Екінші деңгейлі банктердің несиелендіру қызметтері
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 НЕСИЕНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Несиенің мәні, атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Коммерциялық банктердiң несиенің қайтарылуын жүргiзу талаптары мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛЕНДІРУ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 АҚ «БТА Банкі» қызметтеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 АҚ «БТА Банкі» 2007.2009жж несиелендіру қызметтеріне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 НЕСИЕНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Несиенің мәні, атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Коммерциялық банктердiң несиенің қайтарылуын жүргiзу талаптары мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛЕНДІРУ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 АҚ «БТА Банкі» қызметтеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 АҚ «БТА Банкі» 2007.2009жж несиелендіру қызметтеріне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Несие нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде, экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субьектiлерiмен қатар, мемлекеттiк те, үкiмет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Барлық елдерде, экономикалық секторларында несиелердiң шаруашылыққа қызмет етуi, жеке сипаттары есепке алу бағытында жүргiзiлетiн, спецификалық зерттеу - талдау кезiнде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы несиенiң халықаралық тәжiрибеге сәйкестендiрiлiп жұмыс жасау қажеттiлiгi көптен берi туындап отыр.
Қазақстандағы несиелердiң жүйесi негiзiнен кеткен айналымдылығы жоғарғы салаларға бағдарланған, ал проценттiк ставкалар мен несие; беру шарттары ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiне, салыстырмалы теңдей жағдайда, қаржы несие ресурстары рыногiнде еркiн қимыл жасауға мүмкiндiк бермейдi. Қазақстан Республикасының экономикалық секторында, бұрынғы көпшiлiк социалистiк елдердегi сияқты, соңғы жылдары өте маңызды әлеуметтiк – экономикалық өзгерiстер болып жатыр. Бұл өзгерiстердiң түпкi негiзiнде, нарық экономикасындағы нарықтық қатынастарға көшуге байланысты туындаған обьективтiк нақтылы процесстер жатыр.
1990жылы басталған экономикалық реформалар көп жақтылық (уклад) экономиканың негiзiн жасауға мүмкiндiк бере отырып, коммерциялық банктердiң несиелендiру операцияларын пайдаланудағы өзгерiстер енгiзуге жол ашып бердi. Әр түрлi меншiк формасындағы жаңа әлеуметтiк- экономикалық құбылыстар қалыптасты. Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлердiң өкiлеттiктерi мен бағыттары айтарлықтай кеңейтiлдi. Бiрақ әртүрлi ұйымдық-құқықтық формадағы кәсiпорындары өзiнiң өндiрген өнiмдерiн иелiк жасауды, өндiрiс бағытын анықтауды, өнiм құрылымы мен көлемiн анықтауды өздерi шешетiн болды.
Осы аталғандарда байланысты және де несиелеудiң жұмыстарына қатысты мәселелердi талдап зерттеу, диплом тақырыбын талдаудағы кездейсоқтық емес және де дипломдық жұмыс тақырыбының өзектi мәселесi болып табылады, себебi Қазақстандағы көптеген кәсiпорындардың, ұйымдардың нарық экономикасына көшуi мен қажеттi құрылымдар қалыптасуын жасау үшiн несиенi және несие қатынастарын пайдаланбай жүзеге асыруға болмайды (мүмкiн емес). Несие - өндргiш күштердiң дамуын ынталандыруға және ғылыми – техникалық прогресс жетiстiктерi негiзiнде болатын ұлғаймалы ұдайы өндiрiс үшiн капитал көздерiн қалыптастыруды жылдамдатады.
Барлық елдерде, экономикалық секторларында несиелердiң шаруашылыққа қызмет етуi, жеке сипаттары есепке алу бағытында жүргiзiлетiн, спецификалық зерттеу - талдау кезiнде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы несиенiң халықаралық тәжiрибеге сәйкестендiрiлiп жұмыс жасау қажеттiлiгi көптен берi туындап отыр.
Қазақстандағы несиелердiң жүйесi негiзiнен кеткен айналымдылығы жоғарғы салаларға бағдарланған, ал проценттiк ставкалар мен несие; беру шарттары ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiне, салыстырмалы теңдей жағдайда, қаржы несие ресурстары рыногiнде еркiн қимыл жасауға мүмкiндiк бермейдi. Қазақстан Республикасының экономикалық секторында, бұрынғы көпшiлiк социалистiк елдердегi сияқты, соңғы жылдары өте маңызды әлеуметтiк – экономикалық өзгерiстер болып жатыр. Бұл өзгерiстердiң түпкi негiзiнде, нарық экономикасындағы нарықтық қатынастарға көшуге байланысты туындаған обьективтiк нақтылы процесстер жатыр.
1990жылы басталған экономикалық реформалар көп жақтылық (уклад) экономиканың негiзiн жасауға мүмкiндiк бере отырып, коммерциялық банктердiң несиелендiру операцияларын пайдаланудағы өзгерiстер енгiзуге жол ашып бердi. Әр түрлi меншiк формасындағы жаңа әлеуметтiк- экономикалық құбылыстар қалыптасты. Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлердiң өкiлеттiктерi мен бағыттары айтарлықтай кеңейтiлдi. Бiрақ әртүрлi ұйымдық-құқықтық формадағы кәсiпорындары өзiнiң өндiрген өнiмдерiн иелiк жасауды, өндiрiс бағытын анықтауды, өнiм құрылымы мен көлемiн анықтауды өздерi шешетiн болды.
Осы аталғандарда байланысты және де несиелеудiң жұмыстарына қатысты мәселелердi талдап зерттеу, диплом тақырыбын талдаудағы кездейсоқтық емес және де дипломдық жұмыс тақырыбының өзектi мәселесi болып табылады, себебi Қазақстандағы көптеген кәсiпорындардың, ұйымдардың нарық экономикасына көшуi мен қажеттi құрылымдар қалыптасуын жасау үшiн несиенi және несие қатынастарын пайдаланбай жүзеге асыруға болмайды (мүмкiн емес). Несие - өндргiш күштердiң дамуын ынталандыруға және ғылыми – техникалық прогресс жетiстiктерi негiзiнде болатын ұлғаймалы ұдайы өндiрiс үшiн капитал көздерiн қалыптастыруды жылдамдатады.
1. Қазақстан Республикасының Ата Заңы. 30-тамыз, 1995 ж. А.
2. Қазақстан Республикасының Заңдары:
а) “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы”; 1995 ж.
б) Қазақстан Республикасындағы банктер және банктiк қызмет туралы; 1995 ж.
в) «Шетелдiк инвестиция туралы»;
г) «Валюталық реттеушiлiк туралы»;
3. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi бекiткен, 11.02.1995 ж. «Қазақстан Республикасы экономикасын қысқа мерзiмдi несиелеу Ережесi».
4. Қазақстан Республикасында Валюталық опреацияларды жүргiзу Ережесi; Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк Жаршысы, апталық мерзiмдiк басылым, №25, 1997 ж.
5. II-шi деңгейдегi банктердi Халықаралық стандартқа көшiру тәртiбi туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Жаршысы, №6, 1997 ж.
6. Пруденциялдық нормативтер туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Жаршысы, №25, 1997 ж.
7. Несиелер беру, олар бойынша қамтамасыз етудi қабылдау және сәйкес құжаттаманы жүргiзу тәртiбi туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Жаршысы, № 45, 1997 ж.
8. Төменгi резервтiк талап туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Жаршысы, №26, 1997 ж.
9. Банковское дело / Под. ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой, М.: фин. и статистика, 1995 г/
10. Банковское дело / под. ред. О.И. Лаврушено- М.: Банк и биржевой научный центр, 2001 г/
11. Банковское дело/ справ. пособие. под.ред. Ю.А. Бабичевой, М: Экономика, 1999 г/
12. Банки и банковское опреции / под.ред. проф. Е.Ф. Жукова, М.: Банки и биржы, ЮНИТИ, 1998./
13. Банки и банкиры Казахстана: Информационно- аналитический обзор. Спец. выпуск. июнь 1999.
14. Банковская реформа: поиск продолжается (под.ред. Б.И. Иришева, -А.: Казахстан, 1989)
15. Балабанов Н.Т. Валютный рынок и валютные операции в России. – М: финстатинформ, 1995.
16. Банковское дело и финансовое управление рисками. Учеб. пособ. М. Озиус и Б. Путнам (на рус. на анг. языках, под.ред Шакилла Фаруки, ИЭР Мирового банка,Вашингтон, 1992)
17. Банковское дело / Учеб. под.ред. Сейткасимова Г.С.- Қаржы-қаражат, 2001/
18. Бункина М.К. Денги Банки Валюта, Учеб. пособ. – М: ДИС, 1994
19. Денги, кредит, банки: Учеб. для вузов. (под.ред. Е.Ф. Жукова- М: Банки и биржы, ЮНИТИ, 1999)
20. Денги, кредит, банки (Учеб под.ред. Г.С. Сейткасимова – А: экономика, 2000)
21. Долан Э.Д., Кемпбелл К.Д., Кемпбелл Р.Д.. Денги, банковское дело и денежно - кредитная политика- М., 2000
22. Зиябеков Б. Кредитования сельского хозяйства: проблемы и пути совершенствования, ЗАО “Высшая Школа Банковского дело”, А: 2003
23. Кошенова Б.А., Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары., А: экономика, 2000
24. Маркова О.М. и др, Коммерческие банки и их операции. – М: Банки и биржы, ЮНИТИ, 1995
25. Нуреев Р.М., Денги, банки и денежно - кредитная политика – М: финстатинформ, 1995
26. Саниев М.С., Ақша, несие, банктер- А: Алматинский коммерческий институт, 2002
27. Усов В.В., Денги. Денежное обращение. Инфляция. Учеб. пособие для вузов- М: банки и биржы, ЮНИТИ, 1999
28. Усоскин В.М., Современные коммерческие банки. – М: 1999
29. Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учеб. (Под.ред. Л.А. Дробозины – М: финансы, ЮНИТИ, 1997)
30. Шабанова Н.Н, Денежное обращение и кредит. Учебник- Ташкент, 1995
31. Банки Казахстана, ежемесячный финансовый журнал за 2004,2005
32. Вестник Национального Банка Республики Казахстан за 2004,2005
33. Статистически ежегодник Казахстана 2004, А: 2005 г.
2. Қазақстан Республикасының Заңдары:
а) “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы”; 1995 ж.
б) Қазақстан Республикасындағы банктер және банктiк қызмет туралы; 1995 ж.
в) «Шетелдiк инвестиция туралы»;
г) «Валюталық реттеушiлiк туралы»;
3. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi бекiткен, 11.02.1995 ж. «Қазақстан Республикасы экономикасын қысқа мерзiмдi несиелеу Ережесi».
4. Қазақстан Республикасында Валюталық опреацияларды жүргiзу Ережесi; Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк Жаршысы, апталық мерзiмдiк басылым, №25, 1997 ж.
5. II-шi деңгейдегi банктердi Халықаралық стандартқа көшiру тәртiбi туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Жаршысы, №6, 1997 ж.
6. Пруденциялдық нормативтер туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Жаршысы, №25, 1997 ж.
7. Несиелер беру, олар бойынша қамтамасыз етудi қабылдау және сәйкес құжаттаманы жүргiзу тәртiбi туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Жаршысы, № 45, 1997 ж.
8. Төменгi резервтiк талап туралы Ереже, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Жаршысы, №26, 1997 ж.
9. Банковское дело / Под. ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой, М.: фин. и статистика, 1995 г/
10. Банковское дело / под. ред. О.И. Лаврушено- М.: Банк и биржевой научный центр, 2001 г/
11. Банковское дело/ справ. пособие. под.ред. Ю.А. Бабичевой, М: Экономика, 1999 г/
12. Банки и банковское опреции / под.ред. проф. Е.Ф. Жукова, М.: Банки и биржы, ЮНИТИ, 1998./
13. Банки и банкиры Казахстана: Информационно- аналитический обзор. Спец. выпуск. июнь 1999.
14. Банковская реформа: поиск продолжается (под.ред. Б.И. Иришева, -А.: Казахстан, 1989)
15. Балабанов Н.Т. Валютный рынок и валютные операции в России. – М: финстатинформ, 1995.
16. Банковское дело и финансовое управление рисками. Учеб. пособ. М. Озиус и Б. Путнам (на рус. на анг. языках, под.ред Шакилла Фаруки, ИЭР Мирового банка,Вашингтон, 1992)
17. Банковское дело / Учеб. под.ред. Сейткасимова Г.С.- Қаржы-қаражат, 2001/
18. Бункина М.К. Денги Банки Валюта, Учеб. пособ. – М: ДИС, 1994
19. Денги, кредит, банки: Учеб. для вузов. (под.ред. Е.Ф. Жукова- М: Банки и биржы, ЮНИТИ, 1999)
20. Денги, кредит, банки (Учеб под.ред. Г.С. Сейткасимова – А: экономика, 2000)
21. Долан Э.Д., Кемпбелл К.Д., Кемпбелл Р.Д.. Денги, банковское дело и денежно - кредитная политика- М., 2000
22. Зиябеков Б. Кредитования сельского хозяйства: проблемы и пути совершенствования, ЗАО “Высшая Школа Банковского дело”, А: 2003
23. Кошенова Б.А., Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары., А: экономика, 2000
24. Маркова О.М. и др, Коммерческие банки и их операции. – М: Банки и биржы, ЮНИТИ, 1995
25. Нуреев Р.М., Денги, банки и денежно - кредитная политика – М: финстатинформ, 1995
26. Саниев М.С., Ақша, несие, банктер- А: Алматинский коммерческий институт, 2002
27. Усов В.В., Денги. Денежное обращение. Инфляция. Учеб. пособие для вузов- М: банки и биржы, ЮНИТИ, 1999
28. Усоскин В.М., Современные коммерческие банки. – М: 1999
29. Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учеб. (Под.ред. Л.А. Дробозины – М: финансы, ЮНИТИ, 1997)
30. Шабанова Н.Н, Денежное обращение и кредит. Учебник- Ташкент, 1995
31. Банки Казахстана, ежемесячный финансовый журнал за 2004,2005
32. Вестник Национального Банка Республики Казахстан за 2004,2005
33. Статистически ежегодник Казахстана 2004, А: 2005 г.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .4
1 НЕСИЕНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1. Несиенің мәні, атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.2 Коммерциялық банктердiң несиенің қайтарылуын жүргiзу талаптары мен
тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛЕНДІРУ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 АҚ БТА Банкі қызметтеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.2 АҚ БТА Банкі 2007-2009жж несиелендіру қызметтеріне экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КIРIСПЕ
Несие нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде, экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субьектiлерiмен қатар,
мемлекеттiк те, үкiмет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Барлық елдерде, экономикалық секторларында несиелердiң шаруашылыққа
қызмет етуi, жеке сипаттары есепке алу бағытында жүргiзiлетiн, спецификалық
зерттеу - талдау кезiнде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы несиенiң халықаралық тәжiрибеге
сәйкестендiрiлiп жұмыс жасау қажеттiлiгi көптен берi туындап отыр.
Қазақстандағы несиелердiң жүйесi негiзiнен кеткен айналымдылығы
жоғарғы салаларға бағдарланған, ал проценттiк ставкалар мен несие; беру
шарттары ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiне, салыстырмалы теңдей жағдайда,
қаржы несие ресурстары рыногiнде еркiн қимыл жасауға мүмкiндiк бермейдi.
Қазақстан Республикасының экономикалық секторында, бұрынғы көпшiлiк
социалистiк елдердегi сияқты, соңғы жылдары өте маңызды әлеуметтiк –
экономикалық өзгерiстер болып жатыр. Бұл өзгерiстердiң түпкi негiзiнде,
нарық экономикасындағы нарықтық қатынастарға көшуге байланысты туындаған
обьективтiк нақтылы процесстер жатыр.
1990жылы басталған экономикалық реформалар көп жақтылық (уклад)
экономиканың негiзiн жасауға мүмкiндiк бере отырып, коммерциялық банктердiң
несиелендiру операцияларын пайдаланудағы өзгерiстер енгiзуге жол ашып
бердi. Әр түрлi меншiк формасындағы жаңа әлеуметтiк- экономикалық
құбылыстар қалыптасты. Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлердiң өкiлеттiктерi
мен бағыттары айтарлықтай кеңейтiлдi. Бiрақ әртүрлi ұйымдық-құқықтық
формадағы кәсiпорындары өзiнiң өндiрген өнiмдерiн иелiк жасауды, өндiрiс
бағытын анықтауды, өнiм құрылымы мен көлемiн анықтауды өздерi шешетiн
болды.
Осы аталғандарда байланысты және де несиелеудiң жұмыстарына қатысты
мәселелердi талдап зерттеу, диплом тақырыбын талдаудағы кездейсоқтық емес
және де дипломдық жұмыс тақырыбының өзектi мәселесi болып табылады, себебi
Қазақстандағы көптеген кәсiпорындардың, ұйымдардың нарық экономикасына
көшуi мен қажеттi құрылымдар қалыптасуын жасау үшiн несиенi және несие
қатынастарын пайдаланбай жүзеге асыруға болмайды (мүмкiн емес). Несие -
өндргiш күштердiң дамуын ынталандыруға және ғылыми – техникалық прогресс
жетiстiктерi негiзiнде болатын ұлғаймалы ұдайы өндiрiс үшiн капитал
көздерiн қалыптастыруды жылдамдатады.
Диплом жұмысының мақсаты елдiң әлеуметтiк - экономикалық деңгейiне,
көптеген әртүрлi саладағы кәсiпорындардың қызметiне әсер ету үшiн
несиелендiру жүйесiндегi негiзгi даму мәселелерiн, қалыптасқан iс-
тәжiрбиесiн зерттеп талдап қарастыруы болып табылады. Қазақстан
Республикасының банк жүйесiне талдау жүргiзу аясында несиемен қамтамасыз
ету және оған жету деңгейi мен қажеттiлiктi бағалау жасалынады. Сонымен
бiрге, Қазақстан Республикасының банк жүйесiндегi ағымдағы (қазiргi)
жағдайларды талдау негiзiнде тауар өндiрушiлердi несие- қаржылық қолдау
көрсетудiң тиiмдiлiгiн арттыру бойынша ұсыныстар енгiзiлiп, түйiндеме-
қорытындылар жасалынады. Сол сияқты, елiмiздiң нарыққа көшу жағдайындағы
ауылдық жердегi қарыз алушы кәсiпорындар мен банктер арасындаы несие
қатынастарының өрiстеуiне, дамуға терiс әсерiн тигiзетiн себебтер де
көрсетiледi.
Талдау - зерттеу нысаны (обьектiсi) ретiнде “БТА Банкi” АҚ Талдықорған
филиалының мәлiметтерi негiзiндегi несие қатынастарын ұйымдастыру iс-
тәжiрибесi (практикасы) пайдаланылды.
1 Несиенің мәні, мазмұны, атқаратын қызметтері және қажеттілігі
1.1 Несиенің мәні, атқаратын қызметтері
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді
ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін
көрсетуі керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер
бір мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс стаыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несие өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәиіт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек
қарызға алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға,
халыққа) таратылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада
банк бір жағдайда несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы болып
көрінеді.
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғанда қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар – кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несе берушіге тәуелді, оған несие
беруші өз талаптарын қояады. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндентті түрде
қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс-әрекеттерінде қарама-қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді.
Несиелік мәміленің қатысушалары ретінде олар оның қарама-қарсы жақтарында
тұрады. Олардың мүдделеріде бөлек, несие беруші неғұрым жоғары пайыздық
несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрлымының элементі алыс-берістің объектісі - құнның негізгі бөлігі сияқты
өзіндік өтелмеген құны – несиеленген құн болып табылады.
Несиенің құрылымы.
Несиеленген құн ұдайы өдіріс процессін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса несиенің қайтарылымдығы қамтамасыз етілдеді. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің қарастырылған құндылығы оның біртұтастығын анықтайды. Ол
элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Но – Қан – Нп... Рб... Нқ... – Бқ,
мұндағы:
Но – несие орналастыру;
Қан – қарызға алушының несиені алуы;
Нп – несиенің пайдаланылуы;
Рб – ресурстарды босату;
Нқ – несиенің қайтарылуы;
Бқ, - банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру (несиенің ұсынылуы) Он - несие
қозғалысының алғашқы баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы,
яғни уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз алушыға
белгіленген мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде ғана несие
бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандырады, өйткені несиелік қатынастардың басқа тарапы оны белгілі
бір уақытқа ғана береді.
Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының оны өз шаруашылығында
пайдаланып, несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін
білдіреді. Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның
ауыспалы айналымның аяқталу актсін, несие алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдалану процессін сипаттайды. Несие
қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база
болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланған құнның қарыз алушыдан
несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) несие берушінің алу актісі несие
қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (несиеге бергені)
(Қан) сәйкес келуі мүмкін. Аталмыш сатыларда сөз болып отырған сол бір
құнның сомалары біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие
берушіге қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып табылатын несиенің қозғалысын көруге болады, ол тек несиеге
ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қараған жөн.
Несиенің мәнін тану оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұрады? О.И.Лаврушкин оның қайтарылуын
есептейді. Ол несие қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір мезгілде
несиеленген құн қозғалысының барлық сатыларын қамтиды. Несие ақшасын жарату
(орналастыру), алу және оны пайдалану - қайтарым негізінде жүзеге асады.
Несиеленген құнның қайтарылу кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын ғана
аяқтайды. Қайтарымдылық - несиелік қатынасқа тән белгіні анықтайтын өзіндік
ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы - уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен-өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерге негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты
қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкідік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып
табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің
қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің әлеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге (өздерінің уақытша бос қаражаттарын
депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға) талап етуі бойынша
мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылу сияқты.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау
нәтижесінде оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие
беруші мен қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп
қайтарылым қозғалысына байланысты экономикалық қатынастар екендігі.
Неисенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие - бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие капиталы - бұл қайтару талабымен, пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал -
бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшалардан сапалы ерекшелігі сол. Ал,
капитал- өзінен-өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы - несие
капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінен-өзі
өсім бере алмайды.
Несие - кеңейтілен қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару
талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың бос ақшалай
қаражаттардың жұмылдыруын қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті
экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің - қайтару, төлемдік, мерзімдік,
қолма-қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты,
ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі - қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажатті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі - қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несиеге беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттгін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу - несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайзды көбейтілген түрде неисені пайызбен мерзімінен бұрын өндіріп
алуға саятын эконмикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып табылады.
Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз алушы өз
мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие берушінің
мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді. Бұл
принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті мәселе болып
табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіренді. Несие келісімшартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы прициптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
Несиенің қызметін айтқанда, әдетте оның мәнінің арнайы көрінісі
ұғылады. Қызмет несиенің мәнімен өзара тығыз байланысты; қызметтің
атқаруындағы қарым-қатынастардың мәнінсіз ол өмір сүре алмайды. Қызметтің
несие мәні сияқты объективті сипаты бар. Әрбір сәттегі өзінің өрістеу
барысында несие барлық қызметінің мәнін емес, бір немесе бірнеше
қызметтерімен ғана көрінеді. Қызмет - қатып қалған емес, өзгеріп тұратын
құбылыс. Несие мәнінің өзгеруімен қатар, оның көрініс танытуы да өзгеріп
отырады. Қызмет бүтіндей процесс ретінде өзінің арнайы көрінісін байқатады,
яғни қызмет несиелік қатынасқа бүтіндей қатысты. Несие қызметі оның барлық
формалары мен түрлері өзіндік ерекшелігімен көрініс танытуын сипаттайды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесінде алатын орны жайлы біркелкі
ғалымдардың пікірлері жоқ. Кейбір ғалымдар оны айналым белгісіне жатқызса,
басқалары бөлу белгісіне жатқызады. В.М.Тарасов несиені ұлттық табысты
(несиеден қарыз алушыға және керісінше) қайта бөлу процесіне
қатысатындықтан бөлу категорясына жатқызады. Және де соған қарамастан,
несинеің айырбас қатынастарына тән ерекшеліктері мен мүмкіндіктері бар.
Айырбас фазасында бөлу (өндіріс нәтижелерін бөлу) қатынастарының сәнін
айрықшалап көрсету мүмкін болғандықтан, несиелік қатынастарды да дәл осыған
жатқызуға болады. Сондықтан несие бөлу категориясы бола отырып, айырбас
белгісіне де жатады, немесе екі жақтылық ерекшелікке де ие. Мұның өзі
несиенің қызметіне тән екнедігін көрсетеді.
Несие туралы теорияда, оның атқаратын қызметінің саны мен мазмұны
жайлы орныққан біркелкі көзқарас жоқ. Біреулер екі (қайта бөлу мен
айналымның несиелік құралдарын жасау), басқалар үш түрлі (осы аталған
екеуінен бөтен бақылауды қосады), үшіншілер - төрт (және капиталды
шоғырландыру мен орталықтандыруды бөліп көрсетеді) көзқарастарды айтады.
Ал, жекеленген авторлар несиенің қызметін: айналымдағы шығындарды үнемдеп,
экономиканы ретке келтіру, уақытша бос қаражаттарды жинастыру т.б. деп
түсіндіріледі.
Несиенің бақылау қызметі: дегенде ол – ақша, қаржысы сияқты басқа да
категорияларға тән екендігін айтқан дұрыс. Ал, шындығында бақылауды несие
емес, банк жүзеге асырады.
Өндірістік қорлар айналымының жанама түрлері бойынша несиенің қызметі
ақшаларға да, қаржыларға да тән - бұл біріншіден, екіншіден қорлар
айналымдарының құндылық категорияларының мазмұнына да енеді.
Экономиканы ретке келтіру қызметі жайлы айтатын болсақ, несиенің
көмегімен ғана емес, баға, бюджет сияқты құндылық категориялары арқылы да
жүзеге асырылады.
Қорларды ынталандыру жайлы да осылай деуге болады.
Осыған қарай отырып, жекелеген ғалымдардың несие дербес қызмет атқара
алады дегендерінің негізі жеткіліксіз. Қызмет – қолдағы экономикалық
категорияның өзгешелік мәнін таныту болып табылады.
Айналымның жаңа түрдегі қызметі, бақылаумен ынталандыру , экономиканы
ретке келтіру тек несиеге ғана емес, баға, қаржы, еңбек ақы, бюджет, табыс
т.б. құндылық категорияларына да тән.
Көптеген пікірлердің орын алып отырғанынына қарамастан, несиенің
барлық формалары мен түрлерінде мәнін ашып көрсететін оның үш түрлі
қызметін бөліп көрсетуге болады. Олар – қайта бөлу, нақты ақшаны
айналымдағы несие құралдарымен ауыстыру және капиталды шоғырландыру мен
орталықтандыруды жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі
Несие қайта бөлу қызметін атқарады. Оның мағынасы қарыз алушыға
(шаруашылық, халыққа) төлем негізінде уақытша пайдалануға берілетін
кәсіпорындардың, ұйымдардың, халық пен мемлекеттің бос ақшалай қаржыларын
(ақша капиталдар мен табыстар) несие арқылы шоғырландырып, қарыз беру
капиталына айналдыру. Қарыз беру капиталы несие механизімі арқылы халық
шаруашылығы салаларының арасында қайта қайтарылу негізінде несиеге
айналады. Қарыз капиталын кәсіпорындар, салалар, халық арасында қайта бөлу
жүзеге асырылып, ақша түріндегі капитал аз табыс әкелінетін саладан
босатылып, банктерде жинақталады да жоғары дәрежеде табыс әкелетін
салаларда жұмсалынады. Оны салаларда шоғырлану жүзеге асырылады. Екінші
сөзбен айтқанда, өндірісті тепе-теңдіктер, капиталдар мен экономиканың
бірлесіп басқарылу ретке келтіріледі.
Мәселенің мәнісі өндіріс құралдары ретіндегі (машиналар, жабдықтар,
шикізаттар мен материалдар) капитал физикалық түрде бір саладан екінші
салаға ауысып құйыла алмайды. Бұл процес ақша капиталының қозғалыс
жағдайында жүзеге асыратындықтан, несие нарықтық экономикада ең алдымен
капиталдың бір саладан басқа салаға ауысып құйылуы үшін икемді механизім
ретінде керек және табыс нолрмаларын теңестіру қызметі арқылы несие
капиталдың өндірістің бір саласынан екіншілеріне еркін түрде ауысып
құйылуын және өндіруші капиталдың белгілі бір нақты үлгіде бекуін
қамтамасыз етеді.
Құндылықтың несие арқылы қайта бөлінуі – салалық, сала аралық,
аумақтық бағыттарда, несие қатынасының субъектісі іспеттес кәсіпорындар
деңгейінде жүзеге асады. Қандай бір жағдайлар болмасын, әңгіме уақытша бос
тұрған құндылықты қайта бөлу жағдайында болып отыр. Сондықтан ол қайта
оралу жағдайында бөлінеді. Осы ретте қайта бөлудің қашама түрлері
болғанымен, меншік иесі ауыстырылмай, ол несие берушінің қолында қала
береді.
Сонымен несие өзінің қайта бөлу қызметінде экономиканы стихиялы түрде
реттеуші болып табылады. Алайда, несие кейбір жағдайларда экономиканың тепе-
теңдігінде күшейтіп жібере алады. Нақты айтар болсақ, 1993-1996 жылдары
капиталдың өндіріс саласынан айналыс саласына ауысуы орын алды да, өндіріс
дағдарысын тереңдете түсті, яғни несие бұл жылдары сауда-делдалдық салаға
ауысып кетті, нағыз сектор дағдарыс жағдайында қалып қойды. Несиенің қайта
бөлу қызметінің ерекшеліктері төмендегідей:
Біріншіден, несиенің көмегі арқылы тек мына материалдық игіліктердің
құндылығы, өндіріс құралдары мен тұтыну заттары, яғни бір жылдың барысында
өндірілген ұлттық жалпы өнімдер емес, сондай–ақ ел экономикасының өткен
кезеңдерде жасалған құндылықтары да қайта бөлінеді;
Екіншіден, несиенің қайта бөлу қызметі жалпы құндылықты қайта бөлуді
емес, уақытша босаған құндылықты қайта бөлуге қатысты;
Үшіншіден, қайта бөлу қызметінде уақытша босаған құндылықты уақытша
пайдалануға беру процессі өте маңызды болып табылады;
Төртішіден, несиенің көмегімен уақытша босаған құндылықты беру
нарықтық экономикаға тән сарапшылардың банктермен басқа несиелік
мекемелердің қатынасуымен жүзеге асады.
Шын мәніндегі ақшаларды айналымының несиелі құралдарымен ауыстыру
Қазіргі кезде нарық шаруашылығында шын мәніндегі ақшалар (алтын) ел
ішінде айналысқа түспейді, олардың несие негізінде шығарылған ақша
белгілері айналымида болады. Нақты ақшалардың шығарылу, немесе қолма-қол
есептегі ақша қорларын ұлғайту сол мезетте экономиканы несиелеудің ресурсы
болып табылады.
Несиенің мұндай қызметінің дамуы банк жүйесінің пайда болуымен
байланысты. Ақшаларды банкінің есепшоттарында сақтау ақшалай міндеттемелер
бойынша тауарлар мен қызмет үшін қолма-қол ақшасыз қызметтерді жүзеге
асыруға, өзара қарыздарды есепке жатқызып жойып отыруға мүмкіндік береді.
Бұның өзі ақшаны қолмен санап алыс-беріс жасау айналымын және айналым
шығындары мен өнімсіз шығындарды өзара азайтты. Шаруашылық жүргізу
субъектілерінің және халықтың есепшоттарының қаржыларды банкілердің
несиелік ресурсы болып саналып, есепшоттардағы көрсетілген ақша айналымы
банкінің ақша қаржыларының иелерімен, несиелік байланыстары болып қалады.
Несиелеу процессі кезінде ақша массасының құрлымына, төлем айналысына
және ақша айналымның жылдамдығына әсер ететін сол ақша айналымы үшін
түрліше төлем қаржылары құрылады. Яғни, нағыз ақшаларды несиелік ақшалар
мен несиелік операциялар ауыстыру жүзеге асырылады. Айналымда ең қарапайым
қарыздық міндеттемелер – вексельдерден бастап қазіргі электрондық ақшаларға
дейінгі несие ақшаларының түрліше формалары пайда болады.
Экономиканың дамыуының алғашқы сатысында бұл айналымнан алтынды ысырып
шығарумен байланысты болды. Қазіргі кезде нағыз ақшаларды алмастыратын
несие қызметі ақша тасқындарының қозғалысын тездететін қолма-қол ақшасыз
есептер, несие карточкаларын, вексельдерді, чектерді, депозиттік
сертификаттарды қолдану арқылы көрініс танытады.
Осы кездегі шаруашылықта қолдағы ақшаны несие операцияларымен
ауыстырудың қажетті шарттары жасалған. Ақшаларды бір есепшоттан
екіншілеріне қолма-қол ақшасыз есеп жасау үшін аудару, өзара талаптарды
қанағаттандыруға байланысты, ақша айналымының құрлымын жақсартуға
мүмкіндіктер туады.
Бұл жерде айырықша ескеретін жәйт – несие осы қызметінің барысында
ақшаларды жалпылама ауыстырудың емес, оларды экономикалық айналымда уақытша
ауыстыру қызметін, яғни несие ақшаның рөлін атқарады. ТМҚ-ны (тауарлы-
материалдық құндылық) алу, қызметтерді төлеу үшін пайдалануды және т.б.
Демек, нағыз ақшаларды несиелік ақшалармен және несиелік
операциалармен алмастыру, негізінен, екі түрлі жолмен жүзеге асырылады:
- алтынның орнына айналымға экономиканы несиелеу жолындағы
несиелік ақшалар шығарылады, олар тауарлармен және
қызметтермен қамтамасыз етіліп, міндетті түрде банкідегі
эмитентке қайта келіп түсулері қажет;
- несиелеу барысында төлем қаржылары жасалды, яғни, қолма-қол
ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыруға байланысты айналымға
ақшасыз қолма-қол есептер жасалынатын ақшалар келіп түседі.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандырылуды жеделдету барысындағы
несиенің қызметі
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды жеделдету несиенің
маңызды қызметі болып табылады. Несие механизімі қосымша құнды
капиталдандыру барысына ықпал етеді.
Несие капиталды шоғырландырудың аса қуатты факторы ретінде оның
жекелеп жинақталуының шекараларын кеңейте түседі. Өндірістің ауқымын
кеңейту үшін жекелеген шаруашылық кәсіпорындарының, кәсіпкерлердің
қаржылары көбінесе жеткіліксіз болып саналатындықтан, әрбір
кәсіпорындардың, халықтың шығын мөлшеріндегі уақытша бос тұрған шашыраңқы
қаржылары жұмылдырылып банкілерде жинақталады да, үлкен көлемге жеткеннен
кейін ол несие ретінде кең ауқымды ұдайы өндірісте белсенді түрде
пайдаланады.
Несие жекелеген кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға айналдырудың,
монополиялар мен халықаралық компаниялардың жаңа түрлерін құрудың
факторларының бірі болып саналады. К. Маркстің айтуы бойынша несие
бәсекелестік күресте әрі жаңа, әрі сұрапыл қаруға айнала отырып, соңғы
нәтижеде капиталдарды орталықтандырудың аса зор әлеуметтік механизімі бола
бастайды. Монополизмге берілетін жеңілдік несиелеріне байланысты және
шағын тауар өндірушілердің несие алу жағдайларының нашарлауы бір полюсте
(шекте) капиталдың шоғырлануы мен орталықтандырылуының күшейіп, екінші
жақтың ойсырауына, тақыр кедейленіп, банкротқа айналуына әкеп соғады.
Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып ттабылады.
Кредит деген сөз, қарыз, несие деген kredo - сенемін деген мағына
білдіретін латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже
ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей
қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму
үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары
және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге
тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша
қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің қажеттілігі:
- несие алатын ақша айналысы қоғамдық өндірістің шеңберін кеңайтеді;
- несиені қайтара үлестіру функциясын атқарады, ол арқылы жеке адамның
жинақтаған ақшалары, кәсіпорынның пайдалары мен табыстары, мемлекеттің
табысы қарыз капиталына айналып, экономиканың табыс түсіретін салаларына
құйылады;
- айналым шығындарын үнемдеуге көмектеседі, несиенің дамуының
барысында әр түрлі банктік шарттар мен салымдар пайда болып, нақтысыз ақша
айналымының өсуіне артады;
- ақша ағымдарының қозғалысы жылдамдайды.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша
түріне ауысып тұрады, яғни А – Т - Ө - Т1 – А1 капиталдың ауыспалы айналымы
жүреді Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (
машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде –
өндіріс процесінде – дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға
келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады.
Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорында
және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың айналымы
дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субьектілерінде ақша
жұмысының уақытша босатылып және басқа шаруашлық жүргізуші субьектілерде
ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субьектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процецінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін – өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірістік және шаруашылық жүргізуші субьектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап
жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі
құрал – жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны
себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ , бұл сәтте
жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік
туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар-жағармай )
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Капитал айналымында және ауыспалы айналым процесінде ақшалай
қаражаттың босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былайша
көрсетуге болады:
Осылайша негізгі және айнналым қорларының қозғалыс процесінде
ақшалай қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезінде)
болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар
сатушы ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек
материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте,
бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай-ақ халықта болуы мүмкін. Мысалы,
бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған
қарама-қайшылық шаруашылық жүргізуші субьектілердің қалыпты қызметі үшін
қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің обьективті қажеттілігі несие қатынастарын
жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалапты
еместігімен түсіндіріледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәлімесінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға
алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын
өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды
субьектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие
алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет
болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде
несиеге өзара қызығушылық танытулары керек. Ф.Энгельс: Әрбір қоғамның
экономикасы, ең алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп жазды.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан – оны
алуда несиелік қарым-қатыныстар туындайды.
Осылайша, экономикалық негіз бен (капиталдың бірдей болмауы ) пайда
болу талаптарының жиынтығы несиенің обьективті қажеттілігін анықтап және
оның эволюциясын түсіндіріп береді.
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің жеке ауыспалы айналымынан
туындайтын несиеге қажеттілік несиенің обьективті жүзеге асуын төлем
қаражаттарын құру және жаңа бекітілген құнды бөлу процесінде оның рөліне
жете назар аудармай оны толық дәрежеде анықтамайды. Ақша эмиссиясының
процесі формаға тәуелді емес ( қолма –қол ақша және қолма-қол ақшасыз )
кітаптың алдыңғы бөлімінде анықтағанымыздай, несие капиталының бір көзі
болып табылатан несие операцияларының нәтижесі бар.
Түрліше несие қарым- қатынастарындағы несиенің мән-маңызы сол немесе
басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің обьективті себептерімен
анықталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы
шаруашылық жүргізуші бір субьектіден босаған құн шаруашылық мәміледе
қолданысқа түсетін, бірақ бір уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне ене
алмайтын кезде ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша
қаражатқа уақытша қажеттілігі туып отырған басқа субьектіге өтеді және
қайта өндіру процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ,
несиелік қатынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын
меншік иелері сияқты бір-біріне қарсы тұра алатын тауар иеленушілер
арасындағы айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан-қолға өткізу
сияқты тауар айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелік
қатынастардан туындаған экономикалық жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдық негізі боп құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының обьективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несиенің обьективті өмір сүруінің негізгі талаптары
төмендегідей тізбектеледі:
– жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және
айналымдық ) қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың
уақыт бойынша сәйкес келмеуі;
– несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан
дербестігі;
– несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының
мүдделік танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым-қатынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлеміне аударылған несие капиталына айналады.
1.2 Коммерциялық банктердiң несиенің қайтарылуын жүргiзу талаптары мен
тәртiбi
Банктiң Комитеттi органдарының несие беру жөнiндегi оң шешiмдерi
шығарылғаннан кейiн несиелендiру жобасы, несие келiсiмiн жасау және
оны ары қарай жүргiзу жұмыстары мiндетiне енетiн несиелендiру
бөлiмiнiң қызметкерiне берiледi.
Несиелiк құжаттарды жасау кезiнде Банкте бекiтiлген типтiк
фермадағы келiсiм-шарттар қолданылады (несие келiсiмi, кредиттiк линия
ашу туралы келiсiм, кепiлдiк, кепiл болу келiсiмi т.б.) Бекiтiлген
фермаға енгiзiлетiн барлық өзгертулер мен қосымшалар алдын-ала Заң
басқармасымен және несие келiсiмiмен даярлауға жауапты Басқы офис
бөлiмдерiмен келiсудi қажет етедi.
Несиен, белглi бiр мақсатқа және нақтылы мерзiмге берiлетiн
жағдайда Қарыз алушымен несие келiсiмi жасалынады.
Тұрақты қаржы –шаруашылық операциялар аясында әртүрлi төлемдер
жүргiзу үшiн немесе бiр ғана контрактпен болатын тауарлар партиясы үшiн,
сол сияқты өндiрiс циклына немесе технологиялық қажеттiлiкке
байланысты тауар-матриалдық құндылықтардың запастарын жинақтау
мақсатындағы болатын төлем айналымындағы үзiлiстi жабу үшiн (мысалы;
тұқым, тыңайтқыш, жанар-жағар май, жем-шөп запастарын жасау үшiн т.б.)
ауыл шаруашылық Қарыз алушыға кредиттiк линия ашылады.
Кредиттiк линия, тауар-материалдық құндылықтарды жеткiзiп беру
мерзiмi мен олардың көлемi, сату-сатып алу мен өндiрiстiк-техникалық
цикл ұзақтығына байланысты, әдетте 12-айға дейiнгi уақытқа ашылады.
Қол қойылатын несиелiк келiсiмдер және оны қамтамасыз етушi
келiсiмдiк құжаттар әрбiр жақ (Банк пен Қарызгер) үшiн екi данада
жасалынады.
Несиелендiру процесi АҚ “БТА Банкі” Талдықорған қаласындағы № 2 есеп-
кассалық бөлiмiнiң “Отан” шаруа қожалығына несие беру iс-
тәжiрибесiнде орындалады.
“Отан” шаруа қожалығы Алматы облысы Көксу ауданы, Балпық би
кентінде орналасқан Шаруа қожалығы 12 ай мерзiмге көктемгi дала
жұмыстарын қаржыландыру мақсатында 100 000 (жүз мың) теңге қарыз беруiн
сұранды.
Қазақстан Республикасы “Шаруа (фермер) қожалығы туралы” Заңының 2-
шi бабына сәйкес шаруа қожалығы ерiктi бастамада құрылады және жердi
пайдалану құқығын мемлекеттiк тiркеуден өткен кезден бастап құрылған
деп саналады (болып табылады).
Бүгiнгi күнге “Отан” шаруа қожалығы егiстiк және мал
шаруашылығымен айналысады. Шаруашылық М.Ж. жұмыс стажы 9 жыл. Меншiктiк
иеленудегi жер учаскесiнiң көлемi 340 гектар. Осы жер учаскесiнде
клиент 40 гектар мақта, 14 гектар бидай, гектар картофель өсiредi.
Клиент көтерме саудагерлер мен делдалдар сатып алып кетедi, немесе
шаруа қожалығының өзi базарларда сатады. Қарамағындағы малдарға қажеттi
негiзгi және қосымша жемдiк шөптер жайылымдар мен шабындықтарда
өсетiндiктен, бұл жағынан шаруа қожалығының проблемасы жоқ. Өндiрiстiк
ғимараттардың, азық базасының және ауылшаруашылық техникаларының
жағдайлары талаптарға сәйкес болып табылады. Несие жобасының
негiздемесi техника экономикалық негiздемеде баяндалған.
Банктiң №2-шi есеп - кассалық бөлiмiнде “Отан” шаруа қожалығы
белгiленген тәртiпте несие алу үшiн белгiленген тәртiпте өтiнiш берген
және онда қажеттi несие сомасы мақсаты, түрi және қарыз мерзiмi туралы
мәлiметтер көрсетiлген.
Клиент туралы барлық ақпараттар мен банкке тапсырылған құжаттар,
жоғарыда атағанымыздай, несие берiлгенге дейiнгi уақытта
қалыптастырылып, кредиттiк досьеде сақталады. Оның сақталу
жауапкершiлiгiнiң барлығын филиал өзiне алады.
Кредиттiк досьенi, қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң
24.06.1996 ж. №141 қаулысымен бекiтiлген “Қазақстан Республикасының
банктерiнiң несиелендiру бойынша құжаттарды жүргiзу тәртiбi туралы”
ережелер талаптарына сәйкес филиалдың кредиттiк инспекторы жүргiзедi.
“Отан” шаруа қожалығының кредиттiк досьесi мына құжаттардан
тұрады:
- несие ресурстрына өтiнiш;
- қарызгердiң анкетасы;
- бизнес жоспары;
- штаттық кесте (расписание);
- шаруашылық субъектiнiң мемлекеттiк тiркеуден өту туралы куәлiгi;
- статистикалық карточка;
- бюджет алдындағы қарызынығ жоқтығы туралы салық инспекциясының
анықтамасы;
- “БТА Банкі” АҚ Алматы облыстық филиалының кредиттiк комитет
мәжiлiсiнiң хаттамасы (протокол);
- несие жобасы бойынша бағалау қорытындысы;
- жылжымайтын мүлiк кепiлдiгi туралы келiсiм;
- қарызды мақсатты пайдалану актiсi;
- несие өтiнiшi бойынша заңдық қорытынды;
- қауiпсiздiк қызметтiң қорытындысы;
Барлық құжаттарды экспертизалық талдаудан өткiзген соң кредиттiк
комитеттiң мәжiлiсiнде “Отан” шаруа қожалығына 100 000 (жүз мың) теңге
несиенi мына жағдайлармен беруге шешiм қабылданды:
- несие мерзiмi 12 ай;
- жылдығы 26 % -к ставка;
- сый-ақы төлеу мерзiмi берiлген күннен 6 ай өткен соң, тедей үлескен
әр-бiр ай сайын.
Кредиттiк комитеттiң шешiмiне, оның төрағасы мен мүшелерiнiң
қолдары қойылған соң ғана несие келiсiмiн жасау жүргiзiледi.
“БТА Банкі” АҚ № 2-шi есеп-кассалық бөлiмi (Талдықорған қаласы) мен
“Отан ” шаруа қожалығы арасында несиелендiру келiсiмiн және
жылжымайтын мүлiк (ипотека) туралы келiсiм жасалынады.
Несие келiсiмiнде несиенiң берiлу жағдайы, оның сапасы,
проценттiк ставкасы, комисссиялық алымдар көрсетiледi. Сонымен бiрге,
несие үшiн проценттiк төлемдердi және несиенi уақытында қайтармағаны
үшiн қандай санкциялар жазалау шаралары қолданылатыны және басқадай
шарт жағдайлар қарастырылады. Кредиттiк инспектор есептелiнген
проценттердi ведомост бойынша тексередi, сосын оны белгiленген төлем
уақытынан кешiктiрмей өндiрiп алу үшiн бухгалтерияға бередi.
Есептелiнген және өндiрiп алынған проценттер туралы мәлiметтер
мiндеттi түрде қарызгердiң кредиттiк досьесiне енгiзiледi. Есептелiнген
проценттердiң дұрыстығына, оны мерзiмiнде өндiрiп алуына және ондай
мәлiметтердiң несиенi жүргiзу парағына енгiзiлуiне жауапкершiлiктi
кредитный инспекторға жүктеледi.
Несие үшiн проценттердi уақытында толықтай немесе тұрақты емес
жағдайлармен өтелетiн болса, онда кредиттiк инспектор бұл туралы
қарызгерге жазбаша түрде хабаралауға мiндеттi. Сонымен бiрге, қаржы
жағдайын талдауды және себептерiн анықтауды мiндеттi түрде қарызгерге
келiп жүргiзуi тиiстi. Бұндай жүргiзген жұмыстарының нәтижесi туралы
қысқаша жазбаша акт немесе анықтама түрiнде баяндалып, өзiнiң жетекшi
бастықтарын таныстырған соң кредиттiк досьеге тiгiледi.
Неислендiру қызметкерi кредиттi мақсатты пайдалануын үнемi
тексерiп тұрады, сол сияқты оның қамтамасыздығын, ағымдық нарық құнының
бағасын анықтайды және олардың уақыттылығы мен дәлдiлiгiне жауапты
болып табылады.
Талдықорған қаласы № 2- шi есеп-кассалық бөлiмi несиелендiру
қызметкерi Бекежанова Ж. Е. 2003 жылдың 17 мамыр және 26 шiлде айларында
жүргiзiлген тексеру барысында несие қаржыларын мына бағыттарда
жұмсалғандығы анықталған;
Банктiк қарыз келiсiмi (№ 76 2003 ж МСБ 15.04.03) бойынша несие
қаражатының мақсаты көктемгi – дала – егiстiк жұмыстьарын қаржыландыру
болып табылады және мынандай мақсаттарға жұмсалған;
- жанар-жағар май сатып алуға 23 000 (жиырма үш мың) теңге;
- қауын-қарбыз, овощ тұқымдарын сатып алуға 28 687 (жиырма сегiз мың алты
жүз сексен жетi) теңге;
- ауылшаруашылық техникаларына қажеттi запас бөлшектер сатып алуға
және жөндеу жұмыстарына 8 313 (сегiз мың үш жүз он үш) теңге;
- жұмыскерлерге еңбек ақы төлеуге 40 000 (қырық мың) теңге.
Барлығы 100 000 (жүз мың) теңге.
Аталған шығындардың барлығы да квитанция түбiрлерi мен төлем
ведомостлары бойынша орындалған.
Несие келiсiмiнiң аяқталғанына он күн қалғанға дейiн кредиттiк
инспектор қарыз алушыны, кепiлдiк берушiнi, немесе кепiл болушыны
қарызды қайтару мерзiмiнiң келгендiгi туралы жазбаша хабарлама
жасайды.
Егер несие қаржылары уақытында қайтарылмай зиянды категорияға
жатқызылған жағдайда, кредиттiк инспектор кепiлдiк қамтамасыздық
нысандарын тез арада, жылдам өткiзу- сату бойынша шаралар қолдануға
тиiстi.
Несие келiсiмi кезеңiнде туындайтын проблемалар опреативтi түрде
шешуге, уақытылы болжамдау мен анықтау мақсатында, олардың барлығы да
жүйелi тұрақты бақылауда болуға тиiстi. Үнемi тексеру жүргiзудiң
арқасында несие қарыз портфелiнiң зияндылығынан құтылуға болады.
Несие қаржыларының толығымен уақытында қайтарылуы және есептелiнген
проценттер өтемiнiң болуы кепiл қамтамасыздығының байланысты болып
табылады, яғни несие қамтамасыздығы деп түсiнетiнiмiз негiзгi қарыз
сомасы мен оған пайдаланғаны үшiн төленетiн проценттер бiрге есептегендегi
қаражаттардың нақтылы қайтарылу көзi болып табылады.
Несиенi қайтару қамтамасыздығы ретiнде банктiк iс-тәжiрибе
айналымдағы, өңдеудегi тауарлар, бағалы қағаздар және басқада мүлiктер
кепiлдiкке алынады, сол сияқты кепiл болу кепiл беру сақтандыру полистерi
және басқа қамтамасыздық түрлерi де кепiлге салынады.
Несиенi беру бойынша қамтамасыздықты дәлелдейтiн құжаттар қарыз
келiсiмiн жасау кезiнде, несиенi бергенге дейiн, банкке тапсырылуы
керек болып табылады.
Несиенi қамтамасыздандыру құжаттары жоғарыда айтылған тәртiппен
(§ 3.1. қосымша № 1,2,3) банкке тапсырылып, тексеруден (экспертизадан)
өткiзiледi.
“Отан” шаруа қожалығы жер учаскесi 1,2 га, жалпы ауданы 111,1
шаршы метр, тұрғын ауданы- 78,1 шаршы метр болатын алты бөлмелi
тұрғын үйдi, қосымша құрылыстармен кепiлге салуға ұсынған ( адресi;
Алматы облысы, Көксу ауданы, Балпық би кентi, Ә.Молдағұлова көшесi, №
17 үй).
Кепiлдiктiң меншiк құқығы мынадай құжаттармен дәлелденген:
1) тiркеу куәлiгi №3 1948 26.04.02 ж.
2) өмiр бойғы мұрагерлiк жердi пайдалану құқығының мемлекеттiк Актiсi
АЛ № 3362017 14.04.1995 ж.
3) 30.04. 2002 ж. берiлген жылжымайтын мүлiктi тiркеу техникалық
паспорты.
Кепiлге ұсынылған (салынған) тұрғын үй бұрын азаматтық құқықтық
келiсiмдерде (сату-сатып алу, айырбас, сиға тарт т.б.) қатыспаған.
Орналасқан жерi мен тұрғын ауданы дамыған инфра құрылым сипатталады
(транспорт, көлiк қатынасы, қажеттi инженерлiк коммуникациялар); сауда
үйлерi мен тұрмыстық қызмет; көпшiлiк тамақтану мен демалыс
орындары бар; экологиялық таза болып саналады.
Қамтамасыздық объектiсiн тұрған жерiнде қарап бағалау
жүргiзiлгендiгi берiлген құжаттар көшiрмесiмен дәлелденген:
- 30.04.2002 ж. берiлген тұрғын үйдiң техникалық паспорты;
- тiркеу куәлiгi №3- 1948 26.04.03.
- өмiр бойғы мұрагерлiк жердi пайдалану құқығының меншiктiк Актiсi Ал
№0362017 14.04.1995 ж.
- от басы құрамы туралы ауыл әкiмшiлiгiнiң анықтамасы.
Бағалау кезеңiндегi есептеулердi мынадай тәртiппен жүргiзiлген:
- салыстырмалы нысандарды, олардың сипаттары мен сатылу бағалары
анықталады;
- нысанның жалпы ауданындағы бiр шаршы метрдiң сатылу бағасы
анықталады;
- анықталған бағаға жүйелi түрде мыналарға түзетулер енгiзiледi;
- сатылу жағдайына (нақтылы сату-сатып алу келiсiмi жасалған
жеңiлдiктер қарастыру);
- орналасқан жерiне;
- конструкциялық элементтерге;
- өңдеу (сылақ, бояу, т.б.) жұмыстарына;
- инженерлiк жұмыстарға;
- жер учаскесiне.
- соңғы түзету енгiзiлген баға бойынша жалпы ауданның бiр шаршы
метрi орташа бағасы анықталады;
- орташа баға негiзiнде бағаланатын нысанның құны анықталады.
Бағалауды өткiзген күн: 2009 жылдың сәуір айы 03 жұлдызы;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк курсi бойынша
1 доллар= 150 теңге
Орташа баға, доллар шаршы метр. 75
Тұрғын үйдiң жалпы ауданы, шаршы метр. 111,1
Бағасы, АҚШ долларымен 16665
Бағасы, теңгемен 2499750
Жасалынған, рыноктiк әдiспен, есептеулер бойынша жер учаскесiмен
қоса алғанда тұрғын үйдiң құны (бағалау күнiне) 2499750 теңге немесе
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi курсi бойынша 16665 АҚШ
долларында болды, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .4
1 НЕСИЕНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1. Несиенің мәні, атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.2 Коммерциялық банктердiң несиенің қайтарылуын жүргiзу талаптары мен
тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛЕНДІРУ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 АҚ БТА Банкі қызметтеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.2 АҚ БТА Банкі 2007-2009жж несиелендіру қызметтеріне экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КIРIСПЕ
Несие нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде, экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субьектiлерiмен қатар,
мемлекеттiк те, үкiмет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Барлық елдерде, экономикалық секторларында несиелердiң шаруашылыққа
қызмет етуi, жеке сипаттары есепке алу бағытында жүргiзiлетiн, спецификалық
зерттеу - талдау кезiнде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы несиенiң халықаралық тәжiрибеге
сәйкестендiрiлiп жұмыс жасау қажеттiлiгi көптен берi туындап отыр.
Қазақстандағы несиелердiң жүйесi негiзiнен кеткен айналымдылығы
жоғарғы салаларға бағдарланған, ал проценттiк ставкалар мен несие; беру
шарттары ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiне, салыстырмалы теңдей жағдайда,
қаржы несие ресурстары рыногiнде еркiн қимыл жасауға мүмкiндiк бермейдi.
Қазақстан Республикасының экономикалық секторында, бұрынғы көпшiлiк
социалистiк елдердегi сияқты, соңғы жылдары өте маңызды әлеуметтiк –
экономикалық өзгерiстер болып жатыр. Бұл өзгерiстердiң түпкi негiзiнде,
нарық экономикасындағы нарықтық қатынастарға көшуге байланысты туындаған
обьективтiк нақтылы процесстер жатыр.
1990жылы басталған экономикалық реформалар көп жақтылық (уклад)
экономиканың негiзiн жасауға мүмкiндiк бере отырып, коммерциялық банктердiң
несиелендiру операцияларын пайдаланудағы өзгерiстер енгiзуге жол ашып
бердi. Әр түрлi меншiк формасындағы жаңа әлеуметтiк- экономикалық
құбылыстар қалыптасты. Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлердiң өкiлеттiктерi
мен бағыттары айтарлықтай кеңейтiлдi. Бiрақ әртүрлi ұйымдық-құқықтық
формадағы кәсiпорындары өзiнiң өндiрген өнiмдерiн иелiк жасауды, өндiрiс
бағытын анықтауды, өнiм құрылымы мен көлемiн анықтауды өздерi шешетiн
болды.
Осы аталғандарда байланысты және де несиелеудiң жұмыстарына қатысты
мәселелердi талдап зерттеу, диплом тақырыбын талдаудағы кездейсоқтық емес
және де дипломдық жұмыс тақырыбының өзектi мәселесi болып табылады, себебi
Қазақстандағы көптеген кәсiпорындардың, ұйымдардың нарық экономикасына
көшуi мен қажеттi құрылымдар қалыптасуын жасау үшiн несиенi және несие
қатынастарын пайдаланбай жүзеге асыруға болмайды (мүмкiн емес). Несие -
өндргiш күштердiң дамуын ынталандыруға және ғылыми – техникалық прогресс
жетiстiктерi негiзiнде болатын ұлғаймалы ұдайы өндiрiс үшiн капитал
көздерiн қалыптастыруды жылдамдатады.
Диплом жұмысының мақсаты елдiң әлеуметтiк - экономикалық деңгейiне,
көптеген әртүрлi саладағы кәсiпорындардың қызметiне әсер ету үшiн
несиелендiру жүйесiндегi негiзгi даму мәселелерiн, қалыптасқан iс-
тәжiрбиесiн зерттеп талдап қарастыруы болып табылады. Қазақстан
Республикасының банк жүйесiне талдау жүргiзу аясында несиемен қамтамасыз
ету және оған жету деңгейi мен қажеттiлiктi бағалау жасалынады. Сонымен
бiрге, Қазақстан Республикасының банк жүйесiндегi ағымдағы (қазiргi)
жағдайларды талдау негiзiнде тауар өндiрушiлердi несие- қаржылық қолдау
көрсетудiң тиiмдiлiгiн арттыру бойынша ұсыныстар енгiзiлiп, түйiндеме-
қорытындылар жасалынады. Сол сияқты, елiмiздiң нарыққа көшу жағдайындағы
ауылдық жердегi қарыз алушы кәсiпорындар мен банктер арасындаы несие
қатынастарының өрiстеуiне, дамуға терiс әсерiн тигiзетiн себебтер де
көрсетiледi.
Талдау - зерттеу нысаны (обьектiсi) ретiнде “БТА Банкi” АҚ Талдықорған
филиалының мәлiметтерi негiзiндегi несие қатынастарын ұйымдастыру iс-
тәжiрибесi (практикасы) пайдаланылды.
1 Несиенің мәні, мазмұны, атқаратын қызметтері және қажеттілігі
1.1 Несиенің мәні, атқаратын қызметтері
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді
ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін
көрсетуі керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер
бір мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс стаыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несие өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәиіт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек
қарызға алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға,
халыққа) таратылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада
банк бір жағдайда несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы болып
көрінеді.
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғанда қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар – кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несе берушіге тәуелді, оған несие
беруші өз талаптарын қояады. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндентті түрде
қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс-әрекеттерінде қарама-қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді.
Несиелік мәміленің қатысушалары ретінде олар оның қарама-қарсы жақтарында
тұрады. Олардың мүдделеріде бөлек, несие беруші неғұрым жоғары пайыздық
несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрлымының элементі алыс-берістің объектісі - құнның негізгі бөлігі сияқты
өзіндік өтелмеген құны – несиеленген құн болып табылады.
Несиенің құрылымы.
Несиеленген құн ұдайы өдіріс процессін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса несиенің қайтарылымдығы қамтамасыз етілдеді. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің қарастырылған құндылығы оның біртұтастығын анықтайды. Ол
элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Но – Қан – Нп... Рб... Нқ... – Бқ,
мұндағы:
Но – несие орналастыру;
Қан – қарызға алушының несиені алуы;
Нп – несиенің пайдаланылуы;
Рб – ресурстарды босату;
Нқ – несиенің қайтарылуы;
Бқ, - банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру (несиенің ұсынылуы) Он - несие
қозғалысының алғашқы баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы,
яғни уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз алушыға
белгіленген мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде ғана несие
бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандырады, өйткені несиелік қатынастардың басқа тарапы оны белгілі
бір уақытқа ғана береді.
Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының оны өз шаруашылығында
пайдаланып, несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін
білдіреді. Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның
ауыспалы айналымның аяқталу актсін, несие алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдалану процессін сипаттайды. Несие
қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база
болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланған құнның қарыз алушыдан
несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) несие берушінің алу актісі несие
қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (несиеге бергені)
(Қан) сәйкес келуі мүмкін. Аталмыш сатыларда сөз болып отырған сол бір
құнның сомалары біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие
берушіге қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып табылатын несиенің қозғалысын көруге болады, ол тек несиеге
ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қараған жөн.
Несиенің мәнін тану оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұрады? О.И.Лаврушкин оның қайтарылуын
есептейді. Ол несие қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір мезгілде
несиеленген құн қозғалысының барлық сатыларын қамтиды. Несие ақшасын жарату
(орналастыру), алу және оны пайдалану - қайтарым негізінде жүзеге асады.
Несиеленген құнның қайтарылу кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын ғана
аяқтайды. Қайтарымдылық - несиелік қатынасқа тән белгіні анықтайтын өзіндік
ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы - уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен-өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерге негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты
қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкідік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып
табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің
қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің әлеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге (өздерінің уақытша бос қаражаттарын
депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға) талап етуі бойынша
мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылу сияқты.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау
нәтижесінде оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие
беруші мен қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп
қайтарылым қозғалысына байланысты экономикалық қатынастар екендігі.
Неисенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие - бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие капиталы - бұл қайтару талабымен, пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал -
бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшалардан сапалы ерекшелігі сол. Ал,
капитал- өзінен-өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы - несие
капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінен-өзі
өсім бере алмайды.
Несие - кеңейтілен қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару
талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың бос ақшалай
қаражаттардың жұмылдыруын қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті
экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің - қайтару, төлемдік, мерзімдік,
қолма-қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты,
ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі - қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажатті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі - қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несиеге беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттгін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу - несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайзды көбейтілген түрде неисені пайызбен мерзімінен бұрын өндіріп
алуға саятын эконмикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып табылады.
Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз алушы өз
мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие берушінің
мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді. Бұл
принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті мәселе болып
табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіренді. Несие келісімшартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы прициптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
Несиенің қызметін айтқанда, әдетте оның мәнінің арнайы көрінісі
ұғылады. Қызмет несиенің мәнімен өзара тығыз байланысты; қызметтің
атқаруындағы қарым-қатынастардың мәнінсіз ол өмір сүре алмайды. Қызметтің
несие мәні сияқты объективті сипаты бар. Әрбір сәттегі өзінің өрістеу
барысында несие барлық қызметінің мәнін емес, бір немесе бірнеше
қызметтерімен ғана көрінеді. Қызмет - қатып қалған емес, өзгеріп тұратын
құбылыс. Несие мәнінің өзгеруімен қатар, оның көрініс танытуы да өзгеріп
отырады. Қызмет бүтіндей процесс ретінде өзінің арнайы көрінісін байқатады,
яғни қызмет несиелік қатынасқа бүтіндей қатысты. Несие қызметі оның барлық
формалары мен түрлері өзіндік ерекшелігімен көрініс танытуын сипаттайды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесінде алатын орны жайлы біркелкі
ғалымдардың пікірлері жоқ. Кейбір ғалымдар оны айналым белгісіне жатқызса,
басқалары бөлу белгісіне жатқызады. В.М.Тарасов несиені ұлттық табысты
(несиеден қарыз алушыға және керісінше) қайта бөлу процесіне
қатысатындықтан бөлу категорясына жатқызады. Және де соған қарамастан,
несинеің айырбас қатынастарына тән ерекшеліктері мен мүмкіндіктері бар.
Айырбас фазасында бөлу (өндіріс нәтижелерін бөлу) қатынастарының сәнін
айрықшалап көрсету мүмкін болғандықтан, несиелік қатынастарды да дәл осыған
жатқызуға болады. Сондықтан несие бөлу категориясы бола отырып, айырбас
белгісіне де жатады, немесе екі жақтылық ерекшелікке де ие. Мұның өзі
несиенің қызметіне тән екнедігін көрсетеді.
Несие туралы теорияда, оның атқаратын қызметінің саны мен мазмұны
жайлы орныққан біркелкі көзқарас жоқ. Біреулер екі (қайта бөлу мен
айналымның несиелік құралдарын жасау), басқалар үш түрлі (осы аталған
екеуінен бөтен бақылауды қосады), үшіншілер - төрт (және капиталды
шоғырландыру мен орталықтандыруды бөліп көрсетеді) көзқарастарды айтады.
Ал, жекеленген авторлар несиенің қызметін: айналымдағы шығындарды үнемдеп,
экономиканы ретке келтіру, уақытша бос қаражаттарды жинастыру т.б. деп
түсіндіріледі.
Несиенің бақылау қызметі: дегенде ол – ақша, қаржысы сияқты басқа да
категорияларға тән екендігін айтқан дұрыс. Ал, шындығында бақылауды несие
емес, банк жүзеге асырады.
Өндірістік қорлар айналымының жанама түрлері бойынша несиенің қызметі
ақшаларға да, қаржыларға да тән - бұл біріншіден, екіншіден қорлар
айналымдарының құндылық категорияларының мазмұнына да енеді.
Экономиканы ретке келтіру қызметі жайлы айтатын болсақ, несиенің
көмегімен ғана емес, баға, бюджет сияқты құндылық категориялары арқылы да
жүзеге асырылады.
Қорларды ынталандыру жайлы да осылай деуге болады.
Осыған қарай отырып, жекелеген ғалымдардың несие дербес қызмет атқара
алады дегендерінің негізі жеткіліксіз. Қызмет – қолдағы экономикалық
категорияның өзгешелік мәнін таныту болып табылады.
Айналымның жаңа түрдегі қызметі, бақылаумен ынталандыру , экономиканы
ретке келтіру тек несиеге ғана емес, баға, қаржы, еңбек ақы, бюджет, табыс
т.б. құндылық категорияларына да тән.
Көптеген пікірлердің орын алып отырғанынына қарамастан, несиенің
барлық формалары мен түрлерінде мәнін ашып көрсететін оның үш түрлі
қызметін бөліп көрсетуге болады. Олар – қайта бөлу, нақты ақшаны
айналымдағы несие құралдарымен ауыстыру және капиталды шоғырландыру мен
орталықтандыруды жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі
Несие қайта бөлу қызметін атқарады. Оның мағынасы қарыз алушыға
(шаруашылық, халыққа) төлем негізінде уақытша пайдалануға берілетін
кәсіпорындардың, ұйымдардың, халық пен мемлекеттің бос ақшалай қаржыларын
(ақша капиталдар мен табыстар) несие арқылы шоғырландырып, қарыз беру
капиталына айналдыру. Қарыз беру капиталы несие механизімі арқылы халық
шаруашылығы салаларының арасында қайта қайтарылу негізінде несиеге
айналады. Қарыз капиталын кәсіпорындар, салалар, халық арасында қайта бөлу
жүзеге асырылып, ақша түріндегі капитал аз табыс әкелінетін саладан
босатылып, банктерде жинақталады да жоғары дәрежеде табыс әкелетін
салаларда жұмсалынады. Оны салаларда шоғырлану жүзеге асырылады. Екінші
сөзбен айтқанда, өндірісті тепе-теңдіктер, капиталдар мен экономиканың
бірлесіп басқарылу ретке келтіріледі.
Мәселенің мәнісі өндіріс құралдары ретіндегі (машиналар, жабдықтар,
шикізаттар мен материалдар) капитал физикалық түрде бір саладан екінші
салаға ауысып құйыла алмайды. Бұл процес ақша капиталының қозғалыс
жағдайында жүзеге асыратындықтан, несие нарықтық экономикада ең алдымен
капиталдың бір саладан басқа салаға ауысып құйылуы үшін икемді механизім
ретінде керек және табыс нолрмаларын теңестіру қызметі арқылы несие
капиталдың өндірістің бір саласынан екіншілеріне еркін түрде ауысып
құйылуын және өндіруші капиталдың белгілі бір нақты үлгіде бекуін
қамтамасыз етеді.
Құндылықтың несие арқылы қайта бөлінуі – салалық, сала аралық,
аумақтық бағыттарда, несие қатынасының субъектісі іспеттес кәсіпорындар
деңгейінде жүзеге асады. Қандай бір жағдайлар болмасын, әңгіме уақытша бос
тұрған құндылықты қайта бөлу жағдайында болып отыр. Сондықтан ол қайта
оралу жағдайында бөлінеді. Осы ретте қайта бөлудің қашама түрлері
болғанымен, меншік иесі ауыстырылмай, ол несие берушінің қолында қала
береді.
Сонымен несие өзінің қайта бөлу қызметінде экономиканы стихиялы түрде
реттеуші болып табылады. Алайда, несие кейбір жағдайларда экономиканың тепе-
теңдігінде күшейтіп жібере алады. Нақты айтар болсақ, 1993-1996 жылдары
капиталдың өндіріс саласынан айналыс саласына ауысуы орын алды да, өндіріс
дағдарысын тереңдете түсті, яғни несие бұл жылдары сауда-делдалдық салаға
ауысып кетті, нағыз сектор дағдарыс жағдайында қалып қойды. Несиенің қайта
бөлу қызметінің ерекшеліктері төмендегідей:
Біріншіден, несиенің көмегі арқылы тек мына материалдық игіліктердің
құндылығы, өндіріс құралдары мен тұтыну заттары, яғни бір жылдың барысында
өндірілген ұлттық жалпы өнімдер емес, сондай–ақ ел экономикасының өткен
кезеңдерде жасалған құндылықтары да қайта бөлінеді;
Екіншіден, несиенің қайта бөлу қызметі жалпы құндылықты қайта бөлуді
емес, уақытша босаған құндылықты қайта бөлуге қатысты;
Үшіншіден, қайта бөлу қызметінде уақытша босаған құндылықты уақытша
пайдалануға беру процессі өте маңызды болып табылады;
Төртішіден, несиенің көмегімен уақытша босаған құндылықты беру
нарықтық экономикаға тән сарапшылардың банктермен басқа несиелік
мекемелердің қатынасуымен жүзеге асады.
Шын мәніндегі ақшаларды айналымының несиелі құралдарымен ауыстыру
Қазіргі кезде нарық шаруашылығында шын мәніндегі ақшалар (алтын) ел
ішінде айналысқа түспейді, олардың несие негізінде шығарылған ақша
белгілері айналымида болады. Нақты ақшалардың шығарылу, немесе қолма-қол
есептегі ақша қорларын ұлғайту сол мезетте экономиканы несиелеудің ресурсы
болып табылады.
Несиенің мұндай қызметінің дамуы банк жүйесінің пайда болуымен
байланысты. Ақшаларды банкінің есепшоттарында сақтау ақшалай міндеттемелер
бойынша тауарлар мен қызмет үшін қолма-қол ақшасыз қызметтерді жүзеге
асыруға, өзара қарыздарды есепке жатқызып жойып отыруға мүмкіндік береді.
Бұның өзі ақшаны қолмен санап алыс-беріс жасау айналымын және айналым
шығындары мен өнімсіз шығындарды өзара азайтты. Шаруашылық жүргізу
субъектілерінің және халықтың есепшоттарының қаржыларды банкілердің
несиелік ресурсы болып саналып, есепшоттардағы көрсетілген ақша айналымы
банкінің ақша қаржыларының иелерімен, несиелік байланыстары болып қалады.
Несиелеу процессі кезінде ақша массасының құрлымына, төлем айналысына
және ақша айналымның жылдамдығына әсер ететін сол ақша айналымы үшін
түрліше төлем қаржылары құрылады. Яғни, нағыз ақшаларды несиелік ақшалар
мен несиелік операциялар ауыстыру жүзеге асырылады. Айналымда ең қарапайым
қарыздық міндеттемелер – вексельдерден бастап қазіргі электрондық ақшаларға
дейінгі несие ақшаларының түрліше формалары пайда болады.
Экономиканың дамыуының алғашқы сатысында бұл айналымнан алтынды ысырып
шығарумен байланысты болды. Қазіргі кезде нағыз ақшаларды алмастыратын
несие қызметі ақша тасқындарының қозғалысын тездететін қолма-қол ақшасыз
есептер, несие карточкаларын, вексельдерді, чектерді, депозиттік
сертификаттарды қолдану арқылы көрініс танытады.
Осы кездегі шаруашылықта қолдағы ақшаны несие операцияларымен
ауыстырудың қажетті шарттары жасалған. Ақшаларды бір есепшоттан
екіншілеріне қолма-қол ақшасыз есеп жасау үшін аудару, өзара талаптарды
қанағаттандыруға байланысты, ақша айналымының құрлымын жақсартуға
мүмкіндіктер туады.
Бұл жерде айырықша ескеретін жәйт – несие осы қызметінің барысында
ақшаларды жалпылама ауыстырудың емес, оларды экономикалық айналымда уақытша
ауыстыру қызметін, яғни несие ақшаның рөлін атқарады. ТМҚ-ны (тауарлы-
материалдық құндылық) алу, қызметтерді төлеу үшін пайдалануды және т.б.
Демек, нағыз ақшаларды несиелік ақшалармен және несиелік
операциалармен алмастыру, негізінен, екі түрлі жолмен жүзеге асырылады:
- алтынның орнына айналымға экономиканы несиелеу жолындағы
несиелік ақшалар шығарылады, олар тауарлармен және
қызметтермен қамтамасыз етіліп, міндетті түрде банкідегі
эмитентке қайта келіп түсулері қажет;
- несиелеу барысында төлем қаржылары жасалды, яғни, қолма-қол
ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыруға байланысты айналымға
ақшасыз қолма-қол есептер жасалынатын ақшалар келіп түседі.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандырылуды жеделдету барысындағы
несиенің қызметі
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды жеделдету несиенің
маңызды қызметі болып табылады. Несие механизімі қосымша құнды
капиталдандыру барысына ықпал етеді.
Несие капиталды шоғырландырудың аса қуатты факторы ретінде оның
жекелеп жинақталуының шекараларын кеңейте түседі. Өндірістің ауқымын
кеңейту үшін жекелеген шаруашылық кәсіпорындарының, кәсіпкерлердің
қаржылары көбінесе жеткіліксіз болып саналатындықтан, әрбір
кәсіпорындардың, халықтың шығын мөлшеріндегі уақытша бос тұрған шашыраңқы
қаржылары жұмылдырылып банкілерде жинақталады да, үлкен көлемге жеткеннен
кейін ол несие ретінде кең ауқымды ұдайы өндірісте белсенді түрде
пайдаланады.
Несие жекелеген кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға айналдырудың,
монополиялар мен халықаралық компаниялардың жаңа түрлерін құрудың
факторларының бірі болып саналады. К. Маркстің айтуы бойынша несие
бәсекелестік күресте әрі жаңа, әрі сұрапыл қаруға айнала отырып, соңғы
нәтижеде капиталдарды орталықтандырудың аса зор әлеуметтік механизімі бола
бастайды. Монополизмге берілетін жеңілдік несиелеріне байланысты және
шағын тауар өндірушілердің несие алу жағдайларының нашарлауы бір полюсте
(шекте) капиталдың шоғырлануы мен орталықтандырылуының күшейіп, екінші
жақтың ойсырауына, тақыр кедейленіп, банкротқа айналуына әкеп соғады.
Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып ттабылады.
Кредит деген сөз, қарыз, несие деген kredo - сенемін деген мағына
білдіретін латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже
ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей
қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму
үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары
және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге
тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша
қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің қажеттілігі:
- несие алатын ақша айналысы қоғамдық өндірістің шеңберін кеңайтеді;
- несиені қайтара үлестіру функциясын атқарады, ол арқылы жеке адамның
жинақтаған ақшалары, кәсіпорынның пайдалары мен табыстары, мемлекеттің
табысы қарыз капиталына айналып, экономиканың табыс түсіретін салаларына
құйылады;
- айналым шығындарын үнемдеуге көмектеседі, несиенің дамуының
барысында әр түрлі банктік шарттар мен салымдар пайда болып, нақтысыз ақша
айналымының өсуіне артады;
- ақша ағымдарының қозғалысы жылдамдайды.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша
түріне ауысып тұрады, яғни А – Т - Ө - Т1 – А1 капиталдың ауыспалы айналымы
жүреді Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (
машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде –
өндіріс процесінде – дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға
келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады.
Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорында
және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың айналымы
дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субьектілерінде ақша
жұмысының уақытша босатылып және басқа шаруашлық жүргізуші субьектілерде
ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субьектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процецінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін – өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірістік және шаруашылық жүргізуші субьектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап
жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі
құрал – жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны
себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ , бұл сәтте
жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік
туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар-жағармай )
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Капитал айналымында және ауыспалы айналым процесінде ақшалай
қаражаттың босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былайша
көрсетуге болады:
Осылайша негізгі және айнналым қорларының қозғалыс процесінде
ақшалай қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезінде)
болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар
сатушы ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек
материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте,
бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай-ақ халықта болуы мүмкін. Мысалы,
бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған
қарама-қайшылық шаруашылық жүргізуші субьектілердің қалыпты қызметі үшін
қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің обьективті қажеттілігі несие қатынастарын
жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалапты
еместігімен түсіндіріледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәлімесінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға
алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын
өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды
субьектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие
алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет
болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде
несиеге өзара қызығушылық танытулары керек. Ф.Энгельс: Әрбір қоғамның
экономикасы, ең алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп жазды.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан – оны
алуда несиелік қарым-қатыныстар туындайды.
Осылайша, экономикалық негіз бен (капиталдың бірдей болмауы ) пайда
болу талаптарының жиынтығы несиенің обьективті қажеттілігін анықтап және
оның эволюциясын түсіндіріп береді.
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің жеке ауыспалы айналымынан
туындайтын несиеге қажеттілік несиенің обьективті жүзеге асуын төлем
қаражаттарын құру және жаңа бекітілген құнды бөлу процесінде оның рөліне
жете назар аудармай оны толық дәрежеде анықтамайды. Ақша эмиссиясының
процесі формаға тәуелді емес ( қолма –қол ақша және қолма-қол ақшасыз )
кітаптың алдыңғы бөлімінде анықтағанымыздай, несие капиталының бір көзі
болып табылатан несие операцияларының нәтижесі бар.
Түрліше несие қарым- қатынастарындағы несиенің мән-маңызы сол немесе
басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің обьективті себептерімен
анықталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы
шаруашылық жүргізуші бір субьектіден босаған құн шаруашылық мәміледе
қолданысқа түсетін, бірақ бір уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне ене
алмайтын кезде ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша
қаражатқа уақытша қажеттілігі туып отырған басқа субьектіге өтеді және
қайта өндіру процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ,
несиелік қатынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын
меншік иелері сияқты бір-біріне қарсы тұра алатын тауар иеленушілер
арасындағы айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан-қолға өткізу
сияқты тауар айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелік
қатынастардан туындаған экономикалық жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдық негізі боп құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының обьективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несиенің обьективті өмір сүруінің негізгі талаптары
төмендегідей тізбектеледі:
– жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және
айналымдық ) қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың
уақыт бойынша сәйкес келмеуі;
– несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан
дербестігі;
– несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының
мүдделік танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым-қатынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлеміне аударылған несие капиталына айналады.
1.2 Коммерциялық банктердiң несиенің қайтарылуын жүргiзу талаптары мен
тәртiбi
Банктiң Комитеттi органдарының несие беру жөнiндегi оң шешiмдерi
шығарылғаннан кейiн несиелендiру жобасы, несие келiсiмiн жасау және
оны ары қарай жүргiзу жұмыстары мiндетiне енетiн несиелендiру
бөлiмiнiң қызметкерiне берiледi.
Несиелiк құжаттарды жасау кезiнде Банкте бекiтiлген типтiк
фермадағы келiсiм-шарттар қолданылады (несие келiсiмi, кредиттiк линия
ашу туралы келiсiм, кепiлдiк, кепiл болу келiсiмi т.б.) Бекiтiлген
фермаға енгiзiлетiн барлық өзгертулер мен қосымшалар алдын-ала Заң
басқармасымен және несие келiсiмiмен даярлауға жауапты Басқы офис
бөлiмдерiмен келiсудi қажет етедi.
Несиен, белглi бiр мақсатқа және нақтылы мерзiмге берiлетiн
жағдайда Қарыз алушымен несие келiсiмi жасалынады.
Тұрақты қаржы –шаруашылық операциялар аясында әртүрлi төлемдер
жүргiзу үшiн немесе бiр ғана контрактпен болатын тауарлар партиясы үшiн,
сол сияқты өндiрiс циклына немесе технологиялық қажеттiлiкке
байланысты тауар-матриалдық құндылықтардың запастарын жинақтау
мақсатындағы болатын төлем айналымындағы үзiлiстi жабу үшiн (мысалы;
тұқым, тыңайтқыш, жанар-жағар май, жем-шөп запастарын жасау үшiн т.б.)
ауыл шаруашылық Қарыз алушыға кредиттiк линия ашылады.
Кредиттiк линия, тауар-материалдық құндылықтарды жеткiзiп беру
мерзiмi мен олардың көлемi, сату-сатып алу мен өндiрiстiк-техникалық
цикл ұзақтығына байланысты, әдетте 12-айға дейiнгi уақытқа ашылады.
Қол қойылатын несиелiк келiсiмдер және оны қамтамасыз етушi
келiсiмдiк құжаттар әрбiр жақ (Банк пен Қарызгер) үшiн екi данада
жасалынады.
Несиелендiру процесi АҚ “БТА Банкі” Талдықорған қаласындағы № 2 есеп-
кассалық бөлiмiнiң “Отан” шаруа қожалығына несие беру iс-
тәжiрибесiнде орындалады.
“Отан” шаруа қожалығы Алматы облысы Көксу ауданы, Балпық би
кентінде орналасқан Шаруа қожалығы 12 ай мерзiмге көктемгi дала
жұмыстарын қаржыландыру мақсатында 100 000 (жүз мың) теңге қарыз беруiн
сұранды.
Қазақстан Республикасы “Шаруа (фермер) қожалығы туралы” Заңының 2-
шi бабына сәйкес шаруа қожалығы ерiктi бастамада құрылады және жердi
пайдалану құқығын мемлекеттiк тiркеуден өткен кезден бастап құрылған
деп саналады (болып табылады).
Бүгiнгi күнге “Отан” шаруа қожалығы егiстiк және мал
шаруашылығымен айналысады. Шаруашылық М.Ж. жұмыс стажы 9 жыл. Меншiктiк
иеленудегi жер учаскесiнiң көлемi 340 гектар. Осы жер учаскесiнде
клиент 40 гектар мақта, 14 гектар бидай, гектар картофель өсiредi.
Клиент көтерме саудагерлер мен делдалдар сатып алып кетедi, немесе
шаруа қожалығының өзi базарларда сатады. Қарамағындағы малдарға қажеттi
негiзгi және қосымша жемдiк шөптер жайылымдар мен шабындықтарда
өсетiндiктен, бұл жағынан шаруа қожалығының проблемасы жоқ. Өндiрiстiк
ғимараттардың, азық базасының және ауылшаруашылық техникаларының
жағдайлары талаптарға сәйкес болып табылады. Несие жобасының
негiздемесi техника экономикалық негiздемеде баяндалған.
Банктiң №2-шi есеп - кассалық бөлiмiнде “Отан” шаруа қожалығы
белгiленген тәртiпте несие алу үшiн белгiленген тәртiпте өтiнiш берген
және онда қажеттi несие сомасы мақсаты, түрi және қарыз мерзiмi туралы
мәлiметтер көрсетiлген.
Клиент туралы барлық ақпараттар мен банкке тапсырылған құжаттар,
жоғарыда атағанымыздай, несие берiлгенге дейiнгi уақытта
қалыптастырылып, кредиттiк досьеде сақталады. Оның сақталу
жауапкершiлiгiнiң барлығын филиал өзiне алады.
Кредиттiк досьенi, қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң
24.06.1996 ж. №141 қаулысымен бекiтiлген “Қазақстан Республикасының
банктерiнiң несиелендiру бойынша құжаттарды жүргiзу тәртiбi туралы”
ережелер талаптарына сәйкес филиалдың кредиттiк инспекторы жүргiзедi.
“Отан” шаруа қожалығының кредиттiк досьесi мына құжаттардан
тұрады:
- несие ресурстрына өтiнiш;
- қарызгердiң анкетасы;
- бизнес жоспары;
- штаттық кесте (расписание);
- шаруашылық субъектiнiң мемлекеттiк тiркеуден өту туралы куәлiгi;
- статистикалық карточка;
- бюджет алдындағы қарызынығ жоқтығы туралы салық инспекциясының
анықтамасы;
- “БТА Банкі” АҚ Алматы облыстық филиалының кредиттiк комитет
мәжiлiсiнiң хаттамасы (протокол);
- несие жобасы бойынша бағалау қорытындысы;
- жылжымайтын мүлiк кепiлдiгi туралы келiсiм;
- қарызды мақсатты пайдалану актiсi;
- несие өтiнiшi бойынша заңдық қорытынды;
- қауiпсiздiк қызметтiң қорытындысы;
Барлық құжаттарды экспертизалық талдаудан өткiзген соң кредиттiк
комитеттiң мәжiлiсiнде “Отан” шаруа қожалығына 100 000 (жүз мың) теңге
несиенi мына жағдайлармен беруге шешiм қабылданды:
- несие мерзiмi 12 ай;
- жылдығы 26 % -к ставка;
- сый-ақы төлеу мерзiмi берiлген күннен 6 ай өткен соң, тедей үлескен
әр-бiр ай сайын.
Кредиттiк комитеттiң шешiмiне, оның төрағасы мен мүшелерiнiң
қолдары қойылған соң ғана несие келiсiмiн жасау жүргiзiледi.
“БТА Банкі” АҚ № 2-шi есеп-кассалық бөлiмi (Талдықорған қаласы) мен
“Отан ” шаруа қожалығы арасында несиелендiру келiсiмiн және
жылжымайтын мүлiк (ипотека) туралы келiсiм жасалынады.
Несие келiсiмiнде несиенiң берiлу жағдайы, оның сапасы,
проценттiк ставкасы, комисссиялық алымдар көрсетiледi. Сонымен бiрге,
несие үшiн проценттiк төлемдердi және несиенi уақытында қайтармағаны
үшiн қандай санкциялар жазалау шаралары қолданылатыны және басқадай
шарт жағдайлар қарастырылады. Кредиттiк инспектор есептелiнген
проценттердi ведомост бойынша тексередi, сосын оны белгiленген төлем
уақытынан кешiктiрмей өндiрiп алу үшiн бухгалтерияға бередi.
Есептелiнген және өндiрiп алынған проценттер туралы мәлiметтер
мiндеттi түрде қарызгердiң кредиттiк досьесiне енгiзiледi. Есептелiнген
проценттердiң дұрыстығына, оны мерзiмiнде өндiрiп алуына және ондай
мәлiметтердiң несиенi жүргiзу парағына енгiзiлуiне жауапкершiлiктi
кредитный инспекторға жүктеледi.
Несие үшiн проценттердi уақытында толықтай немесе тұрақты емес
жағдайлармен өтелетiн болса, онда кредиттiк инспектор бұл туралы
қарызгерге жазбаша түрде хабаралауға мiндеттi. Сонымен бiрге, қаржы
жағдайын талдауды және себептерiн анықтауды мiндеттi түрде қарызгерге
келiп жүргiзуi тиiстi. Бұндай жүргiзген жұмыстарының нәтижесi туралы
қысқаша жазбаша акт немесе анықтама түрiнде баяндалып, өзiнiң жетекшi
бастықтарын таныстырған соң кредиттiк досьеге тiгiледi.
Неислендiру қызметкерi кредиттi мақсатты пайдалануын үнемi
тексерiп тұрады, сол сияқты оның қамтамасыздығын, ағымдық нарық құнының
бағасын анықтайды және олардың уақыттылығы мен дәлдiлiгiне жауапты
болып табылады.
Талдықорған қаласы № 2- шi есеп-кассалық бөлiмi несиелендiру
қызметкерi Бекежанова Ж. Е. 2003 жылдың 17 мамыр және 26 шiлде айларында
жүргiзiлген тексеру барысында несие қаржыларын мына бағыттарда
жұмсалғандығы анықталған;
Банктiк қарыз келiсiмi (№ 76 2003 ж МСБ 15.04.03) бойынша несие
қаражатының мақсаты көктемгi – дала – егiстiк жұмыстьарын қаржыландыру
болып табылады және мынандай мақсаттарға жұмсалған;
- жанар-жағар май сатып алуға 23 000 (жиырма үш мың) теңге;
- қауын-қарбыз, овощ тұқымдарын сатып алуға 28 687 (жиырма сегiз мың алты
жүз сексен жетi) теңге;
- ауылшаруашылық техникаларына қажеттi запас бөлшектер сатып алуға
және жөндеу жұмыстарына 8 313 (сегiз мың үш жүз он үш) теңге;
- жұмыскерлерге еңбек ақы төлеуге 40 000 (қырық мың) теңге.
Барлығы 100 000 (жүз мың) теңге.
Аталған шығындардың барлығы да квитанция түбiрлерi мен төлем
ведомостлары бойынша орындалған.
Несие келiсiмiнiң аяқталғанына он күн қалғанға дейiн кредиттiк
инспектор қарыз алушыны, кепiлдiк берушiнi, немесе кепiл болушыны
қарызды қайтару мерзiмiнiң келгендiгi туралы жазбаша хабарлама
жасайды.
Егер несие қаржылары уақытында қайтарылмай зиянды категорияға
жатқызылған жағдайда, кредиттiк инспектор кепiлдiк қамтамасыздық
нысандарын тез арада, жылдам өткiзу- сату бойынша шаралар қолдануға
тиiстi.
Несие келiсiмi кезеңiнде туындайтын проблемалар опреативтi түрде
шешуге, уақытылы болжамдау мен анықтау мақсатында, олардың барлығы да
жүйелi тұрақты бақылауда болуға тиiстi. Үнемi тексеру жүргiзудiң
арқасында несие қарыз портфелiнiң зияндылығынан құтылуға болады.
Несие қаржыларының толығымен уақытында қайтарылуы және есептелiнген
проценттер өтемiнiң болуы кепiл қамтамасыздығының байланысты болып
табылады, яғни несие қамтамасыздығы деп түсiнетiнiмiз негiзгi қарыз
сомасы мен оған пайдаланғаны үшiн төленетiн проценттер бiрге есептегендегi
қаражаттардың нақтылы қайтарылу көзi болып табылады.
Несиенi қайтару қамтамасыздығы ретiнде банктiк iс-тәжiрибе
айналымдағы, өңдеудегi тауарлар, бағалы қағаздар және басқада мүлiктер
кепiлдiкке алынады, сол сияқты кепiл болу кепiл беру сақтандыру полистерi
және басқа қамтамасыздық түрлерi де кепiлге салынады.
Несиенi беру бойынша қамтамасыздықты дәлелдейтiн құжаттар қарыз
келiсiмiн жасау кезiнде, несиенi бергенге дейiн, банкке тапсырылуы
керек болып табылады.
Несиенi қамтамасыздандыру құжаттары жоғарыда айтылған тәртiппен
(§ 3.1. қосымша № 1,2,3) банкке тапсырылып, тексеруден (экспертизадан)
өткiзiледi.
“Отан” шаруа қожалығы жер учаскесi 1,2 га, жалпы ауданы 111,1
шаршы метр, тұрғын ауданы- 78,1 шаршы метр болатын алты бөлмелi
тұрғын үйдi, қосымша құрылыстармен кепiлге салуға ұсынған ( адресi;
Алматы облысы, Көксу ауданы, Балпық би кентi, Ә.Молдағұлова көшесi, №
17 үй).
Кепiлдiктiң меншiк құқығы мынадай құжаттармен дәлелденген:
1) тiркеу куәлiгi №3 1948 26.04.02 ж.
2) өмiр бойғы мұрагерлiк жердi пайдалану құқығының мемлекеттiк Актiсi
АЛ № 3362017 14.04.1995 ж.
3) 30.04. 2002 ж. берiлген жылжымайтын мүлiктi тiркеу техникалық
паспорты.
Кепiлге ұсынылған (салынған) тұрғын үй бұрын азаматтық құқықтық
келiсiмдерде (сату-сатып алу, айырбас, сиға тарт т.б.) қатыспаған.
Орналасқан жерi мен тұрғын ауданы дамыған инфра құрылым сипатталады
(транспорт, көлiк қатынасы, қажеттi инженерлiк коммуникациялар); сауда
үйлерi мен тұрмыстық қызмет; көпшiлiк тамақтану мен демалыс
орындары бар; экологиялық таза болып саналады.
Қамтамасыздық объектiсiн тұрған жерiнде қарап бағалау
жүргiзiлгендiгi берiлген құжаттар көшiрмесiмен дәлелденген:
- 30.04.2002 ж. берiлген тұрғын үйдiң техникалық паспорты;
- тiркеу куәлiгi №3- 1948 26.04.03.
- өмiр бойғы мұрагерлiк жердi пайдалану құқығының меншiктiк Актiсi Ал
№0362017 14.04.1995 ж.
- от басы құрамы туралы ауыл әкiмшiлiгiнiң анықтамасы.
Бағалау кезеңiндегi есептеулердi мынадай тәртiппен жүргiзiлген:
- салыстырмалы нысандарды, олардың сипаттары мен сатылу бағалары
анықталады;
- нысанның жалпы ауданындағы бiр шаршы метрдiң сатылу бағасы
анықталады;
- анықталған бағаға жүйелi түрде мыналарға түзетулер енгiзiледi;
- сатылу жағдайына (нақтылы сату-сатып алу келiсiмi жасалған
жеңiлдiктер қарастыру);
- орналасқан жерiне;
- конструкциялық элементтерге;
- өңдеу (сылақ, бояу, т.б.) жұмыстарына;
- инженерлiк жұмыстарға;
- жер учаскесiне.
- соңғы түзету енгiзiлген баға бойынша жалпы ауданның бiр шаршы
метрi орташа бағасы анықталады;
- орташа баға негiзiнде бағаланатын нысанның құны анықталады.
Бағалауды өткiзген күн: 2009 жылдың сәуір айы 03 жұлдызы;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк курсi бойынша
1 доллар= 150 теңге
Орташа баға, доллар шаршы метр. 75
Тұрғын үйдiң жалпы ауданы, шаршы метр. 111,1
Бағасы, АҚШ долларымен 16665
Бағасы, теңгемен 2499750
Жасалынған, рыноктiк әдiспен, есептеулер бойынша жер учаскесiмен
қоса алғанда тұрғын үйдiң құны (бағалау күнiне) 2499750 теңге немесе
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi курсi бойынша 16665 АҚШ
долларында болды, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz