Банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты банктік тәуекел түрлерін мәнін жәні жәктелімін қарастыра отырып, оларды қазіргі жағдайларға сай басқару әдістері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Банк қызметіндегі тәуекелдер түрлері мен олардың
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Банк қызметіндегі тәуекелдерді басқару әдістері мен тәсілдері ... ... ...
ҚР.ҒЫ ЕДБ.ДІҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ («Қазкоммерцбанк» АҚ.ның мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ..
«Қазкоммерцбанк» АҚ.ның қызметің жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... .
«Казкоммерцбанк» АҚ.ның қызметіндегі несиелік қоржын тәуекелін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
«Казкоммерцбанк» АҚ.ның өтімділік тәуекелін бағалау ... ... ... ... ... ...
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Банк қызметіндегі тәуекелдер түрлері мен олардың
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Банк қызметіндегі тәуекелдерді басқару әдістері мен тәсілдері ... ... ...
ҚР.ҒЫ ЕДБ.ДІҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ («Қазкоммерцбанк» АҚ.ның мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ..
«Қазкоммерцбанк» АҚ.ның қызметің жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... .
«Казкоммерцбанк» АҚ.ның қызметіндегі несиелік қоржын тәуекелін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
«Казкоммерцбанк» АҚ.ның өтімділік тәуекелін бағалау ... ... ... ... ... ...
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде банк өтімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз етудің басты мәселесі банктік тәуекелдерді басқару банктік менеджментте ерекше орынға ие. Бұл әрине банктік қызметке байланысты кез келген басқарушылық шешімнің тәуекелмен тікелей байланысты болуын немесе оның өзге сыртқы және ішкі факторларға тәуелді екенін көрсетеді. Банктік менеджерлердің күнделікті банк қызметіне байланысты кездесетін негізгі мәселесі бұл банк пайдасын қалайда артырып, тәуекелді төмендету немесе оны тіпті болдырмау шараларын жолдарын іздестіру болып саналады. Әрине кез келген басқарушылық шешім қабылдау барысында тәуекелді айналып өту іс жүзінде мүмкін емес.
Банктік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың тәуекел-менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты, әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелді басқаруға арналған және бүгінгі банктік сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Ендеше, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекел басқару тиімділігін арттыру барысындағы жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей келуі, бұл жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды[1].
Сонымен қатар таңдап алынған тақырыптың келесі бір ерекшелігі бұл банктік тәуекелдерді басқару әдістері мен құралдарын зерттеуге бағытталуы. Мұндай бағыттағы зерттеу Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуында жаңа бағытты сипаттайды.
Тақырыптың өзектілігі банк қызметіндегі тәуекелдерді тиімді басқару кез келген коммерциялық банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету шарты болатындығымен негізделген.
Тәжірибе көрсеткендей көптеген банктік қызметіндегі тәуекелдің түрлерінің (несиелік, өтімділік, валюталық және т.б.) болуы банктің қаржылық тұрақтылығын нашарлатып, ең соңында капиталын жоғалтуына немесе банкротқа ұшырауына итермелейді.
Банктік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың тәуекел-менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты, әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелді басқаруға арналған және бүгінгі банктік сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Ендеше, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекел басқару тиімділігін арттыру барысындағы жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей келуі, бұл жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды[1].
Сонымен қатар таңдап алынған тақырыптың келесі бір ерекшелігі бұл банктік тәуекелдерді басқару әдістері мен құралдарын зерттеуге бағытталуы. Мұндай бағыттағы зерттеу Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуында жаңа бағытты сипаттайды.
Тақырыптың өзектілігі банк қызметіндегі тәуекелдерді тиімді басқару кез келген коммерциялық банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету шарты болатындығымен негізделген.
Тәжірибе көрсеткендей көптеген банктік қызметіндегі тәуекелдің түрлерінің (несиелік, өтімділік, валюталық және т.б.) болуы банктің қаржылық тұрақтылығын нашарлатып, ең соңында капиталын жоғалтуына немесе банкротқа ұшырауына итермелейді.
1. Ерзик Л., Платонов В. Управление риском в банковском деле. - М. – 1998. - 432с.
2. Хамитов Н.Н. Банковский менеджмент: учебное пособие. - Алматы, 2007. - 232 с.
3. Мақыш С.Б. Банк ісі: оқу құралы – Алматы: ИздатМаркет, 2009.-471 б.
4. Питер С.Роуз. Банковский менеджмент: учебное пособие – М.: 1997. - 768с.
5. Ван Х.Г., Брайович С.Б. анализ банковских рисков. Система оценки корпоротивного управления и управления финансовым риском / Пер. с англ. М.: Весь мир, 2007 – 304 с.
6. Под ред. Платонова В., Хиггниса М. Банковское дело: стратегическое руководство. - М: “Консалтбанкир”, 1998. - 432 с.
7. Под ред. Колесникова В.И., Кроливецкой Л.П. Банковское дело. - М: Финансы и статистика, 1995. - 480с.
8. Уильямс Б. Управление активами и пассивами. - М.: ИНФРА-М, 1985. - 263с.
9. Пер. с анг. Питер С.Р. Банковский менеджмент. - М: Издательство Дело, 1997. - 250с.
10. Ситник А.В., Хенкин Б.Л. Управление банком. - М.: Минатеп-Информ, 2007. - 389с.
11. Лохова Р.Г. Банковское дело: управление в современном банке. - М.: КНОРУС, 2008. - 288с.
12. Под ред. Тагирбекова К.Р. Основы банковской деятельности. - М.: ИНФРА-М, 2003. - 720с.
13. Шелекбай Ә.Д., Әлмереков Н.А. Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент: теориясы, әлемдік практика, Қазақстан тәжірибесі. - Алматы: Экономика, 2007. - 208б
14. Мухамеджанов Б.А., Исенов М. А. Малый бизнес требует уважения // Казахстан: Экономика и жизнь. - 2009. - №2. - с.10.
15. Фомичев А.Н. Риск-менеджмент: учебное пособие - Москва: Дашков и К, 2006 г.
16. Под ред. Г.Н. Белоглазовой, Л.П., Кроливецкой. Банковское дело. 2-е изд. - СПб.: Питер, 2008. - 400с.
17. Под ред. Платонова В., Хиггниса М. Банковское дело: стратегическое руководство. - М.: Консалтбанкир, 1998. - 432 с.
18. Под ред. Белоглазовой Г.Н., Кроливецкой Л.П.. Банковское дело. 2-е изд. - СПб.: Питер, 2008. - 400с..
19. Олохова Р.Г. Банковское дело: управление в современном банке. - М.: КНОРУС, 2008. - 288с.
20. Правила ведения документации по кредитованию банками второго уровня" № 4602 от 05.04.2007г.
21. Масленеченков Ю.С. Финансовый менеджмент в коммерческом банке. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. - 399с.
22. Киселев В.В. Управление банковским капиталом: теория и практика. - М.:Экономика, 1997. - 256с.
23. Ларионова И.В. Управление активами и пассивами в коммерческом банке. - М.: Консалтбанкир, 2003. - 272с.
24. Овчаров А.О. Методы управления банковскими рисками// Банковские услуги . - М. 1998. – 330с.
25. Коробова Г.Г. Банковское дело. – М.: Экономистъ, 2006 – 766с.
26. Маркова О.М., Сахарова Л.С., Сидоров В Н. Комммерческие банки и их операции: учеб. пособие. - М.: ЮНИТЙ, 1995 – 645с.
27. Липка В. Управление ликвидностью банка // Банковские технологии. – 1998. - №3. – с.74-78.
28. Иванов В.В. Технология стратегического управления банковской ликвидностью // Аналитический банковский журнал. – 2000. - № 5(60). - с.71-75.
29. Интернет ресурс: //htpp: www.kkb.kz. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң ресми сайты. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң 2013жылғы қаржылық есептілігі
30. Интернет ресурс: //htpp: www.kkb.kz. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң ресми сайты. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң 2011жылғы қаржылық есептілігі
31. Интернет ресурс: //htpp: www.kkb.kz. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң ресми сайты. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң 2012 жылғы қаржылық есептілігі
32. Правила классификации рисков Национального Банка РК и требования по их управлению», 2008 г.
33. Интернет ресурс: //htpp: www.kkb.kz. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң ресми сайты. «Казкоммерцбанк» АҚ-ның несие қоржыны туралы дерек.
34. Вальравен К.Д. Управление рисками в коммерческом банке. - М. 2009г. – 302с.
35. Антипова О.Н. Управление банковской ликвидностью.// Банковское дело, 1997. – 11с.
36. Интернет ресурс: //htpp: www.nationalbank.kz - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты. 2012 жылғы статистикалық бюллетені
37. Интернет ресурс: //htpp: www.nationalbank.kz - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты. 2013 жылғы статистикалық бюллетені
38. Интернет ресурс: //htpp: www.nationalbank.kz - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты. 2014 жылғы статистикалық бюллетені
39. Интернет ресурс: //htpp: www.damu.kz - «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-ң ресми сайты.
40. Интернет ресурс: //htpp: www.stat.gov.kz - Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми сайты.
2. Хамитов Н.Н. Банковский менеджмент: учебное пособие. - Алматы, 2007. - 232 с.
3. Мақыш С.Б. Банк ісі: оқу құралы – Алматы: ИздатМаркет, 2009.-471 б.
4. Питер С.Роуз. Банковский менеджмент: учебное пособие – М.: 1997. - 768с.
5. Ван Х.Г., Брайович С.Б. анализ банковских рисков. Система оценки корпоротивного управления и управления финансовым риском / Пер. с англ. М.: Весь мир, 2007 – 304 с.
6. Под ред. Платонова В., Хиггниса М. Банковское дело: стратегическое руководство. - М: “Консалтбанкир”, 1998. - 432 с.
7. Под ред. Колесникова В.И., Кроливецкой Л.П. Банковское дело. - М: Финансы и статистика, 1995. - 480с.
8. Уильямс Б. Управление активами и пассивами. - М.: ИНФРА-М, 1985. - 263с.
9. Пер. с анг. Питер С.Р. Банковский менеджмент. - М: Издательство Дело, 1997. - 250с.
10. Ситник А.В., Хенкин Б.Л. Управление банком. - М.: Минатеп-Информ, 2007. - 389с.
11. Лохова Р.Г. Банковское дело: управление в современном банке. - М.: КНОРУС, 2008. - 288с.
12. Под ред. Тагирбекова К.Р. Основы банковской деятельности. - М.: ИНФРА-М, 2003. - 720с.
13. Шелекбай Ә.Д., Әлмереков Н.А. Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент: теориясы, әлемдік практика, Қазақстан тәжірибесі. - Алматы: Экономика, 2007. - 208б
14. Мухамеджанов Б.А., Исенов М. А. Малый бизнес требует уважения // Казахстан: Экономика и жизнь. - 2009. - №2. - с.10.
15. Фомичев А.Н. Риск-менеджмент: учебное пособие - Москва: Дашков и К, 2006 г.
16. Под ред. Г.Н. Белоглазовой, Л.П., Кроливецкой. Банковское дело. 2-е изд. - СПб.: Питер, 2008. - 400с.
17. Под ред. Платонова В., Хиггниса М. Банковское дело: стратегическое руководство. - М.: Консалтбанкир, 1998. - 432 с.
18. Под ред. Белоглазовой Г.Н., Кроливецкой Л.П.. Банковское дело. 2-е изд. - СПб.: Питер, 2008. - 400с..
19. Олохова Р.Г. Банковское дело: управление в современном банке. - М.: КНОРУС, 2008. - 288с.
20. Правила ведения документации по кредитованию банками второго уровня" № 4602 от 05.04.2007г.
21. Масленеченков Ю.С. Финансовый менеджмент в коммерческом банке. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. - 399с.
22. Киселев В.В. Управление банковским капиталом: теория и практика. - М.:Экономика, 1997. - 256с.
23. Ларионова И.В. Управление активами и пассивами в коммерческом банке. - М.: Консалтбанкир, 2003. - 272с.
24. Овчаров А.О. Методы управления банковскими рисками// Банковские услуги . - М. 1998. – 330с.
25. Коробова Г.Г. Банковское дело. – М.: Экономистъ, 2006 – 766с.
26. Маркова О.М., Сахарова Л.С., Сидоров В Н. Комммерческие банки и их операции: учеб. пособие. - М.: ЮНИТЙ, 1995 – 645с.
27. Липка В. Управление ликвидностью банка // Банковские технологии. – 1998. - №3. – с.74-78.
28. Иванов В.В. Технология стратегического управления банковской ликвидностью // Аналитический банковский журнал. – 2000. - № 5(60). - с.71-75.
29. Интернет ресурс: //htpp: www.kkb.kz. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң ресми сайты. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң 2013жылғы қаржылық есептілігі
30. Интернет ресурс: //htpp: www.kkb.kz. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң ресми сайты. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң 2011жылғы қаржылық есептілігі
31. Интернет ресурс: //htpp: www.kkb.kz. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң ресми сайты. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң 2012 жылғы қаржылық есептілігі
32. Правила классификации рисков Национального Банка РК и требования по их управлению», 2008 г.
33. Интернет ресурс: //htpp: www.kkb.kz. «Казкоммерцбанк» АҚ-ң ресми сайты. «Казкоммерцбанк» АҚ-ның несие қоржыны туралы дерек.
34. Вальравен К.Д. Управление рисками в коммерческом банке. - М. 2009г. – 302с.
35. Антипова О.Н. Управление банковской ликвидностью.// Банковское дело, 1997. – 11с.
36. Интернет ресурс: //htpp: www.nationalbank.kz - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты. 2012 жылғы статистикалық бюллетені
37. Интернет ресурс: //htpp: www.nationalbank.kz - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты. 2013 жылғы статистикалық бюллетені
38. Интернет ресурс: //htpp: www.nationalbank.kz - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты. 2014 жылғы статистикалық бюллетені
39. Интернет ресурс: //htpp: www.damu.kz - «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-ң ресми сайты.
40. Интернет ресурс: //htpp: www.stat.gov.kz - Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми сайты.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 6
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.1Банктік тәуекелдердің экономикалық 9
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2Банк қызметіндегі тәуекелдер түрлері мен олардың
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3Банк қызметіндегі тәуекелдерді басқару әдістері мен 26
тәсілдері ... ... ...
2 ҚР-ҒЫ ЕДБ-ДІҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
(Қазкоммерцбанк АҚ-ның 41
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1Қазкоммерцбанк АҚ-ның қызметің жалпы 41
сипаты ... ... ... ... ... ... ... .
2.2Казкоммерцбанк АҚ-ның қызметіндегі несиелік қоржын тәуекелін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.3Казкоммерцбанк АҚ-ның өтімділік тәуекелін 52
бағалау ... ... ... ... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 79
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде банк өтімділігі мен тұрақтылығын
қамтамасыз етудің басты мәселесі банктік тәуекелдерді басқару банктік
менеджментте ерекше орынға ие. Бұл әрине банктік қызметке байланысты кез
келген басқарушылық шешімнің тәуекелмен тікелей байланысты болуын немесе
оның өзге сыртқы және ішкі факторларға тәуелді екенін көрсетеді. Банктік
менеджерлердің күнделікті банк қызметіне байланысты кездесетін негізгі
мәселесі бұл банк пайдасын қалайда артырып, тәуекелді төмендету немесе оны
тіпті болдырмау шараларын жолдарын іздестіру болып саналады. Әрине кез
келген басқарушылық шешім қабылдау барысында тәуекелді айналып өту іс
жүзінде мүмкін емес.
Банктік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған
тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс
тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз
алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың тәуекел-менеджменті
саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс
тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді
несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы
жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің
қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы
тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты, әсіресе
қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелді басқаруға арналған
және бүгінгі банктік сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді
мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың
қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Ендеше, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекел басқару тиімділігін
арттыру барысындағы жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң
шешімін таппай отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де
жете зерттелмей келуі, бұл жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды[1].
Сонымен қатар таңдап алынған тақырыптың келесі бір ерекшелігі бұл
банктік тәуекелдерді басқару әдістері мен құралдарын зерттеуге бағытталуы.
Мұндай бағыттағы зерттеу Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуында
жаңа бағытты сипаттайды.
Тақырыптың өзектілігі банк қызметіндегі тәуекелдерді тиімді басқару кез
келген коммерциялық банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету шарты
болатындығымен негізделген.
Тәжірибе көрсеткендей көптеген банктік қызметіндегі тәуекелдің
түрлерінің (несиелік, өтімділік, валюталық және т.б.) болуы банктің
қаржылық тұрақтылығын нашарлатып, ең соңында капиталын жоғалтуына немесе
банкротқа ұшырауына итермелейді.
Сондықтан да мұндай мәселелердің алдын алу немесе дұрыс басқару өз
кезегінде тәуекелдері төмендетуге кепілдік береді.
Зерттеу объектісіне – банк қызметіне байланысты туындайтын
тәуекелдердің түрлерін басқару шаралары, соның ішінде ҚР-ғы ЕДБ-дің
тәжірибелерінде тәуекелдерді басқару әдістері жатады.
Диплом жұмыстың басты мақсаты – банктік операцияларды жүзеге асырумен
байланысты банктік тәуекел түрлерін мәнін жәні жәктелімін қарастыра отырып,
оларды қазіргі жағдайларға сай басқару әдістерін іздестіру.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
- банктік тәуекелдердің экономикалық мәннін ашу;
- банктік тәуекелдердің жіктелемін беру;
- банктік тәуекелдерді басқару әдістерін айқындау;
- ҚР-ғы банктер тәжірибесінде тәуекелдерді басқару әдістерін талдау
жүргізу;
- Шетел тәжірибесінде қолданылатын банктік тәуекелдердің жекелеген
түрлерін басқару әдістерін танысу;
- Банктік тәуекелдерді басқару әдістерін жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу обектісіне: ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктік тәуекелді басқару
жүйесі жатады
Зерттеу пәніне: ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктік тәуекелді басқаруға
байланысты қалыптасатын экономикалық қатынастар жиынтығы жатады.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Банктік
тәуекелдердің мәнін, түрлерін және оларды басқару әдістерін зерттеу
барысында, автор жалпы әдістемелік принциптерді ұстана отырып, осы бағытта
өздерінің еңбектерін жазған шетелдік және отандық ғалымдардың
шығармашылықтарын пайдаланады.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің қаржылық
қадағалау комитетінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік
деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерінің
жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары, сондай-ақ банктік тәуекелді басқару жүйесі жайлы сұрақтарды
қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (О.И. Лаврушин, В. Платонов, Питер С. Роуз,
К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И. Колесников, Б. Уильямс, А.В.Ситник
және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Н.Н.Хамитов, Ш.Р.
Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Б.А. Мұхамеджанов,М.А. Исенов және
т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне: ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар
жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау комитетінің нормативтік
құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Банктік тәуекелді басқару жүйесін және оның элементтерін зерттеу
белгілі экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты байқатып отыр.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні және жіктелімі
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде риск сөзі гректің ridskon, ridsa
сөзінен шығатыны және оны аударғанда утес, скала деген ұғымдарды білдіреді.
Орыс тіліне тәуекел термині Испания немесе Португалия сияқты елдерден
келген, оның лексикалық мәнінде сол скала сөзімен ұқсас келеді.
Италиян сөзінде risiko және Француз тілінде risque қауіп деген
мағына береді. Ал латынша rescum сөзінің аудармасы болжанбайтын, қауіпті
немесе бүлдіретін нәрселердің бірін білдіреді [1].
Қазақ тілінде риск термині қауіп, қатер және тәуекел деген
ұғымдарды білдіре отырып, олар өз кезегінде қолданылу аясына қарай
пайдаланылады.
Тәуекел терминінің жоғарда келтірілген мағыналарынан, оның ұзақ уақыт
бойы қалыптасып, ең соңында қауіпті сипаттауын көруге болады.
Нарық қатынастар теориясы тәуекел терминін бірінші болып енгізген
Француз экономисі Р. Кантильон болған және оның пайымдауынша тәуекел
тәуекелді бәсекенің ережесімен жүргізілетін кез келген сауда-саттық
қызметтің қаситетін білдіреді деген. Ол саудагердің пайдасы мен зиянын
болжамсыздықтың және тәуекелдің салдары деп бағалады. Сол уақыттардағы
көзқарастардың бүгінгі көзқарастардан айырмашылығы болғанымен, қазіргі
бастыс экономистері осы француз ғалымын тәуекел теориясының негізін қалаушы
ретінде санайды.
Қазіргі заманғы экономикада тәуекелдер саласы біршама жаңа әрі іс
жүзінде зерттелмеген сала болып табылады. Осыған байланысты тәуекел
ұғымының анықтамасына қатысты сан алуан, тіпті кейде бір-біріне қайшы
келетін көзқарастар айтылады.
Осы терминнің неғұрлым толық әрі дұрыс ұғымын әзірлеу үшін жоғарыда
аталған көзқарстардың негізгілерін қарастырған орынды.
Профессор А.Г.Грязнованың редакциялауымен шығарылған қаржы-кредит
энциклопедиялық сөздігінде тәуекел ұғымының бірнеше түрі бары екені атап
өтілген (ағылшынша . risk, фр. risgue от ит. risico – грек тіліндегі
rixikon – құз: бастапқыда тәуекелге бас тігу – жартастың ортасында жан
сақтау) күтпеген ысырап, шығынның пайда болуы, жоспарланған нұсқамен
салыстырғанда кірісті, пайданы толықтай алмау қаупі.
Альгин А.П. тәуекел – сәтсіздік мен мақсаттан ауытқудың болжанған
нәтижесіне жетудың ықтималдығының сапасы мен санын бағалау мүмкіндігі бар
еріксіз таңдау жасаған белгісіздікті есерумен байланысты қызмет деп
санайды.
Банк үшін күтпеген жағдайда келесі үш экономикалық нәтиже туындауы
мүмкін: теріс (қосымша шығыс, залал мен ысырап), нөлдік (өзгеріссіз),
немесе оң (ұтыс, пайда немесе табыс).
Банк үшін ең тиімдісі оң нәтиже алу, алайда, әдетте, күтпеген жағдайдың
нәтижесінде тәуекелдің салдарынан теріс нәтиже алынады. Тәуекелге жол
бермеу үшін банктің залалдан, ысыраптан немесе күтпеген шығыннан ақншалықты
қорғалғанын анықтау қажет [2].
Банк қызметін шығын жұмсамай жүзеге асыру мүмкін емес. Делдалдық
операцияларды жүзеге асыратын қаржы инстиуттары үшін қалыпты жағдай,
банктер уақытша бос қаражатты тарта отырып салымшыларға сыйақы төлеуге,
тартылған кредиттер мен қарыздар үшін басқа қаржы институттарымен есеп
айырысуға, банк қызметкерлеріне, аудиторлық компанияларға еңбекақы төлеуге
және басқа операциялық шығыстарды жүзеге асыруға тиіс.
Жоспарланғабан шығыстардың себептерін қарастыратын болсақ, олар
нарықтағы жағдайдың өзгеру салдарынан салымшыларға төленетін төлемдерді
арттыру, кредит ресурстары тапшылығының пайда болуы жәіне осының салдарынан
олардың рыноктағы құнының артуы, қызметкерлерге төленетін еңбекақыны
көтеру, елдегі инфляция түрінде байқалуы мүмкін, ал осының арлығы
шығыстарды арттырады.
Банктердің шығындары кірісті толық алмаумен немесе жоспарланған
көрсеткіштерден артық шығыс жұмсаумен байланысты. Бұл жағдай алдағы
операцияларды сауатсыз және нақты жоспарлап, талдамаудың, есептен
жаңылысудың, жағдайдың қолайсыз қалыптасудың немесе күтпеген жағдайдың
салдарына, сондай-ақ кепілдік пен резервтер түріндегі хеджерлеу жүйесін
құрмай біршама жаңа әрі тәуекелі жоғары операциялар жасаған кезде
туындайды. Қаражатты ұтымсыз пайдаланып, орналастырумен, нарықтағы
мүмкіндіктермен қауіп-қатерлерді дәл бағалаумен байланысты осындай
шығындардың тәуекелі банкке қаржы жағынан да, имидж жағынан да елеулі
қиындықтар тудырып, тіпті оның ысырап шегуіне әкеп соқтыруы ықтимал.
Ысырап деп банктің пайдасының күтпеген жерден төмендеуі аталады. Әдетте
ысырапта шығыстың да, шығынның да барлық қасиеттері үйлескен талдап
қорытылған көрсеткіш болып табылады. Сөйтсе де ысыраптың бір ерекшелігі
оның банкті банкроттыққа әкелуі жатады [3].
Сөйтіп, жоғарыда атап өтілгенді ескере отырып, банк тәуекелі деген
ұғымды былайша сәйкестендіру болады. Банк тәуекелі – бұл стандартты банк
операцияларын жасауға байланысты қосымша шығыс жұмсау, шығын мен ысыраптың
пайда болу мүмкіндігімен байланысты банк қызметіндегі белгісіздік. Тәуекел
операцияларды нақты жоспарламаудың, белгіленген талаптар мен нормативтерді
сақтамаудың, қызметкерлердің тарапынан қателікке жол берудің, сондай-ақ
банктің контрагенттері мен контрәріпетстері тарапынан алдау нәтижесінде
туындайды.
Демек, тәуекел – кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің болжаусыз
қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін сипаттайды.
Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған
жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері
бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу
ықтималдығын бейнелейді. Дей тұрғанымен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен
болса, соғұрлым банктің жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес болады.
Сондықтан да кез келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері басқару
шешімдерін қабылдау барысында табыс пен тәуекел деңгейінің оңтайлы
қатынасына мән беруге тиіс.
Банк ісінде тәуекел – белгілі бір банктік операцияларды жүзеге асыру
нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің
ресурстарының бір бөлігін жоғалту қауіпін білдіреді [4].
Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды
жүзеге асырудың тәуекелділігінен шығынға ұшырауын және тәуекел саласындағы
банктің стратегиясының сапасын көрсетеді.
Банк менеджерлері пайда табуды тәуекелмен байланысты әрекеттер жасаудың
салдары ретінде қарамайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан алғанда банктік
пайда алуы мүмкіндігіне қарама-қайшылық жасаса, екінші жағынан пайданың
пайда болу табиғаты мен тәуекелдің пайда болуы табиғаты арасында
айырмашылықтың барлығына көңіл аударуды қажет санайды.
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығымен
кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны,
экзогендік факторлар жиынтығы (яғни, экономикалық орта, коньюктурамен
байланысты сыртқы) және эндогенді факторлар (банктің өзіндік қате
қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады. Сонымен бірге, барлық
тәуекел бір – бірімен байланысты және банк қызметіне әсер етеді.
Банк қызметі табысты болуы үшін, банк тәуекелді бөлшектеу және нақты
тәуекел түріне ең жақсы басқару тәсілін қолдану керек.
Сонымен, банк тәуекелінің жүйелі жүйелі қарастырайық, ол өзіне
категория, топтар, түрлер, түрлер астындағы және тәуекелдің әр түрлілігін
қамтиды.
Банк тәуекелдерінің жіктелімі (1-суретте келесі бетте берілген).
Банктік тәуекелдің жоғарыда берілген жіктелуінде негізгі қағидалары
көрсетуге болады.Сонымен, банктік тәуекелді жіктеу қағидалары мыналар:
1. Банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы.
2. Банк клиенттерінің құрамы.
3. Банктік операциялар сипаттамасы.
4. Коммерциялық банктердің түрі.
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы
және ішкі деп бөлінеді.
Банк операциялар есебінің сипаттамасы тәуекелдерді келесідей болуды
ұсынады: баланстық және баланстан тыс операциялар бойыншы, активтік және
пассивтік операциялар бойыншы тәуекелдер. Бірақ айта кететін жайт,
баланстық операциялар бойынша пайда болатын тәуекелдер көбінесе баланстан
тыс операцияларға таралады.
Сурет 1. Банктік тәуекелдер жіктелімінің сызбасы.
Е с к е р т у: [5] дерек көзінен жасалған
Сыртқы тәуекелдерге банктік қызметіне тікелей байланысты емес немесе
берілген бір клиентпен байланысты емес тәуекелдер жатқызылады.. Сыртқы
тәуекелдер саяси – экономикалық, әлеуметтік – құқықтық, бәсекелестік,
қаржылық және басқадай факторлардан пайда болады.
Саяси факторларға соғыс, жаулап басып кіру, саяси көтерілістер мен
тәртіпсіздік, идеологиялық келіспеушілік, экономикалық қызығушылық
қақтығыстары, саяси күштер мен әлеуметтік топтар қызыңушылықтарының
поляризациясы, саяси режимнің ауысуы, ұлттандырылуы, жекешелендіру,
қарыздарды біріктіру, эмбаргоны енгізу, импорттық лицензияны алып тастау,
тікелей шетел инвестицияларының тәуекелі және т.б. жатқызылады[5].
Бәсекелестік факторлар: банктік және банктік мекемелердің қосылуы,
банктік операциалар мен мәмілелердің жаңа түрінің пайда болуы, басқа
банктердің қызмет құнының төмендеуі, банктік қызмет сапасына деген
талаптардың жоғарлауы, жаңа банктік мекемелердің пайда болуының жеңілдігі,
банктің банкротқа ұшырауы қиындығы мүмкіндігімен байланысты болады.
Қаржылық факторлар тәуекелдігі – жалпы ішкі өнім, сырқы қарыздың экспортқа
қатысты қызмет көрсетуінің көлемі, ЖІӨ- ге ағымдағы баланстың
дефицитінесыртқы қарызға қолайсыз қатынасы.
Банктің өзінің қызметіне байланысты және ол тәуекел жағдайларды
белсенді түрде басқару мүмкіндігін иеленеді. Ішкі тәуекелдерге берілген
жекелеген коммерциалық банк иеленетін кәсіпкерлік артықшылықтар әсер етеді.
Атап айтсақ, қаржылық нарықтың берілген аясында банктің қызмет көрсетуін
ұйымдастыру кезінде оның басшылары мен дұрыс таңдаған стратегиясы мен
саясаты. Банктік операциалар технологиялық процестермен маманданған
қызметкерлер жеткілікті минимумын оптималды басқару, тиімді маркетингтік
стратегияны және тактиканы таңдау және т.б. факторлар. Ішкі тәуекелдер
банктің өз қызметінен клиенттердің қарыз алушылардың немесе оның берілген
контр серіктестер қызметіен байланысты. Олардың деңгейіне банк басшыларының
іскерлік белсендігі, басқарудың тиімділігі мен тактикасы және басқадай
факторлар әсер етеді. Осыдан келе тәуекелдер келесідей бөлінеді:
- банк активтермен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық,лизингтік,
кассалық, есеп айырысушылық, факторингтік, корреспонденттік шот бойынша,
қаржылық және инвестиция бойынша тәуекел және т.б.);
- банк пассивімен байланысты (салым және депозит бойынша, банкаралық
несиелерді тату тәуекелдері және диверсификация тәуекелі);
- банк өзінің активтері мен пассивтерін басқару сапасымен байланысты
(пайыздық тәуеккел, өтімділік тәуекелі,төлем қабілетсідігі, капитал
құрылымы тәуекелі, банк капиталының жеткіліксіздік тәуекелі);
- қаржылық қызмет жүзеге асыру тәуекелімен байланысты
(операциондық,технологиялық тәуекелдік, жаңа еңгізулер тәуекелдігі,
стратегиялық, бухгалтерлік, әкімшілік тәуекелдігі, қауіпсіздік
тәуекелі)[6].
Банк клиенттерінің құрамының тәуекелдігі банктік қызмет маркетингпен,
қоғаммен қарым – қатынас жасаумен байланысты. Кіші орта және ірі
клиенттердің талаптарының әр түрлілігі сол тәуекелдің деңгейін анықтайды,
яғни ұсақ қарыз алушы ірі қарыз алушыға қарағанда нарықтық экономиканың
кездейсоқ жағдайларына кәбірек тәуелді болады. Сонымен қатар бір қарыз
алушыға немесе бір – бірімен байланысты қарыз алушылар тобына, салаға және
аймаққа немесе мемлекетке берілген үлкен несиелер көп жағдайда банктің
банкротқа ұшырауының негізгі себебі болады.
Сондай-ақ тәуекелдерді жіктеуге өз көзқарасын білдірген басқа
авторлардың жіктемесін келтірейік. Хенни Ван Грюнинг пен Сони Брайович
Братановичтің жіктемесінде тәуекелдің келесі түрлерге бөлінген:
- қаржы тәуекелдері;
- операциялық тәуекелдер;
- іскерлік тәуекелдер;
- төтенше тәуекелдер.
Сурет 2. Банк тәуекелдерінің аясы
Е с к е р т у – [5] дерек көзінен жасалған
Банктік баланс тәуекеліне келесілер жатады:
- несиелік тәуекел (негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау
тәуекелі);
- пайыздық тәуекел (берілген ссуда бойынша пайыздың алынбау
тәуекелі);
- өтімділік тәуекелі (банктің өз міндеттемелерін уақытында
орындамау тәуекелі, өтімділік нормативтетін бұзу тәуекелі);
- капитал құрылымының тәуекелі (капитал жеткіліктілік нормативінің
банк орындамау тәуекелі, оның капитал құрылымының рационалды емес
ұйымдастыру тәуекелі).
Соңғысы банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға арналған
резервтер, бағалы қағаздардың құнсыздануынан резервтер және т.б). негізгі
капиталынан асып түскенде пайда болады[7].
Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларда қызмет көрсете
алмау мүмкіндігі:
- берілген кепілдер бойынша;
- шығарылған бағалы қағаздар, бағалы қағаздармен жасалған келісім- шарт
бойынша;
- несиелік міндеттемелер бойынша;
- валюталық мәмілеге отыру бойынша.
Сонмен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік және факторингтік
операцияларды, бартерлік және клирингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде
пайда болуы мүмкін.
Ішкі тәуекелде банктің түріне және ерекшклігіне байланысты. Бұны
былайша түсінуге болады: барлық банктерде сыртқы тәуекелдері, қаржылық
қызмет көрсету тәуекелі, баластантық және баланстан тыс тәуекелдер тән бола
тұра, негізгі зоналар, көлемдері және артықшылықты бағыттар банктің
мамандануына байланысты әр түрлі қалыптасады, осыдан келе банк қызметінің
әрбір түрі әр түрлі сипитталынады. Тәуекелдер жинағы бұл банктер үшін әр
түрлі болады. Ақшалай бос қаражаттарды тарту және оралды басқа да несиелік
мекемелерде орналастырумен айналысатын банктер үшін салымдар мен депозиттік
операциялар бойынша тәуекелдер тән, сонымен қатар банкарлық несиелердің
қайтарылу мүмкіндігі бар. Негізгі бағыттары инновация болып табылатын
мамандандырылған банктерге жаңа технологияларды ұзақ және орта мерзімді
несиелендірумен байланысты тәуекелдер тән болып келеді. Сондықтан мұндай
банктерде бірінші орында инновация тәуекелі (қаржылық қызмет көрсету
тәуекелінің элементі ретінде), сонымен қатар маркетингтік туәекелдер –
яғни, жаңа технологияларды еңгізетін өнеркәсіптің өнімді өндіруден
туындайтын алдын ала болжанбаған қиындықтармен байланысты тәуекелдер). Бұл
жағдайда ерекше мағынада сыртқы жобалық тәуекелдер, яғни фирмаішілік немесе
корпораитвтік тәуекел, нарықтық немесе портфельдік тәуекел (банктік саясат
жне несиелік портфельге сәйкес тәуекел табиғаты және тәуекел географиясы).
Бұл жерде алдын ала экономикалық тиімділікті, сапалығын бағаламай,
технологиялық жаңалықты игеруге үлкен тәуекелге тап болады, яғни жаңа
технологияны уақытынан бұрын бастаса, жаңа өнімге тұтынушы сұранысы жоқ
немесе аз болса, өндіретін өнімінің белгілі бір бағытта түрлі көп болса
және т.б. Биржалық банкті қарастығанда, негізгі екі тәуекел түріне көңіл
болу керек. Мысалы, тауардық клиенттің алдын ала берген қаражаты негізінде
клирингтік есеп айырысуда қамтамасыз ететін банк үшін есеп айырысу
тәуекелі, яғни есеп айырысу перациялары бойынша шығын болады. Егер биржалық
банк бағалы қағаздар нарығында клиенттермен бірлесе отырып трасталық және
брокерлік қызметтер көрсетсе, онда бағалы қағаздармен байланысты келесідей
тәуекелдер болады:
- капиталдық (бағалы қағаздар портфелінің өтімді емес
тәуекелі);
- селективтік (бағалы қағаздарды дұрыс таңдамау тәуекелі);
- уақытылы;
- нарықтық (бағалы қағаздардың құнсыздану тәуекелі);
- іскерлік (эмитентін бағалы қағаздар бойынша пайыздарды
төлемеу тәуекелі) [8].
Сыртқы сауда операцияларына қызмет көрсететін мамандандырылған банк
келесідей негізгі тәуекелдерге кездеседі:
- экономикалық (валюта бағамының өзгерісіне байланысты актив
және пассив құнының өзгеру тәуекелі);
- аударым (пассив және активтердің шетел валюти\асында
есептенгенде айырмашылық тәуекелі);
- мәмілелік (мәміле құнының болашақ ұлттық валютада
анықталмағандығының тәуекелі);
- сақтандыру ;
- саяси.
Жеке тұлғаларға қызмет көрсететін банктер үшін келесі тәуекелдер тән:
- ипотекалық және тұтыну ссудалары бойынша қаржылық және
несиелік тәуекелдер;
- кепілхат бойынша тәуекел (гарантия);
- кепіл тәуекелі (залог).
Салалық банктер қызметтеріне салалар сипатына тән тәууекелдер және
олардың орта салалық көлемі әсер етеді. Олар басқа салалармен салыстырғанда
қаржылық және экономикалық аспектілеріндегі салалардың өзгергіштігімен,
динамизм деңгейімен тікелей байланысты. Салалық тәуекелдердің келесідей
түрлері бар:
- бета – тәуекел (бета коэффицент);
- саланың өмірлік цикл тәуекелі;
- салаішілік бәсеке тәуекелі.
Бета тәуекел – ол жалпы экономикалық қызмет нәтижесімен салыстырғанда
сала қызметінің нәтижесі орташа деңгейден жиі ауытқып тұратын жүйелік
тәуекел. Егер бета-тәуекел 1-ге тең болса, онда ол мемлекет экономикасының
жалпы сипатынын сай келетін ауыстыру керек. Бета – тәуекелдің көрсеткіші
қаншама жоғары болса, саланың басқа да бірдей жағдайларындағы тәуекелі
жоғары болады. Бета-тәуекел түсінігін жеке банктергеде пайдалануға болады
оны Глориябанк (Ресей) аналитикалық орталығы және кеңес беру формалар
деференциалды акция прротфелі салыстырмалы орташа бағалы қағаздармен
байланысты операциялар бойынша жүйелік тәуекелді есептеу үшін қолданадаы.
Сонымен қатар, екінші деңгейлі биржадан тыс рыноктарда акциялары айналыста
жүретін банктер қарастырылды. Нәтижесінде, акциялар бойынша бета –
тәуекелдің экспорттық бағалық көрсеткіштері анықталды. Оған сәйкес
банктерді келесідей бес топқа бөліп қарастыруға болады:
1. орташа нарықтықтан көп көбірек көрсеткіші;
2. орташа нарықтықтан көбірек көрсеткіші;
3. орташа нарықтықтан сәл ғана көп көрсеткіші;
4. орташа нарықтықтан төмен көрсеткіші;
5. аз болжамданған тәуекел.
Келесі себептерге байланысты, мұндай бағалау әдісіне көп көңіл бөлінуі
керек:
1. бағалы қағаздар мен мәмілелер көлемі аз, ол мәмілелердің өзі бір
қалыпты емес, акция бағамының дұрыс қалыптасу механизімі жоқ
болғанда бағалы қағаздар нарығының бұл кезеңінде бұл көрсеткіштің
нақты анықталуы мүмкін емес;
2. алғашқы екі топтың банктерінің жоғары тәуекелділігі олардың
жоғары табыстылығымен орнын басады [9].
Өмір цикл тәуекелі: әр түрлі салалардың тәуекел деңгейімен сипатталады
және әрбір сала даму кезінде ладын ала белгіленген кезеңдерден өтеді. Бұл
жерде алғашқы даму жедел өсу, қалыптасқан өсу, өсу темпінің төмендеуі және
жойылу кезеңдері қарастырылады.
Ішкі салалық бәсеке тәуекелі кәсіпорын саласының өмір сүру
қабілеттілігіне әсер етеді:
- бағалық емес бәсекенің қатал деңгейі;
- салаға кіру және шығудың жеңілдігі немесе күрделілігі;
- белгілі бір саладағы өнімнің басқа өнімдермен салыстырмалы өнімдермен
баға бойынша бәсекелес қабілеттілігінің бар немесе жоқ болуы;
- тауарлық белгілі құқығының жоқ болуы;
- жабдықтаушылар және тұтынушылардың нарықтық күші;
- кәсіпорын саласының қызмет жасайтын саяси және әлеуметтік ортасы.
Бұдан басқа салалық банктерге мемлекеттік (аймақтық) және жалпы сыртқы
тәуекелдер үлкен әсер етеді және әрбір сала форс-мажорлық тәуекелдерге
ұшырауы мүмкін, сондықтан қазіргі танда салалық банктер тәуекелі жоғары
банктер қатарына жатқызуға болады.
Әмбебап банктер өздерінің қызметтерінде барлық тәуекелдерді есепке алу
керек. Әмбебап банктерге көбінесе құрылымдық басқару, басқарушылардың жеке
қабілеттерімен байланысты тәуекелдер тән. Аймақтық белгілері бойынша және
ерекше тәуекелдер түрлеріне байланысты болады:
- аймақтық банктер – аймақтық сыртқы тәуеклдер;
- аймақаралық – аймақтық тәуекелдер жиынтығы;
- мемлекетаралық- елдік тәуекелдер;
- республикалық – республика тәуекелі.
Әр түрлі несиелік мекемелерге өздеріне тән тәуекелдер түрлері болады.
Мысалы, зейнетақы қорларына саяси тәуекелдер, депозиттік операцмиялар
бойынша тәуекелдер, жобалар, аймақтық тәуекелдер, аударымдар тәуекелі тән.
Өзара несиелеу қоғамдастары және өзара көмек көрсету кассаларына
салымдық, депозиттік, несиелік тәуекелдер тән. Ломбарттарға технологиялық,
операциялық, лизингтік компанияларға есеп айырысу, жобалық тәуекелдер;
факторингтік компанияларға несиелік, клиент тәуекелі; есептік үйлерге есеп
айырысу несиелік, кепілдік, нарықтық, іскерлік тәуекелдер тән.
Көрсетілген жіктеулер және қағидалар, банктік тәуекелдердің түрлерін
ғана емес, сонымен қатар, белгілі бір жүйеге сәйкес және ерекшеліктеріне
байланысты тәуекелдер болады.
Осыдан келе көптеген банктік тәуекелдер түрлері бар және олар банктің
жүргізетін операциялар есебі өте маңызды. Бірақ біз ең маңызды тәуекелдерді
қарастырамыз және мүмкін болатын тәуекел деңгейін және оларды басқарудың
тиімді тәсілдерін ұсынамыз. Банктер өздерінің қызметтерін халықаралық
деңгейде атқаратын кезде келесі сыртқы тәуекелдер: елдік, валюталық, форс-
мажорлық міндеттемелер тәуекеліне кездесу мүмкін.
Ал банктің ең маңызды тәуекелдеріне біздің ойымызша, несиелік,
пайыздық, банк операцияларының диверсификациялану тәуекелі, кадрлық
тәуекелдер жатады.
Ел тәуекелдері банктің өз қызметін байланыстырып отырған мемлекеттің
өзінің қызметін жүргізуінің ұлттық ерекшкліктеріне байланысты пайда болады.
Бұл тәуекелдің шығу көзінен (туындысына) бір аймақ елдің тәуекелі болып
табылады, яғни аймақтық тәуекел, мысалы: Еуропалық одақ елдері немесе Латын
Америка елдері, т.с.с. Олар шетел ел капиталының қатысуымен құрылған
барлық банктер және ортақ лицензиясы бар банктер үшін маңызды.
Банктің басшылығымен жіберілетін негізгі қателер шетел контрагенттердің
қаржылық тұрақтылығымен дұрыс бағалаумен байланысты.
Ел тәуекелі деген түсініктің өзі мемлекеттің және басқа қарыз
алушылардың сыртқы қарыз міндеттемелерін орындау мүмкіншіліктеріне әсер ете
алатындай деңгейдегі мемлекеттің экономикалық, саяси және құқықтық
жағдайлардың өзгеру тәуекелін білдіреді.
Ел тәуекелін анықтайтын себептер мен жағдайларға байланысты тәуекелдің
келесі категорияларын анықтау керек:
Саяси – бұл мемлекет құрылу ерекшелігімен байланысты, мемлекеттік билік
органдары қызметтерінің тұрақсыздығы (мысалы, үкіметтің тез ауысуы, басқару
және саяси режимнің өзгеруі), үкіметтің экономикалық және басқа да
саясаттарды дұрыс жүргізбеуі (национализация, жекешелендіру, т.б.),
этникалық және аймақтық мәселелер, әлеуметтік топ мүшелерінің
поляризациясы, т.б.;
Құқықтық – банк қызметіне қатысты заңдық және басқа да нормативтік
шектеулер (мысалы, экспортты және импортты шектеу, шетел банктері қызметін
лицензиялау, шетел инвестицияларын лимиттеу);
Экономикалық:
- жалпы экономикалық тәуекелдер – экономикалық құндылықтар
экономикалық саясатпен байланысты, ЖҰӨ өсуі ұзақ мерзімді
төмендеуі, импорттың экспорттан жоғары болуы, экспорттан түсетін
табыстың азаюы;
- қаржылық тәуекелдер – ақша-несие жүйесінің дағдарысы, инфляция,
сыртқы қарыздың күрт өсуі, сыртқы қарызды өтеу көлемінің төмендеуі,
сыртқы қарызға жаппай мораторий, трансфертті тәуекел, елде несие
мен займдар бойынша төлемдер жасау үшін қажетті мөлшерде шетел
валютасының болмауы, сондай-ақ импортпен салыстырғанда шетел
резервтерінің азаюы, жаңа экономикалық нормативтер, салықтар,
алымдар, баждар, тарифтер мен квоталардың енгізілуі;
- техникалық – банк саласындағы істер техникалық стандарттармен
байланысты (негізгі ақша аудару саласындағы қаражат инновациялары,
қауіпсіздік, т.б.);
- басқа да тәуекелдер – мысалы, қаржы саласындағы криминогенттік
жағдай, бюрократиялық машинаның үлкендігі.
Мемлекеттік тәуекелді сипаттайтын жиынтық тәуекелдерді талдау кезінде
саяси, құқықтық, экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, және басқа да
тәуекелдерді жеке қарастыруға болмайды, өйткені барлық ұлттық факторлары
өзара байланысты.
Сондай-ақ соңғы кездерде саяси емес, экономикалық және құқықтық
тәуеелдерге көңіл аудару керек, яғни мемлекеттің ұлттық экономиканы тиімді
басқару мүмкіндігіне.
Тәуекел деңгейін талдауда әр түрлі әдістер қолданылады, бірақ көп
ретте, белгілі мемлекетті зерттейтін сарапшылар мен мамандарды тарады; осы
елдің тәжірибесін зерттейді, статистикалық, математикалық есептерді
қолданады, елдің дамуын анықтайтын факторлардың үлес салмағынның келген.
Әрбір нақты комерциялық банк өз қызметі барысында қаржылық тұрақтылықты
төмендетпеу үшін және күйреуге жол бермес үшін кез келген әдістемелерді
ескеруі қажет.
Айта кететін бір жайт, мемлекеттік тәуекелділіктің болуына кінәлі
болған мемлекет үшін банкрот түсінігі қолданылмайды, өйткені мемлекеттің
өзі ұлттық территориясында заңды іс-әрекеттерді жүзеге асырған кезде өзінің
тәуелсіз екендігін көрсетеді. Оған қоса халықаралық құқық нормаларында
халықаралық кредиттерді алудың негізгі принциптері болуы керек, өйткені
оларды қайтаруда кредитордың да және кредиттік процесті қаржыландыруды
қамтамасыз етушілердің де тағдыры шешілмек.
Негізінен мемлекеттік тәуекелдер халықаралық кредиттердің борышкерлерге
әсер ету үшін шектелген шараларының нәтижесінде пайда болды. Алайда бұл осы
қорларды инвестициялап отырған банктердің еларалық тәуекелдерді алдын ала
болжамауынан және де оларды басқара алмауын білдірмейді, яғни оны көрсетіп
отырған жоқ.
2. Банк қызметіндегі тәуекелдер түрлері мен олардың типтері
Несиелік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі – бұл қарыз алушының
несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға деген өзінің
міндеттемелердің орындамаудың ықтималдығы.
Несиелік тәуекел бірқатар себептерге байланысты пайда болады:
- қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
- қарізгердің өз кінәсынан емес, адекватты болашақ ақша ағымдарын
жасауға қабілетсіздігі;
- банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және
экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз оқиғалар мен
өзгерістер;
- саяси тұрақсыздық;
- қарызгердің іскерлік репутациясындағы олқылықтар;
- несие берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен рынокта сату
мүмкіндігі) және болашақ құнына сенімсіздігі.
Банк қызметіне байланысты тәуекелдер екі топқа бөлінеді:
- қаржылық тәуекелдер, соның ішінде несиелік, өтімділік және баға;
- операциондық тәуекел.
Қаржылық тәуекелдер түрлерінің сызбасы келесі Қосымша А-да берілген.
Кредиторлар несие берген кезде өздері берген несиенің немесе қарыздың
барлық соммасы толық қайтарылатынына сенімді болады және де оған қоса көп
жағдайларда олар өздері келіскен пайыз сомасын уақытынды, несие толық
төленгенше алып отыруға сенімді болады. Олардың өздері тәуекелден қашады,
сондықтан да өздерін тәуекелге баруын шектеуге тырысады немесе анықталмаған
дәрежесін минимумға жеткізуге тырсады. Шынында олар нақты қарызгермен және
несие түрімен байланысты тәуекел дәресін олар сол несиені бергенге дейін
және де несие мерзімінің барлық бойында (тәуекел дәрежесі көбінде уақытпен
алмасуы) анықтағылары келеді [10].
Несиелік тәуекелдің мәнін түсінуге екі тәсіл тұрғысынан келу қажет.
Оның біріншісі, банктік несиелік тәуекелін мынадай тар мағынада қарастыру
болып табылады: а) несие бойынша төлемдердің төленбей қалу қаупі; б)
банктің несиелік әрекетінің оның активтерінің құнын жоғалту мүмкіндігін
және кепілдік міндеттемелерінің орындалмауын көрсететін оқиғалық
сипаттамасы.
Екіншісі, банктік несиелік тәуекелдің депозиттік операциялар саласында
қатысуын кеңейтіп, оны кең мағынада (депозиттік құрамын есепке ала отырып)
зерттеуді қолдайды.
Шоғырландыру және ресурстарды ұсыну барысында пайда болатын тәуекел
түрлері несиелік негізге ие, тіпті мұны несие деп те айтуымызға болады.
Осылайша, біз зерттеу нысанының тағы бір жағы - банктегі несиелік
тәуекелдің типтері, яғни оның әртүрлі белгілері мен ерекшеліктерін
қарастыруға тырысамыз. Осы мақсатта несиелік тәуекелдің типтерін мына
белгілерге қарап анықтаймыз:
- талдауды жүзеге асыру деңгейімен;
- пайда болу саласымен;
- қарыз алушының типімен;
- тәуекелдің пайда болу сипатымен;
- операцияның түрлерімен;
- қарыз алушының іс-әрекеті сипатымен;
- тәуекелдің қауіптілік деңгейімен және тәуекелдің басқарылу
деңгейімен.
Талдауды жүзеге асыру деңгейіне қарай несие тәуекелін
1. жиынтық (жалпы);
2. жеке типтеріне бөлуге болады.
- Жиынтық (банктік несие қоржыны мөлшеріндегі) несие тәуекелі банктің
барлық несие қоржынының сапасы жағынан берілген барлық несиенің
көлемін бағалаудан туындайды. Жиынтық несие тәуекелінің сараптамасы -
несиелердің әртүрлі категориялары бойынша төленбеген қаражаттың
көлемін сипаттайтын бірқатар көрсеткіштердің есебі негізінде
өткізіледі.
- Жеке (әр нақты несиенің деңгейінде) несие тәуекелі жекелеген қарыз
алушыға тән тәуекел мөлшерін сипаттайды. Жеке несие тәуекелін талдау
коммерциялық, саяси және басқа да сыртқы әсерлерді ескере отырып, оның
көп нұсқалы үлгісін жасауды талап етеді [11].
Пайда болу саласына орай банк клиентінің іс-әрекеті барысындағы қарыз
алушының тәуекелін де, банктің өз жұмысына байланысты несиелік өнімнің
тәуекелін де, сондай-ақ банк пен қарыз алушының сыртқы ортасының өзгеруі
тәуекелін де ескеру керек.
Қарыз алушының типіне орай несие тәуекелі үш түрге бөлінеді: шетелдерге
несие беру кезіндегі орын алатын ел тәуекелі; кәсіпорындарды, фирмалар мен
банктерді қоғамдық ұйымдар мен ел ішіндегі басқа да заңды тұлғаларды
қаржыландыру барысында пайда болатын заңды тұлғаларды несиелендіру тәуекелі
және ел ішіндегі тұрғылықты халыққа қатысты несиелік операциялар жасау
барысында пайда болатын жеке тұлғаларды несиелендіру тәуекелі. Аталған
түрлердің кез-келгені одан да ұсақ түрлерге бөлінуі мүмкін. Мысалы, ел
тәуекелі шетелдік фирмаларды, шет мемлекеттер өкілдіктері мен аталған
мемлекетте тұратын жеке тұлғаларды несиелендіру тәуекелінен тұрады. Заңды
тұлғаларды несиелендіру тәуекелі жекеменшік түріне, қызмет ету ауқымына,
кәсіпорынның материалдық өндірісі немесе экономиканың жекелеген бөліктеріне
қызмет көрсету саласына жататындығына орай өз ішінен жекелеген түрлерге
бөлінеді. Жас мөлшеріне, қандай әлеуметтік топқа жататына байланысты
жастарды, зейнеткерлік алдындағы тұлғаларды, сондай-ақ, жұртшылықтың
тұрақты табысы бар, белсенді, еңбекке қабілетті жастағы бөлігін
несиелендіру кезінде де ішінара түрлерге бөлінеді [12].
Пайда болу сипатына қарай несиелендіру тәуекелінің моралдық, іскерлік,
қаржылық типтері, сондай-ақ қамтамасыз ету тәуекелі бөлініп шығады. Әдетте,
олар, нақты бір қарыз алушының іс-әрекеті саласына жатады.
Моралдық тәуекел - жағымсыз іскерлік аты шыққан клиенттерге тән.
Іскерлік тәуекел - кәсіпорын жұмыс істейтін және өз өнімдерін өткізетін
өндіріс саласының дамуы жөніндегі мәліметтер негізінде бағаланады.
Қаржылық тәуекел - кәсіпорынның өтеу мүмкіндігі, табыстылығы, айналым
көлемі, мүлкінің құрамы мен құрылымы, сондай-ақ жеке тұлғалардың табысының
тұрақтылығы мен деңгейі көрсеткіштерін сараптау кезінде байқалады.
Қамтамасыз ету тәуекелі - кепілге қойылған мүліктің өтімділігінің
төмендеуі немесе кепіл құнының көтерілуі салдарынан қажет болған жағдайда
оны сату мүмкіндігінің қиындауымен сипатталады [13].
Сонымен қатар, бұл топта банктің жалпы несиелендіру жұмысына тән:
құрылымдық-процессуалдық, жеке, технологиялық, несиені заңсыз бұрмалау,
несиенің қолжетімділігі, мерзімінен бұрын төлем жасау сияқты тәуекел
түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Құрылымдық-процессуалдық сипаттағы тәуекел банктік несие саясатын
жасап, іске асыру барысында пайда болатын қателіктермен кең мағынада
байланысты. Ал, нақтылап айтар болсақ, олар банктің несиелік жұмысын
ұйымдастыру проблемаларына тікелей қатысты[14].
Несиелік тәуекелдің дәрежесіне қарай үш сатыға бөлуге болады: жоғары,
орта және төмен. Қажет болған жағдайда тәуекелдің неғұрлым нақты сатысын
анықтау үшін деңгейі бірнеше түрлерге бөліп қарауға болады.
Тәуекелді басқару дәрежесіне қарай банк мамандары анықтап білетін
шектелген (анықталған және бақылауға болатын) және шектелмейтін, яғни, жете
бағаланбайтын және басқару мүмкіндігі айтарлықтай шектелген тәуекел
түрлерін жатқызуға болады. Банктік несие тәуекелінің жоғарыда келтірілген
жіктелімі оның мазмұнына қатысты неғұрлым маңызды мәселелерді ғана емес,
сонымен қатар, оларды басқаруға қатысты жалпы аспектілерді де қамтиды.
Яғни, тәжірибе көрсетіп отырғандай, банктің негізгі проблемалары осы
белсенді несие операцияларымен байланысты болғандықтан, банктік несие
тәуекелі несиенің төленбей қалуы қаупінің мазмұнын ашып көрсетуді
қамтамасыз етеді.
Өтімділік тәуекелі. Кез келген банкті басқару кезінде ең маңызды
міндет - өтімділікті бара-бар деңгейін қамтамасыз ету болып табылады.
Банктің өтімділігі оның мерзімі мен сапасы бойынша актив пен пассивтің
теңгерілімімен анықталын өзінің міндеттерін өз уақытында орындай алу
қабіеттілігі түсіндіріледі.
Өтімділік ағым ретінде банктің белгіленген уақыт мерзімі ішінде
өтімділіктің тиімсіз деңгейін немесе өтімділіктің объективтік қажеті
деңгейіне қол жеткізілген мөлшерін сақтап, активтер мен пассивтердің сәйкес
баптарын тиімді басқару, қарызға қосымша қаражаттар тарту, банктің қаржылық
тұрақтылығын табысты өсіру жолы есебімен жүргізе алу қабілеттілігін
бағалауды түсіндіреді.
Осыған орай, банктің өтімділігі өз міндеттемелерін уақытылы орындауды
қамтамасыз ету қабілеті мен болашақта өмір сүру ықтималдығының маңызды
көрсеткіші болып табылады.
Кез келген жағдайда банк иелері депозиттерді қайтару және несиелер беру
және т.б. жағдайларды қамтамасыз етуге қолма-қол немесе тартылған
қаражаттардың жетіспеушілік туындағанда ол қолма-қол қаражаттарға ағымдық
талаптарды қанағаттандыру үшін өте жоғары мөлшер бойынша қаражаттар
тартады. Бұл банктің пайдасының төмендеу мен өтімділік тәуекелін азайтуына
әкеледі. Банк өтімділігінің тәуекелі- бұл банктің активтерін жолымен
қаражаттарды алу қиындығы жағдайынды банктің пайдасына туындаған қорқыныш
мүмкіндігі.
Нарықтық тәуекел – валюта бағамының, сыйақы мөлшерлемелерінің, қаржы
құралдарының құндарының қолайсыз өзгерістеріне байланысты туындайтын
шығыстардың (зияндардың) тәуекелі.
Валюталық тәуекел – бұл қандайда бір шетелдік валютаға ұлттық валютаның
қатынасы кезіндегі курсының өзгеруі нәтижесінде зиян шеккен банктерде өз
қорларының бір бөлігінің жоғалмауына, табыстардың толық алынбауына немесе
қосымша шығындардың шығып кетуіне алып келеді.
Валюталардың курстары салыстырмалы түрде бір-біріне әрдайым да
өзгерістер болатыны белгілі (KZTUSD, YENUSD және т.б.), ол банк
қызметінің пайдасы мен шығынында көрініс табады.
Валюталық тәуекел трансляциялық , операциялық, контрактілік және басқа
да тәуекелдерді ажыратады.
Валюталық тәуекел пайыздық ставка және өтімділік тәуекелімен
байланысты. Ол валюталық актив және пассив құрылымдары сәйкес келмегенде,
сондай-ақ мемлекетте инфляциялық процестер кезінде пайда болуы мүмкін.
Валюталық тәуекел негізінде белгілі бір кезең ішіндегі несиелік немесе
басқа келісімнің ақшалай мңндеттемесінің нақты құнының өзгерісі жатыр.
Сонымен қатар, валюталық тәуекелге келісім – шарттың кез келген жағы баруы
мүмкін (несиелік, саудадық және т.б.): кредитор өзінің шетелдік
контрагентіне банктік несие бере отырып, қарызгерге ала алмау тәуекеліне
барады. Ал қарызгер несиені алған кездегі болған курс бойынша несиелік
келісім-шартта валюта курсын белгілегенмен салыстырғанда, төлейтін кездегі
валюта құнының көтеріліп кетуінен құнын жолғататын валюталық тәуекелге
барады.
Валюталық тәуекел, әсіресе әр түрлі валюталық рыноктарда сол бір
валютаның курстары сәйкес келмеуіне байланысты сол айырымдардан пайда
табатын (спекулятивтік табыс) немесе валюта курсының әр түрлі уақыт
кезеңдерінде айрымынан түсетін пайда, мысалы, арбитраждық операциялар
жүргізетін банктерде, яғни сондай қаржылық – несиелік институттарда өте
жоғары. Валюталық тәуекел, қарызды қайтару кезеңі және несиелік контракт
соммасы неғұрлым көп болса, соғұрлым жоғары болады [15].
Несие берудегі валюта төлем валютасымен сәйкес келмесе де валюталық
тәуекел болады. Бір банкінің бірнеше филиалдары бірігіп төлем жүргізген
кезде де валюталық тәуекелдер болуы мүмкін. Көріп отырғанымыздай, валюталық
тәуекелдердің болуы қаржылық-несиелік мекемеге өте маңызды зиян әкеледі.
Сондықтан қаржылық-несиелік мекемеге валюталық тәуекелді болжау үшін немесе
олардың салдарын барыншы болдырмау үшін мақсатты іс-әрекеттерді өз
уақытында ойластырып жүргізу керек.
Пайыз тәуекелі:
- сыйақы мөлшерлемесінің қолайсыз өзгеруі салдарынан шығыстардың
(зияндардың) пайда болу тәуекелі, оған мыналар жатады:
- тұрақты пайыз мөшерлемелері тұсында орналастырылған активтер мен
тартылған міндеттемелердің қайтару және өтеу мерзімдерінің сәйкес
келмеуінен туындайтын шығыстардың (зияндардың) тәуекелі;
- активтер мен міндеттемелер бойынша әр түрлі, яғни тұрақты немесе
өзгермелі пайыз мөшерлемелерін салдарынан туындайтын шығыстардың
(зияндардың) тәуекелі;
- базалық тәуекел, бірқатар қаржы құралдары бойынша алынатын және
төленетін сыйақыларға әр түрлі есептеу әдістері мен түзетулерді
қолданулар салдарынан туындайтын шығыстардың (зияндардың) тәуекелі.
Пайыз тәуекелі пайыз мөлшерлемесінің деңгейіндегі өзгеріске қатысты
табыстылықтың немесе қаржылық активтердің бағасының өзгеруі ретінде
анықталуы мүмкін. Бұл анықтау негізінде ақша нарығы мен капитал нарығының
қатысушыларына қатысты. Жалпы активтері қалыпты болатын коммерциялық
банктер үшін анықтама өзгерілуі мүмкін. Қазіргі жағдайда пайыз
тәуекелділігін реттеудегі өзекті мәселе – жалпы нарықтық жағдайға
мониторинг жүргізу қажетілігі өсе түседі.
Пайыз мөлшерлемесін қалпына келтіру қажеттілігі, олардың шамадан тыс
қозғалуы банктік жүйе операцияларының тиімділігіне кедергі, әрі жоғары
пайыз тәуекелділігінің тууына себепкер болуы мүмеіндігінен шығады. Банк өз
қызметіне пайыз тиімділігін толық бейтараптандыра алуы мүмкін бе? Теория
жүзінде мүмкін. Егер активтердің табыстылығындағы өзгеріс пен қорларды
тартуға кеткен шығынның өзгерісіндегі уақыт мерзімі сәйкес келсе. Бұл
бірнеше несиелер үшін мүмкін және банктер өзінің несиелік портфелінің
мерзімді теңдестіру саналы саясатына бара алады. Бірақ та, нақты жағдайда
бұл мүмкін емес, себебі барлық несиенің уақытын теңдестіру мүмкін емес.
Сондықтан банктер бұл саясатты жүргізуге мүдделі болмауы мүмкін. Сондықтан
банктер пайыз тәуекелдлігімен қақтығысуы жалғасуда.
Пайыз мөлшерлемесін оқыс жағдайдағы өзгерісі банктің пайдасының және
акционерлік капиталдың нарықтық құнының едәуір өзгеруіне әкелу мүмкін.
Пайыз тәуекелділігі осы өзгерістерді қамтиді. Ақша ағымы банктің
активтері мен міндеттемелеріне тәуелді; бұл пайыз мөлшерлемесіндегі өзгеріс
актив пен міндеттемелердің пайыздық табысын және нарықтық құнын өсіруі
немесе төмендетуі мүмкін[16].
Пайыз тәуекелділігінің деңгейі мына төмендегілерге тәуелді:
1. актив операция мен тұрақты және еркін мөлшердегі несие мен
инвестиция көлемінің қатынасындағы портфелдік өзгеріс, олардың
нарықтағы бағасының динамикасы;
2. пассивтік операциядағы портфелдік өзгерістер мен тұрақты және
еркін мөлшерлемесіндегі депозиттер көлемінің арақатынасы;
3. меншікті және тартылған қаражаттар арақатынысындағы өзгеріс;
4. пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіндегі динамика.
Пайыз тәуекелділігінің деңгейін бақылау және басқару үшін нақты
жағдайарға байланысты банк қызметінің нақты стратегиясы жасалады [17].
Баға тәуекелі – қаржы құралдарының нарықтық құндарына ықпал ететін
қаржы нарықтарының өзгерісі жағдайларында пайда болатын қаржы құралдарының
қоржындарының құндарының өзгеру салдарынан туындайтын шығыстар (зияндар)
тәуекелі. Баға тәуекелі инвестициялық тәуекел формасында болады.
Банктің инвестор ретіндегі қызметі нәтижесінде банктің бағалы қағаздар
портфелі қалыптасады.
Операциондық тәуекелдер – банктің ішкі үдерістеріндегі, қызметкерлердің
және өзге тұлғалардың іс-әрекеттеріндегі, ақпарттық жүйелердегі кететеін
кемшіліктерден не қателіктерден немесе сыртқы оқиғалардың салдарынан
туындайтын зияндармен байланысты тәуекел. Операциондық тәуекел мынадай
тәуекелдерді қамтиды:
- банктің қандай да бір қызметкерлерінің қатысуымен заңды,
нормативтік құқықтық актіні, банктің ішкі құжаттарынын бұза
отырып, банктің банктің мүлкін иелену, зұлымдық әрекеттер жасау
салдарынан туындайтын тәуекел;
- үшінші бір тұлғаның қатысуымен заңды, нормативтік құқықтық
актіні, банктің ішкі құжаттарынын бұза отырып, банктің банктің
мүлкін иелену, зұлымдық әрекеттер жасау салдарынан туындайтын
тәуекел;
- еңбек заңын, еңбек қауіпсіздігін және денсеулықты қорғау заңын
бұзу салдарына немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 6
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.1Банктік тәуекелдердің экономикалық 9
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2Банк қызметіндегі тәуекелдер түрлері мен олардың
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3Банк қызметіндегі тәуекелдерді басқару әдістері мен 26
тәсілдері ... ... ...
2 ҚР-ҒЫ ЕДБ-ДІҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
(Қазкоммерцбанк АҚ-ның 41
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1Қазкоммерцбанк АҚ-ның қызметің жалпы 41
сипаты ... ... ... ... ... ... ... .
2.2Казкоммерцбанк АҚ-ның қызметіндегі несиелік қоржын тәуекелін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.3Казкоммерцбанк АҚ-ның өтімділік тәуекелін 52
бағалау ... ... ... ... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 79
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде банк өтімділігі мен тұрақтылығын
қамтамасыз етудің басты мәселесі банктік тәуекелдерді басқару банктік
менеджментте ерекше орынға ие. Бұл әрине банктік қызметке байланысты кез
келген басқарушылық шешімнің тәуекелмен тікелей байланысты болуын немесе
оның өзге сыртқы және ішкі факторларға тәуелді екенін көрсетеді. Банктік
менеджерлердің күнделікті банк қызметіне байланысты кездесетін негізгі
мәселесі бұл банк пайдасын қалайда артырып, тәуекелді төмендету немесе оны
тіпті болдырмау шараларын жолдарын іздестіру болып саналады. Әрине кез
келген басқарушылық шешім қабылдау барысында тәуекелді айналып өту іс
жүзінде мүмкін емес.
Банктік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған
тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс
тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз
алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың тәуекел-менеджменті
саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс
тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді
несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы
жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің
қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы
тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты, әсіресе
қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелді басқаруға арналған
және бүгінгі банктік сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді
мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың
қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Ендеше, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекел басқару тиімділігін
арттыру барысындағы жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң
шешімін таппай отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де
жете зерттелмей келуі, бұл жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды[1].
Сонымен қатар таңдап алынған тақырыптың келесі бір ерекшелігі бұл
банктік тәуекелдерді басқару әдістері мен құралдарын зерттеуге бағытталуы.
Мұндай бағыттағы зерттеу Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуында
жаңа бағытты сипаттайды.
Тақырыптың өзектілігі банк қызметіндегі тәуекелдерді тиімді басқару кез
келген коммерциялық банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету шарты
болатындығымен негізделген.
Тәжірибе көрсеткендей көптеген банктік қызметіндегі тәуекелдің
түрлерінің (несиелік, өтімділік, валюталық және т.б.) болуы банктің
қаржылық тұрақтылығын нашарлатып, ең соңында капиталын жоғалтуына немесе
банкротқа ұшырауына итермелейді.
Сондықтан да мұндай мәселелердің алдын алу немесе дұрыс басқару өз
кезегінде тәуекелдері төмендетуге кепілдік береді.
Зерттеу объектісіне – банк қызметіне байланысты туындайтын
тәуекелдердің түрлерін басқару шаралары, соның ішінде ҚР-ғы ЕДБ-дің
тәжірибелерінде тәуекелдерді басқару әдістері жатады.
Диплом жұмыстың басты мақсаты – банктік операцияларды жүзеге асырумен
байланысты банктік тәуекел түрлерін мәнін жәні жәктелімін қарастыра отырып,
оларды қазіргі жағдайларға сай басқару әдістерін іздестіру.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
- банктік тәуекелдердің экономикалық мәннін ашу;
- банктік тәуекелдердің жіктелемін беру;
- банктік тәуекелдерді басқару әдістерін айқындау;
- ҚР-ғы банктер тәжірибесінде тәуекелдерді басқару әдістерін талдау
жүргізу;
- Шетел тәжірибесінде қолданылатын банктік тәуекелдердің жекелеген
түрлерін басқару әдістерін танысу;
- Банктік тәуекелдерді басқару әдістерін жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу обектісіне: ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктік тәуекелді басқару
жүйесі жатады
Зерттеу пәніне: ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктік тәуекелді басқаруға
байланысты қалыптасатын экономикалық қатынастар жиынтығы жатады.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Банктік
тәуекелдердің мәнін, түрлерін және оларды басқару әдістерін зерттеу
барысында, автор жалпы әдістемелік принциптерді ұстана отырып, осы бағытта
өздерінің еңбектерін жазған шетелдік және отандық ғалымдардың
шығармашылықтарын пайдаланады.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің қаржылық
қадағалау комитетінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік
деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерінің
жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары, сондай-ақ банктік тәуекелді басқару жүйесі жайлы сұрақтарды
қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (О.И. Лаврушин, В. Платонов, Питер С. Роуз,
К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И. Колесников, Б. Уильямс, А.В.Ситник
және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Н.Н.Хамитов, Ш.Р.
Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Б.А. Мұхамеджанов,М.А. Исенов және
т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне: ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар
жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау комитетінің нормативтік
құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Банктік тәуекелді басқару жүйесін және оның элементтерін зерттеу
белгілі экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты байқатып отыр.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні және жіктелімі
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде риск сөзі гректің ridskon, ridsa
сөзінен шығатыны және оны аударғанда утес, скала деген ұғымдарды білдіреді.
Орыс тіліне тәуекел термині Испания немесе Португалия сияқты елдерден
келген, оның лексикалық мәнінде сол скала сөзімен ұқсас келеді.
Италиян сөзінде risiko және Француз тілінде risque қауіп деген
мағына береді. Ал латынша rescum сөзінің аудармасы болжанбайтын, қауіпті
немесе бүлдіретін нәрселердің бірін білдіреді [1].
Қазақ тілінде риск термині қауіп, қатер және тәуекел деген
ұғымдарды білдіре отырып, олар өз кезегінде қолданылу аясына қарай
пайдаланылады.
Тәуекел терминінің жоғарда келтірілген мағыналарынан, оның ұзақ уақыт
бойы қалыптасып, ең соңында қауіпті сипаттауын көруге болады.
Нарық қатынастар теориясы тәуекел терминін бірінші болып енгізген
Француз экономисі Р. Кантильон болған және оның пайымдауынша тәуекел
тәуекелді бәсекенің ережесімен жүргізілетін кез келген сауда-саттық
қызметтің қаситетін білдіреді деген. Ол саудагердің пайдасы мен зиянын
болжамсыздықтың және тәуекелдің салдары деп бағалады. Сол уақыттардағы
көзқарастардың бүгінгі көзқарастардан айырмашылығы болғанымен, қазіргі
бастыс экономистері осы француз ғалымын тәуекел теориясының негізін қалаушы
ретінде санайды.
Қазіргі заманғы экономикада тәуекелдер саласы біршама жаңа әрі іс
жүзінде зерттелмеген сала болып табылады. Осыған байланысты тәуекел
ұғымының анықтамасына қатысты сан алуан, тіпті кейде бір-біріне қайшы
келетін көзқарастар айтылады.
Осы терминнің неғұрлым толық әрі дұрыс ұғымын әзірлеу үшін жоғарыда
аталған көзқарстардың негізгілерін қарастырған орынды.
Профессор А.Г.Грязнованың редакциялауымен шығарылған қаржы-кредит
энциклопедиялық сөздігінде тәуекел ұғымының бірнеше түрі бары екені атап
өтілген (ағылшынша . risk, фр. risgue от ит. risico – грек тіліндегі
rixikon – құз: бастапқыда тәуекелге бас тігу – жартастың ортасында жан
сақтау) күтпеген ысырап, шығынның пайда болуы, жоспарланған нұсқамен
салыстырғанда кірісті, пайданы толықтай алмау қаупі.
Альгин А.П. тәуекел – сәтсіздік мен мақсаттан ауытқудың болжанған
нәтижесіне жетудың ықтималдығының сапасы мен санын бағалау мүмкіндігі бар
еріксіз таңдау жасаған белгісіздікті есерумен байланысты қызмет деп
санайды.
Банк үшін күтпеген жағдайда келесі үш экономикалық нәтиже туындауы
мүмкін: теріс (қосымша шығыс, залал мен ысырап), нөлдік (өзгеріссіз),
немесе оң (ұтыс, пайда немесе табыс).
Банк үшін ең тиімдісі оң нәтиже алу, алайда, әдетте, күтпеген жағдайдың
нәтижесінде тәуекелдің салдарынан теріс нәтиже алынады. Тәуекелге жол
бермеу үшін банктің залалдан, ысыраптан немесе күтпеген шығыннан ақншалықты
қорғалғанын анықтау қажет [2].
Банк қызметін шығын жұмсамай жүзеге асыру мүмкін емес. Делдалдық
операцияларды жүзеге асыратын қаржы инстиуттары үшін қалыпты жағдай,
банктер уақытша бос қаражатты тарта отырып салымшыларға сыйақы төлеуге,
тартылған кредиттер мен қарыздар үшін басқа қаржы институттарымен есеп
айырысуға, банк қызметкерлеріне, аудиторлық компанияларға еңбекақы төлеуге
және басқа операциялық шығыстарды жүзеге асыруға тиіс.
Жоспарланғабан шығыстардың себептерін қарастыратын болсақ, олар
нарықтағы жағдайдың өзгеру салдарынан салымшыларға төленетін төлемдерді
арттыру, кредит ресурстары тапшылығының пайда болуы жәіне осының салдарынан
олардың рыноктағы құнының артуы, қызметкерлерге төленетін еңбекақыны
көтеру, елдегі инфляция түрінде байқалуы мүмкін, ал осының арлығы
шығыстарды арттырады.
Банктердің шығындары кірісті толық алмаумен немесе жоспарланған
көрсеткіштерден артық шығыс жұмсаумен байланысты. Бұл жағдай алдағы
операцияларды сауатсыз және нақты жоспарлап, талдамаудың, есептен
жаңылысудың, жағдайдың қолайсыз қалыптасудың немесе күтпеген жағдайдың
салдарына, сондай-ақ кепілдік пен резервтер түріндегі хеджерлеу жүйесін
құрмай біршама жаңа әрі тәуекелі жоғары операциялар жасаған кезде
туындайды. Қаражатты ұтымсыз пайдаланып, орналастырумен, нарықтағы
мүмкіндіктермен қауіп-қатерлерді дәл бағалаумен байланысты осындай
шығындардың тәуекелі банкке қаржы жағынан да, имидж жағынан да елеулі
қиындықтар тудырып, тіпті оның ысырап шегуіне әкеп соқтыруы ықтимал.
Ысырап деп банктің пайдасының күтпеген жерден төмендеуі аталады. Әдетте
ысырапта шығыстың да, шығынның да барлық қасиеттері үйлескен талдап
қорытылған көрсеткіш болып табылады. Сөйтсе де ысыраптың бір ерекшелігі
оның банкті банкроттыққа әкелуі жатады [3].
Сөйтіп, жоғарыда атап өтілгенді ескере отырып, банк тәуекелі деген
ұғымды былайша сәйкестендіру болады. Банк тәуекелі – бұл стандартты банк
операцияларын жасауға байланысты қосымша шығыс жұмсау, шығын мен ысыраптың
пайда болу мүмкіндігімен байланысты банк қызметіндегі белгісіздік. Тәуекел
операцияларды нақты жоспарламаудың, белгіленген талаптар мен нормативтерді
сақтамаудың, қызметкерлердің тарапынан қателікке жол берудің, сондай-ақ
банктің контрагенттері мен контрәріпетстері тарапынан алдау нәтижесінде
туындайды.
Демек, тәуекел – кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің болжаусыз
қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін сипаттайды.
Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған
жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері
бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу
ықтималдығын бейнелейді. Дей тұрғанымен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен
болса, соғұрлым банктің жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес болады.
Сондықтан да кез келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері басқару
шешімдерін қабылдау барысында табыс пен тәуекел деңгейінің оңтайлы
қатынасына мән беруге тиіс.
Банк ісінде тәуекел – белгілі бір банктік операцияларды жүзеге асыру
нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің
ресурстарының бір бөлігін жоғалту қауіпін білдіреді [4].
Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды
жүзеге асырудың тәуекелділігінен шығынға ұшырауын және тәуекел саласындағы
банктің стратегиясының сапасын көрсетеді.
Банк менеджерлері пайда табуды тәуекелмен байланысты әрекеттер жасаудың
салдары ретінде қарамайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан алғанда банктік
пайда алуы мүмкіндігіне қарама-қайшылық жасаса, екінші жағынан пайданың
пайда болу табиғаты мен тәуекелдің пайда болуы табиғаты арасында
айырмашылықтың барлығына көңіл аударуды қажет санайды.
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығымен
кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны,
экзогендік факторлар жиынтығы (яғни, экономикалық орта, коньюктурамен
байланысты сыртқы) және эндогенді факторлар (банктің өзіндік қате
қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады. Сонымен бірге, барлық
тәуекел бір – бірімен байланысты және банк қызметіне әсер етеді.
Банк қызметі табысты болуы үшін, банк тәуекелді бөлшектеу және нақты
тәуекел түріне ең жақсы басқару тәсілін қолдану керек.
Сонымен, банк тәуекелінің жүйелі жүйелі қарастырайық, ол өзіне
категория, топтар, түрлер, түрлер астындағы және тәуекелдің әр түрлілігін
қамтиды.
Банк тәуекелдерінің жіктелімі (1-суретте келесі бетте берілген).
Банктік тәуекелдің жоғарыда берілген жіктелуінде негізгі қағидалары
көрсетуге болады.Сонымен, банктік тәуекелді жіктеу қағидалары мыналар:
1. Банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы.
2. Банк клиенттерінің құрамы.
3. Банктік операциялар сипаттамасы.
4. Коммерциялық банктердің түрі.
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы
және ішкі деп бөлінеді.
Банк операциялар есебінің сипаттамасы тәуекелдерді келесідей болуды
ұсынады: баланстық және баланстан тыс операциялар бойыншы, активтік және
пассивтік операциялар бойыншы тәуекелдер. Бірақ айта кететін жайт,
баланстық операциялар бойынша пайда болатын тәуекелдер көбінесе баланстан
тыс операцияларға таралады.
Сурет 1. Банктік тәуекелдер жіктелімінің сызбасы.
Е с к е р т у: [5] дерек көзінен жасалған
Сыртқы тәуекелдерге банктік қызметіне тікелей байланысты емес немесе
берілген бір клиентпен байланысты емес тәуекелдер жатқызылады.. Сыртқы
тәуекелдер саяси – экономикалық, әлеуметтік – құқықтық, бәсекелестік,
қаржылық және басқадай факторлардан пайда болады.
Саяси факторларға соғыс, жаулап басып кіру, саяси көтерілістер мен
тәртіпсіздік, идеологиялық келіспеушілік, экономикалық қызығушылық
қақтығыстары, саяси күштер мен әлеуметтік топтар қызыңушылықтарының
поляризациясы, саяси режимнің ауысуы, ұлттандырылуы, жекешелендіру,
қарыздарды біріктіру, эмбаргоны енгізу, импорттық лицензияны алып тастау,
тікелей шетел инвестицияларының тәуекелі және т.б. жатқызылады[5].
Бәсекелестік факторлар: банктік және банктік мекемелердің қосылуы,
банктік операциалар мен мәмілелердің жаңа түрінің пайда болуы, басқа
банктердің қызмет құнының төмендеуі, банктік қызмет сапасына деген
талаптардың жоғарлауы, жаңа банктік мекемелердің пайда болуының жеңілдігі,
банктің банкротқа ұшырауы қиындығы мүмкіндігімен байланысты болады.
Қаржылық факторлар тәуекелдігі – жалпы ішкі өнім, сырқы қарыздың экспортқа
қатысты қызмет көрсетуінің көлемі, ЖІӨ- ге ағымдағы баланстың
дефицитінесыртқы қарызға қолайсыз қатынасы.
Банктің өзінің қызметіне байланысты және ол тәуекел жағдайларды
белсенді түрде басқару мүмкіндігін иеленеді. Ішкі тәуекелдерге берілген
жекелеген коммерциалық банк иеленетін кәсіпкерлік артықшылықтар әсер етеді.
Атап айтсақ, қаржылық нарықтың берілген аясында банктің қызмет көрсетуін
ұйымдастыру кезінде оның басшылары мен дұрыс таңдаған стратегиясы мен
саясаты. Банктік операциалар технологиялық процестермен маманданған
қызметкерлер жеткілікті минимумын оптималды басқару, тиімді маркетингтік
стратегияны және тактиканы таңдау және т.б. факторлар. Ішкі тәуекелдер
банктің өз қызметінен клиенттердің қарыз алушылардың немесе оның берілген
контр серіктестер қызметіен байланысты. Олардың деңгейіне банк басшыларының
іскерлік белсендігі, басқарудың тиімділігі мен тактикасы және басқадай
факторлар әсер етеді. Осыдан келе тәуекелдер келесідей бөлінеді:
- банк активтермен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық,лизингтік,
кассалық, есеп айырысушылық, факторингтік, корреспонденттік шот бойынша,
қаржылық және инвестиция бойынша тәуекел және т.б.);
- банк пассивімен байланысты (салым және депозит бойынша, банкаралық
несиелерді тату тәуекелдері және диверсификация тәуекелі);
- банк өзінің активтері мен пассивтерін басқару сапасымен байланысты
(пайыздық тәуеккел, өтімділік тәуекелі,төлем қабілетсідігі, капитал
құрылымы тәуекелі, банк капиталының жеткіліксіздік тәуекелі);
- қаржылық қызмет жүзеге асыру тәуекелімен байланысты
(операциондық,технологиялық тәуекелдік, жаңа еңгізулер тәуекелдігі,
стратегиялық, бухгалтерлік, әкімшілік тәуекелдігі, қауіпсіздік
тәуекелі)[6].
Банк клиенттерінің құрамының тәуекелдігі банктік қызмет маркетингпен,
қоғаммен қарым – қатынас жасаумен байланысты. Кіші орта және ірі
клиенттердің талаптарының әр түрлілігі сол тәуекелдің деңгейін анықтайды,
яғни ұсақ қарыз алушы ірі қарыз алушыға қарағанда нарықтық экономиканың
кездейсоқ жағдайларына кәбірек тәуелді болады. Сонымен қатар бір қарыз
алушыға немесе бір – бірімен байланысты қарыз алушылар тобына, салаға және
аймаққа немесе мемлекетке берілген үлкен несиелер көп жағдайда банктің
банкротқа ұшырауының негізгі себебі болады.
Сондай-ақ тәуекелдерді жіктеуге өз көзқарасын білдірген басқа
авторлардың жіктемесін келтірейік. Хенни Ван Грюнинг пен Сони Брайович
Братановичтің жіктемесінде тәуекелдің келесі түрлерге бөлінген:
- қаржы тәуекелдері;
- операциялық тәуекелдер;
- іскерлік тәуекелдер;
- төтенше тәуекелдер.
Сурет 2. Банк тәуекелдерінің аясы
Е с к е р т у – [5] дерек көзінен жасалған
Банктік баланс тәуекеліне келесілер жатады:
- несиелік тәуекел (негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау
тәуекелі);
- пайыздық тәуекел (берілген ссуда бойынша пайыздың алынбау
тәуекелі);
- өтімділік тәуекелі (банктің өз міндеттемелерін уақытында
орындамау тәуекелі, өтімділік нормативтетін бұзу тәуекелі);
- капитал құрылымының тәуекелі (капитал жеткіліктілік нормативінің
банк орындамау тәуекелі, оның капитал құрылымының рационалды емес
ұйымдастыру тәуекелі).
Соңғысы банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға арналған
резервтер, бағалы қағаздардың құнсыздануынан резервтер және т.б). негізгі
капиталынан асып түскенде пайда болады[7].
Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларда қызмет көрсете
алмау мүмкіндігі:
- берілген кепілдер бойынша;
- шығарылған бағалы қағаздар, бағалы қағаздармен жасалған келісім- шарт
бойынша;
- несиелік міндеттемелер бойынша;
- валюталық мәмілеге отыру бойынша.
Сонмен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік және факторингтік
операцияларды, бартерлік және клирингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде
пайда болуы мүмкін.
Ішкі тәуекелде банктің түріне және ерекшклігіне байланысты. Бұны
былайша түсінуге болады: барлық банктерде сыртқы тәуекелдері, қаржылық
қызмет көрсету тәуекелі, баластантық және баланстан тыс тәуекелдер тән бола
тұра, негізгі зоналар, көлемдері және артықшылықты бағыттар банктің
мамандануына байланысты әр түрлі қалыптасады, осыдан келе банк қызметінің
әрбір түрі әр түрлі сипитталынады. Тәуекелдер жинағы бұл банктер үшін әр
түрлі болады. Ақшалай бос қаражаттарды тарту және оралды басқа да несиелік
мекемелерде орналастырумен айналысатын банктер үшін салымдар мен депозиттік
операциялар бойынша тәуекелдер тән, сонымен қатар банкарлық несиелердің
қайтарылу мүмкіндігі бар. Негізгі бағыттары инновация болып табылатын
мамандандырылған банктерге жаңа технологияларды ұзақ және орта мерзімді
несиелендірумен байланысты тәуекелдер тән болып келеді. Сондықтан мұндай
банктерде бірінші орында инновация тәуекелі (қаржылық қызмет көрсету
тәуекелінің элементі ретінде), сонымен қатар маркетингтік туәекелдер –
яғни, жаңа технологияларды еңгізетін өнеркәсіптің өнімді өндіруден
туындайтын алдын ала болжанбаған қиындықтармен байланысты тәуекелдер). Бұл
жағдайда ерекше мағынада сыртқы жобалық тәуекелдер, яғни фирмаішілік немесе
корпораитвтік тәуекел, нарықтық немесе портфельдік тәуекел (банктік саясат
жне несиелік портфельге сәйкес тәуекел табиғаты және тәуекел географиясы).
Бұл жерде алдын ала экономикалық тиімділікті, сапалығын бағаламай,
технологиялық жаңалықты игеруге үлкен тәуекелге тап болады, яғни жаңа
технологияны уақытынан бұрын бастаса, жаңа өнімге тұтынушы сұранысы жоқ
немесе аз болса, өндіретін өнімінің белгілі бір бағытта түрлі көп болса
және т.б. Биржалық банкті қарастығанда, негізгі екі тәуекел түріне көңіл
болу керек. Мысалы, тауардық клиенттің алдын ала берген қаражаты негізінде
клирингтік есеп айырысуда қамтамасыз ететін банк үшін есеп айырысу
тәуекелі, яғни есеп айырысу перациялары бойынша шығын болады. Егер биржалық
банк бағалы қағаздар нарығында клиенттермен бірлесе отырып трасталық және
брокерлік қызметтер көрсетсе, онда бағалы қағаздармен байланысты келесідей
тәуекелдер болады:
- капиталдық (бағалы қағаздар портфелінің өтімді емес
тәуекелі);
- селективтік (бағалы қағаздарды дұрыс таңдамау тәуекелі);
- уақытылы;
- нарықтық (бағалы қағаздардың құнсыздану тәуекелі);
- іскерлік (эмитентін бағалы қағаздар бойынша пайыздарды
төлемеу тәуекелі) [8].
Сыртқы сауда операцияларына қызмет көрсететін мамандандырылған банк
келесідей негізгі тәуекелдерге кездеседі:
- экономикалық (валюта бағамының өзгерісіне байланысты актив
және пассив құнының өзгеру тәуекелі);
- аударым (пассив және активтердің шетел валюти\асында
есептенгенде айырмашылық тәуекелі);
- мәмілелік (мәміле құнының болашақ ұлттық валютада
анықталмағандығының тәуекелі);
- сақтандыру ;
- саяси.
Жеке тұлғаларға қызмет көрсететін банктер үшін келесі тәуекелдер тән:
- ипотекалық және тұтыну ссудалары бойынша қаржылық және
несиелік тәуекелдер;
- кепілхат бойынша тәуекел (гарантия);
- кепіл тәуекелі (залог).
Салалық банктер қызметтеріне салалар сипатына тән тәууекелдер және
олардың орта салалық көлемі әсер етеді. Олар басқа салалармен салыстырғанда
қаржылық және экономикалық аспектілеріндегі салалардың өзгергіштігімен,
динамизм деңгейімен тікелей байланысты. Салалық тәуекелдердің келесідей
түрлері бар:
- бета – тәуекел (бета коэффицент);
- саланың өмірлік цикл тәуекелі;
- салаішілік бәсеке тәуекелі.
Бета тәуекел – ол жалпы экономикалық қызмет нәтижесімен салыстырғанда
сала қызметінің нәтижесі орташа деңгейден жиі ауытқып тұратын жүйелік
тәуекел. Егер бета-тәуекел 1-ге тең болса, онда ол мемлекет экономикасының
жалпы сипатынын сай келетін ауыстыру керек. Бета – тәуекелдің көрсеткіші
қаншама жоғары болса, саланың басқа да бірдей жағдайларындағы тәуекелі
жоғары болады. Бета-тәуекел түсінігін жеке банктергеде пайдалануға болады
оны Глориябанк (Ресей) аналитикалық орталығы және кеңес беру формалар
деференциалды акция прротфелі салыстырмалы орташа бағалы қағаздармен
байланысты операциялар бойынша жүйелік тәуекелді есептеу үшін қолданадаы.
Сонымен қатар, екінші деңгейлі биржадан тыс рыноктарда акциялары айналыста
жүретін банктер қарастырылды. Нәтижесінде, акциялар бойынша бета –
тәуекелдің экспорттық бағалық көрсеткіштері анықталды. Оған сәйкес
банктерді келесідей бес топқа бөліп қарастыруға болады:
1. орташа нарықтықтан көп көбірек көрсеткіші;
2. орташа нарықтықтан көбірек көрсеткіші;
3. орташа нарықтықтан сәл ғана көп көрсеткіші;
4. орташа нарықтықтан төмен көрсеткіші;
5. аз болжамданған тәуекел.
Келесі себептерге байланысты, мұндай бағалау әдісіне көп көңіл бөлінуі
керек:
1. бағалы қағаздар мен мәмілелер көлемі аз, ол мәмілелердің өзі бір
қалыпты емес, акция бағамының дұрыс қалыптасу механизімі жоқ
болғанда бағалы қағаздар нарығының бұл кезеңінде бұл көрсеткіштің
нақты анықталуы мүмкін емес;
2. алғашқы екі топтың банктерінің жоғары тәуекелділігі олардың
жоғары табыстылығымен орнын басады [9].
Өмір цикл тәуекелі: әр түрлі салалардың тәуекел деңгейімен сипатталады
және әрбір сала даму кезінде ладын ала белгіленген кезеңдерден өтеді. Бұл
жерде алғашқы даму жедел өсу, қалыптасқан өсу, өсу темпінің төмендеуі және
жойылу кезеңдері қарастырылады.
Ішкі салалық бәсеке тәуекелі кәсіпорын саласының өмір сүру
қабілеттілігіне әсер етеді:
- бағалық емес бәсекенің қатал деңгейі;
- салаға кіру және шығудың жеңілдігі немесе күрделілігі;
- белгілі бір саладағы өнімнің басқа өнімдермен салыстырмалы өнімдермен
баға бойынша бәсекелес қабілеттілігінің бар немесе жоқ болуы;
- тауарлық белгілі құқығының жоқ болуы;
- жабдықтаушылар және тұтынушылардың нарықтық күші;
- кәсіпорын саласының қызмет жасайтын саяси және әлеуметтік ортасы.
Бұдан басқа салалық банктерге мемлекеттік (аймақтық) және жалпы сыртқы
тәуекелдер үлкен әсер етеді және әрбір сала форс-мажорлық тәуекелдерге
ұшырауы мүмкін, сондықтан қазіргі танда салалық банктер тәуекелі жоғары
банктер қатарына жатқызуға болады.
Әмбебап банктер өздерінің қызметтерінде барлық тәуекелдерді есепке алу
керек. Әмбебап банктерге көбінесе құрылымдық басқару, басқарушылардың жеке
қабілеттерімен байланысты тәуекелдер тән. Аймақтық белгілері бойынша және
ерекше тәуекелдер түрлеріне байланысты болады:
- аймақтық банктер – аймақтық сыртқы тәуеклдер;
- аймақаралық – аймақтық тәуекелдер жиынтығы;
- мемлекетаралық- елдік тәуекелдер;
- республикалық – республика тәуекелі.
Әр түрлі несиелік мекемелерге өздеріне тән тәуекелдер түрлері болады.
Мысалы, зейнетақы қорларына саяси тәуекелдер, депозиттік операцмиялар
бойынша тәуекелдер, жобалар, аймақтық тәуекелдер, аударымдар тәуекелі тән.
Өзара несиелеу қоғамдастары және өзара көмек көрсету кассаларына
салымдық, депозиттік, несиелік тәуекелдер тән. Ломбарттарға технологиялық,
операциялық, лизингтік компанияларға есеп айырысу, жобалық тәуекелдер;
факторингтік компанияларға несиелік, клиент тәуекелі; есептік үйлерге есеп
айырысу несиелік, кепілдік, нарықтық, іскерлік тәуекелдер тән.
Көрсетілген жіктеулер және қағидалар, банктік тәуекелдердің түрлерін
ғана емес, сонымен қатар, белгілі бір жүйеге сәйкес және ерекшеліктеріне
байланысты тәуекелдер болады.
Осыдан келе көптеген банктік тәуекелдер түрлері бар және олар банктің
жүргізетін операциялар есебі өте маңызды. Бірақ біз ең маңызды тәуекелдерді
қарастырамыз және мүмкін болатын тәуекел деңгейін және оларды басқарудың
тиімді тәсілдерін ұсынамыз. Банктер өздерінің қызметтерін халықаралық
деңгейде атқаратын кезде келесі сыртқы тәуекелдер: елдік, валюталық, форс-
мажорлық міндеттемелер тәуекеліне кездесу мүмкін.
Ал банктің ең маңызды тәуекелдеріне біздің ойымызша, несиелік,
пайыздық, банк операцияларының диверсификациялану тәуекелі, кадрлық
тәуекелдер жатады.
Ел тәуекелдері банктің өз қызметін байланыстырып отырған мемлекеттің
өзінің қызметін жүргізуінің ұлттық ерекшкліктеріне байланысты пайда болады.
Бұл тәуекелдің шығу көзінен (туындысына) бір аймақ елдің тәуекелі болып
табылады, яғни аймақтық тәуекел, мысалы: Еуропалық одақ елдері немесе Латын
Америка елдері, т.с.с. Олар шетел ел капиталының қатысуымен құрылған
барлық банктер және ортақ лицензиясы бар банктер үшін маңызды.
Банктің басшылығымен жіберілетін негізгі қателер шетел контрагенттердің
қаржылық тұрақтылығымен дұрыс бағалаумен байланысты.
Ел тәуекелі деген түсініктің өзі мемлекеттің және басқа қарыз
алушылардың сыртқы қарыз міндеттемелерін орындау мүмкіншіліктеріне әсер ете
алатындай деңгейдегі мемлекеттің экономикалық, саяси және құқықтық
жағдайлардың өзгеру тәуекелін білдіреді.
Ел тәуекелін анықтайтын себептер мен жағдайларға байланысты тәуекелдің
келесі категорияларын анықтау керек:
Саяси – бұл мемлекет құрылу ерекшелігімен байланысты, мемлекеттік билік
органдары қызметтерінің тұрақсыздығы (мысалы, үкіметтің тез ауысуы, басқару
және саяси режимнің өзгеруі), үкіметтің экономикалық және басқа да
саясаттарды дұрыс жүргізбеуі (национализация, жекешелендіру, т.б.),
этникалық және аймақтық мәселелер, әлеуметтік топ мүшелерінің
поляризациясы, т.б.;
Құқықтық – банк қызметіне қатысты заңдық және басқа да нормативтік
шектеулер (мысалы, экспортты және импортты шектеу, шетел банктері қызметін
лицензиялау, шетел инвестицияларын лимиттеу);
Экономикалық:
- жалпы экономикалық тәуекелдер – экономикалық құндылықтар
экономикалық саясатпен байланысты, ЖҰӨ өсуі ұзақ мерзімді
төмендеуі, импорттың экспорттан жоғары болуы, экспорттан түсетін
табыстың азаюы;
- қаржылық тәуекелдер – ақша-несие жүйесінің дағдарысы, инфляция,
сыртқы қарыздың күрт өсуі, сыртқы қарызды өтеу көлемінің төмендеуі,
сыртқы қарызға жаппай мораторий, трансфертті тәуекел, елде несие
мен займдар бойынша төлемдер жасау үшін қажетті мөлшерде шетел
валютасының болмауы, сондай-ақ импортпен салыстырғанда шетел
резервтерінің азаюы, жаңа экономикалық нормативтер, салықтар,
алымдар, баждар, тарифтер мен квоталардың енгізілуі;
- техникалық – банк саласындағы істер техникалық стандарттармен
байланысты (негізгі ақша аудару саласындағы қаражат инновациялары,
қауіпсіздік, т.б.);
- басқа да тәуекелдер – мысалы, қаржы саласындағы криминогенттік
жағдай, бюрократиялық машинаның үлкендігі.
Мемлекеттік тәуекелді сипаттайтын жиынтық тәуекелдерді талдау кезінде
саяси, құқықтық, экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, және басқа да
тәуекелдерді жеке қарастыруға болмайды, өйткені барлық ұлттық факторлары
өзара байланысты.
Сондай-ақ соңғы кездерде саяси емес, экономикалық және құқықтық
тәуеелдерге көңіл аудару керек, яғни мемлекеттің ұлттық экономиканы тиімді
басқару мүмкіндігіне.
Тәуекел деңгейін талдауда әр түрлі әдістер қолданылады, бірақ көп
ретте, белгілі мемлекетті зерттейтін сарапшылар мен мамандарды тарады; осы
елдің тәжірибесін зерттейді, статистикалық, математикалық есептерді
қолданады, елдің дамуын анықтайтын факторлардың үлес салмағынның келген.
Әрбір нақты комерциялық банк өз қызметі барысында қаржылық тұрақтылықты
төмендетпеу үшін және күйреуге жол бермес үшін кез келген әдістемелерді
ескеруі қажет.
Айта кететін бір жайт, мемлекеттік тәуекелділіктің болуына кінәлі
болған мемлекет үшін банкрот түсінігі қолданылмайды, өйткені мемлекеттің
өзі ұлттық территориясында заңды іс-әрекеттерді жүзеге асырған кезде өзінің
тәуелсіз екендігін көрсетеді. Оған қоса халықаралық құқық нормаларында
халықаралық кредиттерді алудың негізгі принциптері болуы керек, өйткені
оларды қайтаруда кредитордың да және кредиттік процесті қаржыландыруды
қамтамасыз етушілердің де тағдыры шешілмек.
Негізінен мемлекеттік тәуекелдер халықаралық кредиттердің борышкерлерге
әсер ету үшін шектелген шараларының нәтижесінде пайда болды. Алайда бұл осы
қорларды инвестициялап отырған банктердің еларалық тәуекелдерді алдын ала
болжамауынан және де оларды басқара алмауын білдірмейді, яғни оны көрсетіп
отырған жоқ.
2. Банк қызметіндегі тәуекелдер түрлері мен олардың типтері
Несиелік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі – бұл қарыз алушының
несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға деген өзінің
міндеттемелердің орындамаудың ықтималдығы.
Несиелік тәуекел бірқатар себептерге байланысты пайда болады:
- қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
- қарізгердің өз кінәсынан емес, адекватты болашақ ақша ағымдарын
жасауға қабілетсіздігі;
- банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және
экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз оқиғалар мен
өзгерістер;
- саяси тұрақсыздық;
- қарызгердің іскерлік репутациясындағы олқылықтар;
- несие берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен рынокта сату
мүмкіндігі) және болашақ құнына сенімсіздігі.
Банк қызметіне байланысты тәуекелдер екі топқа бөлінеді:
- қаржылық тәуекелдер, соның ішінде несиелік, өтімділік және баға;
- операциондық тәуекел.
Қаржылық тәуекелдер түрлерінің сызбасы келесі Қосымша А-да берілген.
Кредиторлар несие берген кезде өздері берген несиенің немесе қарыздың
барлық соммасы толық қайтарылатынына сенімді болады және де оған қоса көп
жағдайларда олар өздері келіскен пайыз сомасын уақытынды, несие толық
төленгенше алып отыруға сенімді болады. Олардың өздері тәуекелден қашады,
сондықтан да өздерін тәуекелге баруын шектеуге тырысады немесе анықталмаған
дәрежесін минимумға жеткізуге тырсады. Шынында олар нақты қарызгермен және
несие түрімен байланысты тәуекел дәресін олар сол несиені бергенге дейін
және де несие мерзімінің барлық бойында (тәуекел дәрежесі көбінде уақытпен
алмасуы) анықтағылары келеді [10].
Несиелік тәуекелдің мәнін түсінуге екі тәсіл тұрғысынан келу қажет.
Оның біріншісі, банктік несиелік тәуекелін мынадай тар мағынада қарастыру
болып табылады: а) несие бойынша төлемдердің төленбей қалу қаупі; б)
банктің несиелік әрекетінің оның активтерінің құнын жоғалту мүмкіндігін
және кепілдік міндеттемелерінің орындалмауын көрсететін оқиғалық
сипаттамасы.
Екіншісі, банктік несиелік тәуекелдің депозиттік операциялар саласында
қатысуын кеңейтіп, оны кең мағынада (депозиттік құрамын есепке ала отырып)
зерттеуді қолдайды.
Шоғырландыру және ресурстарды ұсыну барысында пайда болатын тәуекел
түрлері несиелік негізге ие, тіпті мұны несие деп те айтуымызға болады.
Осылайша, біз зерттеу нысанының тағы бір жағы - банктегі несиелік
тәуекелдің типтері, яғни оның әртүрлі белгілері мен ерекшеліктерін
қарастыруға тырысамыз. Осы мақсатта несиелік тәуекелдің типтерін мына
белгілерге қарап анықтаймыз:
- талдауды жүзеге асыру деңгейімен;
- пайда болу саласымен;
- қарыз алушының типімен;
- тәуекелдің пайда болу сипатымен;
- операцияның түрлерімен;
- қарыз алушының іс-әрекеті сипатымен;
- тәуекелдің қауіптілік деңгейімен және тәуекелдің басқарылу
деңгейімен.
Талдауды жүзеге асыру деңгейіне қарай несие тәуекелін
1. жиынтық (жалпы);
2. жеке типтеріне бөлуге болады.
- Жиынтық (банктік несие қоржыны мөлшеріндегі) несие тәуекелі банктің
барлық несие қоржынының сапасы жағынан берілген барлық несиенің
көлемін бағалаудан туындайды. Жиынтық несие тәуекелінің сараптамасы -
несиелердің әртүрлі категориялары бойынша төленбеген қаражаттың
көлемін сипаттайтын бірқатар көрсеткіштердің есебі негізінде
өткізіледі.
- Жеке (әр нақты несиенің деңгейінде) несие тәуекелі жекелеген қарыз
алушыға тән тәуекел мөлшерін сипаттайды. Жеке несие тәуекелін талдау
коммерциялық, саяси және басқа да сыртқы әсерлерді ескере отырып, оның
көп нұсқалы үлгісін жасауды талап етеді [11].
Пайда болу саласына орай банк клиентінің іс-әрекеті барысындағы қарыз
алушының тәуекелін де, банктің өз жұмысына байланысты несиелік өнімнің
тәуекелін де, сондай-ақ банк пен қарыз алушының сыртқы ортасының өзгеруі
тәуекелін де ескеру керек.
Қарыз алушының типіне орай несие тәуекелі үш түрге бөлінеді: шетелдерге
несие беру кезіндегі орын алатын ел тәуекелі; кәсіпорындарды, фирмалар мен
банктерді қоғамдық ұйымдар мен ел ішіндегі басқа да заңды тұлғаларды
қаржыландыру барысында пайда болатын заңды тұлғаларды несиелендіру тәуекелі
және ел ішіндегі тұрғылықты халыққа қатысты несиелік операциялар жасау
барысында пайда болатын жеке тұлғаларды несиелендіру тәуекелі. Аталған
түрлердің кез-келгені одан да ұсақ түрлерге бөлінуі мүмкін. Мысалы, ел
тәуекелі шетелдік фирмаларды, шет мемлекеттер өкілдіктері мен аталған
мемлекетте тұратын жеке тұлғаларды несиелендіру тәуекелінен тұрады. Заңды
тұлғаларды несиелендіру тәуекелі жекеменшік түріне, қызмет ету ауқымына,
кәсіпорынның материалдық өндірісі немесе экономиканың жекелеген бөліктеріне
қызмет көрсету саласына жататындығына орай өз ішінен жекелеген түрлерге
бөлінеді. Жас мөлшеріне, қандай әлеуметтік топқа жататына байланысты
жастарды, зейнеткерлік алдындағы тұлғаларды, сондай-ақ, жұртшылықтың
тұрақты табысы бар, белсенді, еңбекке қабілетті жастағы бөлігін
несиелендіру кезінде де ішінара түрлерге бөлінеді [12].
Пайда болу сипатына қарай несиелендіру тәуекелінің моралдық, іскерлік,
қаржылық типтері, сондай-ақ қамтамасыз ету тәуекелі бөлініп шығады. Әдетте,
олар, нақты бір қарыз алушының іс-әрекеті саласына жатады.
Моралдық тәуекел - жағымсыз іскерлік аты шыққан клиенттерге тән.
Іскерлік тәуекел - кәсіпорын жұмыс істейтін және өз өнімдерін өткізетін
өндіріс саласының дамуы жөніндегі мәліметтер негізінде бағаланады.
Қаржылық тәуекел - кәсіпорынның өтеу мүмкіндігі, табыстылығы, айналым
көлемі, мүлкінің құрамы мен құрылымы, сондай-ақ жеке тұлғалардың табысының
тұрақтылығы мен деңгейі көрсеткіштерін сараптау кезінде байқалады.
Қамтамасыз ету тәуекелі - кепілге қойылған мүліктің өтімділігінің
төмендеуі немесе кепіл құнының көтерілуі салдарынан қажет болған жағдайда
оны сату мүмкіндігінің қиындауымен сипатталады [13].
Сонымен қатар, бұл топта банктің жалпы несиелендіру жұмысына тән:
құрылымдық-процессуалдық, жеке, технологиялық, несиені заңсыз бұрмалау,
несиенің қолжетімділігі, мерзімінен бұрын төлем жасау сияқты тәуекел
түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Құрылымдық-процессуалдық сипаттағы тәуекел банктік несие саясатын
жасап, іске асыру барысында пайда болатын қателіктермен кең мағынада
байланысты. Ал, нақтылап айтар болсақ, олар банктің несиелік жұмысын
ұйымдастыру проблемаларына тікелей қатысты[14].
Несиелік тәуекелдің дәрежесіне қарай үш сатыға бөлуге болады: жоғары,
орта және төмен. Қажет болған жағдайда тәуекелдің неғұрлым нақты сатысын
анықтау үшін деңгейі бірнеше түрлерге бөліп қарауға болады.
Тәуекелді басқару дәрежесіне қарай банк мамандары анықтап білетін
шектелген (анықталған және бақылауға болатын) және шектелмейтін, яғни, жете
бағаланбайтын және басқару мүмкіндігі айтарлықтай шектелген тәуекел
түрлерін жатқызуға болады. Банктік несие тәуекелінің жоғарыда келтірілген
жіктелімі оның мазмұнына қатысты неғұрлым маңызды мәселелерді ғана емес,
сонымен қатар, оларды басқаруға қатысты жалпы аспектілерді де қамтиды.
Яғни, тәжірибе көрсетіп отырғандай, банктің негізгі проблемалары осы
белсенді несие операцияларымен байланысты болғандықтан, банктік несие
тәуекелі несиенің төленбей қалуы қаупінің мазмұнын ашып көрсетуді
қамтамасыз етеді.
Өтімділік тәуекелі. Кез келген банкті басқару кезінде ең маңызды
міндет - өтімділікті бара-бар деңгейін қамтамасыз ету болып табылады.
Банктің өтімділігі оның мерзімі мен сапасы бойынша актив пен пассивтің
теңгерілімімен анықталын өзінің міндеттерін өз уақытында орындай алу
қабіеттілігі түсіндіріледі.
Өтімділік ағым ретінде банктің белгіленген уақыт мерзімі ішінде
өтімділіктің тиімсіз деңгейін немесе өтімділіктің объективтік қажеті
деңгейіне қол жеткізілген мөлшерін сақтап, активтер мен пассивтердің сәйкес
баптарын тиімді басқару, қарызға қосымша қаражаттар тарту, банктің қаржылық
тұрақтылығын табысты өсіру жолы есебімен жүргізе алу қабілеттілігін
бағалауды түсіндіреді.
Осыған орай, банктің өтімділігі өз міндеттемелерін уақытылы орындауды
қамтамасыз ету қабілеті мен болашақта өмір сүру ықтималдығының маңызды
көрсеткіші болып табылады.
Кез келген жағдайда банк иелері депозиттерді қайтару және несиелер беру
және т.б. жағдайларды қамтамасыз етуге қолма-қол немесе тартылған
қаражаттардың жетіспеушілік туындағанда ол қолма-қол қаражаттарға ағымдық
талаптарды қанағаттандыру үшін өте жоғары мөлшер бойынша қаражаттар
тартады. Бұл банктің пайдасының төмендеу мен өтімділік тәуекелін азайтуына
әкеледі. Банк өтімділігінің тәуекелі- бұл банктің активтерін жолымен
қаражаттарды алу қиындығы жағдайынды банктің пайдасына туындаған қорқыныш
мүмкіндігі.
Нарықтық тәуекел – валюта бағамының, сыйақы мөлшерлемелерінің, қаржы
құралдарының құндарының қолайсыз өзгерістеріне байланысты туындайтын
шығыстардың (зияндардың) тәуекелі.
Валюталық тәуекел – бұл қандайда бір шетелдік валютаға ұлттық валютаның
қатынасы кезіндегі курсының өзгеруі нәтижесінде зиян шеккен банктерде өз
қорларының бір бөлігінің жоғалмауына, табыстардың толық алынбауына немесе
қосымша шығындардың шығып кетуіне алып келеді.
Валюталардың курстары салыстырмалы түрде бір-біріне әрдайым да
өзгерістер болатыны белгілі (KZTUSD, YENUSD және т.б.), ол банк
қызметінің пайдасы мен шығынында көрініс табады.
Валюталық тәуекел трансляциялық , операциялық, контрактілік және басқа
да тәуекелдерді ажыратады.
Валюталық тәуекел пайыздық ставка және өтімділік тәуекелімен
байланысты. Ол валюталық актив және пассив құрылымдары сәйкес келмегенде,
сондай-ақ мемлекетте инфляциялық процестер кезінде пайда болуы мүмкін.
Валюталық тәуекел негізінде белгілі бір кезең ішіндегі несиелік немесе
басқа келісімнің ақшалай мңндеттемесінің нақты құнының өзгерісі жатыр.
Сонымен қатар, валюталық тәуекелге келісім – шарттың кез келген жағы баруы
мүмкін (несиелік, саудадық және т.б.): кредитор өзінің шетелдік
контрагентіне банктік несие бере отырып, қарызгерге ала алмау тәуекеліне
барады. Ал қарызгер несиені алған кездегі болған курс бойынша несиелік
келісім-шартта валюта курсын белгілегенмен салыстырғанда, төлейтін кездегі
валюта құнының көтеріліп кетуінен құнын жолғататын валюталық тәуекелге
барады.
Валюталық тәуекел, әсіресе әр түрлі валюталық рыноктарда сол бір
валютаның курстары сәйкес келмеуіне байланысты сол айырымдардан пайда
табатын (спекулятивтік табыс) немесе валюта курсының әр түрлі уақыт
кезеңдерінде айрымынан түсетін пайда, мысалы, арбитраждық операциялар
жүргізетін банктерде, яғни сондай қаржылық – несиелік институттарда өте
жоғары. Валюталық тәуекел, қарызды қайтару кезеңі және несиелік контракт
соммасы неғұрлым көп болса, соғұрлым жоғары болады [15].
Несие берудегі валюта төлем валютасымен сәйкес келмесе де валюталық
тәуекел болады. Бір банкінің бірнеше филиалдары бірігіп төлем жүргізген
кезде де валюталық тәуекелдер болуы мүмкін. Көріп отырғанымыздай, валюталық
тәуекелдердің болуы қаржылық-несиелік мекемеге өте маңызды зиян әкеледі.
Сондықтан қаржылық-несиелік мекемеге валюталық тәуекелді болжау үшін немесе
олардың салдарын барыншы болдырмау үшін мақсатты іс-әрекеттерді өз
уақытында ойластырып жүргізу керек.
Пайыз тәуекелі:
- сыйақы мөлшерлемесінің қолайсыз өзгеруі салдарынан шығыстардың
(зияндардың) пайда болу тәуекелі, оған мыналар жатады:
- тұрақты пайыз мөшерлемелері тұсында орналастырылған активтер мен
тартылған міндеттемелердің қайтару және өтеу мерзімдерінің сәйкес
келмеуінен туындайтын шығыстардың (зияндардың) тәуекелі;
- активтер мен міндеттемелер бойынша әр түрлі, яғни тұрақты немесе
өзгермелі пайыз мөшерлемелерін салдарынан туындайтын шығыстардың
(зияндардың) тәуекелі;
- базалық тәуекел, бірқатар қаржы құралдары бойынша алынатын және
төленетін сыйақыларға әр түрлі есептеу әдістері мен түзетулерді
қолданулар салдарынан туындайтын шығыстардың (зияндардың) тәуекелі.
Пайыз тәуекелі пайыз мөлшерлемесінің деңгейіндегі өзгеріске қатысты
табыстылықтың немесе қаржылық активтердің бағасының өзгеруі ретінде
анықталуы мүмкін. Бұл анықтау негізінде ақша нарығы мен капитал нарығының
қатысушыларына қатысты. Жалпы активтері қалыпты болатын коммерциялық
банктер үшін анықтама өзгерілуі мүмкін. Қазіргі жағдайда пайыз
тәуекелділігін реттеудегі өзекті мәселе – жалпы нарықтық жағдайға
мониторинг жүргізу қажетілігі өсе түседі.
Пайыз мөлшерлемесін қалпына келтіру қажеттілігі, олардың шамадан тыс
қозғалуы банктік жүйе операцияларының тиімділігіне кедергі, әрі жоғары
пайыз тәуекелділігінің тууына себепкер болуы мүмеіндігінен шығады. Банк өз
қызметіне пайыз тиімділігін толық бейтараптандыра алуы мүмкін бе? Теория
жүзінде мүмкін. Егер активтердің табыстылығындағы өзгеріс пен қорларды
тартуға кеткен шығынның өзгерісіндегі уақыт мерзімі сәйкес келсе. Бұл
бірнеше несиелер үшін мүмкін және банктер өзінің несиелік портфелінің
мерзімді теңдестіру саналы саясатына бара алады. Бірақ та, нақты жағдайда
бұл мүмкін емес, себебі барлық несиенің уақытын теңдестіру мүмкін емес.
Сондықтан банктер бұл саясатты жүргізуге мүдделі болмауы мүмкін. Сондықтан
банктер пайыз тәуекелдлігімен қақтығысуы жалғасуда.
Пайыз мөлшерлемесін оқыс жағдайдағы өзгерісі банктің пайдасының және
акционерлік капиталдың нарықтық құнының едәуір өзгеруіне әкелу мүмкін.
Пайыз тәуекелділігі осы өзгерістерді қамтиді. Ақша ағымы банктің
активтері мен міндеттемелеріне тәуелді; бұл пайыз мөлшерлемесіндегі өзгеріс
актив пен міндеттемелердің пайыздық табысын және нарықтық құнын өсіруі
немесе төмендетуі мүмкін[16].
Пайыз тәуекелділігінің деңгейі мына төмендегілерге тәуелді:
1. актив операция мен тұрақты және еркін мөлшердегі несие мен
инвестиция көлемінің қатынасындағы портфелдік өзгеріс, олардың
нарықтағы бағасының динамикасы;
2. пассивтік операциядағы портфелдік өзгерістер мен тұрақты және
еркін мөлшерлемесіндегі депозиттер көлемінің арақатынасы;
3. меншікті және тартылған қаражаттар арақатынысындағы өзгеріс;
4. пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіндегі динамика.
Пайыз тәуекелділігінің деңгейін бақылау және басқару үшін нақты
жағдайарға байланысты банк қызметінің нақты стратегиясы жасалады [17].
Баға тәуекелі – қаржы құралдарының нарықтық құндарына ықпал ететін
қаржы нарықтарының өзгерісі жағдайларында пайда болатын қаржы құралдарының
қоржындарының құндарының өзгеру салдарынан туындайтын шығыстар (зияндар)
тәуекелі. Баға тәуекелі инвестициялық тәуекел формасында болады.
Банктің инвестор ретіндегі қызметі нәтижесінде банктің бағалы қағаздар
портфелі қалыптасады.
Операциондық тәуекелдер – банктің ішкі үдерістеріндегі, қызметкерлердің
және өзге тұлғалардың іс-әрекеттеріндегі, ақпарттық жүйелердегі кететеін
кемшіліктерден не қателіктерден немесе сыртқы оқиғалардың салдарынан
туындайтын зияндармен байланысты тәуекел. Операциондық тәуекел мынадай
тәуекелдерді қамтиды:
- банктің қандай да бір қызметкерлерінің қатысуымен заңды,
нормативтік құқықтық актіні, банктің ішкі құжаттарынын бұза
отырып, банктің банктің мүлкін иелену, зұлымдық әрекеттер жасау
салдарынан туындайтын тәуекел;
- үшінші бір тұлғаның қатысуымен заңды, нормативтік құқықтық
актіні, банктің ішкі құжаттарынын бұза отырып, банктің банктің
мүлкін иелену, зұлымдық әрекеттер жасау салдарынан туындайтын
тәуекел;
- еңбек заңын, еңбек қауіпсіздігін және денсеулықты қорғау заңын
бұзу салдарына немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz