Нарық жағдайларына сай коммерциялық банктердің клиенттермен арадағы қарым-қатынасының нығаюына ықпал ететін оңтайлы несиелік саясат қалыптастыру және оны іске асырудың теориялық және әдістемелік аппаратын жасау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы ... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері ... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау ...
2.2 «Цеснабанк» АҚ.ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске асырылуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы ... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері ... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау ...
2.2 «Цеснабанк» АҚ.ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске асырылуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Дүниежүзілік қаржы дағдарыс жағдайында Қазақстанның банктік секторы аталған салада түбегейлі өзгерістерді қажет етеді. Олардың бәрі дүниежүзілік аренада ұлттық банк жүйесінің бәсекелестік қабілеттігін одан әрі арттыруға бағытталған банктік саясатты, соның ішінде несиелік саясатты оңтайландырумен тікелей байланысты.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асырудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсеке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асырудың тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асыруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Зерттеу пәні ретінде несиелік саясаттың таңдалуы нарық жағдайына сай клиенттерге жоғары сапалы өнімдер мен қызметтер көрсетуде біздің еліміздегі аталған саладағы әлі де болсын орын алған олқылықтардың болуымен негізделеді.
Банк жүйесінің нарыққа өтуіне байланысты клиенттерге қызмет көрсету сапасын жетілдіру мәселесі ең өзекті мәселеге айналуда. Бұған бірқатар факторлар ықпал етуде:
- біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді, соған сәйкес клиенттермен қарым-қатынастардың мазмұны да өзгеруде;
- екіншіден банктердің клиенттерге қызмет көрсетуде басшылық жасайтын банктік саясаттың мазмұны, соның ішінде банктің ішкі несиелік саясатының мазмұны толығымен өзгеруде;
- үшіншіден ұлттық және халықаралық несие нарықтарының бір-бірімен ұштаса дамуы клиенттердің қажеттілігіне сай өнімдер өндіруде жаңа озық технологияларды банк ісінде иегеру қажеттілігі туындайды;
- төртіншіден отандық банктердің халықаралық стандарттың нормаларын қабылдауына байланысты факторлар ықпал етуде.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – нарық жағдайларына сай коммерциялық банктердің клиенттермен арадағы қарым-қатынасының нығаюына ықпал ететін оңтайлы несиелік саясат қалыптастыру және оны іске асырудың теориялық және әдістемелік аппаратын жасау.
Қойылған мақсатқа жетуде зерттеу жұмысының алдында мынадай міндеттер белгіленді:
- несиелік саясаттың анықтамасын, оның мәнін және қызметтері мен ролін зерттеу;
- несиелік саясатты жүзеге асырудағы несиелік механизмнің мазмұнын талдау;
- ЕДБ-дің материалы негізінде несиелік саясаттың іске асырылу тәжірибесіне талдау жасау;
- несиелік саясатты жетілдіру жолдарын іздестіру.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асырудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсеке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асырудың тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асыруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Зерттеу пәні ретінде несиелік саясаттың таңдалуы нарық жағдайына сай клиенттерге жоғары сапалы өнімдер мен қызметтер көрсетуде біздің еліміздегі аталған саладағы әлі де болсын орын алған олқылықтардың болуымен негізделеді.
Банк жүйесінің нарыққа өтуіне байланысты клиенттерге қызмет көрсету сапасын жетілдіру мәселесі ең өзекті мәселеге айналуда. Бұған бірқатар факторлар ықпал етуде:
- біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді, соған сәйкес клиенттермен қарым-қатынастардың мазмұны да өзгеруде;
- екіншіден банктердің клиенттерге қызмет көрсетуде басшылық жасайтын банктік саясаттың мазмұны, соның ішінде банктің ішкі несиелік саясатының мазмұны толығымен өзгеруде;
- үшіншіден ұлттық және халықаралық несие нарықтарының бір-бірімен ұштаса дамуы клиенттердің қажеттілігіне сай өнімдер өндіруде жаңа озық технологияларды банк ісінде иегеру қажеттілігі туындайды;
- төртіншіден отандық банктердің халықаралық стандарттың нормаларын қабылдауына байланысты факторлар ықпал етуде.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – нарық жағдайларына сай коммерциялық банктердің клиенттермен арадағы қарым-қатынасының нығаюына ықпал ететін оңтайлы несиелік саясат қалыптастыру және оны іске асырудың теориялық және әдістемелік аппаратын жасау.
Қойылған мақсатқа жетуде зерттеу жұмысының алдында мынадай міндеттер белгіленді:
- несиелік саясаттың анықтамасын, оның мәнін және қызметтері мен ролін зерттеу;
- несиелік саясатты жүзеге асырудағы несиелік механизмнің мазмұнын талдау;
- ЕДБ-дің материалы негізінде несиелік саясаттың іске асырылу тәжірибесіне талдау жасау;
- несиелік саясатты жетілдіру жолдарын іздестіру.
1 Банковское дело и финансирование инвестиций / Под ред. Н. Брука; Всемирный Институт Экономического Развития Всемирного Банка Реконструкции и Развития, 1995, с. 120
2 Финансово-кредитный энциклопедический словарь / Под общ. ред. А.Г. Грязновой. – М.: Финансы и статистика, 2004, с. 9
3 Косой А.М. Капитал коммерческого банка // Деньги и кредит, 1993, №9, с. 31
4 Банковское дело. 2-е изд. Под ред. Г.Н. Белоглазовой, Л.П., Кроливецкой. СПб.: Питер, 2008, 400с.
5 Основы банковской деятельности (Банковское дело) / Под ред. Тагирбекова К.Р., М.: 2003, с. 601
6 Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М. ИКЦ ДИС, 1997. С 5-24
7 Банковское дело / Под ред. Г.С. Сейткасымова. – Алматы: “Қаржы-Қаражат”, 1998. С 215-233
8 С.Б. Мақыш, Банк ісі, Алматы: Жеті-жарғы, 2009, 552 б.
9 М.:Ольшаный А.И. Банковское кредитование. М. Русская деловая литература, 1997 с.15.
10 Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков; российский и зарубежный опыт. М., Финансы и статистика; 1995. С 145-148.
11 Мхитарды Ю.И. Организация управления банковской деятельностью. Новосибирск, 1994, 245с.
12 Банковское дело: стратегическое руководство. Под ред. В. Платонова, М. Хиггниса. М.: “Консалтбанкир”, 1998, 432 с.
13 Брагинский М. И. Обязательства и способы их обеспечения; неустойка, залог, поручительство, банковская гарантия. С 15-18.
14 Управления банковской деятельностью коммерческого банка (банковский менеджмент). Под. ред. О.И.Лаврушина. М.: Юристь, 2005, 688 с.
15 Банковское дело / Под ред. О.И. Лаврушина. – Москва: “Финансы и стататистика”, 2004. С. 316-337
16 Долан Э.Дж. и др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика // Москва- Санкт-Петербург 1993. С 41-51
17 Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. В. Платонова, М. Хиггниса. - М.: “Консалтбанкир”, 1998. С 118-131
18 Банки и банковские операции. Е.Ф. Жуков, Л.М. Максимова, О.М. Маркова. Под ред. Е.Ф. Жукова. М: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997, 471с.
19 Банковская система России (настольная книга банкира).Книга II. – М.: Дека, 1995. – с.141.
20 Положение Нацбанка РК от 2.08.2002. №218 “О классификации активов банка и условных обязательств и расчете провизий по ним банками ІІ-го уровня РК”
21 В.М. Усоскин Современный коммерческий банк: управление и операции // Москва: Антидор, 1998. С 218-231
22 Е.Б. Ширинская Операции коммерческих банков и зарубежный опыт // Москва “Финансы и статистика” – 1993. С 11-13
23 О.М. Маркова и др. Коммерческие банки и их операции// Москва: Банки и биржи, 1995. С 101-109
24 Основы банковского менеджмента Под ред. О.И. Лаврушина, // Москва: Инфра- м 1995. С 25-28
25 Питер С. Роуз Банковский менеджмент // Москва: ”Дело”- 1997. С 312-313
26 Иформационный вестник: Казкоммерцnews №2 (7), 2004.
27 «Банковское дело» /Под ред. профессора В.И.Колесникова, Л.П.Короливецкой. – Москва: Финансы и Статистика, 1997.
28 www.nationalbank.kz
29 www.tsb.kz
30 Лаврушин О.И., Аффанасьева О.Н., Кориенко С.Л. Банковское дело: современная система несиеования. 3-е изд., доп. М.: КНОРУС, 2007, 264 с.
31 Цеснабанк АҚ-ның 2011-2013 жж есептік материалдары
32 Об оценке кредитоспособности заемщиков. Е.В. Неволина, «Деньги и Кредит» № 10, 2002.
33 ЖШС "Конкpит Пpодактстың" 2010-12жж қаpжылық eсeп бepy мәлімeттepі.
34 Введение в управление кредитными рисками. Пер. с англ. Под ред. О кучеровой. М.: Прайс Уотерхаус, 1994, 148 с.
35 Валенцева Н.И. Кредитные риски и кредитный портфель // Бизнес и банки. -1994. - №10.- С. 4-8.
36 Рэдхэд К., Хьюс С. Управление финансовыми рисками. Пер. с англ. М: Инфра - М, 1996, 288 с.
37 Ковалев П.П. Некоторые аспекты управления рисками // Деньги и несие. – 2006.- №1.- с. 47-51
38 Меры по созданию эффективных систем управления рисками. Постановление Правления НБРК от 20.12.01г. №567
39 Вальравен К.Д. Управление рисками коммерческого банка. Под ред. М.Э. Ворд. Институт экономического развития Всемирного банка. Вашингтон, 1994, 94 с.
40 Кабушкин С.Н. Управление банковским кредитным риском. М.: Новое знание, 2004, 336с.
41 Корнилов Ю.А., Боткин А.Н. Некоторые вопросы урпавления кредитным риском. // Журнал Деньги и несие. – 2007. -№5.- С.33-37.
42 Инструкция о требованиях к наличию систем управления рисками и внутреннего контроля в БВУ РК, от 6 декабря 2003г. №434.
2 Финансово-кредитный энциклопедический словарь / Под общ. ред. А.Г. Грязновой. – М.: Финансы и статистика, 2004, с. 9
3 Косой А.М. Капитал коммерческого банка // Деньги и кредит, 1993, №9, с. 31
4 Банковское дело. 2-е изд. Под ред. Г.Н. Белоглазовой, Л.П., Кроливецкой. СПб.: Питер, 2008, 400с.
5 Основы банковской деятельности (Банковское дело) / Под ред. Тагирбекова К.Р., М.: 2003, с. 601
6 Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М. ИКЦ ДИС, 1997. С 5-24
7 Банковское дело / Под ред. Г.С. Сейткасымова. – Алматы: “Қаржы-Қаражат”, 1998. С 215-233
8 С.Б. Мақыш, Банк ісі, Алматы: Жеті-жарғы, 2009, 552 б.
9 М.:Ольшаный А.И. Банковское кредитование. М. Русская деловая литература, 1997 с.15.
10 Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков; российский и зарубежный опыт. М., Финансы и статистика; 1995. С 145-148.
11 Мхитарды Ю.И. Организация управления банковской деятельностью. Новосибирск, 1994, 245с.
12 Банковское дело: стратегическое руководство. Под ред. В. Платонова, М. Хиггниса. М.: “Консалтбанкир”, 1998, 432 с.
13 Брагинский М. И. Обязательства и способы их обеспечения; неустойка, залог, поручительство, банковская гарантия. С 15-18.
14 Управления банковской деятельностью коммерческого банка (банковский менеджмент). Под. ред. О.И.Лаврушина. М.: Юристь, 2005, 688 с.
15 Банковское дело / Под ред. О.И. Лаврушина. – Москва: “Финансы и стататистика”, 2004. С. 316-337
16 Долан Э.Дж. и др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика // Москва- Санкт-Петербург 1993. С 41-51
17 Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. В. Платонова, М. Хиггниса. - М.: “Консалтбанкир”, 1998. С 118-131
18 Банки и банковские операции. Е.Ф. Жуков, Л.М. Максимова, О.М. Маркова. Под ред. Е.Ф. Жукова. М: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997, 471с.
19 Банковская система России (настольная книга банкира).Книга II. – М.: Дека, 1995. – с.141.
20 Положение Нацбанка РК от 2.08.2002. №218 “О классификации активов банка и условных обязательств и расчете провизий по ним банками ІІ-го уровня РК”
21 В.М. Усоскин Современный коммерческий банк: управление и операции // Москва: Антидор, 1998. С 218-231
22 Е.Б. Ширинская Операции коммерческих банков и зарубежный опыт // Москва “Финансы и статистика” – 1993. С 11-13
23 О.М. Маркова и др. Коммерческие банки и их операции// Москва: Банки и биржи, 1995. С 101-109
24 Основы банковского менеджмента Под ред. О.И. Лаврушина, // Москва: Инфра- м 1995. С 25-28
25 Питер С. Роуз Банковский менеджмент // Москва: ”Дело”- 1997. С 312-313
26 Иформационный вестник: Казкоммерцnews №2 (7), 2004.
27 «Банковское дело» /Под ред. профессора В.И.Колесникова, Л.П.Короливецкой. – Москва: Финансы и Статистика, 1997.
28 www.nationalbank.kz
29 www.tsb.kz
30 Лаврушин О.И., Аффанасьева О.Н., Кориенко С.Л. Банковское дело: современная система несиеования. 3-е изд., доп. М.: КНОРУС, 2007, 264 с.
31 Цеснабанк АҚ-ның 2011-2013 жж есептік материалдары
32 Об оценке кредитоспособности заемщиков. Е.В. Неволина, «Деньги и Кредит» № 10, 2002.
33 ЖШС "Конкpит Пpодактстың" 2010-12жж қаpжылық eсeп бepy мәлімeттepі.
34 Введение в управление кредитными рисками. Пер. с англ. Под ред. О кучеровой. М.: Прайс Уотерхаус, 1994, 148 с.
35 Валенцева Н.И. Кредитные риски и кредитный портфель // Бизнес и банки. -1994. - №10.- С. 4-8.
36 Рэдхэд К., Хьюс С. Управление финансовыми рисками. Пер. с англ. М: Инфра - М, 1996, 288 с.
37 Ковалев П.П. Некоторые аспекты управления рисками // Деньги и несие. – 2006.- №1.- с. 47-51
38 Меры по созданию эффективных систем управления рисками. Постановление Правления НБРК от 20.12.01г. №567
39 Вальравен К.Д. Управление рисками коммерческого банка. Под ред. М.Э. Ворд. Институт экономического развития Всемирного банка. Вашингтон, 1994, 94 с.
40 Кабушкин С.Н. Управление банковским кредитным риском. М.: Новое знание, 2004, 336с.
41 Корнилов Ю.А., Боткин А.Н. Некоторые вопросы урпавления кредитным риском. // Журнал Деньги и несие. – 2007. -№5.- С.33-37.
42 Инструкция о требованиях к наличию систем управления рисками и внутреннего контроля в БВУ РК, от 6 декабря 2003г. №434.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы
... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері
... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау
...
2.2 Цеснабанк АҚ-ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске
асырылуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Дүниежүзілік қаржы дағдарыс жағдайында Қазақстанның банктік секторы
аталған салада түбегейлі өзгерістерді қажет етеді. Олардың бәрі
дүниежүзілік аренада ұлттық банк жүйесінің бәсекелестік қабілеттігін одан
әрі арттыруға бағытталған банктік саясатты, соның ішінде несиелік саясатты
оңтайландырумен тікелей байланысты.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру
мен іске асырудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты
көрсетіп отыр.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсеке
қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың несиелік
саясатын қалыптастыру мен іске асырудың тиімділігін арттыруға терең мән
беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің
несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асыруды жүйелі түрде зерттеуде
жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық,
әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Зерттеу пәні ретінде несиелік саясаттың таңдалуы нарық жағдайына сай
клиенттерге жоғары сапалы өнімдер мен қызметтер көрсетуде біздің
еліміздегі аталған саладағы әлі де болсын орын алған олқылықтардың болуымен
негізделеді.
Банк жүйесінің нарыққа өтуіне байланысты клиенттерге қызмет көрсету
сапасын жетілдіру мәселесі ең өзекті мәселеге айналуда. Бұған бірқатар
факторлар ықпал етуде:
- біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді, соған сәйкес
клиенттермен қарым-қатынастардың мазмұны да өзгеруде;
- екіншіден банктердің клиенттерге қызмет көрсетуде басшылық жасайтын
банктік саясаттың мазмұны, соның ішінде банктің ішкі несиелік
саясатының мазмұны толығымен өзгеруде;
- үшіншіден ұлттық және халықаралық несие нарықтарының бір-бірімен
ұштаса дамуы клиенттердің қажеттілігіне сай өнімдер өндіруде жаңа
озық технологияларды банк ісінде иегеру қажеттілігі туындайды;
- төртіншіден отандық банктердің халықаралық стандарттың нормаларын
қабылдауына байланысты факторлар ықпал етуде.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – нарық жағдайларына сай коммерциялық
банктердің клиенттермен арадағы қарым-қатынасының нығаюына ықпал ететін
оңтайлы несиелік саясат қалыптастыру және оны іске асырудың теориялық және
әдістемелік аппаратын жасау.
Қойылған мақсатқа жетуде зерттеу жұмысының алдында мынадай міндеттер
белгіленді:
- несиелік саясаттың анықтамасын, оның мәнін және қызметтері мен
ролін зерттеу;
- несиелік саясатты жүзеге асырудағы несиелік механизмнің мазмұнын
талдау;
- ЕДБ-дің материалы негізінде несиелік саясаттың іске асырылу
тәжірибесіне талдау жасау;
- несиелік саясатты жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу пәні ретінде банкпен клиенттер арасындағы несиелеуге байланысты
қарым-қатынастар алынады.
Зерттеу объектісіне нарық жағдайында іске асырылатын банктердің ішкі
несиелік саясаттары мен оларды іске асыру әдістері жатады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізіне банктердің
несиелік саясатына қатысты шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми
еңбектері және оқулықтары жатады.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық Банктің
құрамындағы қаржылық қадағалау комитетінің ақпараттық бөлімшелерінің
статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші
деңгейдегі банктерінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ несиелік саясат жайлы
сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және
т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген келесідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, М.И. Брагинский, Е.В.
Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков,
В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, О.М.Маркова, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық
экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б.
Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И.
Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары,
ҚР Ұлттық банктің және ҚР Қаржылық қадағалау агенттігінің нормативтік
құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Коммерциялық банктердің несиелік ресурстардың қалыптасу мен іске
асырылуын зерттеу белгілі экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты
байқатып отыр. Сондықтан да, несиелік ресурстардың түсініксіз мазмұны және
оның қағидаттары, сондай-ақ оның қызмет етуі барысындағы орын алатын өзекті
мәселелері және оларды ғылыми тұрғыдан оқып білу.
1. БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері
Банк жұмысының сапасына баға беруде және жалпы жағдайда несие банк
ісінің негізіне алынуда. Әлемдегі банктердің банкротқа ұшырауы банктердің
активтерінің сапасының төмендігінен туындап отыр. Көптеген банкирлер және
реттеуші ұйымдардың пайымдауынша несиелеу процесін басқару банктің несиелік
қоржынының сапасының басты көрсеткішін сипаттайды.
Активтердің сапасы басқару сапасын көрсеткенімен өзге де
факторлардың, соның ішінде үкіметтің, Орталық банктің саясатын,
макроэкономикалық жағдайды, банктің меншік формасының ықпал ететіндігін
естен шығаруға болмайды. Сыртқы факторлардың банктің активтерінің сапасына
тигізетін ықпалына қарамай-ақ, банктің несиелік қоржынына талдау жасағанда
несиені басқаруды бағалауға аса мән беру қажет. Өйткені бәсекелестік
қабілетті банкті құру ең бастысы несиелік процесті тиімді басқаруға
негізделеді.
Несиені басқарудың негізгі элементіне жете дамыған несиелік саясат,
несиелік қоржынды тиімді басқару, несиеге жасалатын тиімді бақылау сияқты
банктің жұмыстары жатады.
Несиелеу процесін басқарудағы ең маңыздысы банктің несиелік саясаты
болып табылады.
Сонымен несиелік саясат дегеніміз не, міне осыған назар аударайық.
Ресей ғалымдары несиелік саясатты несиелік операциялар жүйесіндегі
банктің тактикасы мен стратегиясы деп қарастырады.
Осындай көзқарасты қазіргі батыстың әдебиеттерінен де кездестіруге
болады. Айталық, Н.Бруктің ойынша: несиелік саясат – ұйымдастырушылық
қажеттіліктерді ұштастыруды, ережелерді, заңнамаларды және басқарушылық
философиларды сипаттайды. Ол корпоративтік мәдениеттің дамуына ықпал етеді.
Несиелік саясатты жасау банктің беделін нығайтады және алдағы уақыттағы
нәтижелері үшін негіз болады. Бағыты айқын саясатқа деген қажеттілік
банктің дербестігін арттыруға байланысты туындайды деген [1].
Мысалға, Қаржы-несие сөздігінде несиелік саясат – бұл халық
шаруашылығын және халықты несиелеу облысындағы мемлекеттің жүргізетін
экономикалық саясатының құрамдас бөлігі делінген [2].
Бірақта барлық экономистер аталған көзқарастарға қосыла бермейді.
Айталық, М.А.Касойдың көзқарасы бойынша: несиелік саясат макроэкономикалық
деңгейдегі немесе мемлекеттік саясат ретінде, ал банктік саясат нақты бір
банктің деңгейіндегі саясат ретінде қарастырылады [3].
Ресей ғылымдары Г. Белоглазова мен Л.Кроливецкаяның Банковское дело
атты оқулықта несиелік саясат бұл рентабельділіктің жоспарланған деңгейін
жоспарлау мақсатында банктің өзіне алуға тиісті тәуекелінің деңгейін
анықтауды білдіреді деген. Біздіңше мұндай анықтамамен толық келісуге
болмайды [4].
Осыған ұқсас түсінік К.Р. Тагирбековтың жетекшілігімен дайындалған
Основы банковской деятельности атты оқулықта былай берілген: несиелік
саясат несиелік ұйымдардың табыстылығын арттыруға және несиелік тәуекелді
төмендетуге байланысты шаралардың кешені [5].
Біздің ойымызша, оғарыда берілген екі анықтама несиелік саясаттың тар
мағынадағы көрінісін сипаттайды.
Г.С. Панованың Кредитная политика коммерческого банка деген
монографиясында несиелік саясатқа қатысты екі қөзқарас қалыптасқан,
біріншісі, несиелік саясат макроэкономикалық деңгейдегі банктік саясат
ретінде қарастырса, екіншісі, несиелік саясат – бұл банктің несиелік
үдерісін ұйымдастырумен байланысты банк саясаты ретінде қарастырады [6].
Ал, Ғ.С. Сейтқасымовтың жетекшілігімен дайындалған Банковское дело
атты оқулықта несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру
негізін және несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттарын
білдіреді деп берілген [7].
С.Б. Мақыштың Банк ісі атты еңбегінде оны екі көзқарас берілген: кең
мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
арасындағы қатынасты басқару, ал тар мағынасында, несиелік саясат – бұл
несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен
тактикасын сипаттайды [8].
Сондай-ақ аталған автордың несиелік саясат банктің несиелік жұмысын,
оның жалпы стратегияларына сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын
білдіреді деген анықтамасы беріледі.
Жоғарыда келтірілген анықтамаларға жүргізілетін талдау несиелік
саясатқа қатысты бірдей тұжырымның әдебиеттерде болмауын дәлелдейді.
Сондықтан да оған анықтама бере кету қажет деп санаймыз.
Осы пікірге қосыла отырып, біздің ойымызша несиелік саясатқа екі
тұрғыдан, біріншіден, кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк
пен қарыз алушылар тұрғысынан қарастыруға болады. Екіншіден, тар
мағынасында, несиелік саясат – бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды деген тұжырымға
келеміз.
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері және тәртібін белгілейді.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын білдіреді [9].
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен
нұсқаулықтарды қамтитын құжаттардан тұрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді:
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін банк
қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың
басты іс-әрекеттерін;
- сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
- ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің лауазымды
міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір
тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап “өз клиентін”
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ, несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік
өнімдермен анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер
(айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық
несиелер (өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға, техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, ғылыми-техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау;
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзыретін сақтауға бақылау жасау;
банктің несиелік портфелінің жағдайына және оның ішінде проблемалық
несиелерге қойылатын жалпы бақылау) [10].
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң, соның негізінде банк
қызметкерлерінің қажетті несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін
банктің несиелік саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік
нұсқаулықтары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған сәйкес
нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта
барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін. Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ереже де
қамтылады. Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені
беруге байланысты мәселелерді қамтиды. Отандық банктер тәжірибесіндегі
несиелік комитеттің шешетін мәселелері мынадай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің
несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар
белгілейді;
- несиелеу шартын бектеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітәбын жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуға тиіс.
Несиелік саясатпен банк қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелермен және нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясаттың принциптері несиелік үдерісті ұйымдастырудың
негізін құрайды, яғни оның қызметі неғұрлым тиімді болса соғұрлым банктің
өтімділігі мен табыстылығы жоғары болып келеді.
Несиелік саясатты оңтайландыру принциптерін екіге: ортақ және арнайы
деп екі бөліп қарастырамыз (сур. 1).
Несиелік саясаттың ортақ қағидаттары деп макроэкономикалық деңгейде
жүргізілетін Орталық банктің мемлекеттік несиелік саясатының, сондай-ақ
жекелеген коммерциялық банктің несиелік саясатының принциптерін сипаттайды.
Кез келген коммерциялық банктің несиелік саясат ғылыми тұрғыдан
негізделген болуы қажет. Тек ғылыми негізделген несиелік саясат қана
банктің алдына қойған мақсаттарын қол жеткізуіне мүмкіндік жасайды.
Сур. 1 – Коммерциялық банктің несиелік саясатының принциптері
Ескерту – автормен құрастырылған.
Оңтайлы несиелік саясат бұл банктің шығындарын азайтып, керісінше
табыстылығын арттыруға бағытталған саясатты білдіреді. Егер де ондай саясат
табысты қамтамасыз ете алмаса онда ол тиімсіз болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды. Оларды,
өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру жүйесі
ретінде тұжырымдауға болады. Несиелік саясатта төмендегідей элементтер
көрсетілуге тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзіретті бөлу принциптері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін төмендегідей үш құжат түрінде
көруге болады:
1. несиелеу саясаты;
2. несиелеу стандарты;
3. несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта - “Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету” - біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады [11]:
- қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепіл-хаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне
қойылатын талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға, ипотекалық
немесе тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім-шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және т.б. жатады.
Несиелік нұсқаулық – несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритімін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
ссудалар бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
1.2 Несиелік ресурс және несиелік саясаттың өзара байланысы
Несиелік саясат несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік
механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз
ететін несие түрлерінен, несиелеу принциптеріннен, несиелеу әдістері мен
тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан тұратын экономикалық
механизмнің құрамдас бөлігі.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде
бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизм сипатының объективтігін айта отырып, екі элементті:
несиені және несиелік механизмді бір-бірінен бөліп қарау дұрыс емес.
Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс жатпайды, яғни олардың
нақты бір қабатын құрайды [8].
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру қатынастарының
белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын білдіреді.
Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік қызметінің өзара іс
әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып біле
отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұнын, оның қызметтерін
талдаудан несиелеу механизіміне өтеді.
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтері болады:
- несиенің түрлері;
- несиелеу объектілері;
- несиелеу субъектілері;
- несиелеу әдістері;
- несиелеу үдерісі;
- несиелеу принциптері;
- несиелік тәуекелді басқару.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы-несиелік мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- жабдықтау-сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
Мерзіміне қарай:
қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
- орта мерзімді (1 жылдан 3 –5 жылға дейін);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
II. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын.
III. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
Қамтамасыз етілген:
- кепіл-хатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен сақтандырылған.
Қамтамасыз етілмеген:
- сенім (бланктік)несиесі.
IV. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер.
2) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-
санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-
санатты күмәнді.
3) Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
V. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасында.
VI. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдығы бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі – өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несиенің түрі.
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
8. Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
9. Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын
несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
Екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері
қолданылуда:
- автомобильдік несие;
- ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін
несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- кейінге қалдымайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с)
берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
- жиһаз;
- сантехника;
- аудио-видео-және тұрмыстық техникалар;
- компьютер және оргтехника;
- басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс
және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады. Несиелеу объектісі материалды
құндылықтар, өндіріс және айналыс шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие
материалдық жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы
шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде де болады. Материалды қамтамасыз
етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикізат қорларын, негізгі және
көмекші матариалдарды, жанар-май, ыдыстар, сатып алынатын жартылай өнімдер,
азықтар және басқа да материалды құндылықтардың маусымдық жинағы және
өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың
маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды жасау, ең бастысы, өндіріспен және
өнімдерді сату процесімен тығыз байланысты.
Несиелеу объектісіне, экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып
алынатын шикізаттары, материалдары, құралдары және басқа да мүліктері,
ломбардтық операциялар, шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары
арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
- өндіріс объектілерінің құрылысы;
- өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
- техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
- жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
- өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу.
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік үдеріс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
І топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциялдығы.
ІІ топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциялдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциациялануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған ссуданың қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциациялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде төлемділік, яғни несиені пайдаланғаны үшін төленетін
сыйақы (пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Несиелеудің келесі бір принципі - берілетін ссудалардың материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл принциптің пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе, бұл принциптің мазмұны толығымен өзгерген. Қазіргі несиенің
қамтамасыз ету формаларына: кепіл, кепіл-хат, кепілдеме және сақтандыру
полисі жатады. Мұндағы кепіл заты ретінде кез келген жылжымайтын және
жылжитын мүлік жатады.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
үдеріс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие мөлшері несиеге деген
қажеттіліктен туындататын тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар
қалдықтармен өзара байланысты. Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті
құндылықтарды өзінің қаржылай көздері есебінен сатып алуы мүмкін және содан
соң оларды қамтамасыз ете отырып, банктен несие алуға өтініш жасайды,
сондай-ақ шығарылған шығындарын өтейді. Несие бұл жағдайда тауарлы-
материалды құндылықтардың қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау
тәжірибесінде беріледі, ал қажетті материалдарды сатып алу шығындары
авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің
кішкене бөлігі қамтылса, ал айналым бойынша несиелеуде несиелеу объектісі
толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде, несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Шетелдік банктік тәжірибеде несиелеудің мынадай екі әдісі белгілі:
бірінші әдіс бойынша ссуданы беру туралы мәселе әр алған сайын қарапайым
тәртіпте шешіледі. Ссуда қаражатқа деген белгілі бір мақсатты қажеттілікті
қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс ссудаларды нақты бір мерзімге, яғни
мерзімді ссудаларды беру барысында қолданылады.
Екінші әдіс барысында ссудалар қарыз алушы үшін банктің алдын ала
белгіленген несиелеу шегі көлемінде беріледі. Бұл несиелеу шегі оларға
белгілі бір мерзім аралығында төлем құжаттарын банкке төлеуге көрсету
жолыменен қажеттілік шараларына байланысты пайдаланады.
Несие берудің мұндай формасын несиелік желіні ашу деп атайды.
Несиелік желі – келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім ішінде
қарыз алушыға несие беруді заңдастыру, яғни банктің қарыз алушы алдындағы
міндеттемесі.
Ашылған несиелік желі арқылы несиенің есебінен банк пен қарыз алушының
арасында жасалынған несиелік келісім-шартқа сәйкес, кез-келген есеп айырысу
құжаттарын төлеуге болады. Несиелік желі көбіне бір жылға ғана ашылады,
бірақ кейде одан да қысқа мерзімге ашылуы мүмкін. Клиент банктен несиелік
желі мерзімінің кез келген уақытында қосымша келіссөздер жүргізбей-ақ және
ешқандай бланк толтырусыз ссуда ала алады. Бірақ банк қарыз алушының
қаржылық жағдайының нашарлағанын байқап қойса, бекітілген шек көлемінде
ссуда беруге келіспеу құқығы сақталады. Белгіленген тәртіп бойынша,
несиелік желі тұрақты қаржылық жағдайы және жақсы ресурстары бар
клиенттерге ашылады. Клиенттің өтініші бойынша несиелеу шегі қайта қаралуы
да мүмкін.
Несиелік желінің жаңартылатын және жаңартылмайтын түрлері болады.
Жаңартылмайтын несиелік желі ашқан жағдайда ссуданы беріп және оны
өтегеннен кейін банк пен клиент арасындағы қарым- қатынас аяқталады.
Жаңартылатын несиелік желі барысында (револьверлік) несие автоматты түрде
қарыздың белгіленген лимит шегінде беріледі және өтеледі.
Несиелік желі, сол сияқты, мақсатты да болуы мүмкін. Мұндай мақсатты
несиелік желі клиенттің бір контракт төңірегінде белгілі бір тауарларды
жабдықтауды төлеуі үшін ашылады.
Жаңартылатын несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі жағынан отандық,
яғни ірі объектінің айналымы бойынша несиелеу әдісіне көбірек ұқсастығы да
болады. Бірақ та олардың арасында айырмашылықтар бар.
Сөйтіп, шетелдік банктер несиелік желіні тек бірінші кластық қарыз
алушыларға ғана ашады, ал біздің коммерциялық банктерде ондай клиенттерді
бөліп жатпайды. Сонымен қатар, несиелеу шегін анықтау тәсілдері де әр
түрлі, сол сияқты өлшенбейтін төлемдер көлеміне байланысты ажыратады. Бізде
ол біршама маңызды. Мұндай кемшіліктер жаңа коммерциялық құрылымдарға
несиелік желі ашуға болмайды. Бірақ та, мұндай клиенттерді несиелеудің
басты әдісі - әр жекелеген ссудаларды беру барысында қарапайым көзқараста
болу болып табылады.
Банктердің тәжірибесінде қолданылатын несиелеу процесінің өзіндік
кезеңдері болады. Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу үдерісінің элементтері
несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді.
Жалпы несиелік процесті сұлбамен 2-суретте көрсетуге болады.
Несиелеу үдерісі келесідей негізгі кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау;
- несиелік және к кепіл туралы келісім шарт жасасу;
- несиені беру;
- несиелік мәміленің орындалуына мониторинг жасау.
І кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез-келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі.
Сур. 2 – Банктердегі несиелік үдеріс сұлбасы
Ескерту – сурет [12] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған.
Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі
мүмкін. Мысал ретіндегі құжаттар пакетінің құрамына жататындар:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының,
тіркелген куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде
куәландырылған жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
азаматтардың төл құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
2) соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3) несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық - экономикалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім-шарттар көшірмелері
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған
шарттар, тауарлы-материалдық құндылықтар шотының көшірмелері және
т.с.с);
5) басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншік құқығын растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкесін толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз
алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
ағымдық және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады [12].
ІІ кезең. Қарыз алушының несиелік қабілеттілігін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігі – қарыз алушының алған ссудасы
бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілеттілігін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің
өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1) Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын
Жарғысы және нұсқауымен танысуға тиіс.
2) Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді,
сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық міндеттемелерді
орындауы түсіндіріледі.
3) Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігі – оның төлем қабілетімен
салыстырғанда біршама тар мағынаны білдіреді. Қарыз алушының төлем қабілеті
– оның өткен уақыттағы міндеттемелерін уақытылы және толық өтеу қабілеті.
Ал несиелік қабілеті қарыз алушының өткен уақыттағы төлем қабілетсіздігін
ескермей, тек жақын перспективадағы қырызды өтеу қабілетін болжайды. Бірақ
қарыз алушының өткен уақыттағы төлем қабілетінің деңгейі банк клиентінің
несие қабілетін бағалауда иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып
табылады. Қарыз алушының несиелік қабілеті ссудалық міндеттемелерін өтеу
қабілетін білдірсе, оның төлем қабілеті барлық басқа мінбеттемелерін өтеу
қабілеті болып табылады. Заңды немесе жеке тұлға ретіндегі қарыз алушы
өзінің қарапайым міндеттемелерін тек табысы есебінен өтейтін болса, ал
ссудалық міндеттемелерін өзінің табысы, банктен кепілге алынған мүлікті
өткізуден алған түсім есебінен, басқа банктың немесе тұлғаның берген
кепілдемесі және сақтандыру төлемдері арқылы өтейді.
Сонымен, қарыз алушының несие қабілеті – қарыз беруші мен алушы
арасында жасалған келісім-шартқа сәйкес қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелерін толық көлемде және уақытылы өтей алу қабілеті.
Қарыз алушының несиелік қабілетін зерттеу несиені беру және оның
шарттары туралы сұрақтарды шешкенге дейін, қарыз алушыны сапалығы жағынан
бағалау үшін ол алған қарызын жасалған келісім-шартқа сәйкес уақытылы және
толық өтеу дайындығын және қабілетін анықтау жолымен жүзеге асырылады.
Қарыз алушының несие қабілетін анықтаудың негізгі мақсаттары және
міндеттері болып қарыз алушының қаржылық жағдайын талдау, тиімсіз қызметі
нәтижесінде несие ресурстарын жоғалтудың алдын алу, тәуекел деңгейін
анықтау, несие мөлшерін белгілеу, сондай-ақ нақты жағдайда берілетін
несиенің шарттарын анықтау табылады.
Қарыз алушының несиелік қабілеті оның моральдық қасиеттеріне және
несиені пайыздармен қайтару үшін қарыз қаражаттарын пайдамен қайта өндіру
қабілетіне де байланысты. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау
дегеніміз – несиенің қайтарылуына болжау жасау. Қарыз алушының несиелік
қабілетін бағалау кешенді есеп (комплексная задача) болып табылады және
оның құрамына қарыз алушы басқармасының біліктілігін және тәжірибесін,
қызметкерлердің квалификациясын, басқармасының тәртіптілігін, қарыз
алушының несиелік тарихын, қаржылық қызметін және банктың қабылдаған
саясатына байланысты басқа да факторларды бағалау кіреді.
Несиелік қабілеттілікті анықтауда банктер мынадай сұрақтарды шешу
керек: қарыз алушы өзінің қарыздық міндеттемелерін уақытылы өтеуге
қабілетті ме, оларды өтеуге дайын ба? Бірінші сұраққа банк клиенттерінің
қаржы-шаруашылық қызметін талдау жауап бере алады. Екінші сұрақ заңи
сапатқа ие, сондай-ақ қарыз алушының жеке қасиеттерімен байланысты.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде ссуданың қайтарылмауына әкелетін
көптеген әртүрлі тәуекел факторларымен байланысты. Несиелік тәуекел бір
қатар экзогендік, яғни сыртқы: экономикалық ортаның жағдайымен байланысты
және эндогендік, яғни ішкі: банктің қате, тиімсіз қызметімен байланысты
факторлардан тәуелді болады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
- Ссудаға қатысты қабілетті. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын жарғысымен және
нұсқауымен танысуға тиіс;
- Қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауын білдіреді;
- Табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері, тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі
жатады.
ІІІ кезең. Несиелік және кепіл туралы келісім-шарт жасасу. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз
алушы келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз
алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісім-шарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісім-
шарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
- тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б)валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалған бұйымдар
кепілі.
в) басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
- бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
- сол банктегі депозиттер кепілі;
- жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
- жалгерлік құқық кепілі;
- авторлық құқық кепілі;
- жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісім-шартта мынадай мәселелер қарастырылады:
- келісім-шарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
- келісім-шарт заты;
- кепіл берушінің құқықтары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы
... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері
... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау
...
2.2 Цеснабанк АҚ-ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске
асырылуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Дүниежүзілік қаржы дағдарыс жағдайында Қазақстанның банктік секторы
аталған салада түбегейлі өзгерістерді қажет етеді. Олардың бәрі
дүниежүзілік аренада ұлттық банк жүйесінің бәсекелестік қабілеттігін одан
әрі арттыруға бағытталған банктік саясатты, соның ішінде несиелік саясатты
оңтайландырумен тікелей байланысты.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру
мен іске асырудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты
көрсетіп отыр.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсеке
қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың несиелік
саясатын қалыптастыру мен іске асырудың тиімділігін арттыруға терең мән
беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің
несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асыруды жүйелі түрде зерттеуде
жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық,
әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Зерттеу пәні ретінде несиелік саясаттың таңдалуы нарық жағдайына сай
клиенттерге жоғары сапалы өнімдер мен қызметтер көрсетуде біздің
еліміздегі аталған саладағы әлі де болсын орын алған олқылықтардың болуымен
негізделеді.
Банк жүйесінің нарыққа өтуіне байланысты клиенттерге қызмет көрсету
сапасын жетілдіру мәселесі ең өзекті мәселеге айналуда. Бұған бірқатар
факторлар ықпал етуде:
- біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді, соған сәйкес
клиенттермен қарым-қатынастардың мазмұны да өзгеруде;
- екіншіден банктердің клиенттерге қызмет көрсетуде басшылық жасайтын
банктік саясаттың мазмұны, соның ішінде банктің ішкі несиелік
саясатының мазмұны толығымен өзгеруде;
- үшіншіден ұлттық және халықаралық несие нарықтарының бір-бірімен
ұштаса дамуы клиенттердің қажеттілігіне сай өнімдер өндіруде жаңа
озық технологияларды банк ісінде иегеру қажеттілігі туындайды;
- төртіншіден отандық банктердің халықаралық стандарттың нормаларын
қабылдауына байланысты факторлар ықпал етуде.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – нарық жағдайларына сай коммерциялық
банктердің клиенттермен арадағы қарым-қатынасының нығаюына ықпал ететін
оңтайлы несиелік саясат қалыптастыру және оны іске асырудың теориялық және
әдістемелік аппаратын жасау.
Қойылған мақсатқа жетуде зерттеу жұмысының алдында мынадай міндеттер
белгіленді:
- несиелік саясаттың анықтамасын, оның мәнін және қызметтері мен
ролін зерттеу;
- несиелік саясатты жүзеге асырудағы несиелік механизмнің мазмұнын
талдау;
- ЕДБ-дің материалы негізінде несиелік саясаттың іске асырылу
тәжірибесіне талдау жасау;
- несиелік саясатты жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу пәні ретінде банкпен клиенттер арасындағы несиелеуге байланысты
қарым-қатынастар алынады.
Зерттеу объектісіне нарық жағдайында іске асырылатын банктердің ішкі
несиелік саясаттары мен оларды іске асыру әдістері жатады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізіне банктердің
несиелік саясатына қатысты шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми
еңбектері және оқулықтары жатады.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық Банктің
құрамындағы қаржылық қадағалау комитетінің ақпараттық бөлімшелерінің
статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші
деңгейдегі банктерінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ несиелік саясат жайлы
сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және
т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген келесідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, М.И. Брагинский, Е.В.
Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков,
В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, О.М.Маркова, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық
экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б.
Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И.
Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары,
ҚР Ұлттық банктің және ҚР Қаржылық қадағалау агенттігінің нормативтік
құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Коммерциялық банктердің несиелік ресурстардың қалыптасу мен іске
асырылуын зерттеу белгілі экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты
байқатып отыр. Сондықтан да, несиелік ресурстардың түсініксіз мазмұны және
оның қағидаттары, сондай-ақ оның қызмет етуі барысындағы орын алатын өзекті
мәселелері және оларды ғылыми тұрғыдан оқып білу.
1. БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері
Банк жұмысының сапасына баға беруде және жалпы жағдайда несие банк
ісінің негізіне алынуда. Әлемдегі банктердің банкротқа ұшырауы банктердің
активтерінің сапасының төмендігінен туындап отыр. Көптеген банкирлер және
реттеуші ұйымдардың пайымдауынша несиелеу процесін басқару банктің несиелік
қоржынының сапасының басты көрсеткішін сипаттайды.
Активтердің сапасы басқару сапасын көрсеткенімен өзге де
факторлардың, соның ішінде үкіметтің, Орталық банктің саясатын,
макроэкономикалық жағдайды, банктің меншік формасының ықпал ететіндігін
естен шығаруға болмайды. Сыртқы факторлардың банктің активтерінің сапасына
тигізетін ықпалына қарамай-ақ, банктің несиелік қоржынына талдау жасағанда
несиені басқаруды бағалауға аса мән беру қажет. Өйткені бәсекелестік
қабілетті банкті құру ең бастысы несиелік процесті тиімді басқаруға
негізделеді.
Несиені басқарудың негізгі элементіне жете дамыған несиелік саясат,
несиелік қоржынды тиімді басқару, несиеге жасалатын тиімді бақылау сияқты
банктің жұмыстары жатады.
Несиелеу процесін басқарудағы ең маңыздысы банктің несиелік саясаты
болып табылады.
Сонымен несиелік саясат дегеніміз не, міне осыған назар аударайық.
Ресей ғалымдары несиелік саясатты несиелік операциялар жүйесіндегі
банктің тактикасы мен стратегиясы деп қарастырады.
Осындай көзқарасты қазіргі батыстың әдебиеттерінен де кездестіруге
болады. Айталық, Н.Бруктің ойынша: несиелік саясат – ұйымдастырушылық
қажеттіліктерді ұштастыруды, ережелерді, заңнамаларды және басқарушылық
философиларды сипаттайды. Ол корпоративтік мәдениеттің дамуына ықпал етеді.
Несиелік саясатты жасау банктің беделін нығайтады және алдағы уақыттағы
нәтижелері үшін негіз болады. Бағыты айқын саясатқа деген қажеттілік
банктің дербестігін арттыруға байланысты туындайды деген [1].
Мысалға, Қаржы-несие сөздігінде несиелік саясат – бұл халық
шаруашылығын және халықты несиелеу облысындағы мемлекеттің жүргізетін
экономикалық саясатының құрамдас бөлігі делінген [2].
Бірақта барлық экономистер аталған көзқарастарға қосыла бермейді.
Айталық, М.А.Касойдың көзқарасы бойынша: несиелік саясат макроэкономикалық
деңгейдегі немесе мемлекеттік саясат ретінде, ал банктік саясат нақты бір
банктің деңгейіндегі саясат ретінде қарастырылады [3].
Ресей ғылымдары Г. Белоглазова мен Л.Кроливецкаяның Банковское дело
атты оқулықта несиелік саясат бұл рентабельділіктің жоспарланған деңгейін
жоспарлау мақсатында банктің өзіне алуға тиісті тәуекелінің деңгейін
анықтауды білдіреді деген. Біздіңше мұндай анықтамамен толық келісуге
болмайды [4].
Осыған ұқсас түсінік К.Р. Тагирбековтың жетекшілігімен дайындалған
Основы банковской деятельности атты оқулықта былай берілген: несиелік
саясат несиелік ұйымдардың табыстылығын арттыруға және несиелік тәуекелді
төмендетуге байланысты шаралардың кешені [5].
Біздің ойымызша, оғарыда берілген екі анықтама несиелік саясаттың тар
мағынадағы көрінісін сипаттайды.
Г.С. Панованың Кредитная политика коммерческого банка деген
монографиясында несиелік саясатқа қатысты екі қөзқарас қалыптасқан,
біріншісі, несиелік саясат макроэкономикалық деңгейдегі банктік саясат
ретінде қарастырса, екіншісі, несиелік саясат – бұл банктің несиелік
үдерісін ұйымдастырумен байланысты банк саясаты ретінде қарастырады [6].
Ал, Ғ.С. Сейтқасымовтың жетекшілігімен дайындалған Банковское дело
атты оқулықта несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру
негізін және несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттарын
білдіреді деп берілген [7].
С.Б. Мақыштың Банк ісі атты еңбегінде оны екі көзқарас берілген: кең
мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
арасындағы қатынасты басқару, ал тар мағынасында, несиелік саясат – бұл
несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен
тактикасын сипаттайды [8].
Сондай-ақ аталған автордың несиелік саясат банктің несиелік жұмысын,
оның жалпы стратегияларына сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын
білдіреді деген анықтамасы беріледі.
Жоғарыда келтірілген анықтамаларға жүргізілетін талдау несиелік
саясатқа қатысты бірдей тұжырымның әдебиеттерде болмауын дәлелдейді.
Сондықтан да оған анықтама бере кету қажет деп санаймыз.
Осы пікірге қосыла отырып, біздің ойымызша несиелік саясатқа екі
тұрғыдан, біріншіден, кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк
пен қарыз алушылар тұрғысынан қарастыруға болады. Екіншіден, тар
мағынасында, несиелік саясат – бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды деген тұжырымға
келеміз.
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері және тәртібін белгілейді.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын білдіреді [9].
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен
нұсқаулықтарды қамтитын құжаттардан тұрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді:
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін банк
қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың
басты іс-әрекеттерін;
- сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
- ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің лауазымды
міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір
тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап “өз клиентін”
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ, несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік
өнімдермен анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер
(айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық
несиелер (өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға, техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, ғылыми-техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау;
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзыретін сақтауға бақылау жасау;
банктің несиелік портфелінің жағдайына және оның ішінде проблемалық
несиелерге қойылатын жалпы бақылау) [10].
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң, соның негізінде банк
қызметкерлерінің қажетті несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін
банктің несиелік саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік
нұсқаулықтары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған сәйкес
нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта
барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін. Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ереже де
қамтылады. Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені
беруге байланысты мәселелерді қамтиды. Отандық банктер тәжірибесіндегі
несиелік комитеттің шешетін мәселелері мынадай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің
несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар
белгілейді;
- несиелеу шартын бектеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітәбын жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуға тиіс.
Несиелік саясатпен банк қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелермен және нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясаттың принциптері несиелік үдерісті ұйымдастырудың
негізін құрайды, яғни оның қызметі неғұрлым тиімді болса соғұрлым банктің
өтімділігі мен табыстылығы жоғары болып келеді.
Несиелік саясатты оңтайландыру принциптерін екіге: ортақ және арнайы
деп екі бөліп қарастырамыз (сур. 1).
Несиелік саясаттың ортақ қағидаттары деп макроэкономикалық деңгейде
жүргізілетін Орталық банктің мемлекеттік несиелік саясатының, сондай-ақ
жекелеген коммерциялық банктің несиелік саясатының принциптерін сипаттайды.
Кез келген коммерциялық банктің несиелік саясат ғылыми тұрғыдан
негізделген болуы қажет. Тек ғылыми негізделген несиелік саясат қана
банктің алдына қойған мақсаттарын қол жеткізуіне мүмкіндік жасайды.
Сур. 1 – Коммерциялық банктің несиелік саясатының принциптері
Ескерту – автормен құрастырылған.
Оңтайлы несиелік саясат бұл банктің шығындарын азайтып, керісінше
табыстылығын арттыруға бағытталған саясатты білдіреді. Егер де ондай саясат
табысты қамтамасыз ете алмаса онда ол тиімсіз болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды. Оларды,
өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру жүйесі
ретінде тұжырымдауға болады. Несиелік саясатта төмендегідей элементтер
көрсетілуге тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзіретті бөлу принциптері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін төмендегідей үш құжат түрінде
көруге болады:
1. несиелеу саясаты;
2. несиелеу стандарты;
3. несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта - “Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету” - біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады [11]:
- қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепіл-хаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне
қойылатын талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға, ипотекалық
немесе тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім-шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және т.б. жатады.
Несиелік нұсқаулық – несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритімін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
ссудалар бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
1.2 Несиелік ресурс және несиелік саясаттың өзара байланысы
Несиелік саясат несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік
механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз
ететін несие түрлерінен, несиелеу принциптеріннен, несиелеу әдістері мен
тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан тұратын экономикалық
механизмнің құрамдас бөлігі.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде
бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизм сипатының объективтігін айта отырып, екі элементті:
несиені және несиелік механизмді бір-бірінен бөліп қарау дұрыс емес.
Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс жатпайды, яғни олардың
нақты бір қабатын құрайды [8].
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру қатынастарының
белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын білдіреді.
Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік қызметінің өзара іс
әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып біле
отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұнын, оның қызметтерін
талдаудан несиелеу механизіміне өтеді.
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтері болады:
- несиенің түрлері;
- несиелеу объектілері;
- несиелеу субъектілері;
- несиелеу әдістері;
- несиелеу үдерісі;
- несиелеу принциптері;
- несиелік тәуекелді басқару.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы-несиелік мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- жабдықтау-сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
Мерзіміне қарай:
қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
- орта мерзімді (1 жылдан 3 –5 жылға дейін);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
II. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын.
III. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
Қамтамасыз етілген:
- кепіл-хатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен сақтандырылған.
Қамтамасыз етілмеген:
- сенім (бланктік)несиесі.
IV. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер.
2) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-
санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-
санатты күмәнді.
3) Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
V. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасында.
VI. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдығы бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі – өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несиенің түрі.
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
8. Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
9. Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын
несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
Екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері
қолданылуда:
- автомобильдік несие;
- ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін
несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- кейінге қалдымайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с)
берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
- жиһаз;
- сантехника;
- аудио-видео-және тұрмыстық техникалар;
- компьютер және оргтехника;
- басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс
және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады. Несиелеу объектісі материалды
құндылықтар, өндіріс және айналыс шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие
материалдық жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы
шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде де болады. Материалды қамтамасыз
етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикізат қорларын, негізгі және
көмекші матариалдарды, жанар-май, ыдыстар, сатып алынатын жартылай өнімдер,
азықтар және басқа да материалды құндылықтардың маусымдық жинағы және
өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың
маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды жасау, ең бастысы, өндіріспен және
өнімдерді сату процесімен тығыз байланысты.
Несиелеу объектісіне, экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып
алынатын шикізаттары, материалдары, құралдары және басқа да мүліктері,
ломбардтық операциялар, шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары
арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
- өндіріс объектілерінің құрылысы;
- өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
- техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
- жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
- өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу.
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік үдеріс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
І топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциялдығы.
ІІ топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциялдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциациялануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған ссуданың қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциациялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде төлемділік, яғни несиені пайдаланғаны үшін төленетін
сыйақы (пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Несиелеудің келесі бір принципі - берілетін ссудалардың материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл принциптің пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе, бұл принциптің мазмұны толығымен өзгерген. Қазіргі несиенің
қамтамасыз ету формаларына: кепіл, кепіл-хат, кепілдеме және сақтандыру
полисі жатады. Мұндағы кепіл заты ретінде кез келген жылжымайтын және
жылжитын мүлік жатады.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
үдеріс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие мөлшері несиеге деген
қажеттіліктен туындататын тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар
қалдықтармен өзара байланысты. Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті
құндылықтарды өзінің қаржылай көздері есебінен сатып алуы мүмкін және содан
соң оларды қамтамасыз ете отырып, банктен несие алуға өтініш жасайды,
сондай-ақ шығарылған шығындарын өтейді. Несие бұл жағдайда тауарлы-
материалды құндылықтардың қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау
тәжірибесінде беріледі, ал қажетті материалдарды сатып алу шығындары
авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің
кішкене бөлігі қамтылса, ал айналым бойынша несиелеуде несиелеу объектісі
толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде, несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Шетелдік банктік тәжірибеде несиелеудің мынадай екі әдісі белгілі:
бірінші әдіс бойынша ссуданы беру туралы мәселе әр алған сайын қарапайым
тәртіпте шешіледі. Ссуда қаражатқа деген белгілі бір мақсатты қажеттілікті
қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс ссудаларды нақты бір мерзімге, яғни
мерзімді ссудаларды беру барысында қолданылады.
Екінші әдіс барысында ссудалар қарыз алушы үшін банктің алдын ала
белгіленген несиелеу шегі көлемінде беріледі. Бұл несиелеу шегі оларға
белгілі бір мерзім аралығында төлем құжаттарын банкке төлеуге көрсету
жолыменен қажеттілік шараларына байланысты пайдаланады.
Несие берудің мұндай формасын несиелік желіні ашу деп атайды.
Несиелік желі – келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім ішінде
қарыз алушыға несие беруді заңдастыру, яғни банктің қарыз алушы алдындағы
міндеттемесі.
Ашылған несиелік желі арқылы несиенің есебінен банк пен қарыз алушының
арасында жасалынған несиелік келісім-шартқа сәйкес, кез-келген есеп айырысу
құжаттарын төлеуге болады. Несиелік желі көбіне бір жылға ғана ашылады,
бірақ кейде одан да қысқа мерзімге ашылуы мүмкін. Клиент банктен несиелік
желі мерзімінің кез келген уақытында қосымша келіссөздер жүргізбей-ақ және
ешқандай бланк толтырусыз ссуда ала алады. Бірақ банк қарыз алушының
қаржылық жағдайының нашарлағанын байқап қойса, бекітілген шек көлемінде
ссуда беруге келіспеу құқығы сақталады. Белгіленген тәртіп бойынша,
несиелік желі тұрақты қаржылық жағдайы және жақсы ресурстары бар
клиенттерге ашылады. Клиенттің өтініші бойынша несиелеу шегі қайта қаралуы
да мүмкін.
Несиелік желінің жаңартылатын және жаңартылмайтын түрлері болады.
Жаңартылмайтын несиелік желі ашқан жағдайда ссуданы беріп және оны
өтегеннен кейін банк пен клиент арасындағы қарым- қатынас аяқталады.
Жаңартылатын несиелік желі барысында (револьверлік) несие автоматты түрде
қарыздың белгіленген лимит шегінде беріледі және өтеледі.
Несиелік желі, сол сияқты, мақсатты да болуы мүмкін. Мұндай мақсатты
несиелік желі клиенттің бір контракт төңірегінде белгілі бір тауарларды
жабдықтауды төлеуі үшін ашылады.
Жаңартылатын несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі жағынан отандық,
яғни ірі объектінің айналымы бойынша несиелеу әдісіне көбірек ұқсастығы да
болады. Бірақ та олардың арасында айырмашылықтар бар.
Сөйтіп, шетелдік банктер несиелік желіні тек бірінші кластық қарыз
алушыларға ғана ашады, ал біздің коммерциялық банктерде ондай клиенттерді
бөліп жатпайды. Сонымен қатар, несиелеу шегін анықтау тәсілдері де әр
түрлі, сол сияқты өлшенбейтін төлемдер көлеміне байланысты ажыратады. Бізде
ол біршама маңызды. Мұндай кемшіліктер жаңа коммерциялық құрылымдарға
несиелік желі ашуға болмайды. Бірақ та, мұндай клиенттерді несиелеудің
басты әдісі - әр жекелеген ссудаларды беру барысында қарапайым көзқараста
болу болып табылады.
Банктердің тәжірибесінде қолданылатын несиелеу процесінің өзіндік
кезеңдері болады. Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу үдерісінің элементтері
несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді.
Жалпы несиелік процесті сұлбамен 2-суретте көрсетуге болады.
Несиелеу үдерісі келесідей негізгі кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау;
- несиелік және к кепіл туралы келісім шарт жасасу;
- несиені беру;
- несиелік мәміленің орындалуына мониторинг жасау.
І кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез-келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі.
Сур. 2 – Банктердегі несиелік үдеріс сұлбасы
Ескерту – сурет [12] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған.
Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі
мүмкін. Мысал ретіндегі құжаттар пакетінің құрамына жататындар:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының,
тіркелген куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде
куәландырылған жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
азаматтардың төл құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
2) соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3) несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық - экономикалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім-шарттар көшірмелері
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған
шарттар, тауарлы-материалдық құндылықтар шотының көшірмелері және
т.с.с);
5) басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншік құқығын растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкесін толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз
алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
ағымдық және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады [12].
ІІ кезең. Қарыз алушының несиелік қабілеттілігін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігі – қарыз алушының алған ссудасы
бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілеттілігін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің
өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1) Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын
Жарғысы және нұсқауымен танысуға тиіс.
2) Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді,
сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық міндеттемелерді
орындауы түсіндіріледі.
3) Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігі – оның төлем қабілетімен
салыстырғанда біршама тар мағынаны білдіреді. Қарыз алушының төлем қабілеті
– оның өткен уақыттағы міндеттемелерін уақытылы және толық өтеу қабілеті.
Ал несиелік қабілеті қарыз алушының өткен уақыттағы төлем қабілетсіздігін
ескермей, тек жақын перспективадағы қырызды өтеу қабілетін болжайды. Бірақ
қарыз алушының өткен уақыттағы төлем қабілетінің деңгейі банк клиентінің
несие қабілетін бағалауда иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып
табылады. Қарыз алушының несиелік қабілеті ссудалық міндеттемелерін өтеу
қабілетін білдірсе, оның төлем қабілеті барлық басқа мінбеттемелерін өтеу
қабілеті болып табылады. Заңды немесе жеке тұлға ретіндегі қарыз алушы
өзінің қарапайым міндеттемелерін тек табысы есебінен өтейтін болса, ал
ссудалық міндеттемелерін өзінің табысы, банктен кепілге алынған мүлікті
өткізуден алған түсім есебінен, басқа банктың немесе тұлғаның берген
кепілдемесі және сақтандыру төлемдері арқылы өтейді.
Сонымен, қарыз алушының несие қабілеті – қарыз беруші мен алушы
арасында жасалған келісім-шартқа сәйкес қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелерін толық көлемде және уақытылы өтей алу қабілеті.
Қарыз алушының несиелік қабілетін зерттеу несиені беру және оның
шарттары туралы сұрақтарды шешкенге дейін, қарыз алушыны сапалығы жағынан
бағалау үшін ол алған қарызын жасалған келісім-шартқа сәйкес уақытылы және
толық өтеу дайындығын және қабілетін анықтау жолымен жүзеге асырылады.
Қарыз алушының несие қабілетін анықтаудың негізгі мақсаттары және
міндеттері болып қарыз алушының қаржылық жағдайын талдау, тиімсіз қызметі
нәтижесінде несие ресурстарын жоғалтудың алдын алу, тәуекел деңгейін
анықтау, несие мөлшерін белгілеу, сондай-ақ нақты жағдайда берілетін
несиенің шарттарын анықтау табылады.
Қарыз алушының несиелік қабілеті оның моральдық қасиеттеріне және
несиені пайыздармен қайтару үшін қарыз қаражаттарын пайдамен қайта өндіру
қабілетіне де байланысты. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау
дегеніміз – несиенің қайтарылуына болжау жасау. Қарыз алушының несиелік
қабілетін бағалау кешенді есеп (комплексная задача) болып табылады және
оның құрамына қарыз алушы басқармасының біліктілігін және тәжірибесін,
қызметкерлердің квалификациясын, басқармасының тәртіптілігін, қарыз
алушының несиелік тарихын, қаржылық қызметін және банктың қабылдаған
саясатына байланысты басқа да факторларды бағалау кіреді.
Несиелік қабілеттілікті анықтауда банктер мынадай сұрақтарды шешу
керек: қарыз алушы өзінің қарыздық міндеттемелерін уақытылы өтеуге
қабілетті ме, оларды өтеуге дайын ба? Бірінші сұраққа банк клиенттерінің
қаржы-шаруашылық қызметін талдау жауап бере алады. Екінші сұрақ заңи
сапатқа ие, сондай-ақ қарыз алушының жеке қасиеттерімен байланысты.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде ссуданың қайтарылмауына әкелетін
көптеген әртүрлі тәуекел факторларымен байланысты. Несиелік тәуекел бір
қатар экзогендік, яғни сыртқы: экономикалық ортаның жағдайымен байланысты
және эндогендік, яғни ішкі: банктің қате, тиімсіз қызметімен байланысты
факторлардан тәуелді болады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
- Ссудаға қатысты қабілетті. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын жарғысымен және
нұсқауымен танысуға тиіс;
- Қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауын білдіреді;
- Табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері, тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі
жатады.
ІІІ кезең. Несиелік және кепіл туралы келісім-шарт жасасу. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз
алушы келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз
алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісім-шарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісім-
шарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
- тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б)валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалған бұйымдар
кепілі.
в) басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
- бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
- сол банктегі депозиттер кепілі;
- жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
- жалгерлік құқық кепілі;
- авторлық құқық кепілі;
- жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісім-шартта мынадай мәселелер қарастырылады:
- келісім-шарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
- келісім-шарт заты;
- кепіл берушінің құқықтары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz