Қазақстан Республикасы банк жүйесі
1 Қазақстан Республикасы банк жүйесі қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және даму кезеңдері 10
1.2 Нарықты экономикада банк қызметтерінің ролі және олардың қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ның даму тарихы, оның миссиясы мен даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.4 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ның операциялық құрылымы мен басқармасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 Банктік қызметті ұйымдастыру және банктік қызметтер нарығының көрсеткіштерін талдау («Қазақстан Халық Банкі» АҚ материалдары негізінде)
2.1 Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктердің салымдық операциялары бойынша көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... .33
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ң атқарған экономикалық қызметі және тартылған қаражаттар көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ң банктік, несиелік операциялары және және салымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3 Халыққа көрсетілетін банктік қызмет түрлері ауқымын кеңейтуде атқарылып жатқан іс.шаралар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және даму кезеңдері 10
1.2 Нарықты экономикада банк қызметтерінің ролі және олардың қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ның даму тарихы, оның миссиясы мен даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.4 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ның операциялық құрылымы мен басқармасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 Банктік қызметті ұйымдастыру және банктік қызметтер нарығының көрсеткіштерін талдау («Қазақстан Халық Банкі» АҚ материалдары негізінде)
2.1 Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктердің салымдық операциялары бойынша көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... .33
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ң атқарған экономикалық қызметі және тартылған қаражаттар көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ң банктік, несиелік операциялары және және салымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3 Халыққа көрсетілетін банктік қызмет түрлері ауқымын кеңейтуде атқарылып жатқан іс.шаралар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық тізбегінің бірі болып табылады. Олардың қызметінің дамуы - нақты нарықтық механизмді құрудың керекті шарты. Экономикалық қайта құру банк жүйесін реформалаудан басталды. Бұл қазір де даму үстінде.
Банктердің тұрақтылығы елдің экономикасының тиімділігіне маңызды әсер етеді. Көптеген банктердің өтімділік пен банкроттық күйзелісі нарықтық банк жүйесінің құралуының бірінші этапының біткенін сипаттады. Бұл этапта банктік қызмет сферасында бәсекелестік орта пайда болды. Бұл банк қызметінен еш қиындықсыз пайда алуға мүмкіндік беруді қамтамасыз ететін инфляцияның жоғарғы қарқынында өтті. Дамудың байсалды этапы банктардың тұрақтылығы басқарудың ғылыми, тексерілген халықаралық тәжірибисін пайдалану кезінде ғана болады.
Бүгінгі таңдағы несие жүйесі соңғы жылдары біршама өзгеріске ұшырады. Банк жүйесінің барлық компонеттері әлемдік экономикадағы құрылымдық қайта құруда жүріп жатқан өзгерістерге байланысты жаңғыртылуда. Ірі әмбебап банк өз клиенттері үшін депозиттік шоттарды жүргізу, қолма-қолсыз есеп айырысу жинақтарды қабылдау, әртүрлі несиелер беру, бағалы қағаздарды сатып алу, мүлікті сенімхат бойынша басқару, басқа да көптеген банктік және «банк төңірегінде» қызметтер көрсету бойынша операциялардың көптеген түрлерін жүзеге асырады.
Коммерциялық банктер өз активтерінің сапасына мұқият қарай бастады, өйткені активтер сапасын дәл және өз уақытында бағалау банктер сенімділігінің кепілі. Банктер басшылығы өз активтерінің сапасына, жаңа несиелерді беруге, несиелеу технологиясына (құжаттар, контрактілер, қамтамасыз ету), заем алушының несие шарттарын сақтауына және т.б. бақылау жасап отырады.
Банктердің пассивтік операцияларының инновациясы сонымен бірге қосымша ақша қаражаттарын тартудың жаңа құрылымдарын жасауда көрініс тапты. Пайызы бойынша, нарық пайызына жуықтайтын салымдардың жаңа типтері ашылды. Мұндай шоттарға ақша нарығының депозиттік шарттары жатады. Көптеген коммерциялық банктер ақша нарығында еркін айналыста болатын депозиттік сертификаттар шығара бастады.
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен коммуникацияның қазіргі техникалық құралдары атқарады. Банк ісі бұрын-соңды болмаған ақпаратты дер кезінде беру, оның тез өңделуі мен мәліметтердің растылығына, экономикалық жағдайды талдау мен ақша нарығының даму перспективаларын дұрыс бағалауға байланысты болып отыр. Қаржылық нарықтық қатысушылары өз істерін жүргізу үшін барынша көп ақпарат қажет етуде. Сондықтан банк ісіне ғылыми-техникалық революцияның соңғы жетістіктерін енгізусіз компьютерлік техниканы игерусіз банктік қызметті тиісінше модернизациялау мүмкін емес.
Банк жүйесі дамуындағы маңызды маңызды құбылыс ретіндегі несиелік мекемелердің «көтерме» операциялардан «бөлшек» операцияларға өтуін атап көрсетуге болады, бұл олардың клиенттер шеңберінің кеңеюіне әкеледі. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін банктер сақтық танытып, тек таңдаулы, «ерекше сенімді» клиенттерге ғана қызмет көрсететін, ал қазір ірі банктер өз стратегиясын өзгертті. Олар кәсіпкерліктің барлық сферасына белсенді түрде араласумен қатар, шағын бизнесті де қамти отырып, жаппай клиентерге, соның ішінде тұрғындардың тұрмысы төмен топтарына, ауылшаруашылығын дамытуға да бағдарлануда. Бұл қазіргі ірі банктің келбетін, оның саясатын өзгертеді.
Банктердің тұрақтылығы елдің экономикасының тиімділігіне маңызды әсер етеді. Көптеген банктердің өтімділік пен банкроттық күйзелісі нарықтық банк жүйесінің құралуының бірінші этапының біткенін сипаттады. Бұл этапта банктік қызмет сферасында бәсекелестік орта пайда болды. Бұл банк қызметінен еш қиындықсыз пайда алуға мүмкіндік беруді қамтамасыз ететін инфляцияның жоғарғы қарқынында өтті. Дамудың байсалды этапы банктардың тұрақтылығы басқарудың ғылыми, тексерілген халықаралық тәжірибисін пайдалану кезінде ғана болады.
Бүгінгі таңдағы несие жүйесі соңғы жылдары біршама өзгеріске ұшырады. Банк жүйесінің барлық компонеттері әлемдік экономикадағы құрылымдық қайта құруда жүріп жатқан өзгерістерге байланысты жаңғыртылуда. Ірі әмбебап банк өз клиенттері үшін депозиттік шоттарды жүргізу, қолма-қолсыз есеп айырысу жинақтарды қабылдау, әртүрлі несиелер беру, бағалы қағаздарды сатып алу, мүлікті сенімхат бойынша басқару, басқа да көптеген банктік және «банк төңірегінде» қызметтер көрсету бойынша операциялардың көптеген түрлерін жүзеге асырады.
Коммерциялық банктер өз активтерінің сапасына мұқият қарай бастады, өйткені активтер сапасын дәл және өз уақытында бағалау банктер сенімділігінің кепілі. Банктер басшылығы өз активтерінің сапасына, жаңа несиелерді беруге, несиелеу технологиясына (құжаттар, контрактілер, қамтамасыз ету), заем алушының несие шарттарын сақтауына және т.б. бақылау жасап отырады.
Банктердің пассивтік операцияларының инновациясы сонымен бірге қосымша ақша қаражаттарын тартудың жаңа құрылымдарын жасауда көрініс тапты. Пайызы бойынша, нарық пайызына жуықтайтын салымдардың жаңа типтері ашылды. Мұндай шоттарға ақша нарығының депозиттік шарттары жатады. Көптеген коммерциялық банктер ақша нарығында еркін айналыста болатын депозиттік сертификаттар шығара бастады.
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен коммуникацияның қазіргі техникалық құралдары атқарады. Банк ісі бұрын-соңды болмаған ақпаратты дер кезінде беру, оның тез өңделуі мен мәліметтердің растылығына, экономикалық жағдайды талдау мен ақша нарығының даму перспективаларын дұрыс бағалауға байланысты болып отыр. Қаржылық нарықтық қатысушылары өз істерін жүргізу үшін барынша көп ақпарат қажет етуде. Сондықтан банк ісіне ғылыми-техникалық революцияның соңғы жетістіктерін енгізусіз компьютерлік техниканы игерусіз банктік қызметті тиісінше модернизациялау мүмкін емес.
Банк жүйесі дамуындағы маңызды маңызды құбылыс ретіндегі несиелік мекемелердің «көтерме» операциялардан «бөлшек» операцияларға өтуін атап көрсетуге болады, бұл олардың клиенттер шеңберінің кеңеюіне әкеледі. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін банктер сақтық танытып, тек таңдаулы, «ерекше сенімді» клиенттерге ғана қызмет көрсететін, ал қазір ірі банктер өз стратегиясын өзгертті. Олар кәсіпкерліктің барлық сферасына белсенді түрде араласумен қатар, шағын бизнесті де қамти отырып, жаппай клиентерге, соның ішінде тұрғындардың тұрмысы төмен топтарына, ауылшаруашылығын дамытуға да бағдарлануда. Бұл қазіргі ірі банктің келбетін, оның саясатын өзгертеді.
1. Маймақов Ғ.К.,Әбубәкіров С.С. Елу елдің қатарына ену стратегиясы. (ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына арналған “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы” атты Жолдауы жөнінде көмекші құрал), Шымкент, 2006ж.
2. Сейітқасымов «Ақша, несие, банктер», Алматы -2003 ж.
3. Жангелдин Е. «Қазақстанның банк жүйесі: даму кезеңдері және қазіргі жай күйі» // Егемен Қазақстан-2005- 24 наурыз-4 б.
4. Мақыш С.П. «Ақша айналысы және несие » Алматы 2000 ж.
5. ҚР Президентiнiң 31.08.1995 ж. “ҚР банктер және банк қызметi туралы” жарлығы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары Н.Ә.Назарбаев “концепция внешней политики требует адаптации к современным условиям”/ казахстанская правда, 03.10.2000
6. Интернет жүйесiндегi ҚР Ұлттық банкiнiң сайты: http // www.nationalbank.kz
7. Қазақстан Халық банкінің 2005 жылғы есебінің материалдары.
8. Қазақстан Халық банкінің 2006 жылғы есебінің материалдары.
9. Қазақстан Халық банкінің 2007 жылғы есебінің материалдары.
10. Қазақстан Халық банкінің 2008 жылғы есебінің материалдары.
11. Максимов К. «Выступление Председателя Правления ОАО «Народного банка Казахстана». //Банки Казахстана N4.-2000.-ст .-2-4.
12. Мақыш С. "Ипотекалық несиелеу жүйесі қажет" қаржы-
қаражат. 1999.Қазақстан Республикасындағы «Банктер және банк мекемелері туралы» негізгі заң актілері, Алматы - 2003ж.
13. Н.Халимбетов А.«Пластиковый гарант и средство платежа» Казахстанская правда. 13 февраля 2005 г.Қаржы-несие сөздiгi. – Алматы,2001
14. Марченко Г. «Современное состояние и перспективы развития: финансового рынка и банковской системы Казахстана» //Банки Казахстана. N3. 2007-стр.-2.
15. Мекешев А. «О перспективах развития рынка банковских и страховых услуг». // Банки Казахстана N3. 2003.-стр.-5.
16. Ашимов Н. "Ипотекалық несиелеу және оларды қорғау" Рынок
ценных бумаг Казахстана. 2002. №11.
17. Александрова А. « Народный банк мы взращиваем свойх клиентов» // Казахстанкая правда-17-декабря -2003г.ОҚО Ұлттық банк филиалының дайындаған статистикалық мәлiметтерi, 2002,2003,2004,2005.
18. Абдильманова Ш. "Ипотекалық тұрғын үй несиелерінің даму
мәселелері" Банки Казахстана. 2003 ж. №3.
19. Сагиндыкова М.О. "Қазақстандагы ипотекалық несиелеу
жүйесін ендіру бағдарламасын жүзеге асыру" Банки Казахстана.
2002. №6.
20. ҚР Ұлттық Банкiнiң статистикалық бюллетендерi
2. Сейітқасымов «Ақша, несие, банктер», Алматы -2003 ж.
3. Жангелдин Е. «Қазақстанның банк жүйесі: даму кезеңдері және қазіргі жай күйі» // Егемен Қазақстан-2005- 24 наурыз-4 б.
4. Мақыш С.П. «Ақша айналысы және несие » Алматы 2000 ж.
5. ҚР Президентiнiң 31.08.1995 ж. “ҚР банктер және банк қызметi туралы” жарлығы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары Н.Ә.Назарбаев “концепция внешней политики требует адаптации к современным условиям”/ казахстанская правда, 03.10.2000
6. Интернет жүйесiндегi ҚР Ұлттық банкiнiң сайты: http // www.nationalbank.kz
7. Қазақстан Халық банкінің 2005 жылғы есебінің материалдары.
8. Қазақстан Халық банкінің 2006 жылғы есебінің материалдары.
9. Қазақстан Халық банкінің 2007 жылғы есебінің материалдары.
10. Қазақстан Халық банкінің 2008 жылғы есебінің материалдары.
11. Максимов К. «Выступление Председателя Правления ОАО «Народного банка Казахстана». //Банки Казахстана N4.-2000.-ст .-2-4.
12. Мақыш С. "Ипотекалық несиелеу жүйесі қажет" қаржы-
қаражат. 1999.Қазақстан Республикасындағы «Банктер және банк мекемелері туралы» негізгі заң актілері, Алматы - 2003ж.
13. Н.Халимбетов А.«Пластиковый гарант и средство платежа» Казахстанская правда. 13 февраля 2005 г.Қаржы-несие сөздiгi. – Алматы,2001
14. Марченко Г. «Современное состояние и перспективы развития: финансового рынка и банковской системы Казахстана» //Банки Казахстана. N3. 2007-стр.-2.
15. Мекешев А. «О перспективах развития рынка банковских и страховых услуг». // Банки Казахстана N3. 2003.-стр.-5.
16. Ашимов Н. "Ипотекалық несиелеу және оларды қорғау" Рынок
ценных бумаг Казахстана. 2002. №11.
17. Александрова А. « Народный банк мы взращиваем свойх клиентов» // Казахстанкая правда-17-декабря -2003г.ОҚО Ұлттық банк филиалының дайындаған статистикалық мәлiметтерi, 2002,2003,2004,2005.
18. Абдильманова Ш. "Ипотекалық тұрғын үй несиелерінің даму
мәселелері" Банки Казахстана. 2003 ж. №3.
19. Сагиндыкова М.О. "Қазақстандагы ипотекалық несиелеу
жүйесін ендіру бағдарламасын жүзеге асыру" Банки Казахстана.
2002. №6.
20. ҚР Ұлттық Банкiнiң статистикалық бюллетендерi
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы
... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері
... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау
...
2.2 Цеснабанк АҚ-ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске
асырылуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Қазақстан Республикасы банк жүйесі қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және даму кезеңдері 10
1.2 Нарықты экономикада банк қызметтерінің ролі және олардың қызметін
ұйымдастыру________________________ __________________16
1.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның даму тарихы, оның миссиясы мен даму
стратегиясы________________________ _______________________20
1.4 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның операциялық құрылымы мен
басқармасы_________________________ ___________________________29
2 Банктік қызметті ұйымдастыру және банктік қызметтер нарығының
көрсеткіштерін талдау (Қазақстан Халық Банкі АҚ материалдары
негізінде)
2.1 Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктердің салымдық
операциялары бойынша көрсеткіштерін талдау_____________________33
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ–ң атқарған экономикалық қызметі және
тартылған қаражаттар көрсеткіштері______________________ ________39
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ–ң банктік, несиелік операциялары және
және салымдары__________________________ _____________________50
3 Халыққа көрсетілетін банктік қызмет түрлері ауқымын кеңейтуде
атқарылып жатқан іс-шаралар
Қорытынды__________________________ ________________________77
Қолданылған әдебиеттер_________________________ ______________80
Қосымшалар_________________________ _________________________80
Кіріспе
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық тізбегінің бірі болып
табылады. Олардың қызметінің дамуы - нақты нарықтық механизмді құрудың
керекті шарты. Экономикалық қайта құру банк жүйесін реформалаудан
басталды. Бұл қазір де даму үстінде.
Банктердің тұрақтылығы елдің экономикасының тиімділігіне маңызды әсер
етеді. Көптеген банктердің өтімділік пен банкроттық күйзелісі нарықтық банк
жүйесінің құралуының бірінші этапының біткенін сипаттады. Бұл этапта
банктік қызмет сферасында бәсекелестік орта пайда болды. Бұл банк
қызметінен еш қиындықсыз пайда алуға мүмкіндік беруді қамтамасыз ететін
инфляцияның жоғарғы қарқынында өтті. Дамудың байсалды этапы банктардың
тұрақтылығы басқарудың ғылыми, тексерілген халықаралық тәжірибисін
пайдалану кезінде ғана болады.
Бүгінгі таңдағы несие жүйесі соңғы жылдары біршама өзгеріске ұшырады.
Банк жүйесінің барлық компонеттері әлемдік экономикадағы құрылымдық қайта
құруда жүріп жатқан өзгерістерге байланысты жаңғыртылуда. Ірі әмбебап банк
өз клиенттері үшін депозиттік шоттарды жүргізу, қолма-қолсыз есеп айырысу
жинақтарды қабылдау, әртүрлі несиелер беру, бағалы қағаздарды сатып алу,
мүлікті сенімхат бойынша басқару, басқа да көптеген банктік және банк
төңірегінде қызметтер көрсету бойынша операциялардың көптеген түрлерін
жүзеге асырады.
Коммерциялық банктер өз активтерінің сапасына мұқият қарай бастады,
өйткені активтер сапасын дәл және өз уақытында бағалау банктер
сенімділігінің кепілі. Банктер басшылығы өз активтерінің сапасына, жаңа
несиелерді беруге, несиелеу технологиясына (құжаттар, контрактілер,
қамтамасыз ету), заем алушының несие шарттарын сақтауына және т.б. бақылау
жасап отырады.
Банктердің пассивтік операцияларының инновациясы сонымен бірге қосымша
ақша қаражаттарын тартудың жаңа құрылымдарын жасауда көрініс тапты. Пайызы
бойынша, нарық пайызына жуықтайтын салымдардың жаңа типтері ашылды. Мұндай
шоттарға ақша нарығының депозиттік шарттары жатады. Көптеген коммерциялық
банктер ақша нарығында еркін айналыста болатын депозиттік сертификаттар
шығара бастады.
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен
коммуникацияның қазіргі техникалық құралдары атқарады. Банк ісі бұрын-соңды
болмаған ақпаратты дер кезінде беру, оның тез өңделуі мен мәліметтердің
растылығына, экономикалық жағдайды талдау мен ақша нарығының даму
перспективаларын дұрыс бағалауға байланысты болып отыр. Қаржылық нарықтық
қатысушылары өз істерін жүргізу үшін барынша көп ақпарат қажет етуде.
Сондықтан банк ісіне ғылыми-техникалық революцияның соңғы жетістіктерін
енгізусіз компьютерлік техниканы игерусіз банктік қызметті тиісінше
модернизациялау мүмкін емес.
Банк жүйесі дамуындағы маңызды маңызды құбылыс ретіндегі несиелік
мекемелердің көтерме операциялардан бөлшек операцияларға өтуін атап
көрсетуге болады, бұл олардың клиенттер шеңберінің кеңеюіне әкеледі. Екінші
дүниежүзілік соғысқа дейін банктер сақтық танытып, тек таңдаулы, ерекше
сенімді клиенттерге ғана қызмет көрсететін, ал қазір ірі банктер өз
стратегиясын өзгертті. Олар кәсіпкерліктің барлық сферасына белсенді түрде
араласумен қатар, шағын бизнесті де қамти отырып, жаппай клиентерге, соның
ішінде тұрғындардың тұрмысы төмен топтарына, ауылшаруашылығын дамытуға да
бағдарлануда. Бұл қазіргі ірі банктің келбетін, оның саясатын өзгертеді.
Сондықтан кейінгі кезең нарықтық қатынастары дамыған елдер
экономикасындағы өндірістің шоғырлануының жоғары деңгейімен сипатталады,
бұл өз кезегінде банктік капиталдың шоғырлануы мен орталықтануына, аталған
процестің жаңа формаларының пайда болуына, ел ішіндегі және әлемдік қаржы
нарықтарында да күшті позицияларға ие банк-алпауыттар тобының жедел өсуіне
әкеліп соқтырады. Мұндай банк -алпауыттар ең алдымен Жапония, Германия,
Канада, АҚШ пен Араб елдерінде пайда болды, мұнда олардың активтері 100
млрд.АҚШ долларынан көп соманы құрайды.
Өз экономикасын нарықтық жолға қайта құрушы Қазақстан үшін әлемдік банк
жүйесі дамуының мұндай тенденциялары ерекше қызығушылық тудырады, себебі
нарықтық экономикаға өту өзіндік нарықтық несие жүйесін құруды талап етеді.
Республика үшін шетелдік тәжірибені толығымен көшіру орынды емес, өйткені
оның несие жүйесінің жұмыс жасап жатқанына аз уақыт болды, ал Батыс болса,
мұнда бұрыннан қызмет етуде, алайда бұл тәжірибеден өтпелі кезең жағдайында
қолданыс табуы мүмкін барлық позитивті әрекеттерді қабылдауы қажет.
Екі деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығының қызметін қамтамасыз етуде
маңызды роль атқарады. Есеп айырысу, салымдар, несие және басқалай
операцияларды жүзеге асыра отырып банктер қоғамға қажетті қызметтерді
атқарады. Сонымен қатар басқа коммерциялық кәсіпорындардың қызметі сияқты
банк қызметі де көптеген тәуекелдерді бастан кешіреді және сондықтан
көптеген елдерде бұл қызмет кәсіпкерліктің ең көп реттелетін түрі болып
есептеледі. Сонымен қатар реттеу Ұлттық банк жүйесінің құрылу ерекшелігін
сипаттайтын ұлттық ерекшеліктерге ие.
Бәсекелестік банк жүйесінің пайда болуы жауапкершілікті жаңа сапалы
деңгейге қояды. Жаңа құрылымдардың жекелеген банк операциялары зонасында
пайда болуы банктерды өз қызметін басқаруда икемді саясатты ұстануларына
мәжбүрлейді.
Кез-келген елдің экономикасының дамуы жинақтардың инвестицияға тиімді
айналуымен тығыз байланысты. Экономиканың республиканың ішкі жинақтарына
бағыттаудың қажеттілігі инвестициялық қаражаттдың жетіспеушілік мәселесіне
және тікелей шетелдік инвестициялардың үлес салмағының көбеюіне
негізделген. Қазақстан, ірі қаржылық қаражаттарға деген жетіспеушілікті
сезіне отырып инвестициялаудың ішкі мүмкіндіктерін біразға дейін пайдалана
алмай келді [1].
1 Қазақстан Республикасы банк жүйесі қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және даму кезеңдері
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстан одақтас республикалардың бірі
болғандықтан оның дербес банк-несие жүйесі болған жоқ. Қазақстан
территориясында КСРО-ның орталықтанған банк-несие жүйесінің филиалдары мен
бөлімшелері қызмет көрсетті. Сондықтан Қазақстанда банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы қазан төңкерісіне дейінгі патшалық Ресейдің және КСРО-
ның банк жүйесінің тарихымен тығыз байланысты.
Ресейдің банк жүйесі батыс елдердің банк жүйесіне қарағанда әлдеқайда
кеш қалыптаса бастап, өз даму жолында бірнеше кезеңдерден өтті.
Алғашқы банктер XVIII ғ. екінші жартысында мемлекеттік (қазыналық) банк
түрінде пайда болып, ХІХ ғ. аяғы және ХХ ғ. басында Ресейдің банк жүйесі
негізінен мынадай банк-несие мекемелерінен құрылды:
• Мемлекеттік банк (1860ж. құрылған)
• Қоғамдық қалалық (252 банк) және жер банктері;
• Көп буынды жеке банктер: акционерлік банктер (49 филиалдары бар 44
банк), өзара несиелейтін қоғамдар (83), коммерциялық банктер (32),
несие-жинақтау серіктестіктері (729) және т.с.с.
Бұлардан басқа банктік операциялардың көпшілігін жүргізіп, сонымен
қатар жоғары қауіпті операциялар жүргізу үшін клиенттердің қаражатын
тартумен шұғылданатын банктік кеңселер, сауда үйлері, айырбастау дүкендері
болды.
1917 ж. қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастыруды мемлекет
монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесінде жеке коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелері Мемлекеттік банкпен біріктірілді. Сонымен қатар
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында кооперативтік, жеке, мемлекеттік-
капиталистік, шетел капиталының қатысуымен мемлекеттік және басқа банктер
құрыла бастады. 1922 ж. Тұтыну кооперациясының банктері және Өнеркәсіп
банкі құрылды.
1924 ж. акционерлік қоғам үлгісіндегі Сыртқы сауда банкі құрылып, оның
акционерлері мемлекет, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар болды. Ол КСРО-
ның Мемлекеттік банкісінің құрамында болып, сыртқы сауда операцияларын және
халықаралық есеп айырысу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп 1925 ж. КСРО-да
Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және Ауыл шаруашылық банкі
болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкі (Цекомбанк), Кооперативтік банк
(Всекобанк) және акционерлік, салалық, аймақтық (Қиыр Шығыс, Орта Азия)
банктер құрылды. Ұсақ тауарлы өндірістің дамуына байланысты өзара несиелеу
қоғамдары, ауыл шаруашылығын несиелейтін қоғамдар, жинақ кассалары,
несиелік кооперативтер пайда болды.
1927 ж. КСРО Орталық атқару комитеті мен Халық комиссариаты Кеңесінің
Несие жүйесін құру принциптері туралы қаулысына сәйкес бүкіл банк жүйесін
тікелей басқару Мемлекеттік банкке тапсырылды. Сол қаулыға сай маманданған
банктер және банктердің проценттік саясат жүргізудегі дербестік құқығы
жойылды. Банктер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие түрлері бойынша да
ажыратылды.
1928 ж. Өнеркәсіп банкі мен Электробанкі бірыңғай өнеркәсіп пен Электр
шаруашылығын ұзақ мерзімді несиелеу Банкіне біріктірілді. Қысқа мерзімді
несиені басқа шаруашылық салаларының бәріне олардың тоқсандық жоспарларына
сай Мемлекеттік банк беруі тиіс болды. Жалпы 1927-1929 жж. банктердің өзіне
тән ерекше қызметі – банктік несие беру жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы
қаржыландырудың жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың түріне
айналды.
1930-1932 жж. несие реформасы
1930-1932 жж. жүргізілген несие реформасы елдегі банк жүйесінің
дамуындағы жаңа кезеңнің басталуы еді. Бұл кезде 1929 ж. қабылданған халық
шаруащылығын өркендетудің бірінші бесжылдық жоспары бойынша елді
индустрияландыру және ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мемлекеттік бірыңғай
жоспар бойынша орталықтан қаржыландырылуы қажет еді. Ол үшін ақша қаражатын
қаржы-несие жүйесіне жинақтап, одан соң жоспарлы түрде шаруашылық
салаларына бөліп беру керек .
Несие реформасын жүргізу үшін елде біраз алғы шаралар жүргізілді.
Біріншіден, бұл кезде экономика салаларында біраз жетістіктерге қол
жетті және олардан жеке капитал ығыстырылды. Сөйтіп, 1930 жылы мемлекеттік
сектордың өнеркәсіптегі үлес салмағы 99,1 % - ке, көтерме саудада 97,2% -
ке, ал бөлшек саудада 86,5-ке жетті. Ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік және
ұжымдық шаруашылықтар тауарлы астықтың 55% -ін өндірді.
Екіншіден,халық шаруашылығын тікелей мемлекеттік жоспарлы басқару
жүзеге аса бастады. 1928 ж.Халық шаруашылығын өркендетудің бірінші
бесжылдық жоспары дайындалып, олар шаруашылықтың әрбір буынына жеткізілді.
Жоспар кәсіпорынның өндірістік және қаржылық іс-әрекеттерін қамтыды.
Үшіншіден, шаруашылықтың негізгі буыны - өнеркәсіп мекемесі шаруашылық
есепке көшірілді.
Төртіншіден, коммерциялық вексельді айналымнан шығарып, оның орнына
есеп айырысуды тек банк арқылы жүргізудің және қысқа мерзімді несиені тек
банктерге жинақтаудың нәтижесінде 1929 жылдың 1 қарашасында халық
шаруашылығына берген қысқа мерзімді несиенің 80% - ке жуығы банктер
үлесіне тиді.
Сонымен, несие реформасын жүргізу үшін алғы шаралар жасалып, 1930
жылдың қаңтарында несие реформасы жүргізіле бастады.
Несие реформасының мақсаты - несиелеу мен несие-есеп жұмыстарының жаңа
түрлерін енгізу.
Несие реформасы төрт кезеңде жүргізіліп, негізгі мына мәселелер
шешіледі:
• Шаруашылық орындарының бірін-бірі коммерциялық несиелеуін тікелей
банктік несиемен өзгерту;
• Мемлекеттік банктің бағытын нығайтатын есеп жұмысының жаңа түрін –
шаруашылық есепті енгізу;
• Халық шаруашылығын қысқа мерзімді несиелеу процесін Мемлекеттік банкке
шоғырландыру. Өндіріс мекемелерінің өзінің және қарызға алған
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын ажырату, шаруашылықты несиелеудің
принциптерін бекіту;
• Несие-банк жүйесін қайта құру, яғни Мемлекеттік банк пен ұзақ мерзімде
несие беретін арнаулы банктердің қызметін ажырату.
Сөйтіп несие реформасының негізгі мақсаты коммерциялық және жанама
банктік несиелеуді тікелей банктік несиемен алмастыру жүзеге асырылды.
Банктік несие деген несие алушыға, яғни тауар сатып алушы кәсіпорынға
жоғары басқару органының жоспары бойынша тікелей банк беретін несие. Бұл
банктік несиенің коммерциялық несиеден негізгі айырмашылығы.
Дегенмен банктік несиенің бұл артықшылығы несие реформасын жүргізуде
жіберілген қателерге байланысты халық шаруашылығына бірден өзгеріс енгізе
қойған жоқ.
Банктің жіберген қателері төмендегілер еді:
• Есептесудегі автоматизм (санасыз, тек бұрын қалыптасқан дағды
бойынша істелетін әрекет): жабдықтаушының банкісі сатып алушыға
жіберілген барлық тауарлар үшін ақшаны дағдылы автоматты түрде
аударса, ал сатып алушының банкісі де дәл солай автоматты түрде оның
шотынан түскен тауарлар құнын шығарып отырады; жіберген жүктің
дұрыстығы және шаруашылық органдардың арасындағы келісімнің
орындалуы бақыланған жоқ;
• Несие берудегі автоматизм (немесе жоспармен несие беру): жоспардың
нақты орындалуын тексермей-ақ, банк шаруашылық мекемелеріне жоспарлы
түрде несие берді; несиенің мөлшері жоспарды орындау үшін қажетті
айналым қаражатының жалпы жетіспеуіне қарай анықталып, оның
пайдалану мақсаты мен қайтарылу мерзімі көрсетілмей-ақ берілді;
• Шаруашылықтардың өзінің және қарызға алған айналым қаражаттарын
ажыратпауы (араластыруы): әрбір шаруашылық мекемесіне банкте бір шот
ашылып, онда өз қаражатының да, банктік несиенің де барлық кірісі
де, шығыны да есептелді, олардың арасындағы ерекшеліктер
көрсетілмеді;
• Банктің несиелеу және есеп айырысу реформасын жүргізуге техникалық
дайынсыздығы: ережелер, нұсқаулар, құжаттардың түрлері алдын-ала
дайын болған жоқ, сондай-ақ банктің төлем жүргізуге қабылдайтын
құжаттары саны жағынан да қарастырылмады. Есеп айырысудың жаңа
тәртібі бойынша аз сомаға толтырылған құжаттардың тасқыны банк өңдей
алмауының нәтижесінде халық шаруашылығындағы есеп айырысу ісі
қиындап кетті.
Несие реформасының келесі кезеңдері осы жіберілген кемшіліктер мен
бұрмалау-шылықтарды жойып, шаруашылық органдарының арасындағы келісім
тәртібін нығайту мен Мемлекеттік банктің ролін күшейтуге арналды.
Сонымен 1930-1932 жж. жүргізілген несие реформасының қорытындысында
жоспарлы социалистік экономикаға сәйкес үйлестіру типіндегі несие-банк
жүйесі құрылып, Мемлекеттік банк өндіріс пен тауар айналымын есептейтін
және бақылайтын бірыңғай аппаратқа айналды. Коммерциялық банктердің ролі
төмендеп, кейін елде тек мемлекеттік банктерден тұратын монобанктік жүйе
қалыптасты.
Банк жүйесі көрсететін қызмет белгілеріне қарай қайта ұйымдасып, қысқа
мерзімді несие беретін жалпы мемлекеттік банк және күрделі қаржымен
қамтамасыз ететін маманданған банктер жүйесі құрылды. Бұндай бір буынды
банк жүйесіне: КСРО Мемлекеттік банкі және күрделі қаржымен несиелейтін
төрт Одақтық маманданған банктер - Өнеркәсіп банкі, Ауыл шаруашылық банкі,
Орталық коммуналдық банк, Сауда банк – кірді. Сонымен бірге орталық банк
жүйесі шетел банктерімен кең корреспонденттік қатынастарды ұйымдастыратын
Сыртқы сауда банкі және халықтың бос қаржысын тарту, төлемдерін жүргізу мен
мемлекеттің зайымдарын орналастыру арқылы халыққа қызмет көрсететін
бірыңғай жалпы мемлекеттік несие мекемесі, яғни жинақ кассалары қарады.
1959 ж. ұзақ мерзімді несие беретін банк жүйесі қайта қаралды. Ауыл
шаруашылық банкі мен Орталық коммуналды банк таратылып, олардың қызметтері
Мембанкке берілді. Өнеркәсіп банкі мен Сауда банкісінің негізінде күрделі
қаржы беретін Одақтық банк – Құрылыс банкі құрылды. Ол халық шаруашылығының
әр түрлі салаларының (ауыл шаруашылығынан басқа) ұйымдары мен
кәсіпорындарын қаржыландырумен және ұзақ мерзімді несиелеумен шұғылданды.
Осы өзгерістерден кейін 1960 жылдан 1988 жылға дейін КСРО банк жүйесінің
құрамы келесідей болды: Мемлекеттік банк, Мемлекеттік Құрылыс банкі, Сыртқы
сауда банкі және Мембанк құрамына кіретін жинақ кассалары жүйесі.
1988 жылғы түбегейлі банк реформасы
Елдің әлеуметтік-экономикалық өркендеуін жеделдету және ақша-несие қаты-
настарының маңызын арттыру мақсатында Кеңес Одағы Компартиясы Орталық
Комитетінің Пленумы 1988 ж. 1 қаңтарынан бастап банк жүйесін қайта құру
туралы Қаулы қабылдады. Оған дейін бұрынғы КСРО- да және Шығыс Еуропа
социалистік елдеріне банк жүйесінің құрылымы негізінен бірдей болды. Олар:
елдің эмиссиялық, несие беру, есеп айырысу және кассалық орталығы –
Мемлекеттік банк; күрделі құрылысқа қызмет ететін Мемлекеттік банк және
сыртқы сауда-саттыққа қызмет көрсететін Мемлекеттік банк.
Шаруашылық механизмінің жалпы бағыты – банктердің құрылымы мен ондағы
қызметкерлер санын анықтайтын басты фактор. Бір банктік жүйе – басқаруды
қатал орталықтандыру мен шоғырландырудан шыққан нәтиже. Ал монополизмді
бұзу концепциясы, экономиканы басқаруды жергілікті жерлерге беру бірнеше
дербес банктердің құрылуына себеп болады. Бастапқыда осы жолды бұрынғы
социалистік елдер – Венгрия, Қытай, Югославия – таңдап алды. Әлемдік
тәжірибеде орталық банкпен қатар көптеген жеке және мемлекеттік емес несие
институттарының (коммерциялық, кооперативтік, арнаулы және басқа) қызмет
істеу үлгісі кең тараған.
Сөйтіп 1988 ж. қаңтарынан бастап КСРО-да банк жүйесін түбегейлі
өзгеретін реформа жүргізіле бастады. Оның алғашқы кезеңінде елдегі
Мемлекеттік банк пен Құрылыс банкінің негізінде Мемлекеттік банкпен қатар 5
салалық мемлекеттік маманданған банктер құрыла бастады.
Олар:
• КСРО Мемлекеттік банкі, оның міндеті – банктердің банкісі ретінде
елдің ақша айналымын ұйымдастыру. Ол бұрынғыдай мекемелер мен
ұйымдардың кассалық және несие-есеп қатынастарын жүргізбейді, оның
клиенті – маманданған мемлекеттік банктер;
• КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі, Оның міндеті - өндіріс, құрылыс,
транспорт, байланыс саларындағы негізгі жұмыстарды несиелеу, күрделі
тшығындарды қаржыландыру мен несиелеу және олардың есеп айырысу
жұмыстарын жүргізу;
• КСРО Аграрлы-өнеркәсіп банкі; Оның міндеті – аграрлы-өнеркәсіптік
кешендерінің мекемелері мен ұйымдарына қызмет көрсету;
• КСРО Тұрғын үй және әлеуметтік банкі - ол тұрғын үй шаруашылығы мен
әлеуметтік салалар мекемелеріне қызмет көрсету үшін құрылды;
• КСРО Жинақ банкі – ол бұрынғы жинақ кассаларын біріктіру арқылы
құрылған, оның негізгі міндеті – халыққа қызмет көрсету;
• КСРО Сыртқы экономикалық банкі – ол бұрынғы Сыртқы сауда банкінің
негізінде қайта құрылған банк. Оның міндеті – экспорт-импорт
операцияларын ұйымдастыру және ол бойынша есеп жүргізу, сыртқы
экономикалық байланыстағы шаруашылық орындарын несиелеу, жинақ-
валюталық жоспардың орындалуын бақылау, елдің валюта ресурстарын
тиімді пайдалану, халықаралық валюта және несие нарығында операция
жүргізу жұмыстарын қамтамасыз ету.
Бұл маманданған салалық банктердің құрылымы әкімшілік-территориялық
принциппен ұйымдастырылған. Олардың әрқайсысының (КСРО Сыртқы экономикалық
банкісінен басқа) республикалық банкі (Алматыда, 5 банк) және облыс
орталықтарында сол банктердің облыстық басқармалары құрылды. Аудан
орталықтарында және қалаларда олардың дамуының негізгі бағытына байланысты
кейбір салалық банктердің бөлімшелері құрылып, маманданған банк өз
клиенттерімен қатар сол аудандағы немесе қаладағы басқа салалық банктердің
клиенттеріне де қызмет көрсетті. Сонда банктердің мамандануы тек облыстық
басқарма деңгейінде жүріп, несие-банк жүйесінің төменгі сатысын өзгерткен
жоқ. Бұл әрине банк реформасындағы негізгі минус еді [2].
Жаңадан құрылған банк жүйесі бұрынғыдан да көлемді, әрі ыңғайсыз, көп
сатылы, көп шығынды, үлкен бюрократ аппараты бар жүйе болды. Осы
айтылғандар төменгі, яғни аудандық, қалалық банк мекемелерінің несие және
есеп жұмыстарының бұрынғыдан бірнеше есе көбеюіне әкеп соқтырды. Банк
жүйесінің төменгі буынындағы бөлімшелері жоғары деңгейдегі әрбір
маманданған салалық банктерге (облыстық басқармаларға және республикалық
кеңселерге) өздері қызмет көрсететін клиенттері бойынша несие ресурстарын
жоспарлап және оның пайдалануы туралы есеп беріп отырды. Оны мына бір мысал
дәлелдейді, 1987 ж. (реформаның алдындағы жыл) Мемлекеттік банк бойынша
негізгі экономикалық жоспар 82 баптан құрылса, ал 1988 ж. яғни реформадан
кейінгі бір жылда Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын үй және әлеуметтік банкі,
Мемлекеттік банк бойынша дәл сол көрсеткіш 112 баптан құрылды. Ал осы
көрсеткіштердің бәрін банк бөлімшелері қызметкерлері орындап, ол жөнінде үш
салалық банктердің жоғары сатыларына есеп беріп отырды.
Банк жүйесін қайта құрудан кейін маманданған банктер арасында әр түрлі
қайшылықтар туындады. Сонымен қатар жаңа банк жүйесі клиенттер мен банктер
арасындағы қарым-қатынастарға да кері әсерін тигізді. Мысалы, реформаға
дейін банк бөлімшесін клиенттердің бәріне бірдей қызмет көрсетілсе, ал
реформадан кейін қызмет көрсететін банктің мамандануына қарай клиент
біздікі немесе басқанікі болып бөлінді. Әрине бұндай қолайсыз жағдайлар
несие-есеп механизмінің қоғамдық өндірістің тиімділігін төмендетуіне себеп
болды. Бірдеңгейлік жүйеде банктердің көп болуы, олардың қызметтерінің
араласуы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың себептерін одан әрі
шиеленістірді.
Банктік өзгерістердің ең елеулі кемшіліктері – банк ісінің мазмұнын,
әдістері мен тәсілдерін түбегейлі өзгертпей-ақ, негізінен банк
шығармашылығымен (банкотворчество) айналысу болды деп мәлімдеді кейбір
сарапшылар. Сондай-ақ олардың ойынша банктер өз қызметін нашарлатып алды,
банк жүйесін қайта құру жаңа экономикалық үлгі құруға ешқандай әсер етпеді.
Банк реформасының бірінші кезеңіндегі сәтсіздіктің ең негізгі себебі –
оның жоғарыдан берілген нұсқау әдісімен жүргізілуі және оған айтарлықтай
дайындықтың болмауы, қажетті алғы шаралардың жүргізілмегендігі. Экономиканы
басқаруды негізінен қайта құру тек 1987 ж. басталған болатын. Елде банк
реформасының басталу кезінде жалпы экономикалық реформадағы банктің ролін
түсіну қалыптаспаған еді. Экономикалық даму мәселелері мемлекет пен
экономика субъектілерінің қаржылық жағдайын нашарлатты. Мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы, несиені бюджет қажетіне қолдану, тауар айналымы мен
халыққа көрсетілетін қызметтердің даму қарқынымен салыстырғанда ақша
массасының даму қарқынының асып түсіну экономикадағы инфляциялық
тенденцияны күшейтті.
Банк реформасының келесі кезеңі осы қателіктер мен кемшіліктерді жоюға
арналды. 1988 ж. Кооперациялар (серіктестіктер) туралы заң қабылдап,
соған сай қаражат тарту және несиелеу қызметтерімен шұғылданатын
кооперативтер ашуға жасалған қолайлы жағдайлар өз алдына банктік шу
туғызып, көптеген банктердің пайда болу толқынына әкеп соқтырды. Оған
мынадай статистикалық мысал келтірейік, 1989 ж. 1 қаңтарында елде 43
коммерциялық банк тіркелсе, бір жылдан кейін – 224, ал 19991 ж. аяғында
олардың саны 1357-ге жеткен. Дегенмен осы банктердің негізгі бөлігін тек
пайданың көп бөлігін өзіне алу үшін ашылған біркүндік банктер құраған.
Кейін олар жабылып, орнына клиенттерге төтенше қолайлы жағдайлар ұсынған,
бірақ өз міндеттемелерін орындаған жаңа банктер ашылды.
Банк жүйесін бірсыпыра реттеген 1990 жылдың аяқ шенінде одақтық екі
заң – Мемлекеттік банк туралы Заң және Банктер және банк қызметі туралы
Заң бекітілді. Заңдарда банк ашу жағдайы, оларды бақылау әдістері
белгіленді. Осы Заңдарға сай бұрынғы маманданған банктер акцияландырылу
негізінде коммерциялық банктерге айнала бастады [3].
1.2 Нарықты экономикада банк қызметтерінің ролі және олардың
қызметін ұйымдастыру
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990ж.
желтоқсанында Қаз КСР-ның Жоғары Кеңесі қабылданған Банктер және банк
қызметі туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес Республикада екі
деңгейлі банк жүйесі құрылды: жоғары (бірінші) деңгейдегі банк – Қаз КСР-
ның Мемлекеттік банкі және (екінші) деңгейдегі банк – коммерциялық банктер
жүйесі [5].
Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме. Қазақ
Кеңес Социалистік Республикасының территориясында жинақталған несие
ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншігі болып саналады.
Мемлекеттік банк республиканың меншігі және оның Орталық банкі болып
саналады. Қазақстан территориясында біртектес ақшаны пайдалану және
біртектес ақша саясатын жүргізу мәселелері Одақтық шартта көрсетілген. Оның
айналымға монополиялы құқықпен ақша белгілерін эмиссиялауға, ақша-несие
қатынастарын реттеуге, мемлекеттік бюджеттің кассалық жұмысын жүргізуге,
республика территориясында коммерциялық банктер ашуға рұқсат беретін құқығы
бар.
Сөйтіп тәуелсіз Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы мен
даму жолдарын 1-кестеде өрнектелгендей шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге
болады.
Бірінші кезең, 1917 ж. мен 1930 ж. аралығы – патшалық Ресейден қалған
банк жүйесін жаңадан қалыптастыру, бұл кезде әр түрлі меншіктегі банктер
мен несие мекемелері қатар қызмет істеді.
Екінші кезең, 1930 ж. мен 1987 ж. аралығы – елде КСРО Мемлекеттік банкі
әмбебап қызмет атқарды, яғни ол мемлекеттің Орталық банкі ретінде
эмиссиялау және несие беру қызметімен қоса клиенттерге де қызмет көрсетті.
Үшінші кезең, 1988-1991 жж. аралығы – елде мемлекеттік маманданған
банктердің құрылуы, яғни КСРО Мемлекеттік банкі банктердің банкісі
ретінде эмиссиялық, ереже, нұсқау және т.б. нормативтік актілер
шығарушылық, бақылау және басқа қызметтермен шұғылданып, ал маманданған
банктер экономиканың әр түрлі салаларына қызмет көрсетті. Сонымен бірге
1990 ж. басында кооперативтік және коммерциялық банктер де құрыла бастады.
Төртінші кезең, 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін – нарықтық банк
жүйесінің қалыптасу кезеңі, яғни тәуелсіз республиканың нарықтық
қатынастарға өту жағдайында екі деңгейлі банк жүйесінің пайда болуы және
дамуы.
1 кесте Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері
1930 жылға дейінгі1930-1987 жж. 1988-1990 жж. 1991 жылдан бастап
банк жүйесі (одақтық бір (одақтық бір (дербес екі
деңгейлі банк деңгейлі деңгейлі банк
жүйесі) маманданған жүйесі)
банктер жүйесі)
Ресей Мемлекеттік 1.КСРО Мем-банкі 1. Банк жүйесін 1. Егемен
банкі және (оның ішінде КСРО қайта ұйымдастыру:Қазақстанда өзінің
көптеген Мемлекеттік еңбек КСРО Мембанкі жәнебанк жүйесінің
несие-банк жинақ кассалар Маманданған құрылуы. Екі
мекемелері жүйесі). банктер: КСРО Өнердеңгейлі банк
2.КСРО кәсіп құрылыс жүйесі – Ұлттық
Мемле-кеттік банкі. банк және
құрылыс банкі. КСРО Агроөнер коммерциялық
3. КСРО кәсіп банкі. КСРО банктер.
Сыртқы-сауда Тұрғын үй-әлеумет
банкі. тік банкі. КСРО
Жинақ банкі. КСРО
Сыртқы-эконом
банкі.
2.Жаңадан
кооперативтік және
коммер-циялық
банк-тердің құрыла
бастауы.
Банк жүйесінің екінші деңгейінің құрылымы
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы
республика Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы Заң күші бар Жарлығында
Қазақстанда екі деңгейлі банк жүйесі бар. Ұлттық банк – мемлекеттің
Орталық банкі, ол банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіндегі банк. Басқа
банктердің барлығы банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіндегі банктер
делінген.
Қазіргі Қазақстанның нарықтық банк жүйесінде әр түрлі меншік
формасындағы банктер мен несие мекемелері қызмет істеуде. Солардың
әрқайсысына сипаттама берелік.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап
қалыптасты, яғни қазақстандық банктік жүйенің небары 19 жылдық тарихы бар.
Коммерциялық банктердің соңғы сегіз жылдағы сандық құрамы төменде 2-кестеде
көрсетілген [3].
2 кесте Коммерциялық банктердің сандық құрамы
Банк түрлері
90-шы жалдардың басында банктердің саны 200 ден асты, әрине бұл олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл құбылысты
олардың қарқынды өсуімен байланыстыруға болады.
ҚР екінші деңгейлі банктері ҚР Ұлттық банктің берген лицензиясы
негізінде қызмет етеді. Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және
онда коммерциялық банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Қазақстанда
берілетін лицензияның дамыған шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып
табылады.
ҚР-дағы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын
белгілемейді, мысалыға, инвестициялық - ипотекалық қызметтерді жүзеге
асырады және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығына да тікелей
қатысуға толық құқылы.
Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа ҚР Ұлттық
банктен валюталық операцияларды жүзеге асыруға бас лицензия алады. Бас
валюталық лицензия оларға, өз қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті саналатын
банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар орнатуға, сондай-ақ дамыған
шет елдерде өз филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық береді.
Сонымен қатар, Қазақстандық коммерциялық банктерге бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыру үшін ҚР Ұлттық банкі лицензия береді.
Банк ашу үшін рұхсат алуға берілген өтініш үш ай, әрі кеткенде алты ай
мерзімінде Ұлттық банкте қаралады.
Ұлттық банк банк ашуға рұхсат алуға берілген өтініштердің есебін
жүргізеді.
Екінші кезеңде жаңадан құрылатын банк Ұлттық банк рұхсат берген күннен
бастап, бір ай ішінде Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуге алынады.
Оған Ұлттық банктің банк ашуға берген рұхсатын және Ұлттық банктің
келісімімен расталған құрылтайшылық құжаттар тапсырылады.
Үшінші кезеңде банктік операцияларды жүзеге асыру үшін Ұлттық банктен
лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік тіркеуден өткен күннен
бастап, бір жылға дейін мыналарды орындауға тиіс:
- ұйымдастырушылық - техникалық шараларды орындау, оның ішінде
Ұлттық банктің нормативті талаптарына сәйкес бөлмелерді және
құрал - жабдықтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар
қызметкерлерді қабылдау;
- жарияланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға берген өтінішпен бірге жоғарыда аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжаттарды беруге тиіс.
Өтінішті берген уақыттан бастап, бір ай ішінде Ұлттық банк қарайды.
Лицензияның мерзімі шектелмейді және онда банктің жүргізетін барлық
операциялар тізімі көрсетіледі.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік - мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
- дилерлік - мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздарымен;
- кастодиандық;
- клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне Ұлттық банктен жекелеген және кешенді
лицензиялар беріледі.
Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер өз қызметін жүзеге асыру
барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ кассаларын, сондай-ақ еншілес
банктерін аша алады.
Банктің филиалы - филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілген
банктік операцияларды жүзеге асыруға құқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар, заңды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Ұлттық банктің арнайы лицензиясын иеленген банк басқа банк
операцияларын жүзеге асыра алады, оның ішінде:
- шетелдік валютамен операцияларды жүзеге асыру;
- халықтан ақша салымдарын тарту;
- инкассация қызметі;
Коммерциялық банктің осы операцияларын топтай отырып, олардың
атқаратын негізгі қызметтерін топтауға болады:
1.уақытша бос ақшалай қатажаттарды, жинақтар мен қордарды
аккумуляциялау (депозит операциялары);
2.экономика мен тұрғындарды несиелеу ( активті операциялар);
3.несие ақшаларын шығару;
4.нақтысыз есеп айырысуды жүзеге асыру;
5.инвестициялық қызмет;
6.клиенттерге басқа да қызметтер көрсету.
Жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражаттарын
орналастыра отырып және оларды капиталға айналдыра отырып, банктер ақшалай
кірістер мен салымдар түріндегі жинақтарды аккумуляциялайды.
Сонымен қатар оларды тиімді басқарады, яғни оларды сақталуын қамтамасыз
етеді және пайдалы негізде қарыз алушыға ұсынады, сөйтіп салымдарға
жиналған жинақтар ссудалық капиталға айналады. Қарыз алушылар қаражаттарды
өндірісті кеңейтуге, тауарларды сатып алуға жұмсайды. Ақырында
коммерциялық банктер көмегімен жинақтар капиталға айналады.
Банктердің ақшалай қаражаттарды пайдамен орналастыру мақстанда
салымдарға тарту жөніндегі жұмыстары депозитті операциялар деп аталады. Осы
депозит операциялары негізінде коммерциялық банктердің несие ресурстарының
негізгі бөлігі қалыптасады.
1.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның даму тарихы, оның миссиясы мен даму
стратегиясы
Банктік жүйенің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы
басқарудың мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер
басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамаыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Экономиканы басқару органы үрдісіне және банк ісін ұйымдастыруда жалпы
принциптерді сақтауда көрініс табады.
Қазақстан Халық банкі АҚ – Қазақстан қаржы құрылымының ең сенімді
және әртараптандырылған, өз клиенттерінің игілігіне 85 жылдан бері
табысты жұмыс істеп келе жатқан Қазақстан Республикасының ірі әмбебап
банктерінің бірі. Қазақстан Халық банкі акционерлік қоғамы Қазақстан
Республикасының қайта ұйымдастырылған Жинақ банкі базасында құрылған және
ұзақ жылдар бойы ҚР Үкіметінің зейнетақы мен жәрдемақы төлемі бойынша
агенті болды.
2008 жылдың 1 мамырында банктің БЕҚС бойынша шоғырландырылмаған
активтері 1,01 трлн теңгені, міндеттемелері 888 млрд. теңгені, меншікті
капиталы (баланстық) 126 млрд. теңгені, жарғылық капиталы 66 млрд. теңгені
құрады.
2001 жылы жүргізілген Халық банкті жекешелендіру өз клиенттеріне сапалы
қызмет көрсетудің кең көлемді түрлерін көрсетуге мүмкіндік жасау үшін
бизнесті қайта құрылымдауға жол ашты. Банк VISA International және
MasterCard International жүйелерін айналымға шығарады және қазақстандық
пластикалық карточкалар рыногында айнымас жеткші болып қалуда. Банктің
жалпы шығарылған карточкаларының саны 2,8 миллион бірліктен, ал Банктің
үлесі екінші деңгейлі банктердің жалпы көрсеткіштерімен салыстырғанда 50
пайыздан асады.
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамы бұрынғы Қазақстан
Республикасы Жинақ банкінің негізінде қайта құрылды және біраз жылдар бойы
ҚР Үкіметінің зейнетақы мен жәрдемақы төлеу жөніндегі агенті болып келді.
2001 жылы жүргізілген Халық банкін жекешелендіру рәсімі нәтижесінде Банк өз
клиенттеріне кең ауқымды және барынша сапалы қызметтер спектрін ұсыну
мүмкіндігін беретін бизнес құрылымын жасауға қол жеткізді.
Банк VISA International және MasterCard International төлем жүйесінің
карточкаларын шығарады және қазақстандық пластикалық карточкалар рыногының
тұрақты көшбасшысы болып келеді. Банктің айналымдағы карточкаларының жалпы
саны 2,1 млн бірліктен асып түсті, ал екінші деңгейдегі банктер арасындағы
Банктің бұл көрсеткіш бойынша үлесі 50 пайыздан асады.
Халық Банкінің тарихы — бұл Қазақстан аумағындағы жинақ жүйесінің
құрылу және даму тарихы. Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының
негізі қайта құрылған Қазақстан Республикасы Жинақ банкінің базасында
қаланған.
Еліміздегі алғашқы жинақ кассасы сонау 1923 жылы, төңкеріс жылдарынан
кейінгі жаңа экономикалық қарым-қатынастар қалыптаса бастаған кезеңде,
Ақтөбе қаласында ашылған болатын, кейіннен ұжымдандыру (коллективтендіру)
және индустрияландыру науқандары жүргізілген тұста, 1936 жылы, Алматы
қаласында КСРО Жинақ банкінің филиалы ашылды. Ақтөбедегі жинақ кассасы
ашылғаннан кейін небәрі 4 жылдың ішінде республикадағы мұндай кассалар саны
335-ке жетті. 1929 жылы Республикалық жинақ кассасы құрылып, ол
Қазақстандағы барлық кассалар қызметіне жалпы басшылықты іске асырды. Касса
салымшыларының қатарына жұмысшыларды, қызметкерлер мен колхозшыларды
неғұрлым көбірек тарту мақсатында жинақ кассаларын тікелей зауыт-
фабрикалардың өзінен, колхоз-совхоздарда, байланыс мекемелері мен
кәсіпорындардан ашу қолға алынды.
1990 жылдың желтоқсанынан бастап Қазақстан өзінің нарықтық экономика
талаптарына жауап бере алатын банк жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың
қаңтарында-ақ Қазақ ССР-індегі банктер және банк қызметі туралы деген заң
қабылданды, мұның өзі тәуелсіз Қазақстанның банк ісіндегі реформа жұмысының
алғашқы қадамы болған еді. Мемлекеттік тәуелсіздігіміз ресми түрде жария
етілген соң бір жылдан кейін, 1992 жылы Қазақстан Республикасының Жинақ
банкі құрылды, оның заңды түрдегі ресми құқық иеленушісі бүгінгі Қазақстан
Халық Банкі болды. 1993 жылы Жинақ банкі Қазақстан Республикасының
үкіметіне қарайтын дербес заңды құрылым — Қазақстан Халық Банкі болып
ұйымдастырылды. Ал 1995 жылы Банк жабық тұрпаттағы акционерлік қоғам болып
қайта құрылды. Қайта құру рәсімі банк басшылығын ауыстырумен, жұмыс стилін
түпкілікті өзгертумен ұштастырылды. Жаңа басшылық банк жұмысына әмбебап
қызмет көрсету қағидатын негіз етіп алды және бүгінгі күнге дейін банк
қызметі түрлерін барынша кеңейтуді, банкингтегі ақпараттық-коммуникативтік
технологиялардың соңғы жетістіктерін пайдалануды барынша қолдап әрі
дәйектілікпен іске асырып келеді.
1995 жылдың аяғында-ақ Қазақстан Халық Банкі республикадағы ірі
операциялық банк болып танылды. Қазіргі уақытта Банк қаржы рыногындағы
өзінің сол айқындамасынан ауытқымай, қол жеткізген жетістіктерін сақтап
қалуға ұмтылып келеді.
1998 жылдың шілдесінде акционерлердің жалпы жиналысының шешімімен Банк
жабық тұрпаттағы акционерлік қоғамнан Үкіметтің қатысуы 100 пайызды
құрайтын Қазақстан Халық жинақ банкі ашық акционерлік қоғамына
айналдырылды. Сол жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылдың 6
шілдесінде шыққан № 644 Қазақстан Акционерлік Халық жинақ банкін 1998-2001
жылдары кезең-кезеңмен жекешелендірудің негізгі бағыттары туралы деген
қаулысына сәйкес акционерлік қоғам капиталын ұлғайту бағытында жұмыс
жүргізілді.
2001 жылдың қараша айында өткен сауда-саттық аукционында Қазақстан
Үкіметі өзіне тиесілі 33 пайыз + бір акцияның бақылау пакетін сатты. Осы
уақыттан бастап Қазақстан Халық Банкі еліміздегі ірі әмбебап әрі жетекші
коммерциялық банктердің бірі болып келеді. 80 жылдан астам өз клиенттеріне
қалтқысыз қызмет етіп, сенімді қаржылық мекемеге айналып отыр [7].
3-кестеде "Қазақстан Халық Банкі" АҚ басқармасының құрамы келтірілген.
3 кесте "Қазақстан Халық Банкі" АҚ басқармасы
Бірінші басшыПавлов Александр Сергеевич
Директорлар Павлов Александр Сергеевич (Төраға, тәуелсіз директор),
кеңесі Арстанбекова Камиля Валерьевна, Сатылганов Кайрат
Алпамышович, Елемесов А.Р., Кристов Херманн Рёль (тәуелсіз
директор)
Басқарма Абдулина Наилия Курманбековна, Заиров Марат Заирович,
Карабаев Даурен Сапаралиевич, Кусаинов Аскар Маратович,
Сатубалдин Марат Сагандыкович, Шаяхметова Умут
Болатхановна, Ускимбаев К.Б.
Ірі 1. АО Холдинговая группа АЛМЭКС; 2. Кулибаев Т.А.; 3.
қатысушылар Кулибаева Д.Н.;
Лицензия 27.03.2006ж № 10
мекен-жайы 050046, Алматы қ-сы, Розыбакиев к-сі, 97
Телефон 8 (727) 2590-000, 2590-777
Факс 8 (727) 2590-271
e-mail halykbank@halykbank.kz
web-сайт www.halykbank.kz
Халық банкінің демеушілік және қайырымдылық саясаты
Еліміздің қаржы саласында жетекші банктердің бірі болып табылатын әрі
халықаралық рыноктарға шығуға ұмтылыс жасап отырған Қазақстан Халық Банкі
АҚ өзінің болашақтағы табысты даму үрдісінің маңызды да негізгі
көрсеткіштері корпоративтік жауапкершілік танытуда және әлеуметтік саясатты
дұрыс жүргізуде деп біледі.
Қайырымдылық көмек көрсету бағдарламасын қабылдау арқылы Банк тағдыр
тәлкегіне түсіп, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларға қолдау жасау
жауапкершілігін мойнына алды. Мәселені кешенді тұрғыдан шешу үшін Банк үш
бағыттағы жобаны негізге алды: компьютерлік оқыту, спорт, жоғары білім.
БҰҰ Даму бағдарламасына сәйкес Халық Банкі Қазақстанда 2006 - 2007 оқу
жылдарында балаларды компьютерге үйрету бойынша Балаларға арналған
Халықтық технологиялар деген бағдарламаны жүзеге асырды. Нәтижесінде Банк
қамқорлығындағы 18 балалар үйі мен мектеп-интернаттары базасында техникалық
жабдықталған оқу орталықтары ашылып, бұл орталықтарда жұмыс істеу үшін 18
тренер даярлықтан өтті, екі деңгейлі оқыту әдістемесі бойынша 12 - 15 жас
аралығындағы 982 оқушы оқытылды. Балалар үйінде тәрбиеленуші мектеп
оқушылары сөйтіп ақпараттық технологиялар саласындағы өз білімдері мен
компьютерлік техникаға машықтану деңгейін арттыру мүмкіндігіне ие болды.
Жобаны іске асыруға жұмсалған шығын сомасы 3,5 млн теңге болды.
Соңғы үш жылдың көлемінде Банк баскетбол спортын жандандыруға
бағытталған Халықтық Лига деп аталатын әлеуметтік жобаны қаржыландырып
келеді. Олар жобаға қатысушы жастармен бүкіл оқу жылы кезеңінде айналысады,
жаттығу нәтижелері бойынша жыл сайын мамыр айында, оқу жылы аяқталғаннан
кейін баскетболдан республикалық Үміт кубогі жарысы өткізіледі.
2008 жылы жарысқа қатысушы командалар арасындағы үшінші турнир Бурабай
санаторлық-курорттық аймағындағы Балдәурен республикалық оқу-сауықтыру
орталығында өткен болатын. Жарысты ұйымдастыруға Банктің сенімді
серіктестері - ҚР Білім және ғылым министрлігінің Мектепке дейінгі және
орта білім департаменті мен ҚР Ұлттық баскетбол федерациясы шынайы қолдау
жасады әрі турнирдің жоғары деңгейде өтуін, кәсіби дәрежеде қазылық
жасалуын қамтамасыз етті [10].
Банкте бекітілген Жеңіс марафоны әлеуметтік жобасына сәйкес
республикалық, облыстық және қалалық ардагерлер ұйымына жүйелі түрде
демеушілік көмек жасалады.
Қоғамның өміріне белсенді араласа отырып, Банк қоғам мүшелерінің,
еңбеккерлердің әлеуметтік тұрмысы туралы ғана ойластырып қоймай, жалпы ел
ішіндегі әлеуметтік жағдай туралы да қам жеуді ұмытпайды. Оның бір көрінісі
ретінде Банк тарапынан жасалып жатқан барлық облыс орталықтары мен
қалаларды көгалдандыру және азаматтар демалысы үшін саябақтар мен аллеялар
салу ісіне көмек көрсетуді атап айтуға болады. Мәселен, 2007 жылы Өскемен
және Екібастұз қалаларын көркейтуге бөлінген Банк қаржысының көлемі 10,5
млн теңге болды.
Мұның сыртында, Банкте жыл сайын Халықаралық балаларды қорғау күні - 1
маусым мен Жаңа жыл мерекесі қарсаңында ізгілік қайырымдылық шаралары
өтеді. Оған Банк қызметкерлері түгелдей дерлік қатысып, әркім өз қаражаты
есебінен Алматы қаласы маңындағы және Алматы облысындағы балалар үйлерінде
тәрбиеленушілерге ізгі көмек жасайды.
Банктің ішкі сайтында жекелеген адамдардың өтініштері мен көмек көрсету
жөніндегі тілектері орналастырылып отырады. Осы жылы Алматыдағы №2 балалар
үйінің түлегі Олег Суминге нақты көмек көрсетілді: оның жеке өтініші
негізінде Қаржы-экономикалық колледжіндегі банк ісі мамандығы бойынша 2
жылдық оқуының ақысы төленді.
Біз еліміздің барлық аумағында халықаралық стандарттарға сай кең
ауқымды банк қызметтерін көрсетеміз. Біз халықтың барлық тобымен, меншік
нысаны әр түрлі кәсіпорындармен және мемлекеттік мекемелермен ынтымақтаса
жұмыс істейміз. Біз клиенттер мен акционерлер қаржысының сенімді сақталуын,
тиімді орналастырылуын әрі көбейтілуін қамтамасыз етеміз.
Қазақстан Халық банкі АҚ қаржылық тобының 2008-2010 жылдарға
стратегиясы [10]
Негізгі міндеті - Қазақстандағы және онымен көршілес елдердегі қаржы
рыногының барлық сегментінде (банк секторы, зейнетақы саласы, сақтандыру,
бағалы қағазадар және лизинг нарығы) клиенттерге сапалы қызмет көрсетуді
бағдар еткен әмбебап өңірлік қаржылық топты одан әрі дамыту, өз имиджі мен
беделін жоғары бағалайды, еуропалық стандарттарға сай жұмыс істейді, өз
капиталы мен адам ресурсын неғұрлым тиімді пайдалануға ұмтылады.
1.Клиенттер. Қаржылық топ заңды тұлғаларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы
... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері
... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау
...
2.2 Цеснабанк АҚ-ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске
асырылуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Қазақстан Республикасы банк жүйесі қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және даму кезеңдері 10
1.2 Нарықты экономикада банк қызметтерінің ролі және олардың қызметін
ұйымдастыру________________________ __________________16
1.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның даму тарихы, оның миссиясы мен даму
стратегиясы________________________ _______________________20
1.4 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның операциялық құрылымы мен
басқармасы_________________________ ___________________________29
2 Банктік қызметті ұйымдастыру және банктік қызметтер нарығының
көрсеткіштерін талдау (Қазақстан Халық Банкі АҚ материалдары
негізінде)
2.1 Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктердің салымдық
операциялары бойынша көрсеткіштерін талдау_____________________33
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ–ң атқарған экономикалық қызметі және
тартылған қаражаттар көрсеткіштері______________________ ________39
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ–ң банктік, несиелік операциялары және
және салымдары__________________________ _____________________50
3 Халыққа көрсетілетін банктік қызмет түрлері ауқымын кеңейтуде
атқарылып жатқан іс-шаралар
Қорытынды__________________________ ________________________77
Қолданылған әдебиеттер_________________________ ______________80
Қосымшалар_________________________ _________________________80
Кіріспе
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық тізбегінің бірі болып
табылады. Олардың қызметінің дамуы - нақты нарықтық механизмді құрудың
керекті шарты. Экономикалық қайта құру банк жүйесін реформалаудан
басталды. Бұл қазір де даму үстінде.
Банктердің тұрақтылығы елдің экономикасының тиімділігіне маңызды әсер
етеді. Көптеген банктердің өтімділік пен банкроттық күйзелісі нарықтық банк
жүйесінің құралуының бірінші этапының біткенін сипаттады. Бұл этапта
банктік қызмет сферасында бәсекелестік орта пайда болды. Бұл банк
қызметінен еш қиындықсыз пайда алуға мүмкіндік беруді қамтамасыз ететін
инфляцияның жоғарғы қарқынында өтті. Дамудың байсалды этапы банктардың
тұрақтылығы басқарудың ғылыми, тексерілген халықаралық тәжірибисін
пайдалану кезінде ғана болады.
Бүгінгі таңдағы несие жүйесі соңғы жылдары біршама өзгеріске ұшырады.
Банк жүйесінің барлық компонеттері әлемдік экономикадағы құрылымдық қайта
құруда жүріп жатқан өзгерістерге байланысты жаңғыртылуда. Ірі әмбебап банк
өз клиенттері үшін депозиттік шоттарды жүргізу, қолма-қолсыз есеп айырысу
жинақтарды қабылдау, әртүрлі несиелер беру, бағалы қағаздарды сатып алу,
мүлікті сенімхат бойынша басқару, басқа да көптеген банктік және банк
төңірегінде қызметтер көрсету бойынша операциялардың көптеген түрлерін
жүзеге асырады.
Коммерциялық банктер өз активтерінің сапасына мұқият қарай бастады,
өйткені активтер сапасын дәл және өз уақытында бағалау банктер
сенімділігінің кепілі. Банктер басшылығы өз активтерінің сапасына, жаңа
несиелерді беруге, несиелеу технологиясына (құжаттар, контрактілер,
қамтамасыз ету), заем алушының несие шарттарын сақтауына және т.б. бақылау
жасап отырады.
Банктердің пассивтік операцияларының инновациясы сонымен бірге қосымша
ақша қаражаттарын тартудың жаңа құрылымдарын жасауда көрініс тапты. Пайызы
бойынша, нарық пайызына жуықтайтын салымдардың жаңа типтері ашылды. Мұндай
шоттарға ақша нарығының депозиттік шарттары жатады. Көптеген коммерциялық
банктер ақша нарығында еркін айналыста болатын депозиттік сертификаттар
шығара бастады.
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен
коммуникацияның қазіргі техникалық құралдары атқарады. Банк ісі бұрын-соңды
болмаған ақпаратты дер кезінде беру, оның тез өңделуі мен мәліметтердің
растылығына, экономикалық жағдайды талдау мен ақша нарығының даму
перспективаларын дұрыс бағалауға байланысты болып отыр. Қаржылық нарықтық
қатысушылары өз істерін жүргізу үшін барынша көп ақпарат қажет етуде.
Сондықтан банк ісіне ғылыми-техникалық революцияның соңғы жетістіктерін
енгізусіз компьютерлік техниканы игерусіз банктік қызметті тиісінше
модернизациялау мүмкін емес.
Банк жүйесі дамуындағы маңызды маңызды құбылыс ретіндегі несиелік
мекемелердің көтерме операциялардан бөлшек операцияларға өтуін атап
көрсетуге болады, бұл олардың клиенттер шеңберінің кеңеюіне әкеледі. Екінші
дүниежүзілік соғысқа дейін банктер сақтық танытып, тек таңдаулы, ерекше
сенімді клиенттерге ғана қызмет көрсететін, ал қазір ірі банктер өз
стратегиясын өзгертті. Олар кәсіпкерліктің барлық сферасына белсенді түрде
араласумен қатар, шағын бизнесті де қамти отырып, жаппай клиентерге, соның
ішінде тұрғындардың тұрмысы төмен топтарына, ауылшаруашылығын дамытуға да
бағдарлануда. Бұл қазіргі ірі банктің келбетін, оның саясатын өзгертеді.
Сондықтан кейінгі кезең нарықтық қатынастары дамыған елдер
экономикасындағы өндірістің шоғырлануының жоғары деңгейімен сипатталады,
бұл өз кезегінде банктік капиталдың шоғырлануы мен орталықтануына, аталған
процестің жаңа формаларының пайда болуына, ел ішіндегі және әлемдік қаржы
нарықтарында да күшті позицияларға ие банк-алпауыттар тобының жедел өсуіне
әкеліп соқтырады. Мұндай банк -алпауыттар ең алдымен Жапония, Германия,
Канада, АҚШ пен Араб елдерінде пайда болды, мұнда олардың активтері 100
млрд.АҚШ долларынан көп соманы құрайды.
Өз экономикасын нарықтық жолға қайта құрушы Қазақстан үшін әлемдік банк
жүйесі дамуының мұндай тенденциялары ерекше қызығушылық тудырады, себебі
нарықтық экономикаға өту өзіндік нарықтық несие жүйесін құруды талап етеді.
Республика үшін шетелдік тәжірибені толығымен көшіру орынды емес, өйткені
оның несие жүйесінің жұмыс жасап жатқанына аз уақыт болды, ал Батыс болса,
мұнда бұрыннан қызмет етуде, алайда бұл тәжірибеден өтпелі кезең жағдайында
қолданыс табуы мүмкін барлық позитивті әрекеттерді қабылдауы қажет.
Екі деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығының қызметін қамтамасыз етуде
маңызды роль атқарады. Есеп айырысу, салымдар, несие және басқалай
операцияларды жүзеге асыра отырып банктер қоғамға қажетті қызметтерді
атқарады. Сонымен қатар басқа коммерциялық кәсіпорындардың қызметі сияқты
банк қызметі де көптеген тәуекелдерді бастан кешіреді және сондықтан
көптеген елдерде бұл қызмет кәсіпкерліктің ең көп реттелетін түрі болып
есептеледі. Сонымен қатар реттеу Ұлттық банк жүйесінің құрылу ерекшелігін
сипаттайтын ұлттық ерекшеліктерге ие.
Бәсекелестік банк жүйесінің пайда болуы жауапкершілікті жаңа сапалы
деңгейге қояды. Жаңа құрылымдардың жекелеген банк операциялары зонасында
пайда болуы банктерды өз қызметін басқаруда икемді саясатты ұстануларына
мәжбүрлейді.
Кез-келген елдің экономикасының дамуы жинақтардың инвестицияға тиімді
айналуымен тығыз байланысты. Экономиканың республиканың ішкі жинақтарына
бағыттаудың қажеттілігі инвестициялық қаражаттдың жетіспеушілік мәселесіне
және тікелей шетелдік инвестициялардың үлес салмағының көбеюіне
негізделген. Қазақстан, ірі қаржылық қаражаттарға деген жетіспеушілікті
сезіне отырып инвестициялаудың ішкі мүмкіндіктерін біразға дейін пайдалана
алмай келді [1].
1 Қазақстан Республикасы банк жүйесі қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және даму кезеңдері
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстан одақтас республикалардың бірі
болғандықтан оның дербес банк-несие жүйесі болған жоқ. Қазақстан
территориясында КСРО-ның орталықтанған банк-несие жүйесінің филиалдары мен
бөлімшелері қызмет көрсетті. Сондықтан Қазақстанда банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы қазан төңкерісіне дейінгі патшалық Ресейдің және КСРО-
ның банк жүйесінің тарихымен тығыз байланысты.
Ресейдің банк жүйесі батыс елдердің банк жүйесіне қарағанда әлдеқайда
кеш қалыптаса бастап, өз даму жолында бірнеше кезеңдерден өтті.
Алғашқы банктер XVIII ғ. екінші жартысында мемлекеттік (қазыналық) банк
түрінде пайда болып, ХІХ ғ. аяғы және ХХ ғ. басында Ресейдің банк жүйесі
негізінен мынадай банк-несие мекемелерінен құрылды:
• Мемлекеттік банк (1860ж. құрылған)
• Қоғамдық қалалық (252 банк) және жер банктері;
• Көп буынды жеке банктер: акционерлік банктер (49 филиалдары бар 44
банк), өзара несиелейтін қоғамдар (83), коммерциялық банктер (32),
несие-жинақтау серіктестіктері (729) және т.с.с.
Бұлардан басқа банктік операциялардың көпшілігін жүргізіп, сонымен
қатар жоғары қауіпті операциялар жүргізу үшін клиенттердің қаражатын
тартумен шұғылданатын банктік кеңселер, сауда үйлері, айырбастау дүкендері
болды.
1917 ж. қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастыруды мемлекет
монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесінде жеке коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелері Мемлекеттік банкпен біріктірілді. Сонымен қатар
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында кооперативтік, жеке, мемлекеттік-
капиталистік, шетел капиталының қатысуымен мемлекеттік және басқа банктер
құрыла бастады. 1922 ж. Тұтыну кооперациясының банктері және Өнеркәсіп
банкі құрылды.
1924 ж. акционерлік қоғам үлгісіндегі Сыртқы сауда банкі құрылып, оның
акционерлері мемлекет, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар болды. Ол КСРО-
ның Мемлекеттік банкісінің құрамында болып, сыртқы сауда операцияларын және
халықаралық есеп айырысу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп 1925 ж. КСРО-да
Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және Ауыл шаруашылық банкі
болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкі (Цекомбанк), Кооперативтік банк
(Всекобанк) және акционерлік, салалық, аймақтық (Қиыр Шығыс, Орта Азия)
банктер құрылды. Ұсақ тауарлы өндірістің дамуына байланысты өзара несиелеу
қоғамдары, ауыл шаруашылығын несиелейтін қоғамдар, жинақ кассалары,
несиелік кооперативтер пайда болды.
1927 ж. КСРО Орталық атқару комитеті мен Халық комиссариаты Кеңесінің
Несие жүйесін құру принциптері туралы қаулысына сәйкес бүкіл банк жүйесін
тікелей басқару Мемлекеттік банкке тапсырылды. Сол қаулыға сай маманданған
банктер және банктердің проценттік саясат жүргізудегі дербестік құқығы
жойылды. Банктер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие түрлері бойынша да
ажыратылды.
1928 ж. Өнеркәсіп банкі мен Электробанкі бірыңғай өнеркәсіп пен Электр
шаруашылығын ұзақ мерзімді несиелеу Банкіне біріктірілді. Қысқа мерзімді
несиені басқа шаруашылық салаларының бәріне олардың тоқсандық жоспарларына
сай Мемлекеттік банк беруі тиіс болды. Жалпы 1927-1929 жж. банктердің өзіне
тән ерекше қызметі – банктік несие беру жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы
қаржыландырудың жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың түріне
айналды.
1930-1932 жж. несие реформасы
1930-1932 жж. жүргізілген несие реформасы елдегі банк жүйесінің
дамуындағы жаңа кезеңнің басталуы еді. Бұл кезде 1929 ж. қабылданған халық
шаруащылығын өркендетудің бірінші бесжылдық жоспары бойынша елді
индустрияландыру және ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мемлекеттік бірыңғай
жоспар бойынша орталықтан қаржыландырылуы қажет еді. Ол үшін ақша қаражатын
қаржы-несие жүйесіне жинақтап, одан соң жоспарлы түрде шаруашылық
салаларына бөліп беру керек .
Несие реформасын жүргізу үшін елде біраз алғы шаралар жүргізілді.
Біріншіден, бұл кезде экономика салаларында біраз жетістіктерге қол
жетті және олардан жеке капитал ығыстырылды. Сөйтіп, 1930 жылы мемлекеттік
сектордың өнеркәсіптегі үлес салмағы 99,1 % - ке, көтерме саудада 97,2% -
ке, ал бөлшек саудада 86,5-ке жетті. Ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік және
ұжымдық шаруашылықтар тауарлы астықтың 55% -ін өндірді.
Екіншіден,халық шаруашылығын тікелей мемлекеттік жоспарлы басқару
жүзеге аса бастады. 1928 ж.Халық шаруашылығын өркендетудің бірінші
бесжылдық жоспары дайындалып, олар шаруашылықтың әрбір буынына жеткізілді.
Жоспар кәсіпорынның өндірістік және қаржылық іс-әрекеттерін қамтыды.
Үшіншіден, шаруашылықтың негізгі буыны - өнеркәсіп мекемесі шаруашылық
есепке көшірілді.
Төртіншіден, коммерциялық вексельді айналымнан шығарып, оның орнына
есеп айырысуды тек банк арқылы жүргізудің және қысқа мерзімді несиені тек
банктерге жинақтаудың нәтижесінде 1929 жылдың 1 қарашасында халық
шаруашылығына берген қысқа мерзімді несиенің 80% - ке жуығы банктер
үлесіне тиді.
Сонымен, несие реформасын жүргізу үшін алғы шаралар жасалып, 1930
жылдың қаңтарында несие реформасы жүргізіле бастады.
Несие реформасының мақсаты - несиелеу мен несие-есеп жұмыстарының жаңа
түрлерін енгізу.
Несие реформасы төрт кезеңде жүргізіліп, негізгі мына мәселелер
шешіледі:
• Шаруашылық орындарының бірін-бірі коммерциялық несиелеуін тікелей
банктік несиемен өзгерту;
• Мемлекеттік банктің бағытын нығайтатын есеп жұмысының жаңа түрін –
шаруашылық есепті енгізу;
• Халық шаруашылығын қысқа мерзімді несиелеу процесін Мемлекеттік банкке
шоғырландыру. Өндіріс мекемелерінің өзінің және қарызға алған
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын ажырату, шаруашылықты несиелеудің
принциптерін бекіту;
• Несие-банк жүйесін қайта құру, яғни Мемлекеттік банк пен ұзақ мерзімде
несие беретін арнаулы банктердің қызметін ажырату.
Сөйтіп несие реформасының негізгі мақсаты коммерциялық және жанама
банктік несиелеуді тікелей банктік несиемен алмастыру жүзеге асырылды.
Банктік несие деген несие алушыға, яғни тауар сатып алушы кәсіпорынға
жоғары басқару органының жоспары бойынша тікелей банк беретін несие. Бұл
банктік несиенің коммерциялық несиеден негізгі айырмашылығы.
Дегенмен банктік несиенің бұл артықшылығы несие реформасын жүргізуде
жіберілген қателерге байланысты халық шаруашылығына бірден өзгеріс енгізе
қойған жоқ.
Банктің жіберген қателері төмендегілер еді:
• Есептесудегі автоматизм (санасыз, тек бұрын қалыптасқан дағды
бойынша істелетін әрекет): жабдықтаушының банкісі сатып алушыға
жіберілген барлық тауарлар үшін ақшаны дағдылы автоматты түрде
аударса, ал сатып алушының банкісі де дәл солай автоматты түрде оның
шотынан түскен тауарлар құнын шығарып отырады; жіберген жүктің
дұрыстығы және шаруашылық органдардың арасындағы келісімнің
орындалуы бақыланған жоқ;
• Несие берудегі автоматизм (немесе жоспармен несие беру): жоспардың
нақты орындалуын тексермей-ақ, банк шаруашылық мекемелеріне жоспарлы
түрде несие берді; несиенің мөлшері жоспарды орындау үшін қажетті
айналым қаражатының жалпы жетіспеуіне қарай анықталып, оның
пайдалану мақсаты мен қайтарылу мерзімі көрсетілмей-ақ берілді;
• Шаруашылықтардың өзінің және қарызға алған айналым қаражаттарын
ажыратпауы (араластыруы): әрбір шаруашылық мекемесіне банкте бір шот
ашылып, онда өз қаражатының да, банктік несиенің де барлық кірісі
де, шығыны да есептелді, олардың арасындағы ерекшеліктер
көрсетілмеді;
• Банктің несиелеу және есеп айырысу реформасын жүргізуге техникалық
дайынсыздығы: ережелер, нұсқаулар, құжаттардың түрлері алдын-ала
дайын болған жоқ, сондай-ақ банктің төлем жүргізуге қабылдайтын
құжаттары саны жағынан да қарастырылмады. Есеп айырысудың жаңа
тәртібі бойынша аз сомаға толтырылған құжаттардың тасқыны банк өңдей
алмауының нәтижесінде халық шаруашылығындағы есеп айырысу ісі
қиындап кетті.
Несие реформасының келесі кезеңдері осы жіберілген кемшіліктер мен
бұрмалау-шылықтарды жойып, шаруашылық органдарының арасындағы келісім
тәртібін нығайту мен Мемлекеттік банктің ролін күшейтуге арналды.
Сонымен 1930-1932 жж. жүргізілген несие реформасының қорытындысында
жоспарлы социалистік экономикаға сәйкес үйлестіру типіндегі несие-банк
жүйесі құрылып, Мемлекеттік банк өндіріс пен тауар айналымын есептейтін
және бақылайтын бірыңғай аппаратқа айналды. Коммерциялық банктердің ролі
төмендеп, кейін елде тек мемлекеттік банктерден тұратын монобанктік жүйе
қалыптасты.
Банк жүйесі көрсететін қызмет белгілеріне қарай қайта ұйымдасып, қысқа
мерзімді несие беретін жалпы мемлекеттік банк және күрделі қаржымен
қамтамасыз ететін маманданған банктер жүйесі құрылды. Бұндай бір буынды
банк жүйесіне: КСРО Мемлекеттік банкі және күрделі қаржымен несиелейтін
төрт Одақтық маманданған банктер - Өнеркәсіп банкі, Ауыл шаруашылық банкі,
Орталық коммуналдық банк, Сауда банк – кірді. Сонымен бірге орталық банк
жүйесі шетел банктерімен кең корреспонденттік қатынастарды ұйымдастыратын
Сыртқы сауда банкі және халықтың бос қаржысын тарту, төлемдерін жүргізу мен
мемлекеттің зайымдарын орналастыру арқылы халыққа қызмет көрсететін
бірыңғай жалпы мемлекеттік несие мекемесі, яғни жинақ кассалары қарады.
1959 ж. ұзақ мерзімді несие беретін банк жүйесі қайта қаралды. Ауыл
шаруашылық банкі мен Орталық коммуналды банк таратылып, олардың қызметтері
Мембанкке берілді. Өнеркәсіп банкі мен Сауда банкісінің негізінде күрделі
қаржы беретін Одақтық банк – Құрылыс банкі құрылды. Ол халық шаруашылығының
әр түрлі салаларының (ауыл шаруашылығынан басқа) ұйымдары мен
кәсіпорындарын қаржыландырумен және ұзақ мерзімді несиелеумен шұғылданды.
Осы өзгерістерден кейін 1960 жылдан 1988 жылға дейін КСРО банк жүйесінің
құрамы келесідей болды: Мемлекеттік банк, Мемлекеттік Құрылыс банкі, Сыртқы
сауда банкі және Мембанк құрамына кіретін жинақ кассалары жүйесі.
1988 жылғы түбегейлі банк реформасы
Елдің әлеуметтік-экономикалық өркендеуін жеделдету және ақша-несие қаты-
настарының маңызын арттыру мақсатында Кеңес Одағы Компартиясы Орталық
Комитетінің Пленумы 1988 ж. 1 қаңтарынан бастап банк жүйесін қайта құру
туралы Қаулы қабылдады. Оған дейін бұрынғы КСРО- да және Шығыс Еуропа
социалистік елдеріне банк жүйесінің құрылымы негізінен бірдей болды. Олар:
елдің эмиссиялық, несие беру, есеп айырысу және кассалық орталығы –
Мемлекеттік банк; күрделі құрылысқа қызмет ететін Мемлекеттік банк және
сыртқы сауда-саттыққа қызмет көрсететін Мемлекеттік банк.
Шаруашылық механизмінің жалпы бағыты – банктердің құрылымы мен ондағы
қызметкерлер санын анықтайтын басты фактор. Бір банктік жүйе – басқаруды
қатал орталықтандыру мен шоғырландырудан шыққан нәтиже. Ал монополизмді
бұзу концепциясы, экономиканы басқаруды жергілікті жерлерге беру бірнеше
дербес банктердің құрылуына себеп болады. Бастапқыда осы жолды бұрынғы
социалистік елдер – Венгрия, Қытай, Югославия – таңдап алды. Әлемдік
тәжірибеде орталық банкпен қатар көптеген жеке және мемлекеттік емес несие
институттарының (коммерциялық, кооперативтік, арнаулы және басқа) қызмет
істеу үлгісі кең тараған.
Сөйтіп 1988 ж. қаңтарынан бастап КСРО-да банк жүйесін түбегейлі
өзгеретін реформа жүргізіле бастады. Оның алғашқы кезеңінде елдегі
Мемлекеттік банк пен Құрылыс банкінің негізінде Мемлекеттік банкпен қатар 5
салалық мемлекеттік маманданған банктер құрыла бастады.
Олар:
• КСРО Мемлекеттік банкі, оның міндеті – банктердің банкісі ретінде
елдің ақша айналымын ұйымдастыру. Ол бұрынғыдай мекемелер мен
ұйымдардың кассалық және несие-есеп қатынастарын жүргізбейді, оның
клиенті – маманданған мемлекеттік банктер;
• КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі, Оның міндеті - өндіріс, құрылыс,
транспорт, байланыс саларындағы негізгі жұмыстарды несиелеу, күрделі
тшығындарды қаржыландыру мен несиелеу және олардың есеп айырысу
жұмыстарын жүргізу;
• КСРО Аграрлы-өнеркәсіп банкі; Оның міндеті – аграрлы-өнеркәсіптік
кешендерінің мекемелері мен ұйымдарына қызмет көрсету;
• КСРО Тұрғын үй және әлеуметтік банкі - ол тұрғын үй шаруашылығы мен
әлеуметтік салалар мекемелеріне қызмет көрсету үшін құрылды;
• КСРО Жинақ банкі – ол бұрынғы жинақ кассаларын біріктіру арқылы
құрылған, оның негізгі міндеті – халыққа қызмет көрсету;
• КСРО Сыртқы экономикалық банкі – ол бұрынғы Сыртқы сауда банкінің
негізінде қайта құрылған банк. Оның міндеті – экспорт-импорт
операцияларын ұйымдастыру және ол бойынша есеп жүргізу, сыртқы
экономикалық байланыстағы шаруашылық орындарын несиелеу, жинақ-
валюталық жоспардың орындалуын бақылау, елдің валюта ресурстарын
тиімді пайдалану, халықаралық валюта және несие нарығында операция
жүргізу жұмыстарын қамтамасыз ету.
Бұл маманданған салалық банктердің құрылымы әкімшілік-территориялық
принциппен ұйымдастырылған. Олардың әрқайсысының (КСРО Сыртқы экономикалық
банкісінен басқа) республикалық банкі (Алматыда, 5 банк) және облыс
орталықтарында сол банктердің облыстық басқармалары құрылды. Аудан
орталықтарында және қалаларда олардың дамуының негізгі бағытына байланысты
кейбір салалық банктердің бөлімшелері құрылып, маманданған банк өз
клиенттерімен қатар сол аудандағы немесе қаладағы басқа салалық банктердің
клиенттеріне де қызмет көрсетті. Сонда банктердің мамандануы тек облыстық
басқарма деңгейінде жүріп, несие-банк жүйесінің төменгі сатысын өзгерткен
жоқ. Бұл әрине банк реформасындағы негізгі минус еді [2].
Жаңадан құрылған банк жүйесі бұрынғыдан да көлемді, әрі ыңғайсыз, көп
сатылы, көп шығынды, үлкен бюрократ аппараты бар жүйе болды. Осы
айтылғандар төменгі, яғни аудандық, қалалық банк мекемелерінің несие және
есеп жұмыстарының бұрынғыдан бірнеше есе көбеюіне әкеп соқтырды. Банк
жүйесінің төменгі буынындағы бөлімшелері жоғары деңгейдегі әрбір
маманданған салалық банктерге (облыстық басқармаларға және республикалық
кеңселерге) өздері қызмет көрсететін клиенттері бойынша несие ресурстарын
жоспарлап және оның пайдалануы туралы есеп беріп отырды. Оны мына бір мысал
дәлелдейді, 1987 ж. (реформаның алдындағы жыл) Мемлекеттік банк бойынша
негізгі экономикалық жоспар 82 баптан құрылса, ал 1988 ж. яғни реформадан
кейінгі бір жылда Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын үй және әлеуметтік банкі,
Мемлекеттік банк бойынша дәл сол көрсеткіш 112 баптан құрылды. Ал осы
көрсеткіштердің бәрін банк бөлімшелері қызметкерлері орындап, ол жөнінде үш
салалық банктердің жоғары сатыларына есеп беріп отырды.
Банк жүйесін қайта құрудан кейін маманданған банктер арасында әр түрлі
қайшылықтар туындады. Сонымен қатар жаңа банк жүйесі клиенттер мен банктер
арасындағы қарым-қатынастарға да кері әсерін тигізді. Мысалы, реформаға
дейін банк бөлімшесін клиенттердің бәріне бірдей қызмет көрсетілсе, ал
реформадан кейін қызмет көрсететін банктің мамандануына қарай клиент
біздікі немесе басқанікі болып бөлінді. Әрине бұндай қолайсыз жағдайлар
несие-есеп механизмінің қоғамдық өндірістің тиімділігін төмендетуіне себеп
болды. Бірдеңгейлік жүйеде банктердің көп болуы, олардың қызметтерінің
араласуы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың себептерін одан әрі
шиеленістірді.
Банктік өзгерістердің ең елеулі кемшіліктері – банк ісінің мазмұнын,
әдістері мен тәсілдерін түбегейлі өзгертпей-ақ, негізінен банк
шығармашылығымен (банкотворчество) айналысу болды деп мәлімдеді кейбір
сарапшылар. Сондай-ақ олардың ойынша банктер өз қызметін нашарлатып алды,
банк жүйесін қайта құру жаңа экономикалық үлгі құруға ешқандай әсер етпеді.
Банк реформасының бірінші кезеңіндегі сәтсіздіктің ең негізгі себебі –
оның жоғарыдан берілген нұсқау әдісімен жүргізілуі және оған айтарлықтай
дайындықтың болмауы, қажетті алғы шаралардың жүргізілмегендігі. Экономиканы
басқаруды негізінен қайта құру тек 1987 ж. басталған болатын. Елде банк
реформасының басталу кезінде жалпы экономикалық реформадағы банктің ролін
түсіну қалыптаспаған еді. Экономикалық даму мәселелері мемлекет пен
экономика субъектілерінің қаржылық жағдайын нашарлатты. Мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы, несиені бюджет қажетіне қолдану, тауар айналымы мен
халыққа көрсетілетін қызметтердің даму қарқынымен салыстырғанда ақша
массасының даму қарқынының асып түсіну экономикадағы инфляциялық
тенденцияны күшейтті.
Банк реформасының келесі кезеңі осы қателіктер мен кемшіліктерді жоюға
арналды. 1988 ж. Кооперациялар (серіктестіктер) туралы заң қабылдап,
соған сай қаражат тарту және несиелеу қызметтерімен шұғылданатын
кооперативтер ашуға жасалған қолайлы жағдайлар өз алдына банктік шу
туғызып, көптеген банктердің пайда болу толқынына әкеп соқтырды. Оған
мынадай статистикалық мысал келтірейік, 1989 ж. 1 қаңтарында елде 43
коммерциялық банк тіркелсе, бір жылдан кейін – 224, ал 19991 ж. аяғында
олардың саны 1357-ге жеткен. Дегенмен осы банктердің негізгі бөлігін тек
пайданың көп бөлігін өзіне алу үшін ашылған біркүндік банктер құраған.
Кейін олар жабылып, орнына клиенттерге төтенше қолайлы жағдайлар ұсынған,
бірақ өз міндеттемелерін орындаған жаңа банктер ашылды.
Банк жүйесін бірсыпыра реттеген 1990 жылдың аяқ шенінде одақтық екі
заң – Мемлекеттік банк туралы Заң және Банктер және банк қызметі туралы
Заң бекітілді. Заңдарда банк ашу жағдайы, оларды бақылау әдістері
белгіленді. Осы Заңдарға сай бұрынғы маманданған банктер акцияландырылу
негізінде коммерциялық банктерге айнала бастады [3].
1.2 Нарықты экономикада банк қызметтерінің ролі және олардың
қызметін ұйымдастыру
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990ж.
желтоқсанында Қаз КСР-ның Жоғары Кеңесі қабылданған Банктер және банк
қызметі туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес Республикада екі
деңгейлі банк жүйесі құрылды: жоғары (бірінші) деңгейдегі банк – Қаз КСР-
ның Мемлекеттік банкі және (екінші) деңгейдегі банк – коммерциялық банктер
жүйесі [5].
Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме. Қазақ
Кеңес Социалистік Республикасының территориясында жинақталған несие
ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншігі болып саналады.
Мемлекеттік банк республиканың меншігі және оның Орталық банкі болып
саналады. Қазақстан территориясында біртектес ақшаны пайдалану және
біртектес ақша саясатын жүргізу мәселелері Одақтық шартта көрсетілген. Оның
айналымға монополиялы құқықпен ақша белгілерін эмиссиялауға, ақша-несие
қатынастарын реттеуге, мемлекеттік бюджеттің кассалық жұмысын жүргізуге,
республика территориясында коммерциялық банктер ашуға рұқсат беретін құқығы
бар.
Сөйтіп тәуелсіз Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы мен
даму жолдарын 1-кестеде өрнектелгендей шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге
болады.
Бірінші кезең, 1917 ж. мен 1930 ж. аралығы – патшалық Ресейден қалған
банк жүйесін жаңадан қалыптастыру, бұл кезде әр түрлі меншіктегі банктер
мен несие мекемелері қатар қызмет істеді.
Екінші кезең, 1930 ж. мен 1987 ж. аралығы – елде КСРО Мемлекеттік банкі
әмбебап қызмет атқарды, яғни ол мемлекеттің Орталық банкі ретінде
эмиссиялау және несие беру қызметімен қоса клиенттерге де қызмет көрсетті.
Үшінші кезең, 1988-1991 жж. аралығы – елде мемлекеттік маманданған
банктердің құрылуы, яғни КСРО Мемлекеттік банкі банктердің банкісі
ретінде эмиссиялық, ереже, нұсқау және т.б. нормативтік актілер
шығарушылық, бақылау және басқа қызметтермен шұғылданып, ал маманданған
банктер экономиканың әр түрлі салаларына қызмет көрсетті. Сонымен бірге
1990 ж. басында кооперативтік және коммерциялық банктер де құрыла бастады.
Төртінші кезең, 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін – нарықтық банк
жүйесінің қалыптасу кезеңі, яғни тәуелсіз республиканың нарықтық
қатынастарға өту жағдайында екі деңгейлі банк жүйесінің пайда болуы және
дамуы.
1 кесте Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері
1930 жылға дейінгі1930-1987 жж. 1988-1990 жж. 1991 жылдан бастап
банк жүйесі (одақтық бір (одақтық бір (дербес екі
деңгейлі банк деңгейлі деңгейлі банк
жүйесі) маманданған жүйесі)
банктер жүйесі)
Ресей Мемлекеттік 1.КСРО Мем-банкі 1. Банк жүйесін 1. Егемен
банкі және (оның ішінде КСРО қайта ұйымдастыру:Қазақстанда өзінің
көптеген Мемлекеттік еңбек КСРО Мембанкі жәнебанк жүйесінің
несие-банк жинақ кассалар Маманданған құрылуы. Екі
мекемелері жүйесі). банктер: КСРО Өнердеңгейлі банк
2.КСРО кәсіп құрылыс жүйесі – Ұлттық
Мемле-кеттік банкі. банк және
құрылыс банкі. КСРО Агроөнер коммерциялық
3. КСРО кәсіп банкі. КСРО банктер.
Сыртқы-сауда Тұрғын үй-әлеумет
банкі. тік банкі. КСРО
Жинақ банкі. КСРО
Сыртқы-эконом
банкі.
2.Жаңадан
кооперативтік және
коммер-циялық
банк-тердің құрыла
бастауы.
Банк жүйесінің екінші деңгейінің құрылымы
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы
республика Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы Заң күші бар Жарлығында
Қазақстанда екі деңгейлі банк жүйесі бар. Ұлттық банк – мемлекеттің
Орталық банкі, ол банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіндегі банк. Басқа
банктердің барлығы банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіндегі банктер
делінген.
Қазіргі Қазақстанның нарықтық банк жүйесінде әр түрлі меншік
формасындағы банктер мен несие мекемелері қызмет істеуде. Солардың
әрқайсысына сипаттама берелік.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап
қалыптасты, яғни қазақстандық банктік жүйенің небары 19 жылдық тарихы бар.
Коммерциялық банктердің соңғы сегіз жылдағы сандық құрамы төменде 2-кестеде
көрсетілген [3].
2 кесте Коммерциялық банктердің сандық құрамы
Банк түрлері
90-шы жалдардың басында банктердің саны 200 ден асты, әрине бұл олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл құбылысты
олардың қарқынды өсуімен байланыстыруға болады.
ҚР екінші деңгейлі банктері ҚР Ұлттық банктің берген лицензиясы
негізінде қызмет етеді. Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және
онда коммерциялық банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Қазақстанда
берілетін лицензияның дамыған шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып
табылады.
ҚР-дағы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын
белгілемейді, мысалыға, инвестициялық - ипотекалық қызметтерді жүзеге
асырады және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығына да тікелей
қатысуға толық құқылы.
Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа ҚР Ұлттық
банктен валюталық операцияларды жүзеге асыруға бас лицензия алады. Бас
валюталық лицензия оларға, өз қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті саналатын
банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар орнатуға, сондай-ақ дамыған
шет елдерде өз филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық береді.
Сонымен қатар, Қазақстандық коммерциялық банктерге бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыру үшін ҚР Ұлттық банкі лицензия береді.
Банк ашу үшін рұхсат алуға берілген өтініш үш ай, әрі кеткенде алты ай
мерзімінде Ұлттық банкте қаралады.
Ұлттық банк банк ашуға рұхсат алуға берілген өтініштердің есебін
жүргізеді.
Екінші кезеңде жаңадан құрылатын банк Ұлттық банк рұхсат берген күннен
бастап, бір ай ішінде Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуге алынады.
Оған Ұлттық банктің банк ашуға берген рұхсатын және Ұлттық банктің
келісімімен расталған құрылтайшылық құжаттар тапсырылады.
Үшінші кезеңде банктік операцияларды жүзеге асыру үшін Ұлттық банктен
лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік тіркеуден өткен күннен
бастап, бір жылға дейін мыналарды орындауға тиіс:
- ұйымдастырушылық - техникалық шараларды орындау, оның ішінде
Ұлттық банктің нормативті талаптарына сәйкес бөлмелерді және
құрал - жабдықтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар
қызметкерлерді қабылдау;
- жарияланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға берген өтінішпен бірге жоғарыда аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжаттарды беруге тиіс.
Өтінішті берген уақыттан бастап, бір ай ішінде Ұлттық банк қарайды.
Лицензияның мерзімі шектелмейді және онда банктің жүргізетін барлық
операциялар тізімі көрсетіледі.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік - мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
- дилерлік - мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздарымен;
- кастодиандық;
- клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне Ұлттық банктен жекелеген және кешенді
лицензиялар беріледі.
Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер өз қызметін жүзеге асыру
барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ кассаларын, сондай-ақ еншілес
банктерін аша алады.
Банктің филиалы - филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілген
банктік операцияларды жүзеге асыруға құқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар, заңды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Ұлттық банктің арнайы лицензиясын иеленген банк басқа банк
операцияларын жүзеге асыра алады, оның ішінде:
- шетелдік валютамен операцияларды жүзеге асыру;
- халықтан ақша салымдарын тарту;
- инкассация қызметі;
Коммерциялық банктің осы операцияларын топтай отырып, олардың
атқаратын негізгі қызметтерін топтауға болады:
1.уақытша бос ақшалай қатажаттарды, жинақтар мен қордарды
аккумуляциялау (депозит операциялары);
2.экономика мен тұрғындарды несиелеу ( активті операциялар);
3.несие ақшаларын шығару;
4.нақтысыз есеп айырысуды жүзеге асыру;
5.инвестициялық қызмет;
6.клиенттерге басқа да қызметтер көрсету.
Жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражаттарын
орналастыра отырып және оларды капиталға айналдыра отырып, банктер ақшалай
кірістер мен салымдар түріндегі жинақтарды аккумуляциялайды.
Сонымен қатар оларды тиімді басқарады, яғни оларды сақталуын қамтамасыз
етеді және пайдалы негізде қарыз алушыға ұсынады, сөйтіп салымдарға
жиналған жинақтар ссудалық капиталға айналады. Қарыз алушылар қаражаттарды
өндірісті кеңейтуге, тауарларды сатып алуға жұмсайды. Ақырында
коммерциялық банктер көмегімен жинақтар капиталға айналады.
Банктердің ақшалай қаражаттарды пайдамен орналастыру мақстанда
салымдарға тарту жөніндегі жұмыстары депозитті операциялар деп аталады. Осы
депозит операциялары негізінде коммерциялық банктердің несие ресурстарының
негізгі бөлігі қалыптасады.
1.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның даму тарихы, оның миссиясы мен даму
стратегиясы
Банктік жүйенің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы
басқарудың мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер
басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамаыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Экономиканы басқару органы үрдісіне және банк ісін ұйымдастыруда жалпы
принциптерді сақтауда көрініс табады.
Қазақстан Халық банкі АҚ – Қазақстан қаржы құрылымының ең сенімді
және әртараптандырылған, өз клиенттерінің игілігіне 85 жылдан бері
табысты жұмыс істеп келе жатқан Қазақстан Республикасының ірі әмбебап
банктерінің бірі. Қазақстан Халық банкі акционерлік қоғамы Қазақстан
Республикасының қайта ұйымдастырылған Жинақ банкі базасында құрылған және
ұзақ жылдар бойы ҚР Үкіметінің зейнетақы мен жәрдемақы төлемі бойынша
агенті болды.
2008 жылдың 1 мамырында банктің БЕҚС бойынша шоғырландырылмаған
активтері 1,01 трлн теңгені, міндеттемелері 888 млрд. теңгені, меншікті
капиталы (баланстық) 126 млрд. теңгені, жарғылық капиталы 66 млрд. теңгені
құрады.
2001 жылы жүргізілген Халық банкті жекешелендіру өз клиенттеріне сапалы
қызмет көрсетудің кең көлемді түрлерін көрсетуге мүмкіндік жасау үшін
бизнесті қайта құрылымдауға жол ашты. Банк VISA International және
MasterCard International жүйелерін айналымға шығарады және қазақстандық
пластикалық карточкалар рыногында айнымас жеткші болып қалуда. Банктің
жалпы шығарылған карточкаларының саны 2,8 миллион бірліктен, ал Банктің
үлесі екінші деңгейлі банктердің жалпы көрсеткіштерімен салыстырғанда 50
пайыздан асады.
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамы бұрынғы Қазақстан
Республикасы Жинақ банкінің негізінде қайта құрылды және біраз жылдар бойы
ҚР Үкіметінің зейнетақы мен жәрдемақы төлеу жөніндегі агенті болып келді.
2001 жылы жүргізілген Халық банкін жекешелендіру рәсімі нәтижесінде Банк өз
клиенттеріне кең ауқымды және барынша сапалы қызметтер спектрін ұсыну
мүмкіндігін беретін бизнес құрылымын жасауға қол жеткізді.
Банк VISA International және MasterCard International төлем жүйесінің
карточкаларын шығарады және қазақстандық пластикалық карточкалар рыногының
тұрақты көшбасшысы болып келеді. Банктің айналымдағы карточкаларының жалпы
саны 2,1 млн бірліктен асып түсті, ал екінші деңгейдегі банктер арасындағы
Банктің бұл көрсеткіш бойынша үлесі 50 пайыздан асады.
Халық Банкінің тарихы — бұл Қазақстан аумағындағы жинақ жүйесінің
құрылу және даму тарихы. Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының
негізі қайта құрылған Қазақстан Республикасы Жинақ банкінің базасында
қаланған.
Еліміздегі алғашқы жинақ кассасы сонау 1923 жылы, төңкеріс жылдарынан
кейінгі жаңа экономикалық қарым-қатынастар қалыптаса бастаған кезеңде,
Ақтөбе қаласында ашылған болатын, кейіннен ұжымдандыру (коллективтендіру)
және индустрияландыру науқандары жүргізілген тұста, 1936 жылы, Алматы
қаласында КСРО Жинақ банкінің филиалы ашылды. Ақтөбедегі жинақ кассасы
ашылғаннан кейін небәрі 4 жылдың ішінде республикадағы мұндай кассалар саны
335-ке жетті. 1929 жылы Республикалық жинақ кассасы құрылып, ол
Қазақстандағы барлық кассалар қызметіне жалпы басшылықты іске асырды. Касса
салымшыларының қатарына жұмысшыларды, қызметкерлер мен колхозшыларды
неғұрлым көбірек тарту мақсатында жинақ кассаларын тікелей зауыт-
фабрикалардың өзінен, колхоз-совхоздарда, байланыс мекемелері мен
кәсіпорындардан ашу қолға алынды.
1990 жылдың желтоқсанынан бастап Қазақстан өзінің нарықтық экономика
талаптарына жауап бере алатын банк жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың
қаңтарында-ақ Қазақ ССР-індегі банктер және банк қызметі туралы деген заң
қабылданды, мұның өзі тәуелсіз Қазақстанның банк ісіндегі реформа жұмысының
алғашқы қадамы болған еді. Мемлекеттік тәуелсіздігіміз ресми түрде жария
етілген соң бір жылдан кейін, 1992 жылы Қазақстан Республикасының Жинақ
банкі құрылды, оның заңды түрдегі ресми құқық иеленушісі бүгінгі Қазақстан
Халық Банкі болды. 1993 жылы Жинақ банкі Қазақстан Республикасының
үкіметіне қарайтын дербес заңды құрылым — Қазақстан Халық Банкі болып
ұйымдастырылды. Ал 1995 жылы Банк жабық тұрпаттағы акционерлік қоғам болып
қайта құрылды. Қайта құру рәсімі банк басшылығын ауыстырумен, жұмыс стилін
түпкілікті өзгертумен ұштастырылды. Жаңа басшылық банк жұмысына әмбебап
қызмет көрсету қағидатын негіз етіп алды және бүгінгі күнге дейін банк
қызметі түрлерін барынша кеңейтуді, банкингтегі ақпараттық-коммуникативтік
технологиялардың соңғы жетістіктерін пайдалануды барынша қолдап әрі
дәйектілікпен іске асырып келеді.
1995 жылдың аяғында-ақ Қазақстан Халық Банкі республикадағы ірі
операциялық банк болып танылды. Қазіргі уақытта Банк қаржы рыногындағы
өзінің сол айқындамасынан ауытқымай, қол жеткізген жетістіктерін сақтап
қалуға ұмтылып келеді.
1998 жылдың шілдесінде акционерлердің жалпы жиналысының шешімімен Банк
жабық тұрпаттағы акционерлік қоғамнан Үкіметтің қатысуы 100 пайызды
құрайтын Қазақстан Халық жинақ банкі ашық акционерлік қоғамына
айналдырылды. Сол жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылдың 6
шілдесінде шыққан № 644 Қазақстан Акционерлік Халық жинақ банкін 1998-2001
жылдары кезең-кезеңмен жекешелендірудің негізгі бағыттары туралы деген
қаулысына сәйкес акционерлік қоғам капиталын ұлғайту бағытында жұмыс
жүргізілді.
2001 жылдың қараша айында өткен сауда-саттық аукционында Қазақстан
Үкіметі өзіне тиесілі 33 пайыз + бір акцияның бақылау пакетін сатты. Осы
уақыттан бастап Қазақстан Халық Банкі еліміздегі ірі әмбебап әрі жетекші
коммерциялық банктердің бірі болып келеді. 80 жылдан астам өз клиенттеріне
қалтқысыз қызмет етіп, сенімді қаржылық мекемеге айналып отыр [7].
3-кестеде "Қазақстан Халық Банкі" АҚ басқармасының құрамы келтірілген.
3 кесте "Қазақстан Халық Банкі" АҚ басқармасы
Бірінші басшыПавлов Александр Сергеевич
Директорлар Павлов Александр Сергеевич (Төраға, тәуелсіз директор),
кеңесі Арстанбекова Камиля Валерьевна, Сатылганов Кайрат
Алпамышович, Елемесов А.Р., Кристов Херманн Рёль (тәуелсіз
директор)
Басқарма Абдулина Наилия Курманбековна, Заиров Марат Заирович,
Карабаев Даурен Сапаралиевич, Кусаинов Аскар Маратович,
Сатубалдин Марат Сагандыкович, Шаяхметова Умут
Болатхановна, Ускимбаев К.Б.
Ірі 1. АО Холдинговая группа АЛМЭКС; 2. Кулибаев Т.А.; 3.
қатысушылар Кулибаева Д.Н.;
Лицензия 27.03.2006ж № 10
мекен-жайы 050046, Алматы қ-сы, Розыбакиев к-сі, 97
Телефон 8 (727) 2590-000, 2590-777
Факс 8 (727) 2590-271
e-mail halykbank@halykbank.kz
web-сайт www.halykbank.kz
Халық банкінің демеушілік және қайырымдылық саясаты
Еліміздің қаржы саласында жетекші банктердің бірі болып табылатын әрі
халықаралық рыноктарға шығуға ұмтылыс жасап отырған Қазақстан Халық Банкі
АҚ өзінің болашақтағы табысты даму үрдісінің маңызды да негізгі
көрсеткіштері корпоративтік жауапкершілік танытуда және әлеуметтік саясатты
дұрыс жүргізуде деп біледі.
Қайырымдылық көмек көрсету бағдарламасын қабылдау арқылы Банк тағдыр
тәлкегіне түсіп, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларға қолдау жасау
жауапкершілігін мойнына алды. Мәселені кешенді тұрғыдан шешу үшін Банк үш
бағыттағы жобаны негізге алды: компьютерлік оқыту, спорт, жоғары білім.
БҰҰ Даму бағдарламасына сәйкес Халық Банкі Қазақстанда 2006 - 2007 оқу
жылдарында балаларды компьютерге үйрету бойынша Балаларға арналған
Халықтық технологиялар деген бағдарламаны жүзеге асырды. Нәтижесінде Банк
қамқорлығындағы 18 балалар үйі мен мектеп-интернаттары базасында техникалық
жабдықталған оқу орталықтары ашылып, бұл орталықтарда жұмыс істеу үшін 18
тренер даярлықтан өтті, екі деңгейлі оқыту әдістемесі бойынша 12 - 15 жас
аралығындағы 982 оқушы оқытылды. Балалар үйінде тәрбиеленуші мектеп
оқушылары сөйтіп ақпараттық технологиялар саласындағы өз білімдері мен
компьютерлік техникаға машықтану деңгейін арттыру мүмкіндігіне ие болды.
Жобаны іске асыруға жұмсалған шығын сомасы 3,5 млн теңге болды.
Соңғы үш жылдың көлемінде Банк баскетбол спортын жандандыруға
бағытталған Халықтық Лига деп аталатын әлеуметтік жобаны қаржыландырып
келеді. Олар жобаға қатысушы жастармен бүкіл оқу жылы кезеңінде айналысады,
жаттығу нәтижелері бойынша жыл сайын мамыр айында, оқу жылы аяқталғаннан
кейін баскетболдан республикалық Үміт кубогі жарысы өткізіледі.
2008 жылы жарысқа қатысушы командалар арасындағы үшінші турнир Бурабай
санаторлық-курорттық аймағындағы Балдәурен республикалық оқу-сауықтыру
орталығында өткен болатын. Жарысты ұйымдастыруға Банктің сенімді
серіктестері - ҚР Білім және ғылым министрлігінің Мектепке дейінгі және
орта білім департаменті мен ҚР Ұлттық баскетбол федерациясы шынайы қолдау
жасады әрі турнирдің жоғары деңгейде өтуін, кәсіби дәрежеде қазылық
жасалуын қамтамасыз етті [10].
Банкте бекітілген Жеңіс марафоны әлеуметтік жобасына сәйкес
республикалық, облыстық және қалалық ардагерлер ұйымына жүйелі түрде
демеушілік көмек жасалады.
Қоғамның өміріне белсенді араласа отырып, Банк қоғам мүшелерінің,
еңбеккерлердің әлеуметтік тұрмысы туралы ғана ойластырып қоймай, жалпы ел
ішіндегі әлеуметтік жағдай туралы да қам жеуді ұмытпайды. Оның бір көрінісі
ретінде Банк тарапынан жасалып жатқан барлық облыс орталықтары мен
қалаларды көгалдандыру және азаматтар демалысы үшін саябақтар мен аллеялар
салу ісіне көмек көрсетуді атап айтуға болады. Мәселен, 2007 жылы Өскемен
және Екібастұз қалаларын көркейтуге бөлінген Банк қаржысының көлемі 10,5
млн теңге болды.
Мұның сыртында, Банкте жыл сайын Халықаралық балаларды қорғау күні - 1
маусым мен Жаңа жыл мерекесі қарсаңында ізгілік қайырымдылық шаралары
өтеді. Оған Банк қызметкерлері түгелдей дерлік қатысып, әркім өз қаражаты
есебінен Алматы қаласы маңындағы және Алматы облысындағы балалар үйлерінде
тәрбиеленушілерге ізгі көмек жасайды.
Банктің ішкі сайтында жекелеген адамдардың өтініштері мен көмек көрсету
жөніндегі тілектері орналастырылып отырады. Осы жылы Алматыдағы №2 балалар
үйінің түлегі Олег Суминге нақты көмек көрсетілді: оның жеке өтініші
негізінде Қаржы-экономикалық колледжіндегі банк ісі мамандығы бойынша 2
жылдық оқуының ақысы төленді.
Біз еліміздің барлық аумағында халықаралық стандарттарға сай кең
ауқымды банк қызметтерін көрсетеміз. Біз халықтың барлық тобымен, меншік
нысаны әр түрлі кәсіпорындармен және мемлекеттік мекемелермен ынтымақтаса
жұмыс істейміз. Біз клиенттер мен акционерлер қаржысының сенімді сақталуын,
тиімді орналастырылуын әрі көбейтілуін қамтамасыз етеміз.
Қазақстан Халық банкі АҚ қаржылық тобының 2008-2010 жылдарға
стратегиясы [10]
Негізгі міндеті - Қазақстандағы және онымен көршілес елдердегі қаржы
рыногының барлық сегментінде (банк секторы, зейнетақы саласы, сақтандыру,
бағалы қағазадар және лизинг нарығы) клиенттерге сапалы қызмет көрсетуді
бағдар еткен әмбебап өңірлік қаржылық топты одан әрі дамыту, өз имиджі мен
беделін жоғары бағалайды, еуропалық стандарттарға сай жұмыс істейді, өз
капиталы мен адам ресурсын неғұрлым тиімді пайдалануға ұмтылады.
1.Клиенттер. Қаржылық топ заңды тұлғаларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz