың қозғаушы механизмiн жасау керек. Банк өзiнен ақша қаражатын (несие) сұрап келген клиенттiң несиелiк қабiлеттiлiгiн бағалау, талдау, анализ жасау, оның сұралып отырған несиенi сол мақсатқа пайдаланатынына толық көз жеткiзу, әрине банктiң өз мүддесiне жатпақ. Басқаша айтқанда, банкпен клиенттi (қарыз алушыны) несиелеу процесi, оның несиелiк қабiлеттiлiгi деңгейi, оның партнерлер алдындағы беделі, қаржылық жағдайы, нарықта бәсекелестер арасында алатын орны сияқты жағдайларына аса көңiл бөлiнiп, толыққанды талдау жасалынуы тиiс.
Банк несиелеу функциясын жүзеге асыру арқылы, өздерiнiң өтiмдiлiгiн қамтамасыз етсе, нарықтық қатынастар жүйесiнде жұмыс жасау тұрақтылығын қамтамасыз етедi. Қазақстан Республикасының даму стратегиясының ең басты құжаты болып табылатын Қазақстан - 2030 бағдарламасында 1998-2000 жылдарға даму болжамының негiзгi басымдылығы ретiнде шағын бизнестiң кедейшiлiк пен жұмыссыздық проблемасын шешетiн маңызды экономикалық сектор екендiгiн айқындаған. Негiзiнде несиенi экономикалық категория ретiнде түсiну үшiн, шағын бизнес субектiлерiнiң, кәсiпкерлердiң және басқа да шаруашылық субектiлердiң несиені қалайша қолданған нәтижесi, қорытындысы бойынша оның мемлекет экономикасына тигiзетiн әсерi арқылы бағаланады. Әрине, несиемен максималды табыс табу мүмкiндiгi артады, ол жағдай тек несиелендiру принциптерiн қатаң сақтаған кезде ғана оң нәтиже бере алады.[4.156б.]
Несиенiң өндiрiстiң жандауында, оның кеңеюi процесiнде алатын ролi орасан. Ол негiзгi қорларға (үй, ғимарат) қаражат көзi ретiнде жаңа технологиялар ендiру, өндiрiстi жаңа техникамен жабдықтау жолында алатын орны ерекше. Несиенi осы сұраныстар бойынша пайдалану бюджеттен қайтарылымсыз қаржыландырудан бiршама артықшылықтары байқалады. қайтарымсыз қаржыландыру арқылы капиталдану, бұл кезде шаруашылық қаражаттарды басқа да мақсаттарға жұмсаулары мүмкiн, өйткенi ол сұраусыз кеткен ақшалар. Ал, белгiлi бiр мақсатқа алынған несие тек сол мақсатқа қолданылуы керек, басқа жаққа жұмсау тiптен ойдан да шығарылуы керек. Және несие қайтарымдылық принциппен берiледi де, қайтаруды өз уақытынан кешiктiрсе ол үшiн пайыздар төлеуi керек.
Несиенiң нарықтық экономикалық қатынастардың дамуында атқаратын ролi Қазақстанның нарықты экономикаға бет бұрып, бiршама ретте несиелiк қатынастарды дамытуымен байланысты. Сондықтан да нарықтық қатынастардың қалыптасуы несиемен жалпы ақша айналымының түбегейлi қайта құрылуының бiрден бiр шарты болып табылады. Бұл реформаның ең басты мақсаты - ақша ресурстарының орталықтандырылған сипатта бөлiнуiн максималды түрде жойып, оның қаржы нарығындағы қозғалысына түпкiлiктi өту болып табылса, ол өз ретiнде бүгiнгi таңда бiршама жолға қойылды. Қаржылық нарықты құру, шаруашылық субъектiлерiнiң несиелiк институтарын басқару iзiнде, экономикалық қатынастар жүйесiнде несиенiң ролiнiң артуын жоғарылатады.
Несие Қазақстан Республикасы нарыққа көшу жолында қарыздың капитал қозғалысы нысанын, яғни қарызға берiлетiн ақша капиталының қозғалысын көрсетедi. Несие ақша капиталының қарыздық капиталға трансформациялануына және қарыз алушылар және кредиторлар (екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер) арақатынасын анықтайды. Несиенiң көмегiмен банктiң уақытша бос капиталы шаруашылық субъектiлерiне уақытша пайданауы үшiн пайда мен қайтарылатын капитал болып табылады. Бұл ретте банк те кәсiпорын да табыс таба алады. Кәсiпорын несие арқасында мысал үшiн, айналым қаражат мөлшерiн ұлғайтып алса, және өз уақытында несиенi банкке қайтарса, ал банк өз уақытша бос жатқан қарыздық капиталы арқылы табыс (сыйақы) алады.19.257б.
Жалпы экономикалық басылымдарда несиенiң функцияларын әртүрлi түсiндiрмелермен бередi. Оған бөлушiлiк, қайта бөлушiлiк, нақты қаражаттарды ауыстырушылық, қаражаттардың аккумуляциялануы және тағы да басқа функциялар жатады. Бiрақ несиенiң функцияларына әртүрлi мiнездеме беру бiршама түсiндiрiлуi мүмкiн, егер, қоғамдық өндiрiс немесе экономиканың айрықша анықталған кәсiпорынының типi мен айналымының процесiне терең үңiлсек, оған жауап таба аламыз.
Несие - ақша массасының құрылымы мен көлемiне зор әсер етедi. Несие - Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастар экономикасына көшу сатысында несиелiк қаражаттардың әртүрлi нысандарын өмiрге келтiрiп, қолма қолсыз есеп айырысулар, олардың әртүрлi формаларын енгiзу арқылы осылардың дамуының базасы ретiнде қалыптасады. Мiне, осы факторлардың барлығы айналым қаражаттарының тиiмдiлiгi мен жалпы қоғамдық өндiрiс қуатын жандандыруды күшейтпек. Несиеге орай, пайданың тез де тиiмдi капитализациялану процесi артса, мұның жалпы өндiрiстiң концентрациялануына жол ашары сөзсiз.18.241б.
Депозиттік қызмет нарығы. Депозиттік операциялар коммерциялық банктің пассивті операцияларының ең басты және негізгі бағыты болғандықтан банктердің ресурстарының көп бөлігі осы депозиттік операциялар есебінен құралады. Кез келген нарықтық экономикада банктік жүйе негізгі төрт функцияны жүзеге асырады:
oo жинақ ұстаушылар мен инвесторларлар арасында делдал қызметін атқарып, қысқа мерзімді депозиттерді орта мерзімдіге, орта мерзімді депозиттерді ұзақ мерзімді депозиттерге айналдырады;
oo тартылған ақша қаражаттары негізгі және фракциондық резервтік жүйе жағдайында несиелік ақшаларды қалыптастырады, сөйтіп айналыстағы ақша массасын көбейтеді;
oo банктердің депозиттік және несиелік саясаттары экономикадағы ақша ұсынысына әсерін тигізеді;
oo орталық банкпен белгіленген шектеулер шегінде қызметін жүзеге асыра отырып, оған ақша - несие саясатын жүргізуге көмектеседі.
Нарықтық қатынастардың дамуымен байланысты ресурстарды тарту құрылымы да көптеген өзгерістерге ұшырап, банк жүйесіне жеке және заңды тұлғалардың бос қаражаттарын жинақтаудың жаңа түрлері дами бастады. Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың және депозиттік шоттардың көптеген түрлері кездеседі. Бұл банктерді бәсекелестігі жоғары нарықта банктік шоттарға жинақтарды және уақытша бос қаражаттарды тартып осы банктік ресурстарға деген әр түрлі клиенттер тобының сұраныстарын мейлінше қанағаттандыруға ұмтылуымен байланысты.
Қазақстан Республикасының ҚР банктер және банктік қызметтер туралы заңында депозит анықтамасы келесідей берілген.
Депозит дегеніміз - бұл бір тұлғаны, депозиторды екінші тұлға - банкке (соның ішінде Ұлттық Банкке) оларды талап етуі бойынша немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін толығымен немесе бөлшектеп, алдын ала келісілген сыйақымен немесе сыйақысыз тікелей салымшыға (депозиторға) қайтарылуы тиіс немесе оның бұйрығы бойынша басқа бір тұлғаға берілуі тиіс ақша сомасы.1.216 б.
Банктік депозит - салымшының, банкке алдын ала келісілген сый ақы қосылып қайтарылу шарты негізінде берілген, ақша қаражаттары.Депозиттік орерациялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті билік органдарының қаражаттары коммерциялық банктерге қызығушылықпен орналастырады. Бұл салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден салымшылар өз салымдарын кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомада қарыз ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін екі рөл атқарады, яғни, бір жағынан кіріс әкелетін ақша ретінде, ал екінші жағынан салымшыға табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.[30.24 б]
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
oo банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
oo депозиттік операциялар қызмет етуі керек;
oo банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді депозиттік саясат жүргізілуі керек;
oo банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен қарыз аударылуы қажет; депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша операциядардың арасында мерзім және сомалары бойынша өзара байланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
oo депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар қолдану.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4 факторға тәуелді балып келеді:
oo халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
oo олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі;
oo салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
oo елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің дамуы.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттерді топтаудың әр түрлі критерийлері қалыптасқан. Солардың ішінде ең көп тарағандары мыналар: талап еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға және т.б. мақсаттарға.Әдетте ол халыққа қосымша қызметтерді (пошталық, телеграфтық, саудалық және т.б.) ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын ала ескерту талап етілмейді, олар бойынша чектер берілмейді.[14.85б.]
Жинақ салымдары мерзімді салымдардың маңызды бөлігін құрайды. Мерзімдік салымдардың басқа бір түрі - мерзімді депозиттік сертификат болып табылады.Қазақстанда 1994 жылдың соңынан бастап комерциялық банктер әлеуетті салымшыларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктер мен банк қызметтерінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Банк қызметтерінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 ҚР-ғы банктік қызметтер жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР-ғы банктік қызметтер нарығының жағдайын жалпы талдау ... ... ... ... 28
2.2Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ көрсететін қызметтердің және оларға комиссиялардың өзгерісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Елімізде қабылданған банктік заңдылықтарға сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі екі деңгейден тұрады. ҚР Ұлттық банкі - мемлекеттік орталық банк ретінде бірінші деңгейді білдіреді. Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) - екінші деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші деңгейдегі банктер деп атайды. Бүгінгі таңдағы Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он алты жылдық тарихы бар. Бұл жүйенің қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының нәтижесінде еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету керек. Содан бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы мақсат - отандық банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа өткізу болып отырғандығы да жасырын емес. Бұл талаптарға жауап бермейтін банктерге басқа банктерге қосылу не банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар болып құрылуы қажеттігі ұсынылады.[5.153 б.]
Өзінің қызметі барысында банк әр түрлі аудиториялар типтерімен байланысқа түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б. Бұлармен банк пайданы оңтайландыру мақсатымен өзара әрекет етеді. Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып, көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді.
Банктің клиенттерімен қарым-қатынасы банк өнімдерін сатып алу-сату процесінде пайда болды. Оларға мыналар жатады: несие беру, депозиттік шоттарды ашу, бағалы қағаздарды шығару, сатып алу және сату бойынша операциялар, валюталық қатынастар, есеп-айырысу операциялары, төлем карточкалары сонымен қатар трасталық қызметтер, бағалы металдарды сақтау және т.б. Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму жолдарын анықтау еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік өмірінің басты назарында. Қазақстанның экономикалық нарықтық қатынастар жолына түсуі оның жалпы әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан коммерциялық банктер әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, жаңашыл (инновациялық) технологияларды енгізу арқылы өздерінің қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алады.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Банктік қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипаттамасына банктік қызметтер нарығындағы бәсеке көп ықпал етеді. Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр. Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық есеп-айырысулар, әлемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының құрылуы жатады. Біздің еліміздегі қазіргі банктік институттар аталған жаңа қызметтерді атқара бастады. Клиенттің заказы бойынша маркеингтік зерттеуді, валюталық операцияларды, басқа да қызметтерді, соның ішінде, трасталық, ақпараттық-анықтамалық консультациялық, қор және т.б. жүргізеді.Елімізде жүргізілген экономикалық реформа банк ісінің дамуында жаңа кезеңге алып келді. Нарыққа өту жағдайында банктердің және басқа несиелік институттардың даму перспективасы, оның іс-жүзінде іске асуы жайлы сұрақтар ерекше өзекті мәселеге айналып отыр.Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып, көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді. [11.121б.]
Банктің клиенттерімен қарым-қатынасы банк өнімдерін сатып алу-сату процесінде пайда болды. Оларға мыналар жатады: несие беру, депозиттік шоттарды ашу, бағалы қағаздарды шығару, сатып алу және сату бойынша операциялар, валюталық қатынастар, есеп-айырысу операциялары, төлем карточкалары сонымен қатар трасталық қызметтер, бағалы металдарды сақтау және т.б.
Көп клиенттермен банктік операцияларды орындау - дамыған несие жүйесі бар әлемнің барлық елдеріндегі қазіргі банктік қызметтің маңызды ерекшелігі.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Аталған міндеттерді шешу мүмкіндігі қазақстандық, сонымен қатар шетел банктердің қызмет етуінің практикалық ұғынуын зерттеу және де іс-жүзінде жұмыстың ең прогрессивті, ұтымды нысандары мен әдістерін ендіру негізінде ғана жүзеге асады. Бұл зерттеу тақырыбымның өзектілігін анықтап отыр.
Соңғы жылдарда қаржы нарықтарының ақша және капитал нарықтарының құрылуының қарқынды процесі жүріп жатыр. Капитал нарығының дамуы жинақтарды шоғырландырудың және қаражаттарды инвестициялаудың екі біріктірілген, өзара байланысты процесті жетілдіруінсіз мүмкін емес. Жинақ табыстар мен тұтынудың айырмасын көрсетеді.
Халыққа қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні мынада: шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге, банктік қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын төмендетуге жағдай жасау.
Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін оған терең үңіліп, кешенді түрде қарастыру қажет. Банктік қызметтердің дамуы мен перспективалары - біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген мәселе болса да, банк саласында қызмет атқарып жүрген көптеген экономисттердің көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі. Осы сұрақтардың шешімін табуға өзіміздің отандық экономист-ғалымдардың, қаржы саласының білікті мамандарының қосқан үлесі көп. Атап өтетін болсақ: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, С.Б. Мақыш, А.Ә. Илияс, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, Сембиева, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина, А.Ш. Жанболатова және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнамалық және нормативтік актілері, статистика бойынша Қазақстан Республикасының Агенттілігінің статистикалық материалдары болып табылады. Жұмыс процесінде жалпы ғылыми, статистикалық және экономикалық-математикалық әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі үш бөлім және оған сәйкес тақырыпшалардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты: қазіргі банктік қызметтер нарығын бағалау, қиындықтарын анықтап, даму жолдарын, мүмкіндіктерін көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
oo Банктік қызметтер нарығына талдау жасау;
oo Қазақстандық банк жүйесін, қызметтерін шет ел тәжірибесімен салыстыру;
oo Банк қызметін реттеу мен қадағалаудағы мемлекеттің өкілеттілігін айқындау;
oo "Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі" АҚ негізінде банктік қызметтерге нарығына баға беру, негізгі көрсеткіштерін талдау.
Зерттеу нысаны: Қазақстандағы банктік қызметтер нарығын және оны дамыту жолдарын зерттеу.
Диплом жұмысына әдістемелік және мағлұмат негізі ретінде, Қазақстан Республикасының банктік жүйе мен банктік қызметтерге қатысты заң, ереже, нұсқаулары мен нормативтік - құжаттық актілері, отандық және шетелдік авторлар еңбектері, журналдар, интернет-сайттар және т.б. қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық маңызы: Банк қызметін реттеу мен қадағалаудың даму және жетілдіру кезеңдері, мәні, қажеттілігі мен мазмұны.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы, банктік қызметтер нарығын екінші деңгейдегі банктер, "Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі" АҚ мысалында талдау жасау және оның даму перспективаларын қарастыру.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктер мен банк қызметтерінің мәні
Банк жүйесінің маңызды элементі - банктер болып табылады.
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғандығы туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция,Генуя) XIV-XV ғасырларда пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
XVI - XVII ғасырларда Венецияда, Генуяда, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің клиенттері арасында белгілі салмағы бар бағалы металдардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға ссудаға берді.[8.151б.]
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде - феодализм тұсындапайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттілігінен пайда болғандығын тілге тиек етеді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі мың жылдық тарихы бар екнін айтуға болады.
Өкінішке орай, "банк" сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың ақиқаттығына күмән туғызады.
"Банк" сөзі "banco" деген ағылшын тілінен аударғанда "айырбас столы" дегенді білдіреді. Бұл "айырбас столы" тауарлармен сауда жасалатын алаңда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі нысандағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б.э.д. 2300 жыл бұрын холдейлердің сауда компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметтерімен қатар, ссудалар берген. Олар б.э.д. VI ғасырда Ежелгі Вавилонда салым операциялары: салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының жасалғандығын еске сала кетеді. Мұндай операциялар б.э.д. IV ғасырда ежелгі Грецияда да жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып, белгілі бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді.[8.152,153б.]
Сонымен, бұл алғашқы банктік операцияларды орындаған кімдер? - деген сұрақ туады. Тарихшылардың пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және қолында шоғырланған ақшалай қаражаттары бар шірку мекемелері екен. Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді орындар болған. Сол уақыттары белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос ақша қаражаттары шоғырланыпты.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін түсінеді.
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банк қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды құруға сенім қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк - Ағылшын банкі 1694 құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине, мұның бәрі алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда болғанын куәландырмайды. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек алғышартын ғана сипаттайды.
Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны таңғалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі тағы бір нәрсе - бұл несиенің жеке нысаны мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға емес, несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы мүмкін.
Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк ұғымына мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк "ірі несиелік мекеме" ретінде сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне байланысты және несие берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке несие беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек тұтыну мақсатына ғана берілмей, шаруашылық операцияларының қажеттілігін де қанағаттандыра бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші өзінің клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы даму сатысына өте отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін біртұтас орталыққа айналады. Демек, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура сатысынан да бұрын, яғни мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда болған дегенге негіз бар. Мұндай қатынастардың құл иеленушілік қоғамында болғанына тарих куә.[8.155 б.]
Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы нормаларға сәйкес, б.э.д. III ғасырда айырбас ісіне мамандандырылған Римдік банкирлерді кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат етілмеген. Тарихшылардың айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие беріп қоймай, сондай-ақ жер бөлімшелерін сатып алу-сату, және басқа да операцияларды орындаған.
Банктің пайда болуы туралы қарастырған оның мәнін ашуға жақындайды, бірақ та банктің толық мәні әлі де болса жұмбақ болып қала бермек.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей жағдайларда мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қыметтер жүзеге асырылады.
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңи және экономикалық. Бірінші жағдайда, ең бастысы "банктік операциялар" ұғымының маңызы артады. Олардың қатарына банк қызметі туралы заңда көрсетілген операциялар тізімі жатады.
Қай жағынан алсақ та банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз болып табылады.Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын білумен ғана шектелмейді.
Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы, кез келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.
Банктің мәнін басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты қарастырсақ, банк ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып саналады. КСРО тұсында кәсіпорын ретінде тек фабрика, зауыт немесе материалдық өнім жасайтын өндіріс саласы түсінілген.Бірақ экономиканың басқа да буындарына "кәсіпорын" деген атақты иеленуге ешқандай да тыйым салынбаған.
Ежелгі Русьте "кәсіпорын" деп кандай да бір іспен немесе қызметпен айналысатын субъектіні айтқан. Сондықтан да белгілі бір қызметпен айналысатын банк сияқты субъектіге "банк - бұл кәсіпорын" деп айту өзінше дұрыс нәрсе. Мұнымен біз нүкте қоюға тиіс емеспіз, себебі "кәсіпорын" - бұл біздің ойымыздағының бәрін толығымен ашпайды.
Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді, себебі, банк шын мәнінде фабрика да, зауыт та емес. Ол бұлардан өзіндік ерекше қызмет көрсетуіне қарай ажыратылады. Ең бастысы - банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара ажыратылатын, оның қызметінің өндіріс саласы емес, айналыс және айырбас саласында жүзеге асуына байланысты болуы.
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс саласының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан ерекшелігі оның несие беуінен байқалады. Оның негізгі өнімі "несие" болғандықтан, банкті - "несиелік мекеме" деп атаған.
Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына да байланысты ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарып қоймайды, сол сияқты басқа эмитенттердің бағалы қағаздарын есепке алу және сақтауға байланысты операцияларды жасайды.
Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы, банктің саудамен ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып алып, оларды сатумен айналысады.[8.156 б.]
Сауда кәсіпорыны да өз кезегінде банкке ұқсайды, яғни ол да банктің кейбір қызметтерін көрсетеді. Мысалы ірі сауда кәсіпорындары да банк сияқты белгілі мөлшерде ақшалай немесе заттай несие беруі мүмкін. Сауда кәсіпорынынан банктің іргелі айырмашылығын оның негізінен байқауға болады. Банктің негізі деп оның басты өнімі - несие деп түсіндіріледі.
Сонымен, қазіргі түсінікте "коммерциялық банк" - бұл ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын реттеуді жүзеге аыратын ақша-несие институты болып табылады.
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы" Заңның 1-бабына сәйкес, "банк - осы заңға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға".[1.315б.]
Банктік қызмет - бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға мыналар жатады:
oo заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;
oo жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;
oo банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
oo Заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
oo Кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта санау, айырбастау, ұстау, сорттау, қаптау, және сақтау;
oo Аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
oo Заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен ақшалай нысанда несиелер беру;
oo Заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу операцияларын жүргізу;
oo Сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы қағаздарын басқару;
oo Клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке қатысушылардың таза ұстанымын анықтау;
oo Сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін көрсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;
oo Ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
oo Төлем карточкаларын шығару;
oo Банкнот пен монеталарды және бағалы заттарды инкассациялау және жөнелту;
oo Шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
oo төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын) ;
oo чек кітапшаларын шығару;
oo бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
oo аккредиивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
oo ақшалай нысанда орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;
oo үшінші тұлғаның атынан ақшалай нысанда орындалуды көздейтін банктік кепілдеме беру.[8.157 б.]
1.2 Банк қызметтерінің жіктелуі
Несиелік қызмет нарығы. Қазiргi кездегi банктiк жүйе - бұл алуан түрлi және дәстүрлi емес жаңа банктiк қызметтердi клиенттерге көрсету. Соның iшiнде банктердiң дәстүрлi қызметтерiнiң бiрi - несиелiк операцияларды iске асыру. Елдiң жаңа экономикалық қатынастарға түсуi, оның жалпы экономикаға тиiмдi ұштасуы, оның дамуының мықты инфрақұрылымын құру, әрине, несиелiк қатынастардың қолдануынсыз, оны дамытпай жүзеге асуы мүмкiн емес. Несие - өндiрiстiк күштердiң дамуын ынталандырып, капитал көздерiн құрудың, ғылыми-техникалық процестiң нәтижелерi арқасында өнiм өндiру негiздерiн жеделдетедi.Қарыз алушылардың несиелiк көздерге деген жолын мемлекет реттеп, олар үшiн мемлекеттiң кепiл болуы, банктi мемлекеттiң жалпы ұлттық даму бағдарламасына сай жұмыс жасайтын кәсiпорындарға деген сұраныс арқылы оларды несиелеуге ынталандырады. Банктердiң тәжiрибесiнде қолданылатын несиелеу процесiнiң өзiндiк алғышарттары болады. Әрбiр банкте пайдаланылатын несиелеу механизмiнiң элементтерi несиелiк операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу техникасын бiлдiредi. Жалпы несиелік қызмет дегеніміз, банктің уақытша бос ақша қаржыларын қайтымдылық, табыстылық, мерзімділік қағидасымен ресурстарға сұранысы бар қарызгерлерге ұсынуы болып табылады. Банк несиелік ресурстарды:
oo қысқа мерзімге (1 күннен 1 жылға дейін);
oo орта мерзімге (1 жылдан 3 жылға дейін);
oo ұзақ мерзімге (3 жылдан жоғары мерзімдерге) ұсына отырып кіріс алуды басты қағида ретінде ұстанады.
Несиелеу алғышарттары келесiдей:
oo несиеге деген өтiнiштi қарау;
oo несиелiк қабiлетiн талдау;
oo несиелiк келiсiм шарт жасау;
oo несие беру;
oo несиелiк мәмiленiң орындалуына бақылау жасау.
Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер Қазақстан Республикасының ұлттық банкi туралы 30.03.1995 ж. және ҚазақстанРеспубликасындағы банктер және банктiк қызметтер туралы 30.08.1995 ж. ҚР Президентiнiң заң күшi бар жарлықтарын басшылылыққа алады. Несиелер төлем қабiлетi бар қарыз алушыларға несиенi қайтарудың нақты көздерiнiң және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай берiледi.[22.98б]
Бiрiншi алғышарт. Банкке келiп түскен несиеге деген өтiнiштi қарау. Кез келген несиелiк операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негiзi мәлiметтер: мақсаты, мөлшерi, түрi, мерзiмi, мүмкiн болар қамтамасыз ету мүлкi көрсетiледi. Банктiң қоятын талаптарына байланысты өтiнiшке қосымша, яғни несиелiк операциялар сипатына байланысты құжаттар берiледi. Клиенттердiң әртүрлi топтары үшiн әртүрлi құжаттар пакетi әзiрленуi мүмкiн. Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиенi қайтаруын қамтамасыз ететiн басқа да құжаттар мен мәлiметтердi талап ете алады. Сонымен қатар, банкпен тұрақты несиелiк қатынаста болатын қарыз алушылар үшiн кейбiр құжаттар тiзiмi қысқаруы мүмкiн. Қарыз алушы банкке несие алуға өтiнiш жасаған уақытта, банк несиелеудегi оның мүмкiндiгiн алдын-ала бағалау үшiн есеп карточкасын толтыруы мүмкiн.
Екiншi алғышарт. Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн талдау. Яғни, оның қарыз бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабiлетiн бағалауды бiлдiредi. Несиенi қайтара алмау тәуекелi әртүрлi факторлардың әсерiнен болуы мүмкiн, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешiм қабылдамас бұрын оның несиелiк қабiлетiн талдайды. Бұл көрсеткiш банктiң өтiмдiлiгiне ықпал ететiн бiрден-бiр фактор. Қарыз алушының несиелiк қабiлетiне талдау жасау барысында келесiдей факторлар есепке алынады:
oo қарызға қатысты қабiлеттiлiгi. Қазір алушыға қарызды бере отырып, қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық құжатын анықтайтын жарғысы және нұсқаумен танысуға тиiс;
oo қарыз алушының iскерлiк репутациясы. Несиелiк мәмiлеге тиiстi репутация деп, қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана емес, сондай ақ келiсiм шартқа байланысты барлық мiндеттемелердi орындауы түсiндiрледi;
oo табыс алу қабiлетi. Банк қарыз алушының қарызды қайтаруға жеткiлiктi қаражатты табу қабiлетiне баға беруi қажет;
Қарыз алушының табыс алу қабiлетiн анықтау барысында сату көлемiне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететiн факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: қарыз алушы кәсiпорынның орналасқан жерi, оның тауарлары мен қызметтерiнiң сапасы, шикiзат құны қызметкерлерiнiң бiлiктiлiгi жатады. Несиелеудегi шетелдiк тәжiрибедегi бұл факторларға қоса жарнамалау тиiмдiлiгi, бәсеке сияқты факторлар ескерiледi. Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн бағалаудағы басты фактор оның қаржылық жағдайы болып табылады. Ол қарыз алушының қызметiн көрсететiн көрсеткiш ретiнде қызмет ете отырып, меншiктi және заемдық қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай ақ пайданы алу, бөлу және тиiмдi пайдаланумен сипатталады. Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның төлем қабiлетiнен көрiнедi:
oo шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақытылы қанағаттандыру;
oo несиенi қайтару;
oo жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу;
oo бюджетке төлемдер мен салықтарды төлеу.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы жақсы болса, ол барлық мiндеттемелер бойынша есеп айырыса алады.[3.136б.]
Қарызалушыныңнесиелiкқабiлетiнбанкт iкталдаушектеулi жәнекеңкөлемдежасалады. Қарызалушыныңнесиелiкқабiлетiнталда уүшiноныңтиiмдiлiгiн, төлемқабiлеттiлiгiн, шаруашылық-қаржылыққызметiнжанжақты бағалауғамүмкiндiкберетiнкөрсеткiшт ержүйесiнұсынатынкөптегенәдiстемеле рқолданылады. Қарызалушыларнегізгi коэффициенттеркөрсеткiшiнебайланыст ынесиеқабілеттiлiгiнiңүшклассыменан ықталады. Қарыз алушыларды класс бойынша бөлiп қарастыру Қазақстан Республикасының ұлттық банкi ұсынып отырған коэффициенттер негiзiнде жүзеге асырылады.
Үшiншi алғышарт. Несиелiк келiсiм шарт жасау. Қазiргi несиелеудiң басты ерекшелiгi бойынша банк қарыз алушының несиелiк қабiлетiн тексерiп болғаннан кейiн несиелiк келiсiм шарт жасау үшiн несиелеу субъектiсiмен қатынасқа түседi. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарды банк пен қарыз алушы келiсiм шарт негiзiнде шешедi. Несиелiк келiсiм шарт екi жақтың өзара мiндеттемелерiн және жауапкершiлiктерiн анықтайды Несиелiк келiсiм шарттың мазмұнын келiсушi жақтардың өздерi анықтайды. Бұл жерде екiншi деңгейдегi банктер оның типтiк формаларын пайдаланады. Несиелiк келiсiм шарттың мазмұнында несиелеу механизмi, оның негiзi элементтерi (несие түрлерi және объектiлерi, сомасы, несиенiң бағасы, несиелеу әдiстерi және қарыздық шот формалары, қарыздың қамтамасыз етiлу және қайтару тәсiлдерi, банк бақылауы) және банк қарызларының қозғалысы қарастырылады.
Төртiншi алғышарт. Несие беру процессi. Бұл кезең қарыздық шот формасын, қарызды берудi құжаттау тәртiбiн (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкiн), қарызды беру тәсiлiн анықтайтын, несиелеудi ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.[17.238б.]
Бесiншi алғышарт. Несиенiқайтаружәнеоғансыйақытөлеуiн ебақылаужасау. Бұлнесиелiкоперациялардыңмаңыздыкез еңi. Қарыздарбойыншақазіргіқайтарутәсiлi қарызлықшотформасында, банкқаражаттарыныңпайдалануұзақтығы нажәнеолардыңтөлемайналымынқұраудағ ырөлiнебайланысты. Қарызды қайтару мерзiмi беру уақытында мерзiмдi мiндеттемелермен құжатталады: егерде қарыз тұтас қайтарылатын болса, онда бiр ғана мерзiмдi мiндеттеме толтырылады, ал қарыз бөлiп-бөлiп қайтарылатын болса, онда әр төлемге әртүрлi мерзiмдi мiндеттеме толтырылады. Арнайы қарыз шот бойынша банкке қарызы тiкелей осы шотқа келiп түсетiн түсiмдер есебiнен қайтарылады.[22.59б]
Жекелеген жағдайларда қарыз алушының қаржылық қиындақтарға кезiгуiне байланысты банк қайтару мерзiмiн кейiнге қалдыруға рұқсат етуi мүмкiн, бiрақ бұл қарыз жоғары сыйақымен құжатталады. сыйақы мөлшерi оны төлеу мерзiмi және тәртiбi, сондай ақ оларды iздестiру механизмi несиелiк келiсiм шартта анықталады. сыйақы ай сайын, тоқсан сайын есептеледi және қайтару кестесiне сәйкес iздестiрiлуi мүмкiн. Банктiк тәжiрибеде қарыз бойынша жай және күрделi сыйақы есептеу формулалары қолданылады.
Жай пайыздарды бiрiншiден қысқа мерзiмдi несиелеу үшiн қолданылады. Олар бойынша пайыздарды есептеу және төлеу келiсiм шартта көрсетiледi:
S=P(1+n*i),(1)
мұнда: S - несие бойынша барлық соманың көлемi
P - бастапқы қарыз
i - пайыздық мөлшерлеме
n - мерзiмi
Банк тәжiрибесiнде күрделi пайыздар ұзақ мерзiмдi несиелеу кезiнде қолданылуы мүмкiн. Мұнда мәмiле аяқталғанға дейін несие алушыға есептелген сома төленбейдi, ал негiзгi қарыз сомасы өсiп отырады. Оны мына формуламен көрсетуге болады:
S=P(1+i)n, (2)
Әрбiр банктiң өзiнiң клиентiнiң несиелiк iсiн (несиелiк досье) жүргiзу жүйесi болады. Несиелеу процесiне жасалатын бақылау банктiң несиелiк портфелiн мерзiмдi түрде тексерiп отырумен де толықтырылады. өйткенi, банктiң несиелiк портфелi оның табыс көзi және несиелiк операцияларды жүргiзу барысындағы тәуекел көзi болып табылады. Банктiң тұрақтылығы, өтiмдiлiгi және репутациясы көбiне оның несиелiк портфелiнiң құрылымы мен сапасына байланысты болып келедi. Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн талдау негiзiнде банктер рейтингi бойынша қарыздарды жiктейдi, ол өз кезегiнде оларға несиелiк портфелдiң құрамын бақылауға және қажет кезде оны қайта қарап отыруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктiң әдiстемелiк нұсқауларына сәйкес екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер қарыздар бойынша мүмкiн болар зияндарға арнайы резервтер (провизиялар) құрады. Резерв мөлшерi есептiк күнге берiлген несиелердiң жалпы сомасына байланысты.
Банк ұсынатын несиелер сапасы бойынша несиенi қайтару мерзiмiне, қарыз алушының қаржылық жағдайына, қарыз алушы мен банк арасындағы байланысқа, несиелiк тарихына, несиенi қамтамасыз етуiне және оның өтiмдiлiгiне байланысты бөледi.[27.151б.]
Нарық жағдайында банктердiң өздерiнiң ақшалай қаражаттарын инвестиция мақсатына жүзеге асыру тиiмдiлiгi, банктiң сол ақша қаражаттарын тиiмдi де оптималды түрде пайдалана алатын iрi қаржылық ұйым ретiнде танылуы керек.
Және де банктiк қызметтердiң iске асуының өзiндiк құнының жоғарылауымен де тiкелей байланысты. Осы аталған факторларға байланысты мемлекет тарапынан банктiк емес қаржылық мекемелердің шағын бизнестi инвестициялауына ынталандырудың қозғаушы механизмiн жасау керек. Банк өзiнен ақша қаражатын (несие) сұрап келген клиенттiң несиелiк қабiлеттiлiгiн бағалау, талдау, анализ жасау, оның сұралып отырған несиенi сол мақсатқа пайдаланатынына толық көз жеткiзу, әрине банктiң өз мүддесiне жатпақ. Басқаша айтқанда, банкпен клиенттi (қарыз алушыны) несиелеу процесi, оның несиелiк қабiлеттiлiгi деңгейi, оның партнерлер алдындағы беделі, қаржылық жағдайы, нарықта бәсекелестер арасында алатын орны сияқты жағдайларына аса көңiл бөлiнiп, толыққанды талдау жасалынуы тиiс.
Банк несиелеу функциясын жүзеге асыру арқылы, өздерiнiң өтiмдiлiгiн қамтамасыз етсе, нарықтық қатынастар жүйесiнде жұмыс жасау тұрақтылығын қамтамасыз етедi. Қазақстан Республикасының даму стратегиясының ең басты құжаты болып табылатын Қазақстан - 2030 бағдарламасында 1998-2000 жылдарға даму болжамының негiзгi басымдылығы ретiнде шағын бизнестiң кедейшiлiк пен жұмыссыздық проблемасын шешетiн маңызды экономикалық сектор екендiгiн айқындаған. Негiзiнде несиенi экономикалық категория ретiнде түсiну үшiн, шағын бизнес субектiлерiнiң, кәсiпкерлердiң және басқа да шаруашылық субектiлердiң несиені қалайша қолданған нәтижесi, қорытындысы бойынша оның мемлекет экономикасына тигiзетiн әсерi арқылы бағаланады. Әрине, несиемен максималды табыс табу мүмкiндiгi артады, ол жағдай тек несиелендiру принциптерiн қатаң сақтаған кезде ғана оң нәтиже бере алады.[4.156б.]
Несиенiң өндiрiстiң жандауында, оның кеңеюi процесiнде алатын ролi орасан. Ол негiзгi қорларға (үй, ғимарат) қаражат көзi ретiнде жаңа технологиялар ендiру, өндiрiстi жаңа техникамен жабдықтау жолында алатын орны ерекше. Несиенi осы сұраныстар бойынша пайдалану бюджеттен қайтарылымсыз қаржыландырудан бiршама артықшылықтары байқалады. қайтарымсыз қаржыландыру арқылы капиталдану, бұл кезде шаруашылық қаражаттарды басқа да мақсаттарға жұмсаулары мүмкiн, өйткенi ол сұраусыз кеткен ақшалар. Ал, белгiлi бiр мақсатқа алынған несие тек сол мақсатқа қолданылуы керек, басқа жаққа жұмсау тiптен ойдан да шығарылуы керек. Және несие қайтарымдылық принциппен берiледi де, қайтаруды өз уақытынан кешiктiрсе ол үшiн пайыздар төлеуi керек.
Несиенiң нарықтық экономикалық қатынастардың дамуында атқаратын ролi Қазақстанның нарықты экономикаға бет бұрып, бiршама ретте несиелiк қатынастарды дамытуымен байланысты. Сондықтан да нарықтық қатынастардың қалыптасуы несиемен жалпы ақша айналымының түбегейлi қайта құрылуының бiрден бiр шарты болып табылады. Бұл реформаның ең басты мақсаты - ақша ресурстарының орталықтандырылған сипатта бөлiнуiн максималды түрде жойып, оның қаржы нарығындағы қозғалысына түпкiлiктi өту болып табылса, ол өз ретiнде бүгiнгi таңда бiршама жолға қойылды. Қаржылық нарықты құру, шаруашылық субъектiлерiнiң несиелiк институтарын басқару iзiнде, экономикалық қатынастар жүйесiнде несиенiң ролiнiң артуын жоғарылатады.
Несие Қазақстан Республикасы нарыққа көшу жолында қарыздың капитал қозғалысы нысанын, яғни қарызға берiлетiн ақша капиталының қозғалысын көрсетедi. Несие ақша капиталының қарыздық капиталға трансформациялануына және қарыз алушылар және кредиторлар (екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер) арақатынасын анықтайды. Несиенiң көмегiмен банктiң уақытша бос капиталы шаруашылық субъектiлерiне уақытша пайданауы үшiн пайда мен қайтарылатын капитал болып табылады. Бұл ретте банк те кәсiпорын да табыс таба алады. Кәсiпорын несие арқасында мысал үшiн, айналым қаражат мөлшерiн ұлғайтып алса, және өз уақытында несиенi банкке қайтарса, ал банк өз уақытша бос жатқан қарыздық капиталы арқылы табыс (сыйақы) алады.19.257б.
Жалпы экономикалық басылымдарда несиенiң функцияларын әртүрлi түсiндiрмелермен бередi. Оған бөлушiлiк, қайта бөлушiлiк, нақты қаражаттарды ауыстырушылық, қаражаттардың аккумуляциялануы және тағы да басқа функциялар жатады. Бiрақ несиенiң функцияларына әртүрлi мiнездеме беру бiршама түсiндiрiлуi мүмкiн, егер, қоғамдық өндiрiс немесе экономиканың айрықша анықталған кәсiпорынының типi мен айналымының процесiне терең үңiлсек, оған жауап таба аламыз.
Несие - ақша массасының құрылымы мен көлемiне зор әсер етедi. Несие - Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастар экономикасына көшу сатысында несиелiк қаражаттардың әртүрлi нысандарын өмiрге келтiрiп, қолма қолсыз есеп айырысулар, олардың әртүрлi формаларын енгiзу арқылы осылардың дамуының базасы ретiнде қалыптасады. Мiне, осы факторлардың барлығы айналым қаражаттарының тиiмдiлiгi мен жалпы қоғамдық өндiрiс қуатын жандандыруды күшейтпек. Несиеге орай, пайданың тез де тиiмдi капитализациялану процесi артса, мұның жалпы өндiрiстiң концентрациялануына жол ашары сөзсiз.18.241б.
Депозиттік қызмет нарығы. Депозиттік операциялар коммерциялық банктің пассивті операцияларының ең басты және негізгі бағыты болғандықтан банктердің ресурстарының көп бөлігі осы депозиттік операциялар есебінен құралады. Кез келген нарықтық экономикада банктік жүйе негізгі төрт функцияны жүзеге асырады:
oo жинақ ұстаушылар мен инвесторларлар арасында делдал қызметін атқарып, қысқа мерзімді депозиттерді орта мерзімдіге, орта мерзімді депозиттерді ұзақ мерзімді депозиттерге айналдырады;
oo тартылған ақша қаражаттары негізгі және фракциондық резервтік жүйе жағдайында несиелік ақшаларды қалыптастырады, сөйтіп айналыстағы ақша массасын көбейтеді;
oo банктердің депозиттік және несиелік саясаттары экономикадағы ақша ұсынысына әсерін тигізеді;
oo орталық банкпен белгіленген шектеулер шегінде қызметін жүзеге асыра отырып, оған ақша - несие саясатын жүргізуге көмектеседі.
Нарықтық қатынастардың дамуымен байланысты ресурстарды тарту құрылымы да көптеген өзгерістерге ұшырап, банк жүйесіне жеке және заңды тұлғалардың бос қаражаттарын жинақтаудың жаңа түрлері дами бастады. Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың және депозиттік шоттардың көптеген түрлері кездеседі. Бұл банктерді бәсекелестігі жоғары нарықта банктік шоттарға жинақтарды және уақытша бос қаражаттарды тартып осы банктік ресурстарға деген әр түрлі клиенттер тобының сұраныстарын мейлінше қанағаттандыруға ұмтылуымен байланысты.
Қазақстан Республикасының ҚР банктер және банктік қызметтер туралы заңында депозит анықтамасы келесідей берілген.
Депозит дегеніміз - бұл бір тұлғаны, депозиторды екінші тұлға - банкке (соның ішінде Ұлттық Банкке) оларды талап етуі бойынша немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін толығымен немесе бөлшектеп, алдын ала келісілген сыйақымен немесе сыйақысыз тікелей салымшыға (депозиторға) қайтарылуы тиіс немесе оның бұйрығы бойынша басқа бір тұлғаға берілуі тиіс ақша сомасы.1.216 б.
Банктік депозит - салымшының, банкке алдын ала келісілген сый ақы қосылып қайтарылу шарты негізінде берілген, ақша қаражаттары.Депозиттік орерациялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті билік органдарының қаражаттары коммерциялық банктерге қызығушылықпен орналастырады. Бұл салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден салымшылар өз салымдарын кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомада қарыз ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін екі рөл атқарады, яғни, бір жағынан кіріс әкелетін ақша ретінде, ал екінші жағынан салымшыға табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.[30.24 б]
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
oo банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
oo депозиттік операциялар қызмет етуі керек;
oo банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді депозиттік саясат жүргізілуі керек;
oo банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен қарыз аударылуы қажет; депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша операциядардың арасында мерзім және сомалары бойынша өзара байланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
oo депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар қолдану.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4 факторға тәуелді балып келеді:
oo халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
oo олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі;
oo салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
oo елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің дамуы.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттерді топтаудың әр түрлі критерийлері қалыптасқан. Солардың ішінде ең көп тарағандары мыналар: талап еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға және т.б. мақсаттарға.Әдетте ол халыққа қосымша қызметтерді (пошталық, телеграфтық, саудалық және т.б.) ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын ала ескерту талап етілмейді, олар бойынша чектер берілмейді.[14.85б.]
Жинақ салымдары мерзімді салымдардың маңызды бөлігін құрайды. Мерзімдік салымдардың басқа бір түрі - мерзімді депозиттік сертификат болып табылады.Қазақстанда 1994 жылдың соңынан бастап комерциялық банктер әлеуетті салымшыларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz