Банктің несиелік ресурстарын қалыптастырудың теориялық негізі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы ... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері ... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау ...
2.2 «Цеснабанк» АҚ.ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске асырылуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы ... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері ... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау ...
2.2 «Цеснабанк» АҚ.ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске асырылуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең маңызды бөлінбейтін құрамдас құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық өндірістің және ақша айналымының дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз байланыста болатын көрініс. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып табылады.
Банктің басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық. Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласуға ат салысады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдікі, яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір арқау болды.
Сонымен қатар, соңғы 12 жылда елдегі коммерциялық банктердің саны 237-ден (1995 ж. шырқау шегі) қазір 38 банк қалды. Бұның себебі еліміздегі нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмысымның тақырыбына қызығушылық танытты және мақсатына айналды.
Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктің жалпы экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының «Банктер және банктік қызмет туралы» заңына сәйкес Қазақстанда банктер-қаржы нарығында әртарапты операцияларды орындайтын айрықша құқыққа ие әмбебап несие мекемелері.Олар әртүрлі түрде және әртүрлі мерзімге несие берумен, бағалы қағаздарды және шетел валюталарын сату, сатып алу, сақтаумен айналысады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің мәні мен маңызын анықтау, банктің қызмет көрсету жағдайын талдау, банктегі қаржылық менеджменттің стратегиялық бағыттарын анықтау болып табылады.
Банктің басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық. Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласуға ат салысады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдікі, яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір арқау болды.
Сонымен қатар, соңғы 12 жылда елдегі коммерциялық банктердің саны 237-ден (1995 ж. шырқау шегі) қазір 38 банк қалды. Бұның себебі еліміздегі нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмысымның тақырыбына қызығушылық танытты және мақсатына айналды.
Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктің жалпы экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының «Банктер және банктік қызмет туралы» заңына сәйкес Қазақстанда банктер-қаржы нарығында әртарапты операцияларды орындайтын айрықша құқыққа ие әмбебап несие мекемелері.Олар әртүрлі түрде және әртүрлі мерзімге несие берумен, бағалы қағаздарды және шетел валюталарын сату, сатып алу, сақтаумен айналысады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің мәні мен маңызын анықтау, банктің қызмет көрсету жағдайын талдау, банктегі қаржылық менеджменттің стратегиялық бағыттарын анықтау болып табылады.
1) «Банки и банковские организации в Республике Казахстан»: Основные законодательные акты. – Алматы, 2001 г.
2) Құлпыбаев С.Қ., Интыкбаева С.Ж., Меьников В.Д. «Қаржы»: Оқулық Алматы 2010ж.
3) «Финансовый менеджмент» Юджин Ф. Бригхэм, Майкл С. Эрхардт 10-е изд. /Пер.с англ. под. Ред. к.э.н. Е. А. Дорофеева –СПб: Питер, 2007 – 960с. Ил. - (Серия «Академия финансов»).
4) Сейітқасымов Ғ.С., Омарбекова А.Ғ., Сейітқасымова А.Ғ. және т.б. Ақша, кредит, банктер. Оқулық.-Алматы: «Экономика», 2006.-110 бет.
5) Бригхем Ю., Дж.Хьюстон, Финансовый менеджмент. 4-издания. Пер. с анг. Под ред. А.Г.Колос.,-СПб: Питер, 2007г.- 541 с.
6) Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы.-Алматы:ИздатМаркет, 2004-118 бет.
7) Бланк И.А. Финансовый менеджмент.: Учебный курс. - К.: Ника-центр
8) Р.Ә. Әмірқанов, А.Қ. Тұрғұлова Қаржы менеджменті / Оқу құралы, Алматы, 2010 ж
9) Шохин Е.И. Финансовый менеджмент.: Учебник – М: КНОРУС 2008- 480 с.
10) Смағұлова Р.О., Мәдіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2008.- 462 бет.
11) Тургулова А.К . «Финансовый менеджмент»: учебное пособие-Алматы: ТОО Издательство LEM, 2010-324с.
12) Арсланбеков А.Ж., Федоров А.А. Операционно-стоимостный анализ в коммерческом банке // банки Казахстана 2005. №6. с.42-45
13) Өсербайұлы С. “Корпоративтік қаржы” Алматы Қазақ университеті 2005ж.
14) Уаленова Р.А. Совершенствовать регулирование деятельности банков второго уровня. // Банки Казахстана №8, 2003г.
15) Жунусова Г.Р. Интеграционные процессы в банковской системе Казахстана // банки Казахстана 2005. №1. с. 6-10
16) Каменова Р.А. Совершенствовать регулирование деятельности банков второго уровня // банки Казахстана 2006. №8. с. 16-18
17) Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития // банки Казахстана 2005. №10. с. 2-11
18) Лисак Б.И. Актуальные проблемы развития банковской системы Казахстана // банки Казахстана 2006. №1. с.2-6
19) www.nationalbank.kz
20) www.halykbank.kz
21) www.afn.kz сайттарының қаржылық мәліметтері
2) Құлпыбаев С.Қ., Интыкбаева С.Ж., Меьников В.Д. «Қаржы»: Оқулық Алматы 2010ж.
3) «Финансовый менеджмент» Юджин Ф. Бригхэм, Майкл С. Эрхардт 10-е изд. /Пер.с англ. под. Ред. к.э.н. Е. А. Дорофеева –СПб: Питер, 2007 – 960с. Ил. - (Серия «Академия финансов»).
4) Сейітқасымов Ғ.С., Омарбекова А.Ғ., Сейітқасымова А.Ғ. және т.б. Ақша, кредит, банктер. Оқулық.-Алматы: «Экономика», 2006.-110 бет.
5) Бригхем Ю., Дж.Хьюстон, Финансовый менеджмент. 4-издания. Пер. с анг. Под ред. А.Г.Колос.,-СПб: Питер, 2007г.- 541 с.
6) Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы.-Алматы:ИздатМаркет, 2004-118 бет.
7) Бланк И.А. Финансовый менеджмент.: Учебный курс. - К.: Ника-центр
8) Р.Ә. Әмірқанов, А.Қ. Тұрғұлова Қаржы менеджменті / Оқу құралы, Алматы, 2010 ж
9) Шохин Е.И. Финансовый менеджмент.: Учебник – М: КНОРУС 2008- 480 с.
10) Смағұлова Р.О., Мәдіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2008.- 462 бет.
11) Тургулова А.К . «Финансовый менеджмент»: учебное пособие-Алматы: ТОО Издательство LEM, 2010-324с.
12) Арсланбеков А.Ж., Федоров А.А. Операционно-стоимостный анализ в коммерческом банке // банки Казахстана 2005. №6. с.42-45
13) Өсербайұлы С. “Корпоративтік қаржы” Алматы Қазақ университеті 2005ж.
14) Уаленова Р.А. Совершенствовать регулирование деятельности банков второго уровня. // Банки Казахстана №8, 2003г.
15) Жунусова Г.Р. Интеграционные процессы в банковской системе Казахстана // банки Казахстана 2005. №1. с. 6-10
16) Каменова Р.А. Совершенствовать регулирование деятельности банков второго уровня // банки Казахстана 2006. №8. с. 16-18
17) Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития // банки Казахстана 2005. №10. с. 2-11
18) Лисак Б.И. Актуальные проблемы развития банковской системы Казахстана // банки Казахстана 2006. №1. с.2-6
19) www.nationalbank.kz
20) www.halykbank.kz
21) www.afn.kz сайттарының қаржылық мәліметтері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы
... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері
... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау
...
2.2 Цеснабанк АҚ-ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске
асырылуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайының теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктегі қаржылық жағдайдың экономикалық маңызы және
рөлі
1.2. Банк қаржысын басқару жүйесінің құрылымы
2 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайының көрсеткіштерін талдау
2.1 Қазақстандағы коммерциялық банктердің нарықтағы жағдайын талдау
3 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең
маңызды бөлінбейтін құрамдас құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық
өндірістің және ақша айналымының дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз
байланыста болатын көрініс. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің
тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып
табылады.
Банктің басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды
тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы
делдалдық. Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының
барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру
арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын
тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке,
саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың
ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар
жүйесіне араласуға ат салысады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге
бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге
бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдікі,
яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша
қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын
сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша
мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір
арқау болды.
Сонымен қатар, соңғы 12 жылда елдегі коммерциялық банктердің саны 237-
ден (1995 ж. шырқау шегі) қазір 38 банк қалды. Бұның себебі еліміздегі
нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті
өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау
тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және
теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін
және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмысымның тақырыбына қызығушылық
танытты және мақсатына айналды.
Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және
әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің
барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктің жалпы
экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Банктер және банктік қызмет туралы заңына
сәйкес Қазақстанда банктер-қаржы нарығында әртарапты операцияларды
орындайтын айрықша құқыққа ие әмбебап несие мекемелері.Олар әртүрлі түрде
және әртүрлі мерзімге несие берумен, бағалы қағаздарды және шетел
валюталарын сату, сатып алу, сақтаумен айналысады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің мәні мен
маңызын анықтау, банктің қызмет көрсету жағдайын талдау, банктегі қаржылық
менеджменттің стратегиялық бағыттарын анықтау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі
міндеттер қойылған:
- Банктің қаржылық менеджментінің теориялық негіздерін қарастыру;
- Банктің қаржылық менеджментінің құрылымын анықтау
- Банктің қаржылық жағдайын талдау;
- Банктегі қаржылық менеджмент стратегиясын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалықтары келесілерден көрінеді:
- Қаржылық менеджменттің экономикалық маңызы нақтыланды;
- Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайына талдау жасалынды;
- Қазақстан Республикасында қаржылық менеджментті жетілдіру жолдарын
жүзеге асыру бойынша ұсыныстар берілді.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономикалық талдау,салыстыру,
айырмашылықтарды табу, мәліметтерді кестелік өңдеу әдістері қолданылады
Жұмыстың теориялық-әдістемелік маңыздылығы ретінде банк қызметін
реттейтін Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкінің заң және нормативтік-құқықтық актілері алынды. Зерттеу жұмысында
қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Жұмыс
кезінде жалпы және салыстырмалы статистикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың практикалық негізі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің
нормативтік және қаржылық құжаттары, Қазақстан Республикасы статистикасы
бойынша Агенттіктің статистикалық материалдары, қаржы ұйымдары мен қаржы
нарықтарын бақылау мен реттеу жөніндегі Қазақстан Республикасының
Агенттігінің статистикалық мәліметтері, Қазахстан Халық Банкі акционерлік
қоғамының қаржылық құжаттары болып табылады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Халық Банкі АҚ болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент болып
табылады
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы
коммерциялық банктердің қаржы менеджменті туралы жалпы түсінік және оның
экономикалық маңызы жайлы қарастырдым. Сонымен қатар, банктің қаржылық
тұрақтылығын және қаржылық қызметін басқару қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстандағы коммерциялық банктердің нарықтағы жағдайын
және Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау
қарастырылған.
Үшінші бөлімде банктің қаржы менеджменті мен қаржы тұрақтылығын
басқаруды жетілдіру жолдары қарастырылған.
1 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайының теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктегі қаржылық жағдайдың экономикалық маңызы және
рөлі
Қаржы менеджменті – дегеніміз кәсіпкерлік қызметті қаржыландыдыруды
ұтымды немесе тиімді басқару жүйесі.
Қаржы менеджменті компаниялардың қаржы ресурстарын басқару немесе
компаниялардың қаржы ресурстарын қалыптастыру, пайдалану, тарату және
айналымдағы ақша қаражаттарын ұйымдастыруды басқару үшін қолданылатын
әдістермен басқару шешімдерін іске асыру принциптерінің жүйесі. Қаржы
менеджментінің негізгі мақсаты салықты оптимизациялау болып табылады.
Компаниялардың қаржысын басқару үшін екі қосалды жүйеден құрылады:
- Басқару объектісі;
- Басқару субъектісі.
Басқару объектісіне жататындар: қаржылық есеп, талдау, жоспарлау,
болжау, бақылау, реттеу, салық салу, несиелеу, сақтандыру, лизинг, жалдау,
факторинг, хеджирлеу және есептесу әдістері.
Басқару объектінің элементтері:
- Қаржы қатынастары;
- Қаржы ресурстары;
- Ақша айналылымы және қаржыландыру көздері.
Барқару субъектісі әрбір шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаржы
қызметі және оның бөлімшелері. Басқару субъектісі шаруашылық жүргізу
субъектісінің көлеміне байланысты әр түрлі бөлімдердерден тұрады:
- Қаржы бөлімі;
- Жоспарлау бөлімі;
- Маркетингтік бөлімдер;
- Есеп бөлімі;
- Бухгалтерия;
- Салықтық есеп бөлімі.
Қаржы менеджменттің түпкі мақсаты шаруашылық жүргізуші субъектінің
нарықтық құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету. Қаржы ресурстарын
қалыптастыру және тиімді пайдалану табысты көбейту тетігін қолдана отырып,
шаруашылық жүргізуші субъектінің бәсекелестік деңгейін көтеру.[8]
Қаржы менеджментінің орындау процесінде үш бағыт анықталған:
1) Табысты максимизациялау;
2) Шығындардарды минимизациялау;
3) Салықтарды оптимизациялау.
Қаржы менеджменті өзінің басты мақсатын орындау процесінде төмендегі
міндеттерді атқаруы тиіс:
- Алдағы кезеңде компанияның даму саясатына сай келетін қажетті қаржы
ресурстарының көлемін қалыптастыруды қамтамасыз ету;
- Компанияның ақша айналымын тиімді басқаруды қамтамасыз ету;
- Компаниялардың айналым активтердің қажетті өтімділік деңгейін
қамтамасыз ету;
- Компаниялардың барлық даму кезеңдерінде қаржы тұрақтылығын және
төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету;
- Банкрот болудан қашу және ірі қаржы сәтсіздігін болдырмау;
- Бәсекелестік күрес жағдайында кәсіпорынның немесе компаниялардың
жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- Компаниялардың нарықтық құнын барынша молайту;
- Компаниялардың экономикалық потенциалын даму қарқының қамтамасыз
ету;
- Компаниялардың қызметіне байланысты қажетті рентабелділік деңгейін
қамтамасыз ету.
Қаржы және менеджмент категориялардың функцияларын талдау
нәтижесінде қаржы менеджментінің негізгі функциялары анықталған:
Қаржыны жоспарлау функциясы. Бұл функцияның атқарылуы қаржы
менеджментінің қойылған мақсаттары мен міндеттеріне байланысты қаржы
ресурстарын болжамдау және жоспарлау нәтижесінде анықталады.
Қаржыны бақылау. Бұл функцияның атқарылымы қаржы менеджментінің
қойылған мақсаттары мен міндеттеріне байланысты жоспардың орындалу
ерекшеліктерін анықтау мақсатында жүргізіледі.
Қаржы менеджментінде қолданылатын экономикалық категориялар
бухгалтерлік есеп берудің халықралық стандарттарына сәйкес қаржылық есеп
элементтері болып табылады. Қаржылық есеп элементтері екіге бөлінеді:
- Баланстық есептің элементтері
- Қаржылық шаруашылық есептің нәтижесі туралы есептің элементтері.[8]
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру заңына сәйкес бес қаржылық
есеп нысаны қарастырылады:
1) Бухгалтерлік баланс;
2) Кірістер мен шығыстар туралы есеп;
3) Ақша қозғалысы туралы есеп;
4) Меншікті капиталдың өзгерістері туралы есеп;
5) Есеп саясаты немесе түсініктеме хат.
Банктер нарықтық экономикада ең маңызды қаржы институттары болып
табылады. Банктік жүйе уақытша бос ақша құралдарын жұмылдыра отырып, оларды
еліміздің байлығын арттыратын, табыс алып келетін капиталдың жұмыс жасауына
айналдырады.
Сондықтан банк капиталының жұмыс жасау тиімділігі экономикалық өсу мен
өмір сүру деңгейінде шешуші фактор болып табылады.
Қазіргі кездегі Қазақстандық банк капиталы өзінің даму сатысына
көтерілді.
Ақша-несие саясатынының қатаңдығы, тұрғындардың нақты табыстараның даму
деңгейі қарқындарының түсуі коммерциялық банктердің жұмыс жасауына жаңа
орта құрды, бірақ көптеген банктер оған дайын емес еді.
Сондықтан қазіргі менеджменттің сапасы – фирманың, еліміздің, саланың
бәсекеге қабілеттелігін анықтайтын басты фактор.
Басқарудың тиімділігі экономиканың кез келген субъектісі үшін
фундаментальды маңызға ие, әсіресе оның ролі коммерциялық банктердің жұмыс
жасау механизмінде ерекше. Банк бизнесінің маңызды ерекшелігі мынада, бұл
жерде тәуекелдің дәрежесі өте жоғары, сондықтан кез келген басқарушылық
қате өтімділіктің жоғалуына, төлем қабілеттілікке және банкротқа ұшырауға
алып келеді.
Соңғы жылдары басқару деген түсінікпен салыстырғанда, менджмент
түсінігі сәнді болды. Осы екеуінің арасында қандай өзгешелік бар және ол
принципиалды ма?
Қазақстанның банктік энциклопедиясында бұл түсінікке мынадай
түсіндірмелер келтірілді: менеджмент (басқару, ұйымдастыру, меңгеру) жоғары
экономикалық нәтиже алудағы оптималды тәсілдерді таңдауға бағытталған
нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынды (фирма) басқару арқылы
анықталады.
Осылайша, менеджмент мәнінің келесідей принциптері мен элементтері
ұсынылады (1 кесте):
Кесте 1
Менеджменттің қағидалары мен мәні
Менеджменттің қағидалары Менеджменттің мәні
1 2
1. Фирманың нақты және анық 1. Фирманың мақсаттары мен
стратегиясы мен оның шекарасында іздеуміндеттерін анықтау
еркіндігі.
2. Мамандандырылған ақпарат жинау, 2. Осы мақсаттарға жетуде тиімді
сыртқы байланыстарды, персоналдармен тәсілдерді шығару.
алмасу, жаңа идеяларды белсенді түрде
іздеу жүйесін құру.
3. Бағалау жүйесін құру мен жаңа 3. Практикада басқарушылық
идеяларды жүзеге асыру. шешімдерді іске асыру.
4. Жеке мүдделер мен іздеу 4. Алынған нәтижелерді талдау
мақсаттарының интеграциясы
5. Алдын ала қабылданған шешімдерге
өзгерістер енгізу және олардың
оптимизациясы.
6. Кадрларды оқыту мен дайындау.
Ескерту: Р.Ә. Әмірқанов, А.Қ. Тұрғұлова Қаржы менеджменті Оқу құралы,
Алматы, 2002ж
Мұндай жағдайда банктер қызметіне келтірілген пункттердің толықтығы мен
олардың пайдаланушылығы маңызды емес, тек қана жоғарыда қойылған сұраққа
жауап беруге көмектесетін менеджмент туралы нақты көрсетілім береді.
Банктік менеджмент – жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен,
реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен
байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік менеджмент
- бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты
басқару, яғни банктік саладағы қаржы менеджменті және қызметшілерді басқару
жиынтығы.[8]
Банктік менеджментті қаржы менеджментіне және қызметкерлерді басқаруға
бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Сондықтан оны
банктің іс-әрекеті ретінде қарауға болады (2 кесте).
Кесте 2
Банктік менеджменттің қызметі
Қаржы менеджменті Қызметкерлерді басқару
1 2
1. Активтерді және пассивтерді басқару1. Әкімшілік ұйымдастыру жүйесі және
2. Өтімділікті басқару еңбек ақы
3. Меншікті капиталды басқару 2. Қызметшілерді таңдауды
4. Қарыз капиталын басқару ұйымдастыру
5. Банктік тәуелділікті басқару 3. Қызметшілерді дайындауды
6. Несие қоржынын басқару ұйымдастыру
7. Банк ішіндегі бақылауды ұйымдастыру
Ескерту: Р.Ә. Әмірқанов, А.Қ. Тұрғұлова Қаржы менеджменті Оқу құралы,
Алматы, 2002 ж
Банк – жеке және қарыз капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ капиталды
әлеуметтік-экономикалық процестердің дамуының негізі ретінде қарауға
болады. Капиталға берілген осы түсініктеме адамдар арасындағы қарым-
қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам капиталын басқару – бұл несиелік
ұйымды басқару процесінде адамға деген қатынас. Банк үшін бұл пайда,
өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін. Банктік менджменттің үлгісі келесі
кестеде көрсетілген (3 кесте).
Кесте 3
Банктік менеджменттің міндеті
Міндеті Шешілетін міндеттердің мазмұны
1 2
Банктік саясат 1. Негізгі міндеттердің қойылымы.
2. Кешенді бағдарлама мен жобаны өңдеу.
3. Банк іс-әрекетін басқару әдістемесін өңдеу.
4. Банкті дамыту саясатын таңдаумен байланысты банктің
ұйымдық құрылымын өңдеу.
5. Банктің қызметшілерін басқару стратегиясы
қызметші жұмысын ұйымдастыру;
қызметшіні ынталандыру.
Банктік маркетинг 1. Нақты нарықты таңдау.
2. Банктік қызметті дамыту үшін ұзақ және қысқа мерзімді
мақсаттарды орнату.
Банктік өнімдерді 1. Клиенттерге қызмет көрсету үшін жаңа банктік
құру технологияларды енгізу.
2. Банк клиенттерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін
банк іс-әрекеті процесінде ақша қорларының нысанын
өңдеу.
(3- кестенің жалғасы)
Экономика және 1. Капитал өсімі.
қаржы 2. Өтімділікті және пайданы басқару.
3. Банк дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету.
4. Банк шығындарын басқару.
Ақпараттық 1. Қаржы операциясын жоспарлау жүйесі.
қамтамасыз ету
Әкімшілдік 1. Банктің даму стратегиясын таңдаумен байланысты
қызметшінің мамандығы.
Ескерту: Арнайы әдебиеттер негізінде автормен құрылған
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің
экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге
болады. Коммерциялық банктегі қаржының, менеджменттің басты ерекшелігі де -
нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі
түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық
менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк
клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурстарын
пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы -
технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін
әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк
қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар,
коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды
мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментін сәйкес - аналитикалық
қамтамасыз ету.
Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъективті түрде қарастыру және
технологиялық процестердің өндірістілігі мен ұйымдастырушылық құрылымдары
болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы керек,
банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек.
Банктік менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру
болып табылады. Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі
ретінде қаржы-экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-
технологиялық параметрлер байланысын көрсетеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы
менеджментіндегі ерекшелік – ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік
ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі – бұл ақшаның
барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі - банктің
қаржы операциясын басқару процесі.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің мақсаты – банктің қаржы
операциясын жоспарлауды қамтамасыз ететін функционалды-технология жүйесінің
қызметінің тәртібін талап етуді анықтау. Қаржы менеджментінің жүйесінде
басқарудың қолданбалы тәсілдері ерекше орын алады. Әртүрлі иерерархиялық
деңгейдегі нақты басқарушылық міндеттерді шеше отырып олар үш базалық топқа
жіктеледі – қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті түрде жоспарлау,
қаржылық бақылау мен талдау. Олар өзара әрекет ету механизмдері келесі
кесте түрінде ұсынылады.
Тұрақсыз макро-микро ортадағы жағдайда несие ұйымдарының жұмыс
жасауында қаржылық жоспарлау ерекше рөл ойнайды (2-Сурет).
Көбінесе банктің ақырғы қаржы тиімділігін анықтай отырып, ол қаржы
менеджерлерін дайындауда зерттеудің өзіндік пәні ретінде қатысады. Қаржы
менеджментінің мақсаттарын іске асыру үшін коммерциялық банктің негізгі
қызметтерін анықтау керек.
1. Стратегиялық жоспарлау – болашақтағы қаржылық міндеттерді анықтау
және іс-шаралар бағдарламасын өңдеу.
2. Оперативті жоспарлау ағымдағы қаржылық міндеттерді тиімді анықтау
тәсілі болып табылады.
Басқару - бұл қоғамның экономикалық заңдарын ұйымдастыратын, өзгертетін
және жүзеге асыратын топ, мұнда ұйымдық-экономикалық қатынастардың түрлері,
халық шаруашылығы салаларының даму пропорциялары және оның аймақтық
аспектілері анықталады, кәсіпорындар мен мекемелер іс-әрекетінің жұмыс
істеу әдістері мен түрлері өңделеді.
Басқару әділ де шынайы экономикалық заңдарға сүйеніп қана қоймай,
олардың негізінде қалыптасатын барлық өндіріске қатысушы субъектілер
мүдделерінің бірыңғай жүйесін де негізге алады.
Банктегі менеджмент жүйесі мынадай нақты бөліктерден құралады: басқару
механизмі, басқару құрылымы, басқару үрдісі және басқару жүйесін дамыту
механизмі.[11]
Сонымен, қаржылық менеджмент басқару стратегиясы мен басқару тактикасын
құрайды.
Осы мағынада стратегияға қойылған мақсатқа жету үшін құралдардың жалпы
бағыты мен қолдану әдістері жатады. Бұл әдіске шешім қабылдау үшін
шектеулер мен нақты анықталған ережелер жиынтығы сәйкес келеді. Стратегия
шешімдердің нұсқауларына шоғырландырылып келеді.
Тактика – бұл нақты шараларда қойылған мақсатқа жету үшін қолданылатын
нақты әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндетіне оңтайлы шешім
және басқарудың әдістері мен тәсілдерін таңдау жатады.
Қаржылық менеджмент басқару жүйесі ретінде екі ішкі жүйеден тұрады:
басқарылатын ішкі жүйе немесе басқару объектісі және басқарушы ішкі жүйе
немесе басқару субъектісі.
Қаржылық менеджментте басқару объектісі – бұл ақша ағымын, құн
айналымын. қаржы ресурстар қозғалысын және шаруашылық субъектілер
арасындағы қаржылық қатынастарды тудырудың шаралар жиынтығы болып табылады
[17].
Басқару объектісі – бұл басқарудың әртүрлі нысандарымен жүретін арнайы
адамдар тобы (қаржылық дирекция басқару аппараты негізінде, ал қаржылық
менеджер басқарушы ретінде).
Тәжірибелік қолдануда қаржылық менеджмент әртүрлі қаржылық активтерді
басқарумен байланысты, олардың әрқайсысы басқару әдістерді және қаржылық
нарықта сәйкес арнайы шоттарды пайдалануды қалайды. Сондықтан қаржылық
менеджментті күрделі басқарушы кешен ретінде қарастыруға болады; ол өзіне
мыналарды қосады:
- тәуекел-менеджмент;
- несие операцияларының менеджменті;
- бағалы қағаздар операцияларының менеджменті;
- валюталық операциялар менеджменті;
- қымбат металл және қымбат тастар операцияларының менеджменті;
- жылжымайтын мүлік операцияларының менеджменті.
Қаржыларды басқару белгілі бір мерзім аралығында жүзеге асады. Уақыт
факторы қаржылық басқарудың мақсаттарына және бағыттарына әсер етеді.
Қаржылық менеджмент уақыт факторы бойынша келесідей бөлінеді:
- стратегиялық менеджмент;
- жедел тактикалық менеджмент.
Стратегиялық қаржылық менеджмент инвестицияларды басқаруды қамтамасыз
етеді. Ол таңдалған стратегиялық мақсатты іске асырумен байланысты.
Стартегиялық қаржылық менеджмент ең алдымен мыналарды қалайды:
- күрделі қаржы салымдарының жобасына қаржылық баға беру;
- инвестициялық шешімдерді қабылдауда критерийлердің таңдалуы;
- күрделі қаржы салымдарын салуда оптималды нұсқауды таңдау;
- қаржыландыру негіздерін анықтау.
Инвестицияны бағалау әртүрлі критерийлердің көмегімен жүзеге асады,
олар әртүрлі формада болуы мүмкін. Мысалы, күрделі қаржы салымдарын оңтайлы
салу, егер:
- күрделі қаржы салымдарының пайдасын жобаға салу деңгейі депозит
кірісінен асатын болса;
- инвестиция рентабельділігі инфляция деңгейінен асатын болса.
Барлық инвестиция уақыт ағымыммен жүреді, сондықтан стратегиялық
менеджментте уақыт факторының әсерін қарастыру қажет:
- ақша құндылығы уақыт өткен сайын төмендейді;
- инвестициялық кезең ұзақ болған сайын, қаржылық тәуекел дәрежесі
жоғары болады.
Сондықтан стратегиялық қаржылық менеджментте мынадай әдістер
қолданылады:
- ақшаның пайдаға айналуы;
- ақшаның дисконтталуы;
- компаундинг;
- қаржылық тәуекел дәрежесін төмендету әдістері.
Жедел тактикалық қаржылық менеджмент кәсіпорында ақша қаражаттарының
жеткілікті мөлшерінің болуын қамтамасыз етеді. Ақшаның жеткіліктілігі кэш
флоу көрсеткішімен анықталады. Ақшаның жеткіліктілігін басқару төмендегі
жағдайларға бағытталған:
- қаржылық міндеттерді орындауға жеткілікті ақша сомасын қамтамасыз
етуге;
- күрделі қаржы салымы ретінде уақытша бос қолма-қол ақшаларды
пайдаланудан жоғарғы табыстылыққа жетуге.
Ақшаның жеткіліктілігін басқару 3 мақсаттан тұрады:
- қолма-қол ақшалардың түсу жылдамдығын күшейту;
- ақша төлемдерінің жылдамдығын төмендету;
- қолма-қол ақша салымының максималды қайтарылымдылықты қамтамасыз
ету.
Қаржылық менеджмент кәсіпкерлік формасы ретінде жоспарлау немесе
басқару ғылыми негізін, қаржылық амалын, инновацияларды талдауды көздейді.
Кәсіпкерлік формасы ретінде қаржылық менеджментті әрекеттеудің жеке
түрі болуы мүмкін. Бұл әрекетті кәсіби менеджерлер және қаржы
институттардағы қызметкерлер орындайды. Қаржы нарығындағы жұмысы қаржы-
қаражат пен қаржы ресурстарының қозғалысын басқару облысында кәсіпкерлік
үшін негіз салады.[5]
Қаржылық менеджменттің кәсіпкерлік түрі ретіндегі негізгі мәні келесі
алмасумен өрнектеледі (1-сурет).
Сурет 1. Қаржылық менеджмент кәсіпкерлік түрі ретінде
Ескерту: Тони Райс, Брайн Койли Қаржылық инвестиция және тәуекелдік,
2005ж. [15]
Қаржылық менеджмент кәсіпкерлік түрі ретінде жоспарлау және басқарудың,
қаржылық талдаудың, жаңартпашылықтардың (инновациялардың) ғылыми негіздерін
пайдалануды көздейді. Кәміпкерлік түрі ретінде, қаржылық менеджмент қызмет
теудің жеке түрі болып бөлектенуі мүмкін. Бұл қызметті білікті
менеджерлермен қатар қаржылық институттар (траст компаниялары және т.б.)
атқарады [18].
Қаржы менеджменттің түпкі мақсаты шаруашылық жүргізуші субъектінің
нарықтық құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету.
2 - суреттен қаржыны жоспарлаудың бағыттары мен қолданылатын
Сурет 2. Қаржылық жоспарлау
Ескерту: Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.К. Қаржы менеджменті. Оқу құралы –
Алматы 2002
3-суреттен қаржыны жоспарлаудың бағыттары мен қолданылатын
параметрлерінің іріленуі бойынша ұйымдастырудың тек қана принципиалды
функционалдық моделдері келтірілген.
Банктегі қаржылық басқару мемлекеттік саясатпен және экономиканы дамыту
мәселелерін шешумен тікелей байланысты. Ол банктің қаржылық тұрақтылығын
сақтауға бағытталады.
Басқару үрдісінің кез-келген қоғамға тән екені белгілі, бірақ оны тек
экономикалық мәселелерді өндіріс тиімділігінің өсуін қамтамасыз ететін
саясаттың экономикалық дәлелденген бағыттарын белгілеу арқылы шешкенде ғана
табысты деп айтуға болады.
Сурет 3. Банктің қаржы қызметін жоспарлау бағыттары
Ескерту: Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.К. Қаржы менеджменті. Оқу құралы –
Алматы 2002
Басқару үрдісі - барлық басқарушы топтардың таңдап алынған басқару
әдістерінің жүйесі арқылы басқару мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған іс-
әрекеті болып табылады. Басқару үрдісінің басты қүрамдас бөліктерін шешім
қабылдау және шешімдерді жүзеге асыру үрдісі құрайды. Басқару жұмысшылардың
еңбектену іс-әрекетін шығындар, оларды жабу көздері, нәтижелер және
экономикалық сипаттарға ие болады.
Міне, басқару жүйесінің жалпы сипаттамасы осындай. Басқару жүйесін құру
белгілі бір мөлшерде шығын кажет етеді. Алайда, істі дұрыс ұйымдастырғанда
тиімді басқарудың өндірістік тиімділігінің өсуі бұл шығындарды жабуға толық
мүмкіндік береді.
Басқару тиімділігі оның басқару үрдісіндегі жаратушылық рөлін айқындай
түседі. Өндірістік ұйымдар неғұрлым ірі болған сайын, оларды басқару
мәселесінің маңыздылығы да соғұрлым артады. Себебі, ортақ іс-әрекеттерден
алынатын тиімділік мөлшері басқару деңгейіне тәуелді болады.
1.2. Банк қаржысын басқару жүйесінің құрылымы
Басқару жүйесінің принципі қазіргі методологиялық негізде қалыптасқан
және өзіне барлық қажетті элементтерді қосатын, сондай-ақ басқару
объектісіне кешенді әсер етуді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін банктегі
қаржы менеджменті жүйесінің толық болуын ұйғарады. Қалыптастырудың жалпы
методологиясы мен басқарылатын жүйелердің іске асуы Менеджмент шеңберінде
зерттеледі. Мұнда үш іріленген блок-банктің қаржылық стратегиясын,
қамтамасыз ету блогы мен операциялық жүйелер блогын қоса алғанда қаржы
менеджментінің жүйесі қарастырылады.
Банктік істің даму шегі бойынша стратегиялық жоспарлау жетістіктердің
негізгі факторларының бірі болып табылады.[3]
Кейде стратегиялық жоспарлау жылдық бюджеттің құрастырылуы және мақсат
емес, оған жету құралы болып табылады. Негізінен бұл жаңа заңдылық және
құқықтық актілерінің пайда болу жағдайында менеджмент қиын және жаңа
міндеттерді шешу қажеттілігімен жүйеседі. Мұндай жағдайда банк басқарудың
тиімділігін арттыруға қажетті құқықтар алуға бағытталады. Бұл шаралар қажет
етілетін нәтижелерге қол жеткізбейді, бірінші бұл тәжірбие қателіктер
әдісіне негізделеді. Керісінше іс-әрекеттер бағдарламасы және банк
стартегиясы белгіленген мерзім уақытында қабылданатын өзара байланысқан
шешімдерді өңдеуден кейін ғана анықталуы тиіс. Мұндай жағдай және бәсекелес
ортада өмір сүру ынтасы банк қызметінің процесінде жаңа бағытты
қалыптастырады. Сондықтан қазіргі уақытта банк дамудың ішкі мүмкіндік
тиімділігін ашатын жаңа механизмдер іздейді. Себебі банктің бәсекелес
қабілеттілік факторлар жүйесіне оның ішкі бәсекелестік ерекшелігі жатады,
бұл бәсекелестік банктің нарықтағы тұрақтылық жағдайын қамтамасыз ете
алады.
Коммерциялық банк несиелік ұйымды дамыту стратегиясы сапасында өзінің
мәселерін шешуді іске асырады. Ең алдымен банк стратегиясы жүйесін құру
процесін түсінуге қажетті білім қажет.
Банк стратегиясын қалыптастыру жүйесі келесілер болып табылады:
- қалыптастырудың сыртқы жағдайын талдау;
- мақсаттар мен міндеттерді талдау;
- ішкі талдау;
- альтернативті стратегияларды қалыптастыру және бағалау;
- стратегияны таңдау;
- іс-әрекеттер жоспарын өңдеу және оларды өткізу;
- нәтижелерді бағалау.
Банктің даму стратегиясының мақсаттары мен сипатын одан әрі көрсету
үшін белгіленген анықтамалар өзінің мазмұны бойынша бұл баптың мақсаттары
мен міндеттеріне жауап беруі тиіс.
Жоспарлау – кім және қашан істейтініні алдын-ала қабылданған шешім,
яғни банкті басқарудың барлық деңгейіндегі қызметтері. Бірақ жоспарлау
көлемі және сипаты билік деңгейіне байланысты болады. Сонымен қатар жоғары
тұрған басшылардың болжаған жоспарлары мен әрекеттерімен сипатталады.
Жоспар – болашақтағы жағдайлар кез-келген түрінде іс-әрекеттердің
кезектілігі, сондықтан топтастыру келесідей бөлінеді: мақсат немесе негізгі
стратегия; іс-әрекеттер курсы немесе саясат; міндеттер; даму стратегиясы;
тәртіптер бағдарламалар.
Негізгі стратегия – негізгі мақсаттарға жетуге ресурстарды және
қызметтерді бөлу бағдарламасының жоспары.
Банктің қызметтерінің курсы - шешім қабылдау кезінде іс-әрекеттерді
және ойлаудың көмегімен немесе басқаратын түсініктер мен жалпы жағдайды
көрсететін жоспар. Қызметтер курсы банктегі деңгей көлеміне сәйкес болады.
Қабылданған курс қабылдануды және олардың мақсаттарға сәйкестігін
қарастырады.
Банк саясаты – банк критерилері деңгейіне сапалық негіз алған шешім
қабылдау кезіндегі жоспар.[10]
Міндет – банк қызметіне бағытталған рубеждерді анықтайды.
Банктің даму стратегиясы – берілген ресурстарды пайдалану, бөлу, алу
үшін іске асырылатын мақсаттар мен шаралар, несиелік ұйымдардың мақсаттары
бойынша шешімдерді өңдеу нәтижесінің жоспары болып табылады. Даму
стратегиясы – стандартты емес жағдайда мәселелерді шешудегі жүйелік
бағыттарды қабылдау.
Жоспар тиімділігі мақсаттарды іске асыруды енгізетін салымдардың
мөлшерімен анықталады.
Процедуралар – болашақ қызметтердегі әдістерді анықтаудағы жоспарлау.
Процедурадағы негізгі – талап етілетін қызметтердің жүйелік кезектілігі
тәржіліктер – басқа жоспарларға сәйкес бірнеше бағыттардан қажетті іс-
әрекет таңдалып алынады. Тәртіп белгіленген жағдайда нақты іс-әрекетті
талап етеді. Тәртіп белгілі бір уақыт кезектілігін қалыптастырмайды, себебі
тек қана іс-әрекетті бағыттайды. Егер курс мақсаты жеке іс-әрекеттер мүмкін
сапасында сәйкес бағыттарды берсе, оларды қолдануда еркін іс-әрекеттерден
тұрады. Бағдарлама мақсаттар тәртіптер жиынтығын көрсетеді, сонымен қатар
болжаған шараларды орындауда қажетті элементтерден тұрады.
Бюджет – сандық сипата нәтижесінде күтілетін жоспар.
Тәртіп - құжаттардың жағдайлары, формалар, іс-әрекеттер кезектілігін
жалпы сипаттайтын жоспар болып табылады, сонымен қатар банк қызметкерлеріне
технологиялық процестерді орындауға жәрдемдеседі.
Сурет 4. Банктің қаржылық стратегиясы
Ескерту: Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.К. Қаржы менеджменті. Оқу құралы –
Алматы 2002
Нұсқау – функционалды – технологиялық құжат ретінде, реттеуші ұйымдық
технологиялық қаржылық бөлімшелер қызметтерінің арнайы бағыттары және
өндірістік қызмет саласында банк қызметкерлерінің қызметінің кезектілігін
анықтайды.
Банктің қаржылық стратегиясының принципиалды суреті келтірілген. 4-
сурет
Банктің дамуының кез-келген стратегиясы кешенді және жоспарлар
жүйесімен сипатталады.
Банктің жүйелік стратегиясын басқару және өңдеуді жоспарлау немесе
банктің бизнес-стратегиясының әр түрлілігі бірлік стратегия ретінде
бағыттарды іздеумен сипатталады. Сондықтан да келесі бағыт тиімді болады:
ішкі микро орталар және сыртқы макро және микро орталар күнделігінің
тұтынылуымен байланысты банктің қалыптасуы. Мысалы ретінде маңызды
стратегиялар жиынтығын келтіруге болады. Сондықтан банктің бизнес-
стратегиясы шегінде сәйкес ішкі жағдайлар және несиелік ұйымдардағы
процестер есебімен байланысты бағытты таңдаған дұрыс болады, сонымен қатар
банк қызметің пайдаланушылардың банктің тұрақтылығы жағдайы
қызықтырғандықтан олардың ойларымен де санасу қажет. Осы жұмыстағы
бөлімдердегі көрсетілген мәселелер бойынша кез-келген басқарма жұмысын
(жоспарлау, ұйымдарстыру, бақылау) тек қана бір бағытты таңдап шешуге
болмайды. Өзінің экономикалық табиғаты бойынша қаржылық делдал болып
табылатын банк үшін, нақты жағдайлар – тұтынушылардың қажеттіліктерін
анықтау және оларды қанағаттандыруды қалыптастыру.[7]
Қаржы менеджментінің стратегиясы банктің негізгі қызметтерінің
перспективті мақсаттары мен оларды жүзеге асыру жолдарын анықтайтын, жалпы
банктің даму стратегиясының басымды бағыты ретінде қатысады.
Қаржы стратегиясының шегінде банктің перспективті басымдықтары
анықталуы қажет екендігін белгілеу керек, әсіресе нарықта жұмыс жасаудың
ауқымды мақсаттарын қамтамасыз етуде.
Әрбір бес жүйені жүзеге асыратын оның негізгі элементтері ретінде
базалық жақындасулар болады:
– пассивтерді басқару жүйесі бөлігінде – банктің эмиссиялық саясаты,
сондай-ақ оның бәсекелестік стратегиясынан шығатын депозиттер, есептік-
кассалық қызметтер мен банкаралық ссудалар нарығында жұмыс істейтін
басымдықтар;
– активтерді басқару жүйесі бөлігінде - банктің ссудалық және қор
портфельдерін, сондай-ақ банкаралық нарықта және валюталық нарықта
кредитор ретінде жұмыс басымдықтарын басқару саясаты;
– шығындар жүйесі бөлігінде – ағымды және перспективті шығындардың жалпы
қатынасы мен олардың жеке элементтеріне стратегиялық ыңғайлар;
– табысты басқару жүйесі бөлігінде – меншікті дамыту процесін
қалыптастырудағы дивиденттік саясат пен басымдықтар;
– банк тәуекелдерін басқару жүйесі бөлігінде – жасалатын қаржы
операцияларының номенклатурасы бойынша басымдықтар банктің тәуекел
стратегиясынан шығатын, сондай-ақ экономикалық мүмкін болатын залалды
жабу көздері.[15]
Қамтамасыз ету блогы кез келген басқарылатын жүйенің қажетті бөлігі
болып табылады. Осы жағдайларды қалыптастыра отырып, басқарудың тиімділігі
үшін ол бірнеше бағыттарды қамтиды:
– нормативтік қамтамасыз ету банк қызметінің қаржылық бағытын
басқару процесінде пайдаланылатын ішкі және сыртқы жинақтарды
қосады;
– технологиялық қамтамасыз ету бір жағынан клиенттерге сапалы
түрде қызмет көрсету болса, екінші жағынан оперативтік басқарудың
тиімділік жағдайы болатын нақты қаржы операцияларын жүргізу
технологиясының жиынтығы;
– аспаптық қамтамасыз ету жүйе рамкасында пайдаланылатын
басқарудың қолданбалы тәсілдері жиынтығы ретінде;
– ақпараттық қамтамасыз ету басқарылатын шешімдер мен қаржыны
талдауды қалыптастыру процесінде пайдаланылатын және нарықта осы
уақытқа дейін жұмыс істеген банк арқылы толтырылған мәліметтер
базасын, сондай-ақ жүйелер рамкасында қаржылық және таза
басқарушылық ақпараттарды өткізу каналдарын қосады;
– еңбектік қамтамасыз ету жүйенің үстемдік жасау процесіне
қатысатын барлық лауазымды қызметтердің қаржы менеджерлерінің
толығымен жинақталған штаты ретінде.
Қаржылық менеджменттің операциялық жүйелері банктің қаржылық даму
міндеттерінің тізімдерін шешуге бағытталған оның жеке элементтері ретінде
анықталады.
Ертеректе орнатылған стратегиялық мақсаттар мен басымдықтарды бейнелей
отырып, басқарылатын жүйелердің объектілері бар:
– пассивтерді басқару жүйесі – банктің меншікті капиталын
арттырумен және қалыпастырумен байланысты, сондай-ақ есептік-
кассалық қызметтер, депозиттік қызметтер көрсету мен банкаралық
ссудалар нарығына тартылатын пассивтер көлемінің бүкіл міндеттер
кешені;
– активтерді басқару жүйесі – ссудалық капитал нарығында, сондай-
ақ қор және валюталық нарықтарға меншікті және тартылған
қаражаттарды тиімді орналастыру міндеті;
– шығындарды басқару жүйесі – қаржы ресурстарын тартумен
байланысты емес, банк шығындарының барлық жиынтықтарын
оптимизациялаудағы міндеттер;
– табыстарды басқару жүйесі – шаруашылық субъект секілді олардың
акционерлерімен банктің өзінің қаржылық мүддесінің рационалды
балансын қамтамасыз етудегі міндеттері;
– тәуекелді басқару жүйесі – банк тәуекелдерін тоқтату мен пайда
болатын тәуекелдерге мүмкін болатын жоғалтуларға жәрдемақылардың
қолайлы формасын пайдалану міндеттері.
Операциялық жүйелерді қалыптастыруда келесі методикалық шектеулерді
ескеру қажет:
– жүйелердің элементтері жоқ, олардың жұмыс жасауы аралас
жүйелердің үстемдігін объективті түрде қиындатуы мүмкін;
– әр жүйенің жаппай құрылымы келесі типтік кестеге сай келуі
керек: процестің мақсатын анықтау – процесті ұйымдастыру мен
жоспарлау – процесті оперативті түрде басқару – алдын ала
жоспарланған мақсаттарды орнату жолымен процестің нәтижелерін
бағалау;
– банктің коммерциялық бөлімшелері секілді штабтық бөлімшелердің
басшылары мен мамандарына сәйкес жүйелерге үстемдік етумен
байланысты функцияларды формалды түрде нығайтуды қамтамасыз ету.
Нақты банктің қаржы жағдайын бағалай отырып, талдаушылар оның
қызметінің тиісінше бағыттарының басқару тиімділігін анықтайды.
Несие ұйымдарының тиімділік дәрежесімен бірге орнатылған экономикалық
нормативтерді сақтау оның басшылығының қарамағындағы басты критерий болып
табылады.
Коммерциялық банктердегі қаржылық талдау дегеніміз - банк қызметінің
қаржылық-экономикалық нәтижелерін зерттеу, банктің дамуының негізгі
бағыттарын анықтау және қаржылық - шаруашылық процестерінің негізгі
факторларын, тенденцияларын және арақатынастарын анықтауға бағытталған
арнаулы білімдердің жүйесі.
Коммерциялық банктердің жағдайын талдаудың негізгі обьектісі - ол жеке
банктердің немесе оның құрылымдық бөлімшелерінің және жекелеген банк
топтарының коммерциялық қызметі.
Талдаудың субьектілері:
1. коммерциялық банктер;
2. банктің контрагенттері;
3. мемлекеттің орталық эммиссиялық банкісі;
4. әртүрлі қаржы ұйымдары;
5. мемлекеттік салық органдары;
6. аудиторлық фирмалар;
7. жергілікті және орталық билік органдары;
8. қазіргі және болашақтағы клиенттер мен банктердің
корреспонденттері;
9. басқа да заңды тұлғалар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк және Қаржылық қадағалау комитеті
екінші деңгейлі банктердің мемлекет тарапынан тағайындалған пруденциалдық
нормативтердің орындалуын және сол банктің Қазақстан Республикасының
заңдарын орындау жағдайын үнемі бақылап отырады. Мемлекеттік органдар
екінші деңгейлі банктерге қызмет атқаруға рұқсат берген кезде келесі 3
талапқа мән береді:
1. банк капиталының ең төменгі мөлшеріне қойылатын талап;
2. банктің бақарушы тұлғаларына қойылатын талап;
3. банктің құрылтайшыларының меншік құқықтарын шектеу және реттеу.
Банктің қаржылық қызметін талдауды ақпараттық тұрғыдан қамтамасыз ету
дегеніміз - қаржылық талдауға қажетті мәліметтерді сыртқы және ішкі ақпарат
көздеріне жинақтау жүйесі.
Сыртқы ақпарат жүйесіне банк жұмыс атқаратын нарықтың жағдайы туралы,
соның ішінде, бәсекелестер, клиенттер, инвесторлар және басқа нарық
қатысушылары туралы жинақталған мәліметтер кіреді.
Негізгі сыртқы ақпарат көздеріне мыналарды жатқызуға болады:
1. Бұқаралық ақпарат құралдары (газет, журналдар, теледидар, радио);
2. Банктердің жыл сайын жариялайтын жылдық есептемелері;
3. Өндірістік статистика мәліметтері;
4. Тұтыну статистикасының мәліметтері;
5. Банк клиенттерімен тікелей кездесу арқылы жинақталатын мәліметтер;
6. Басқа банктердің қызметкерлерімен ақпарат алмасу.
Ішкі ақпарат жинау жүйесіне негізгі 2 көз жатады:
1. Ағымдағы іскерлік ақпарат жинақтау жүйесі;
2. Банктің қаржылық жағдайы туралы опертивтік жедел мәліметтер кіреді.
Ішкі ақпарат көздеріне мыналар жатады:
- Бухгалтерлік есеп мәліметтері;
- Статистикалық есеп мәліметтері;
- Клиенттерді несиелеу жөніндегі бағалау мәліметтері;
- Салалық немесе аймақтық басқармалардың есептері;
- Ішкі талдау, зерттеу жұмыстарының нәтижелері;
- Әртүрлі ревизиялар мен тексерулердің актілері;
- Әртүрлі анықтамалар.
Кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайын бағалаушы негізгі құжат - банктің
қаржылық жағдайы туралы есеп. Бұл құжаттарды талдау кезінде Ұлттық Банк пен
Қаржылық қадағалау агенттігі, банк басшылары, әртүрлі заңды тұлғалардың
басшылары және жеке тұлғалар бұқаралық ақпарат құралдары кеңінен
қолданады. Банктің қаржылық есебінің негізгі ерекшелігі -бұл оның
кешенділігі. Сондықтан ол экономикалық және қаржылық талдаудың негізгі
әдісіне сәйкес келеді. Жүйелі түрде жасалған қаржылық есеп банк басшыларына
басқарушылық шешімдерді қабылдауға қажетті кез-келген мәліметті дереу алуға
мүмкіндік береді. Банктің аналитикалық талдау жұмысы келесі бағыттар
бойынша жүзеге асырылады:
- Банк балансы мен басқа да қаржылық есеп құжаттарын талдау;
- Банкте жүзеге асырылатын бухгалтерлік есеп пен есеп беру жағдайын
талдау;
- Әртүрлі келісімшарт пен құрылтайшылық құжаттарының орындалу жағдайын
талдау.[10]
Банктегі аналитикалық жұмыстың негізгі бағыттары:
1. Банк балансы мен басқа да қаржылық есеп құжаттарын талдау.
1.1 Баланс баптарын талдау;
1.2 Баланстан тыс баптарды талдау;
1.3 Басқа да есеп құжаттарын, соның ішінде, банктің қаржылық
нәтижелерін талдау.
2. Банкте жүзеге асырылатын бухгалтерлік есеп пен есеп беру жағдайын
талдау.
2.1 Аналитикалық есеп мәліметтерін талдау;
2.1 Аналитикалық есеп мәліметтері мен синтетикалық есеп мәліметтерінің
сәйкестігін талдау.
3. Әртүрлі келісімшарттар мен құрылтайшылық құжаттардың орындалу
жағдайын талдау.
3.1 Операциондық келісімшарттарды талдау;
3.2 Шаруашылық келісімшарттарды талдау;
3.3 Құрылтайшылық құжаттарды талдау.
Банктегі бухгалтерлік есеп пен есеп беру процесі екі бөліктен тұрады:
1. Аналитикалық есеп;
2. Синтетикалық есеп.
Синтетикалық есеп, банк қызметінің жалпылама көрсеткіштерін анықтайды.
Ал, аналитикалық есеп, жалпылама көрсеткіштерді таратып талдауға мүмкіндік
береді. Баланс шоттары бойынша аналитикалық есеп жүргізгенде жекелеген
клиенттер мен шот иелерінің түрлеріне және сол шоттарда сақталған
активтердің түрлеріне байланысты дербес шоттар ашу арқылы жүргізіледі. Ал,
синтетикалық есеп, аналитикалық есеп мәліметтерін топтауды жүзеге
асырады.Синтетикалық есептің негізгі қаржылық құжаты - банктің балансы
болып табылады. Банктің бухгалтерлік балансында бухгалтерлік-аналитикалық
есептегі дербес шоттардағы ақша сомаларының қалдықтары синтетикалық есеп
шоттарына біріктіріле отырып көрсетіледі. Банктің балансынан басқа
қаржылық талдау мақсаттарында банктің кассалық және бухгалтерлік
журналдары, жинақтаушы карточкалары, айналым ведомосттары сияқты құжаттар
қолданылады [19].
Банктің балансы оның қаржылық жағдайын талдаудың негізгі ақпарат көзі
және банктің жағдайын кешенді түрде көрсететін негізгі құжат болып
табылады. Банк балансын талдау арқылы оның активтерінің өтімділігін,
табыстылығын және жекелеген банк операцияларын жүзеге асыруда пайда болуы
мүмкін тәуекелдерді анықтауға мүмкіндік береді. Баланстан алынған
ақпараттың көмегімен банктің меншікті және сырттан тартылған қаражаттарының
негізгі көздерін және белгілі бір уақыт мерзіміндегі қаражаттардың орналасу
бағыттарын анықтауға болады.
Қазіргі банк практикасында және ғылымында кәсіпорынның қаржылық талдауы
сияқты барлық елдерде қалыптасқан біркелкі қаржылық талдау әдістемесі жоқ.
Сондықтан банк балансын талдаудың жалпыға бірдей әдістемесі қалыптасып
болған жоқ.
Біздің елімізде банк активтері мен пассивтерін орналастырудың
қабылданған әдісіне байланысты банктің капиталы 2 топқа бөліп
қарастырылады:
1. Алғашқы активтер (1-деңгейлі);
2. Екінші деңгейлі резервтер(қайталама активтер).
Банк балансын құрудың негізгі қағидалары:
1. Балансты оқу оңай болу қажет;
2. Баланс көрсеткіштері түсінікті және анық болу керек;
3. Баланс баптарын топтаудың қағидалары экономикалық және логикалық
тұрғыдан негізді болу керек;
4. Баланс жүргізетін барлық банктер үшін баланс құрудың схемасы
біркелкі болуы керек;
5. Балансты құрған кезде мәліметтер барынша шынайы және көрнекі болуы
қажет;
6. Банк операцияларын жеке-жеке таратып көрсету барысында олардың
коммерциялық құпия заңына сәйкестігі орындалу керек;
7. Сондықтан банк балансында келесі операциялар бөліп көрсетіледі:
- Күмәнді операциялар;
- Зиян әкелетін операциялар;
- Келген зиянның орнын толтыруға арнап құрылған сақтандыру резервтері
көрсетілмейді.
8. Банк балансы коммерциялық ақпарат құралына жататындықтан, онда
көрсетілген мәліметтер келесі талаптарға сәйкес болуы керек:
- Оперативтілігі;
- Нақтылығы;
- Сенімділігінің жоғарылығы.
Банк балансының оперативтілігі дегеніміз - ондағы мәліметтердің
күнделікті жаңартылып отырылуы.
Нақтылығы дегеніміз - ол нақты көрсеткіштің көзі болып табылады, яғни
банктің ақша қаражаттарының жеткіліктілігі, банктің және оның клиенттерінің
төлем қабілеттілігі деп нақтыланады.
Сенімділігінің жоғарылығы дегеніміз - банктің есеп құжатында
көрсетілген мәліметтердің сенім туғызатын,яғни шынайы болуы.
Банк қызметінің ерекшелігі - өздерінің салымшыларының қаражаттарын
депозит түрінде жинақтай отырып, сол қаражаттардан бірнеше есе көп
қаражаттарды несие алушыға қарызға беріп, қайтадан қайтарып алу процесін
ұйымдастыру.
Кесте 4
Коммерциялық банк балансының жалпылама схемасы
№ АКТИВТЕР ПАССИВТЕР
1 2
1 Қолма-қол ақша Акциялар
2 Резервтер Салымдар (депозит):
Мерзімді депозит;
Талап етілгенге дейінгі депозит;
3 Несиелер:
Мерзімді несиелер;
Талап етілгенге дейінгі
несиелер;
4 Банктің өз меншігі Пайда
Қорытынды Қорытынды
Ескерту: Дамушы елдердегі банктік мекемелер. Дүниежүзілік Банктің
экономикалық даму институты, 2005 ж. 2-том
Банктің балансы T формасында құрылады, яғни барлық ақша қаражаттары
қозғалыс барысында екі топқа бөлінеді:
- Активтер;
- Пассивтер.
Банктің балансы дегеніміз – бір уақыт мерзіміне (датаға) арналып
жасалған банктің қаржылық жағдайы, банк операцияларының көлемі, құрылымы
және сипаттамасы жөніндегі мәліметтер беретін жиынтық кесте.
Банк балансындағы мәліметтердің ішіндегі міндетті резервтер деп
аталатын түрі ерекше маңызға ие болады. Себебі, бұл көрсеткіштің міндетті
резерв нормаларын арнайы мемлекеттік органдар белгілейді:
- Қазақстан Республикасының Қаржылық қадағалау комитеті;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
Банктің балансы дегеніміз – банктің сырттан тартылған және меншік
қаражаттарының арақатынасын, олардың шығу көздерін және басқа несиелік
активті операцияларының жағдайын көрсететін бухгалтерлік құжат.
Банктің операцияларын бухгалтерлік есеп тұрғысынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының мәні мен қызметтері ..
1.2 Несиелік ресурстар және несиелік саясаттың өзара байланысы
... ...
1.3 Несиелік қабілеттілікті талдаудың шарттары мен көрсеткіштері
... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК
РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктің несиелік саясатының тиімділігін бағалау
...
2.2 Цеснабанк АҚ-ның ішкі несиелік саясатының қалыптасуы мен іске
асырылуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайының теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктегі қаржылық жағдайдың экономикалық маңызы және
рөлі
1.2. Банк қаржысын басқару жүйесінің құрылымы
2 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайының көрсеткіштерін талдау
2.1 Қазақстандағы коммерциялық банктердің нарықтағы жағдайын талдау
3 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең
маңызды бөлінбейтін құрамдас құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық
өндірістің және ақша айналымының дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз
байланыста болатын көрініс. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің
тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып
табылады.
Банктің басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды
тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы
делдалдық. Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының
барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру
арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын
тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке,
саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың
ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар
жүйесіне араласуға ат салысады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге
бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге
бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдікі,
яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша
қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын
сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша
мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір
арқау болды.
Сонымен қатар, соңғы 12 жылда елдегі коммерциялық банктердің саны 237-
ден (1995 ж. шырқау шегі) қазір 38 банк қалды. Бұның себебі еліміздегі
нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті
өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау
тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және
теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін
және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмысымның тақырыбына қызығушылық
танытты және мақсатына айналды.
Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және
әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің
барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктің жалпы
экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Банктер және банктік қызмет туралы заңына
сәйкес Қазақстанда банктер-қаржы нарығында әртарапты операцияларды
орындайтын айрықша құқыққа ие әмбебап несие мекемелері.Олар әртүрлі түрде
және әртүрлі мерзімге несие берумен, бағалы қағаздарды және шетел
валюталарын сату, сатып алу, сақтаумен айналысады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің мәні мен
маңызын анықтау, банктің қызмет көрсету жағдайын талдау, банктегі қаржылық
менеджменттің стратегиялық бағыттарын анықтау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі
міндеттер қойылған:
- Банктің қаржылық менеджментінің теориялық негіздерін қарастыру;
- Банктің қаржылық менеджментінің құрылымын анықтау
- Банктің қаржылық жағдайын талдау;
- Банктегі қаржылық менеджмент стратегиясын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалықтары келесілерден көрінеді:
- Қаржылық менеджменттің экономикалық маңызы нақтыланды;
- Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайына талдау жасалынды;
- Қазақстан Республикасында қаржылық менеджментті жетілдіру жолдарын
жүзеге асыру бойынша ұсыныстар берілді.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономикалық талдау,салыстыру,
айырмашылықтарды табу, мәліметтерді кестелік өңдеу әдістері қолданылады
Жұмыстың теориялық-әдістемелік маңыздылығы ретінде банк қызметін
реттейтін Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкінің заң және нормативтік-құқықтық актілері алынды. Зерттеу жұмысында
қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Жұмыс
кезінде жалпы және салыстырмалы статистикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың практикалық негізі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің
нормативтік және қаржылық құжаттары, Қазақстан Республикасы статистикасы
бойынша Агенттіктің статистикалық материалдары, қаржы ұйымдары мен қаржы
нарықтарын бақылау мен реттеу жөніндегі Қазақстан Республикасының
Агенттігінің статистикалық мәліметтері, Қазахстан Халық Банкі акционерлік
қоғамының қаржылық құжаттары болып табылады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Халық Банкі АҚ болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент болып
табылады
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы
коммерциялық банктердің қаржы менеджменті туралы жалпы түсінік және оның
экономикалық маңызы жайлы қарастырдым. Сонымен қатар, банктің қаржылық
тұрақтылығын және қаржылық қызметін басқару қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстандағы коммерциялық банктердің нарықтағы жағдайын
және Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау
қарастырылған.
Үшінші бөлімде банктің қаржы менеджменті мен қаржы тұрақтылығын
басқаруды жетілдіру жолдары қарастырылған.
1 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайының теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктегі қаржылық жағдайдың экономикалық маңызы және
рөлі
Қаржы менеджменті – дегеніміз кәсіпкерлік қызметті қаржыландыдыруды
ұтымды немесе тиімді басқару жүйесі.
Қаржы менеджменті компаниялардың қаржы ресурстарын басқару немесе
компаниялардың қаржы ресурстарын қалыптастыру, пайдалану, тарату және
айналымдағы ақша қаражаттарын ұйымдастыруды басқару үшін қолданылатын
әдістермен басқару шешімдерін іске асыру принциптерінің жүйесі. Қаржы
менеджментінің негізгі мақсаты салықты оптимизациялау болып табылады.
Компаниялардың қаржысын басқару үшін екі қосалды жүйеден құрылады:
- Басқару объектісі;
- Басқару субъектісі.
Басқару объектісіне жататындар: қаржылық есеп, талдау, жоспарлау,
болжау, бақылау, реттеу, салық салу, несиелеу, сақтандыру, лизинг, жалдау,
факторинг, хеджирлеу және есептесу әдістері.
Басқару объектінің элементтері:
- Қаржы қатынастары;
- Қаржы ресурстары;
- Ақша айналылымы және қаржыландыру көздері.
Барқару субъектісі әрбір шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаржы
қызметі және оның бөлімшелері. Басқару субъектісі шаруашылық жүргізу
субъектісінің көлеміне байланысты әр түрлі бөлімдердерден тұрады:
- Қаржы бөлімі;
- Жоспарлау бөлімі;
- Маркетингтік бөлімдер;
- Есеп бөлімі;
- Бухгалтерия;
- Салықтық есеп бөлімі.
Қаржы менеджменттің түпкі мақсаты шаруашылық жүргізуші субъектінің
нарықтық құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету. Қаржы ресурстарын
қалыптастыру және тиімді пайдалану табысты көбейту тетігін қолдана отырып,
шаруашылық жүргізуші субъектінің бәсекелестік деңгейін көтеру.[8]
Қаржы менеджментінің орындау процесінде үш бағыт анықталған:
1) Табысты максимизациялау;
2) Шығындардарды минимизациялау;
3) Салықтарды оптимизациялау.
Қаржы менеджменті өзінің басты мақсатын орындау процесінде төмендегі
міндеттерді атқаруы тиіс:
- Алдағы кезеңде компанияның даму саясатына сай келетін қажетті қаржы
ресурстарының көлемін қалыптастыруды қамтамасыз ету;
- Компанияның ақша айналымын тиімді басқаруды қамтамасыз ету;
- Компаниялардың айналым активтердің қажетті өтімділік деңгейін
қамтамасыз ету;
- Компаниялардың барлық даму кезеңдерінде қаржы тұрақтылығын және
төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету;
- Банкрот болудан қашу және ірі қаржы сәтсіздігін болдырмау;
- Бәсекелестік күрес жағдайында кәсіпорынның немесе компаниялардың
жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- Компаниялардың нарықтық құнын барынша молайту;
- Компаниялардың экономикалық потенциалын даму қарқының қамтамасыз
ету;
- Компаниялардың қызметіне байланысты қажетті рентабелділік деңгейін
қамтамасыз ету.
Қаржы және менеджмент категориялардың функцияларын талдау
нәтижесінде қаржы менеджментінің негізгі функциялары анықталған:
Қаржыны жоспарлау функциясы. Бұл функцияның атқарылуы қаржы
менеджментінің қойылған мақсаттары мен міндеттеріне байланысты қаржы
ресурстарын болжамдау және жоспарлау нәтижесінде анықталады.
Қаржыны бақылау. Бұл функцияның атқарылымы қаржы менеджментінің
қойылған мақсаттары мен міндеттеріне байланысты жоспардың орындалу
ерекшеліктерін анықтау мақсатында жүргізіледі.
Қаржы менеджментінде қолданылатын экономикалық категориялар
бухгалтерлік есеп берудің халықралық стандарттарына сәйкес қаржылық есеп
элементтері болып табылады. Қаржылық есеп элементтері екіге бөлінеді:
- Баланстық есептің элементтері
- Қаржылық шаруашылық есептің нәтижесі туралы есептің элементтері.[8]
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру заңына сәйкес бес қаржылық
есеп нысаны қарастырылады:
1) Бухгалтерлік баланс;
2) Кірістер мен шығыстар туралы есеп;
3) Ақша қозғалысы туралы есеп;
4) Меншікті капиталдың өзгерістері туралы есеп;
5) Есеп саясаты немесе түсініктеме хат.
Банктер нарықтық экономикада ең маңызды қаржы институттары болып
табылады. Банктік жүйе уақытша бос ақша құралдарын жұмылдыра отырып, оларды
еліміздің байлығын арттыратын, табыс алып келетін капиталдың жұмыс жасауына
айналдырады.
Сондықтан банк капиталының жұмыс жасау тиімділігі экономикалық өсу мен
өмір сүру деңгейінде шешуші фактор болып табылады.
Қазіргі кездегі Қазақстандық банк капиталы өзінің даму сатысына
көтерілді.
Ақша-несие саясатынының қатаңдығы, тұрғындардың нақты табыстараның даму
деңгейі қарқындарының түсуі коммерциялық банктердің жұмыс жасауына жаңа
орта құрды, бірақ көптеген банктер оған дайын емес еді.
Сондықтан қазіргі менеджменттің сапасы – фирманың, еліміздің, саланың
бәсекеге қабілеттелігін анықтайтын басты фактор.
Басқарудың тиімділігі экономиканың кез келген субъектісі үшін
фундаментальды маңызға ие, әсіресе оның ролі коммерциялық банктердің жұмыс
жасау механизмінде ерекше. Банк бизнесінің маңызды ерекшелігі мынада, бұл
жерде тәуекелдің дәрежесі өте жоғары, сондықтан кез келген басқарушылық
қате өтімділіктің жоғалуына, төлем қабілеттілікке және банкротқа ұшырауға
алып келеді.
Соңғы жылдары басқару деген түсінікпен салыстырғанда, менджмент
түсінігі сәнді болды. Осы екеуінің арасында қандай өзгешелік бар және ол
принципиалды ма?
Қазақстанның банктік энциклопедиясында бұл түсінікке мынадай
түсіндірмелер келтірілді: менеджмент (басқару, ұйымдастыру, меңгеру) жоғары
экономикалық нәтиже алудағы оптималды тәсілдерді таңдауға бағытталған
нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынды (фирма) басқару арқылы
анықталады.
Осылайша, менеджмент мәнінің келесідей принциптері мен элементтері
ұсынылады (1 кесте):
Кесте 1
Менеджменттің қағидалары мен мәні
Менеджменттің қағидалары Менеджменттің мәні
1 2
1. Фирманың нақты және анық 1. Фирманың мақсаттары мен
стратегиясы мен оның шекарасында іздеуміндеттерін анықтау
еркіндігі.
2. Мамандандырылған ақпарат жинау, 2. Осы мақсаттарға жетуде тиімді
сыртқы байланыстарды, персоналдармен тәсілдерді шығару.
алмасу, жаңа идеяларды белсенді түрде
іздеу жүйесін құру.
3. Бағалау жүйесін құру мен жаңа 3. Практикада басқарушылық
идеяларды жүзеге асыру. шешімдерді іске асыру.
4. Жеке мүдделер мен іздеу 4. Алынған нәтижелерді талдау
мақсаттарының интеграциясы
5. Алдын ала қабылданған шешімдерге
өзгерістер енгізу және олардың
оптимизациясы.
6. Кадрларды оқыту мен дайындау.
Ескерту: Р.Ә. Әмірқанов, А.Қ. Тұрғұлова Қаржы менеджменті Оқу құралы,
Алматы, 2002ж
Мұндай жағдайда банктер қызметіне келтірілген пункттердің толықтығы мен
олардың пайдаланушылығы маңызды емес, тек қана жоғарыда қойылған сұраққа
жауап беруге көмектесетін менеджмент туралы нақты көрсетілім береді.
Банктік менеджмент – жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен,
реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен
байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік менеджмент
- бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты
басқару, яғни банктік саладағы қаржы менеджменті және қызметшілерді басқару
жиынтығы.[8]
Банктік менеджментті қаржы менеджментіне және қызметкерлерді басқаруға
бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Сондықтан оны
банктің іс-әрекеті ретінде қарауға болады (2 кесте).
Кесте 2
Банктік менеджменттің қызметі
Қаржы менеджменті Қызметкерлерді басқару
1 2
1. Активтерді және пассивтерді басқару1. Әкімшілік ұйымдастыру жүйесі және
2. Өтімділікті басқару еңбек ақы
3. Меншікті капиталды басқару 2. Қызметшілерді таңдауды
4. Қарыз капиталын басқару ұйымдастыру
5. Банктік тәуелділікті басқару 3. Қызметшілерді дайындауды
6. Несие қоржынын басқару ұйымдастыру
7. Банк ішіндегі бақылауды ұйымдастыру
Ескерту: Р.Ә. Әмірқанов, А.Қ. Тұрғұлова Қаржы менеджменті Оқу құралы,
Алматы, 2002 ж
Банк – жеке және қарыз капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ капиталды
әлеуметтік-экономикалық процестердің дамуының негізі ретінде қарауға
болады. Капиталға берілген осы түсініктеме адамдар арасындағы қарым-
қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам капиталын басқару – бұл несиелік
ұйымды басқару процесінде адамға деген қатынас. Банк үшін бұл пайда,
өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін. Банктік менджменттің үлгісі келесі
кестеде көрсетілген (3 кесте).
Кесте 3
Банктік менеджменттің міндеті
Міндеті Шешілетін міндеттердің мазмұны
1 2
Банктік саясат 1. Негізгі міндеттердің қойылымы.
2. Кешенді бағдарлама мен жобаны өңдеу.
3. Банк іс-әрекетін басқару әдістемесін өңдеу.
4. Банкті дамыту саясатын таңдаумен байланысты банктің
ұйымдық құрылымын өңдеу.
5. Банктің қызметшілерін басқару стратегиясы
қызметші жұмысын ұйымдастыру;
қызметшіні ынталандыру.
Банктік маркетинг 1. Нақты нарықты таңдау.
2. Банктік қызметті дамыту үшін ұзақ және қысқа мерзімді
мақсаттарды орнату.
Банктік өнімдерді 1. Клиенттерге қызмет көрсету үшін жаңа банктік
құру технологияларды енгізу.
2. Банк клиенттерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін
банк іс-әрекеті процесінде ақша қорларының нысанын
өңдеу.
(3- кестенің жалғасы)
Экономика және 1. Капитал өсімі.
қаржы 2. Өтімділікті және пайданы басқару.
3. Банк дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету.
4. Банк шығындарын басқару.
Ақпараттық 1. Қаржы операциясын жоспарлау жүйесі.
қамтамасыз ету
Әкімшілдік 1. Банктің даму стратегиясын таңдаумен байланысты
қызметшінің мамандығы.
Ескерту: Арнайы әдебиеттер негізінде автормен құрылған
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің
экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге
болады. Коммерциялық банктегі қаржының, менеджменттің басты ерекшелігі де -
нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі
түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық
менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк
клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурстарын
пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы -
технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін
әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк
қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар,
коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды
мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментін сәйкес - аналитикалық
қамтамасыз ету.
Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъективті түрде қарастыру және
технологиялық процестердің өндірістілігі мен ұйымдастырушылық құрылымдары
болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы керек,
банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек.
Банктік менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру
болып табылады. Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі
ретінде қаржы-экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-
технологиялық параметрлер байланысын көрсетеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы
менеджментіндегі ерекшелік – ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік
ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі – бұл ақшаның
барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі - банктің
қаржы операциясын басқару процесі.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің мақсаты – банктің қаржы
операциясын жоспарлауды қамтамасыз ететін функционалды-технология жүйесінің
қызметінің тәртібін талап етуді анықтау. Қаржы менеджментінің жүйесінде
басқарудың қолданбалы тәсілдері ерекше орын алады. Әртүрлі иерерархиялық
деңгейдегі нақты басқарушылық міндеттерді шеше отырып олар үш базалық топқа
жіктеледі – қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті түрде жоспарлау,
қаржылық бақылау мен талдау. Олар өзара әрекет ету механизмдері келесі
кесте түрінде ұсынылады.
Тұрақсыз макро-микро ортадағы жағдайда несие ұйымдарының жұмыс
жасауында қаржылық жоспарлау ерекше рөл ойнайды (2-Сурет).
Көбінесе банктің ақырғы қаржы тиімділігін анықтай отырып, ол қаржы
менеджерлерін дайындауда зерттеудің өзіндік пәні ретінде қатысады. Қаржы
менеджментінің мақсаттарын іске асыру үшін коммерциялық банктің негізгі
қызметтерін анықтау керек.
1. Стратегиялық жоспарлау – болашақтағы қаржылық міндеттерді анықтау
және іс-шаралар бағдарламасын өңдеу.
2. Оперативті жоспарлау ағымдағы қаржылық міндеттерді тиімді анықтау
тәсілі болып табылады.
Басқару - бұл қоғамның экономикалық заңдарын ұйымдастыратын, өзгертетін
және жүзеге асыратын топ, мұнда ұйымдық-экономикалық қатынастардың түрлері,
халық шаруашылығы салаларының даму пропорциялары және оның аймақтық
аспектілері анықталады, кәсіпорындар мен мекемелер іс-әрекетінің жұмыс
істеу әдістері мен түрлері өңделеді.
Басқару әділ де шынайы экономикалық заңдарға сүйеніп қана қоймай,
олардың негізінде қалыптасатын барлық өндіріске қатысушы субъектілер
мүдделерінің бірыңғай жүйесін де негізге алады.
Банктегі менеджмент жүйесі мынадай нақты бөліктерден құралады: басқару
механизмі, басқару құрылымы, басқару үрдісі және басқару жүйесін дамыту
механизмі.[11]
Сонымен, қаржылық менеджмент басқару стратегиясы мен басқару тактикасын
құрайды.
Осы мағынада стратегияға қойылған мақсатқа жету үшін құралдардың жалпы
бағыты мен қолдану әдістері жатады. Бұл әдіске шешім қабылдау үшін
шектеулер мен нақты анықталған ережелер жиынтығы сәйкес келеді. Стратегия
шешімдердің нұсқауларына шоғырландырылып келеді.
Тактика – бұл нақты шараларда қойылған мақсатқа жету үшін қолданылатын
нақты әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндетіне оңтайлы шешім
және басқарудың әдістері мен тәсілдерін таңдау жатады.
Қаржылық менеджмент басқару жүйесі ретінде екі ішкі жүйеден тұрады:
басқарылатын ішкі жүйе немесе басқару объектісі және басқарушы ішкі жүйе
немесе басқару субъектісі.
Қаржылық менеджментте басқару объектісі – бұл ақша ағымын, құн
айналымын. қаржы ресурстар қозғалысын және шаруашылық субъектілер
арасындағы қаржылық қатынастарды тудырудың шаралар жиынтығы болып табылады
[17].
Басқару объектісі – бұл басқарудың әртүрлі нысандарымен жүретін арнайы
адамдар тобы (қаржылық дирекция басқару аппараты негізінде, ал қаржылық
менеджер басқарушы ретінде).
Тәжірибелік қолдануда қаржылық менеджмент әртүрлі қаржылық активтерді
басқарумен байланысты, олардың әрқайсысы басқару әдістерді және қаржылық
нарықта сәйкес арнайы шоттарды пайдалануды қалайды. Сондықтан қаржылық
менеджментті күрделі басқарушы кешен ретінде қарастыруға болады; ол өзіне
мыналарды қосады:
- тәуекел-менеджмент;
- несие операцияларының менеджменті;
- бағалы қағаздар операцияларының менеджменті;
- валюталық операциялар менеджменті;
- қымбат металл және қымбат тастар операцияларының менеджменті;
- жылжымайтын мүлік операцияларының менеджменті.
Қаржыларды басқару белгілі бір мерзім аралығында жүзеге асады. Уақыт
факторы қаржылық басқарудың мақсаттарына және бағыттарына әсер етеді.
Қаржылық менеджмент уақыт факторы бойынша келесідей бөлінеді:
- стратегиялық менеджмент;
- жедел тактикалық менеджмент.
Стратегиялық қаржылық менеджмент инвестицияларды басқаруды қамтамасыз
етеді. Ол таңдалған стратегиялық мақсатты іске асырумен байланысты.
Стартегиялық қаржылық менеджмент ең алдымен мыналарды қалайды:
- күрделі қаржы салымдарының жобасына қаржылық баға беру;
- инвестициялық шешімдерді қабылдауда критерийлердің таңдалуы;
- күрделі қаржы салымдарын салуда оптималды нұсқауды таңдау;
- қаржыландыру негіздерін анықтау.
Инвестицияны бағалау әртүрлі критерийлердің көмегімен жүзеге асады,
олар әртүрлі формада болуы мүмкін. Мысалы, күрделі қаржы салымдарын оңтайлы
салу, егер:
- күрделі қаржы салымдарының пайдасын жобаға салу деңгейі депозит
кірісінен асатын болса;
- инвестиция рентабельділігі инфляция деңгейінен асатын болса.
Барлық инвестиция уақыт ағымыммен жүреді, сондықтан стратегиялық
менеджментте уақыт факторының әсерін қарастыру қажет:
- ақша құндылығы уақыт өткен сайын төмендейді;
- инвестициялық кезең ұзақ болған сайын, қаржылық тәуекел дәрежесі
жоғары болады.
Сондықтан стратегиялық қаржылық менеджментте мынадай әдістер
қолданылады:
- ақшаның пайдаға айналуы;
- ақшаның дисконтталуы;
- компаундинг;
- қаржылық тәуекел дәрежесін төмендету әдістері.
Жедел тактикалық қаржылық менеджмент кәсіпорында ақша қаражаттарының
жеткілікті мөлшерінің болуын қамтамасыз етеді. Ақшаның жеткіліктілігі кэш
флоу көрсеткішімен анықталады. Ақшаның жеткіліктілігін басқару төмендегі
жағдайларға бағытталған:
- қаржылық міндеттерді орындауға жеткілікті ақша сомасын қамтамасыз
етуге;
- күрделі қаржы салымы ретінде уақытша бос қолма-қол ақшаларды
пайдаланудан жоғарғы табыстылыққа жетуге.
Ақшаның жеткіліктілігін басқару 3 мақсаттан тұрады:
- қолма-қол ақшалардың түсу жылдамдығын күшейту;
- ақша төлемдерінің жылдамдығын төмендету;
- қолма-қол ақша салымының максималды қайтарылымдылықты қамтамасыз
ету.
Қаржылық менеджмент кәсіпкерлік формасы ретінде жоспарлау немесе
басқару ғылыми негізін, қаржылық амалын, инновацияларды талдауды көздейді.
Кәсіпкерлік формасы ретінде қаржылық менеджментті әрекеттеудің жеке
түрі болуы мүмкін. Бұл әрекетті кәсіби менеджерлер және қаржы
институттардағы қызметкерлер орындайды. Қаржы нарығындағы жұмысы қаржы-
қаражат пен қаржы ресурстарының қозғалысын басқару облысында кәсіпкерлік
үшін негіз салады.[5]
Қаржылық менеджменттің кәсіпкерлік түрі ретіндегі негізгі мәні келесі
алмасумен өрнектеледі (1-сурет).
Сурет 1. Қаржылық менеджмент кәсіпкерлік түрі ретінде
Ескерту: Тони Райс, Брайн Койли Қаржылық инвестиция және тәуекелдік,
2005ж. [15]
Қаржылық менеджмент кәсіпкерлік түрі ретінде жоспарлау және басқарудың,
қаржылық талдаудың, жаңартпашылықтардың (инновациялардың) ғылыми негіздерін
пайдалануды көздейді. Кәміпкерлік түрі ретінде, қаржылық менеджмент қызмет
теудің жеке түрі болып бөлектенуі мүмкін. Бұл қызметті білікті
менеджерлермен қатар қаржылық институттар (траст компаниялары және т.б.)
атқарады [18].
Қаржы менеджменттің түпкі мақсаты шаруашылық жүргізуші субъектінің
нарықтық құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету.
2 - суреттен қаржыны жоспарлаудың бағыттары мен қолданылатын
Сурет 2. Қаржылық жоспарлау
Ескерту: Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.К. Қаржы менеджменті. Оқу құралы –
Алматы 2002
3-суреттен қаржыны жоспарлаудың бағыттары мен қолданылатын
параметрлерінің іріленуі бойынша ұйымдастырудың тек қана принципиалды
функционалдық моделдері келтірілген.
Банктегі қаржылық басқару мемлекеттік саясатпен және экономиканы дамыту
мәселелерін шешумен тікелей байланысты. Ол банктің қаржылық тұрақтылығын
сақтауға бағытталады.
Басқару үрдісінің кез-келген қоғамға тән екені белгілі, бірақ оны тек
экономикалық мәселелерді өндіріс тиімділігінің өсуін қамтамасыз ететін
саясаттың экономикалық дәлелденген бағыттарын белгілеу арқылы шешкенде ғана
табысты деп айтуға болады.
Сурет 3. Банктің қаржы қызметін жоспарлау бағыттары
Ескерту: Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.К. Қаржы менеджменті. Оқу құралы –
Алматы 2002
Басқару үрдісі - барлық басқарушы топтардың таңдап алынған басқару
әдістерінің жүйесі арқылы басқару мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған іс-
әрекеті болып табылады. Басқару үрдісінің басты қүрамдас бөліктерін шешім
қабылдау және шешімдерді жүзеге асыру үрдісі құрайды. Басқару жұмысшылардың
еңбектену іс-әрекетін шығындар, оларды жабу көздері, нәтижелер және
экономикалық сипаттарға ие болады.
Міне, басқару жүйесінің жалпы сипаттамасы осындай. Басқару жүйесін құру
белгілі бір мөлшерде шығын кажет етеді. Алайда, істі дұрыс ұйымдастырғанда
тиімді басқарудың өндірістік тиімділігінің өсуі бұл шығындарды жабуға толық
мүмкіндік береді.
Басқару тиімділігі оның басқару үрдісіндегі жаратушылық рөлін айқындай
түседі. Өндірістік ұйымдар неғұрлым ірі болған сайын, оларды басқару
мәселесінің маңыздылығы да соғұрлым артады. Себебі, ортақ іс-әрекеттерден
алынатын тиімділік мөлшері басқару деңгейіне тәуелді болады.
1.2. Банк қаржысын басқару жүйесінің құрылымы
Басқару жүйесінің принципі қазіргі методологиялық негізде қалыптасқан
және өзіне барлық қажетті элементтерді қосатын, сондай-ақ басқару
объектісіне кешенді әсер етуді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін банктегі
қаржы менеджменті жүйесінің толық болуын ұйғарады. Қалыптастырудың жалпы
методологиясы мен басқарылатын жүйелердің іске асуы Менеджмент шеңберінде
зерттеледі. Мұнда үш іріленген блок-банктің қаржылық стратегиясын,
қамтамасыз ету блогы мен операциялық жүйелер блогын қоса алғанда қаржы
менеджментінің жүйесі қарастырылады.
Банктік істің даму шегі бойынша стратегиялық жоспарлау жетістіктердің
негізгі факторларының бірі болып табылады.[3]
Кейде стратегиялық жоспарлау жылдық бюджеттің құрастырылуы және мақсат
емес, оған жету құралы болып табылады. Негізінен бұл жаңа заңдылық және
құқықтық актілерінің пайда болу жағдайында менеджмент қиын және жаңа
міндеттерді шешу қажеттілігімен жүйеседі. Мұндай жағдайда банк басқарудың
тиімділігін арттыруға қажетті құқықтар алуға бағытталады. Бұл шаралар қажет
етілетін нәтижелерге қол жеткізбейді, бірінші бұл тәжірбие қателіктер
әдісіне негізделеді. Керісінше іс-әрекеттер бағдарламасы және банк
стартегиясы белгіленген мерзім уақытында қабылданатын өзара байланысқан
шешімдерді өңдеуден кейін ғана анықталуы тиіс. Мұндай жағдай және бәсекелес
ортада өмір сүру ынтасы банк қызметінің процесінде жаңа бағытты
қалыптастырады. Сондықтан қазіргі уақытта банк дамудың ішкі мүмкіндік
тиімділігін ашатын жаңа механизмдер іздейді. Себебі банктің бәсекелес
қабілеттілік факторлар жүйесіне оның ішкі бәсекелестік ерекшелігі жатады,
бұл бәсекелестік банктің нарықтағы тұрақтылық жағдайын қамтамасыз ете
алады.
Коммерциялық банк несиелік ұйымды дамыту стратегиясы сапасында өзінің
мәселерін шешуді іске асырады. Ең алдымен банк стратегиясы жүйесін құру
процесін түсінуге қажетті білім қажет.
Банк стратегиясын қалыптастыру жүйесі келесілер болып табылады:
- қалыптастырудың сыртқы жағдайын талдау;
- мақсаттар мен міндеттерді талдау;
- ішкі талдау;
- альтернативті стратегияларды қалыптастыру және бағалау;
- стратегияны таңдау;
- іс-әрекеттер жоспарын өңдеу және оларды өткізу;
- нәтижелерді бағалау.
Банктің даму стратегиясының мақсаттары мен сипатын одан әрі көрсету
үшін белгіленген анықтамалар өзінің мазмұны бойынша бұл баптың мақсаттары
мен міндеттеріне жауап беруі тиіс.
Жоспарлау – кім және қашан істейтініні алдын-ала қабылданған шешім,
яғни банкті басқарудың барлық деңгейіндегі қызметтері. Бірақ жоспарлау
көлемі және сипаты билік деңгейіне байланысты болады. Сонымен қатар жоғары
тұрған басшылардың болжаған жоспарлары мен әрекеттерімен сипатталады.
Жоспар – болашақтағы жағдайлар кез-келген түрінде іс-әрекеттердің
кезектілігі, сондықтан топтастыру келесідей бөлінеді: мақсат немесе негізгі
стратегия; іс-әрекеттер курсы немесе саясат; міндеттер; даму стратегиясы;
тәртіптер бағдарламалар.
Негізгі стратегия – негізгі мақсаттарға жетуге ресурстарды және
қызметтерді бөлу бағдарламасының жоспары.
Банктің қызметтерінің курсы - шешім қабылдау кезінде іс-әрекеттерді
және ойлаудың көмегімен немесе басқаратын түсініктер мен жалпы жағдайды
көрсететін жоспар. Қызметтер курсы банктегі деңгей көлеміне сәйкес болады.
Қабылданған курс қабылдануды және олардың мақсаттарға сәйкестігін
қарастырады.
Банк саясаты – банк критерилері деңгейіне сапалық негіз алған шешім
қабылдау кезіндегі жоспар.[10]
Міндет – банк қызметіне бағытталған рубеждерді анықтайды.
Банктің даму стратегиясы – берілген ресурстарды пайдалану, бөлу, алу
үшін іске асырылатын мақсаттар мен шаралар, несиелік ұйымдардың мақсаттары
бойынша шешімдерді өңдеу нәтижесінің жоспары болып табылады. Даму
стратегиясы – стандартты емес жағдайда мәселелерді шешудегі жүйелік
бағыттарды қабылдау.
Жоспар тиімділігі мақсаттарды іске асыруды енгізетін салымдардың
мөлшерімен анықталады.
Процедуралар – болашақ қызметтердегі әдістерді анықтаудағы жоспарлау.
Процедурадағы негізгі – талап етілетін қызметтердің жүйелік кезектілігі
тәржіліктер – басқа жоспарларға сәйкес бірнеше бағыттардан қажетті іс-
әрекет таңдалып алынады. Тәртіп белгіленген жағдайда нақты іс-әрекетті
талап етеді. Тәртіп белгілі бір уақыт кезектілігін қалыптастырмайды, себебі
тек қана іс-әрекетті бағыттайды. Егер курс мақсаты жеке іс-әрекеттер мүмкін
сапасында сәйкес бағыттарды берсе, оларды қолдануда еркін іс-әрекеттерден
тұрады. Бағдарлама мақсаттар тәртіптер жиынтығын көрсетеді, сонымен қатар
болжаған шараларды орындауда қажетті элементтерден тұрады.
Бюджет – сандық сипата нәтижесінде күтілетін жоспар.
Тәртіп - құжаттардың жағдайлары, формалар, іс-әрекеттер кезектілігін
жалпы сипаттайтын жоспар болып табылады, сонымен қатар банк қызметкерлеріне
технологиялық процестерді орындауға жәрдемдеседі.
Сурет 4. Банктің қаржылық стратегиясы
Ескерту: Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.К. Қаржы менеджменті. Оқу құралы –
Алматы 2002
Нұсқау – функционалды – технологиялық құжат ретінде, реттеуші ұйымдық
технологиялық қаржылық бөлімшелер қызметтерінің арнайы бағыттары және
өндірістік қызмет саласында банк қызметкерлерінің қызметінің кезектілігін
анықтайды.
Банктің қаржылық стратегиясының принципиалды суреті келтірілген. 4-
сурет
Банктің дамуының кез-келген стратегиясы кешенді және жоспарлар
жүйесімен сипатталады.
Банктің жүйелік стратегиясын басқару және өңдеуді жоспарлау немесе
банктің бизнес-стратегиясының әр түрлілігі бірлік стратегия ретінде
бағыттарды іздеумен сипатталады. Сондықтан да келесі бағыт тиімді болады:
ішкі микро орталар және сыртқы макро және микро орталар күнделігінің
тұтынылуымен байланысты банктің қалыптасуы. Мысалы ретінде маңызды
стратегиялар жиынтығын келтіруге болады. Сондықтан банктің бизнес-
стратегиясы шегінде сәйкес ішкі жағдайлар және несиелік ұйымдардағы
процестер есебімен байланысты бағытты таңдаған дұрыс болады, сонымен қатар
банк қызметің пайдаланушылардың банктің тұрақтылығы жағдайы
қызықтырғандықтан олардың ойларымен де санасу қажет. Осы жұмыстағы
бөлімдердегі көрсетілген мәселелер бойынша кез-келген басқарма жұмысын
(жоспарлау, ұйымдарстыру, бақылау) тек қана бір бағытты таңдап шешуге
болмайды. Өзінің экономикалық табиғаты бойынша қаржылық делдал болып
табылатын банк үшін, нақты жағдайлар – тұтынушылардың қажеттіліктерін
анықтау және оларды қанағаттандыруды қалыптастыру.[7]
Қаржы менеджментінің стратегиясы банктің негізгі қызметтерінің
перспективті мақсаттары мен оларды жүзеге асыру жолдарын анықтайтын, жалпы
банктің даму стратегиясының басымды бағыты ретінде қатысады.
Қаржы стратегиясының шегінде банктің перспективті басымдықтары
анықталуы қажет екендігін белгілеу керек, әсіресе нарықта жұмыс жасаудың
ауқымды мақсаттарын қамтамасыз етуде.
Әрбір бес жүйені жүзеге асыратын оның негізгі элементтері ретінде
базалық жақындасулар болады:
– пассивтерді басқару жүйесі бөлігінде – банктің эмиссиялық саясаты,
сондай-ақ оның бәсекелестік стратегиясынан шығатын депозиттер, есептік-
кассалық қызметтер мен банкаралық ссудалар нарығында жұмыс істейтін
басымдықтар;
– активтерді басқару жүйесі бөлігінде - банктің ссудалық және қор
портфельдерін, сондай-ақ банкаралық нарықта және валюталық нарықта
кредитор ретінде жұмыс басымдықтарын басқару саясаты;
– шығындар жүйесі бөлігінде – ағымды және перспективті шығындардың жалпы
қатынасы мен олардың жеке элементтеріне стратегиялық ыңғайлар;
– табысты басқару жүйесі бөлігінде – меншікті дамыту процесін
қалыптастырудағы дивиденттік саясат пен басымдықтар;
– банк тәуекелдерін басқару жүйесі бөлігінде – жасалатын қаржы
операцияларының номенклатурасы бойынша басымдықтар банктің тәуекел
стратегиясынан шығатын, сондай-ақ экономикалық мүмкін болатын залалды
жабу көздері.[15]
Қамтамасыз ету блогы кез келген басқарылатын жүйенің қажетті бөлігі
болып табылады. Осы жағдайларды қалыптастыра отырып, басқарудың тиімділігі
үшін ол бірнеше бағыттарды қамтиды:
– нормативтік қамтамасыз ету банк қызметінің қаржылық бағытын
басқару процесінде пайдаланылатын ішкі және сыртқы жинақтарды
қосады;
– технологиялық қамтамасыз ету бір жағынан клиенттерге сапалы
түрде қызмет көрсету болса, екінші жағынан оперативтік басқарудың
тиімділік жағдайы болатын нақты қаржы операцияларын жүргізу
технологиясының жиынтығы;
– аспаптық қамтамасыз ету жүйе рамкасында пайдаланылатын
басқарудың қолданбалы тәсілдері жиынтығы ретінде;
– ақпараттық қамтамасыз ету басқарылатын шешімдер мен қаржыны
талдауды қалыптастыру процесінде пайдаланылатын және нарықта осы
уақытқа дейін жұмыс істеген банк арқылы толтырылған мәліметтер
базасын, сондай-ақ жүйелер рамкасында қаржылық және таза
басқарушылық ақпараттарды өткізу каналдарын қосады;
– еңбектік қамтамасыз ету жүйенің үстемдік жасау процесіне
қатысатын барлық лауазымды қызметтердің қаржы менеджерлерінің
толығымен жинақталған штаты ретінде.
Қаржылық менеджменттің операциялық жүйелері банктің қаржылық даму
міндеттерінің тізімдерін шешуге бағытталған оның жеке элементтері ретінде
анықталады.
Ертеректе орнатылған стратегиялық мақсаттар мен басымдықтарды бейнелей
отырып, басқарылатын жүйелердің объектілері бар:
– пассивтерді басқару жүйесі – банктің меншікті капиталын
арттырумен және қалыпастырумен байланысты, сондай-ақ есептік-
кассалық қызметтер, депозиттік қызметтер көрсету мен банкаралық
ссудалар нарығына тартылатын пассивтер көлемінің бүкіл міндеттер
кешені;
– активтерді басқару жүйесі – ссудалық капитал нарығында, сондай-
ақ қор және валюталық нарықтарға меншікті және тартылған
қаражаттарды тиімді орналастыру міндеті;
– шығындарды басқару жүйесі – қаржы ресурстарын тартумен
байланысты емес, банк шығындарының барлық жиынтықтарын
оптимизациялаудағы міндеттер;
– табыстарды басқару жүйесі – шаруашылық субъект секілді олардың
акционерлерімен банктің өзінің қаржылық мүддесінің рационалды
балансын қамтамасыз етудегі міндеттері;
– тәуекелді басқару жүйесі – банк тәуекелдерін тоқтату мен пайда
болатын тәуекелдерге мүмкін болатын жоғалтуларға жәрдемақылардың
қолайлы формасын пайдалану міндеттері.
Операциялық жүйелерді қалыптастыруда келесі методикалық шектеулерді
ескеру қажет:
– жүйелердің элементтері жоқ, олардың жұмыс жасауы аралас
жүйелердің үстемдігін объективті түрде қиындатуы мүмкін;
– әр жүйенің жаппай құрылымы келесі типтік кестеге сай келуі
керек: процестің мақсатын анықтау – процесті ұйымдастыру мен
жоспарлау – процесті оперативті түрде басқару – алдын ала
жоспарланған мақсаттарды орнату жолымен процестің нәтижелерін
бағалау;
– банктің коммерциялық бөлімшелері секілді штабтық бөлімшелердің
басшылары мен мамандарына сәйкес жүйелерге үстемдік етумен
байланысты функцияларды формалды түрде нығайтуды қамтамасыз ету.
Нақты банктің қаржы жағдайын бағалай отырып, талдаушылар оның
қызметінің тиісінше бағыттарының басқару тиімділігін анықтайды.
Несие ұйымдарының тиімділік дәрежесімен бірге орнатылған экономикалық
нормативтерді сақтау оның басшылығының қарамағындағы басты критерий болып
табылады.
Коммерциялық банктердегі қаржылық талдау дегеніміз - банк қызметінің
қаржылық-экономикалық нәтижелерін зерттеу, банктің дамуының негізгі
бағыттарын анықтау және қаржылық - шаруашылық процестерінің негізгі
факторларын, тенденцияларын және арақатынастарын анықтауға бағытталған
арнаулы білімдердің жүйесі.
Коммерциялық банктердің жағдайын талдаудың негізгі обьектісі - ол жеке
банктердің немесе оның құрылымдық бөлімшелерінің және жекелеген банк
топтарының коммерциялық қызметі.
Талдаудың субьектілері:
1. коммерциялық банктер;
2. банктің контрагенттері;
3. мемлекеттің орталық эммиссиялық банкісі;
4. әртүрлі қаржы ұйымдары;
5. мемлекеттік салық органдары;
6. аудиторлық фирмалар;
7. жергілікті және орталық билік органдары;
8. қазіргі және болашақтағы клиенттер мен банктердің
корреспонденттері;
9. басқа да заңды тұлғалар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк және Қаржылық қадағалау комитеті
екінші деңгейлі банктердің мемлекет тарапынан тағайындалған пруденциалдық
нормативтердің орындалуын және сол банктің Қазақстан Республикасының
заңдарын орындау жағдайын үнемі бақылап отырады. Мемлекеттік органдар
екінші деңгейлі банктерге қызмет атқаруға рұқсат берген кезде келесі 3
талапқа мән береді:
1. банк капиталының ең төменгі мөлшеріне қойылатын талап;
2. банктің бақарушы тұлғаларына қойылатын талап;
3. банктің құрылтайшыларының меншік құқықтарын шектеу және реттеу.
Банктің қаржылық қызметін талдауды ақпараттық тұрғыдан қамтамасыз ету
дегеніміз - қаржылық талдауға қажетті мәліметтерді сыртқы және ішкі ақпарат
көздеріне жинақтау жүйесі.
Сыртқы ақпарат жүйесіне банк жұмыс атқаратын нарықтың жағдайы туралы,
соның ішінде, бәсекелестер, клиенттер, инвесторлар және басқа нарық
қатысушылары туралы жинақталған мәліметтер кіреді.
Негізгі сыртқы ақпарат көздеріне мыналарды жатқызуға болады:
1. Бұқаралық ақпарат құралдары (газет, журналдар, теледидар, радио);
2. Банктердің жыл сайын жариялайтын жылдық есептемелері;
3. Өндірістік статистика мәліметтері;
4. Тұтыну статистикасының мәліметтері;
5. Банк клиенттерімен тікелей кездесу арқылы жинақталатын мәліметтер;
6. Басқа банктердің қызметкерлерімен ақпарат алмасу.
Ішкі ақпарат жинау жүйесіне негізгі 2 көз жатады:
1. Ағымдағы іскерлік ақпарат жинақтау жүйесі;
2. Банктің қаржылық жағдайы туралы опертивтік жедел мәліметтер кіреді.
Ішкі ақпарат көздеріне мыналар жатады:
- Бухгалтерлік есеп мәліметтері;
- Статистикалық есеп мәліметтері;
- Клиенттерді несиелеу жөніндегі бағалау мәліметтері;
- Салалық немесе аймақтық басқармалардың есептері;
- Ішкі талдау, зерттеу жұмыстарының нәтижелері;
- Әртүрлі ревизиялар мен тексерулердің актілері;
- Әртүрлі анықтамалар.
Кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайын бағалаушы негізгі құжат - банктің
қаржылық жағдайы туралы есеп. Бұл құжаттарды талдау кезінде Ұлттық Банк пен
Қаржылық қадағалау агенттігі, банк басшылары, әртүрлі заңды тұлғалардың
басшылары және жеке тұлғалар бұқаралық ақпарат құралдары кеңінен
қолданады. Банктің қаржылық есебінің негізгі ерекшелігі -бұл оның
кешенділігі. Сондықтан ол экономикалық және қаржылық талдаудың негізгі
әдісіне сәйкес келеді. Жүйелі түрде жасалған қаржылық есеп банк басшыларына
басқарушылық шешімдерді қабылдауға қажетті кез-келген мәліметті дереу алуға
мүмкіндік береді. Банктің аналитикалық талдау жұмысы келесі бағыттар
бойынша жүзеге асырылады:
- Банк балансы мен басқа да қаржылық есеп құжаттарын талдау;
- Банкте жүзеге асырылатын бухгалтерлік есеп пен есеп беру жағдайын
талдау;
- Әртүрлі келісімшарт пен құрылтайшылық құжаттарының орындалу жағдайын
талдау.[10]
Банктегі аналитикалық жұмыстың негізгі бағыттары:
1. Банк балансы мен басқа да қаржылық есеп құжаттарын талдау.
1.1 Баланс баптарын талдау;
1.2 Баланстан тыс баптарды талдау;
1.3 Басқа да есеп құжаттарын, соның ішінде, банктің қаржылық
нәтижелерін талдау.
2. Банкте жүзеге асырылатын бухгалтерлік есеп пен есеп беру жағдайын
талдау.
2.1 Аналитикалық есеп мәліметтерін талдау;
2.1 Аналитикалық есеп мәліметтері мен синтетикалық есеп мәліметтерінің
сәйкестігін талдау.
3. Әртүрлі келісімшарттар мен құрылтайшылық құжаттардың орындалу
жағдайын талдау.
3.1 Операциондық келісімшарттарды талдау;
3.2 Шаруашылық келісімшарттарды талдау;
3.3 Құрылтайшылық құжаттарды талдау.
Банктегі бухгалтерлік есеп пен есеп беру процесі екі бөліктен тұрады:
1. Аналитикалық есеп;
2. Синтетикалық есеп.
Синтетикалық есеп, банк қызметінің жалпылама көрсеткіштерін анықтайды.
Ал, аналитикалық есеп, жалпылама көрсеткіштерді таратып талдауға мүмкіндік
береді. Баланс шоттары бойынша аналитикалық есеп жүргізгенде жекелеген
клиенттер мен шот иелерінің түрлеріне және сол шоттарда сақталған
активтердің түрлеріне байланысты дербес шоттар ашу арқылы жүргізіледі. Ал,
синтетикалық есеп, аналитикалық есеп мәліметтерін топтауды жүзеге
асырады.Синтетикалық есептің негізгі қаржылық құжаты - банктің балансы
болып табылады. Банктің бухгалтерлік балансында бухгалтерлік-аналитикалық
есептегі дербес шоттардағы ақша сомаларының қалдықтары синтетикалық есеп
шоттарына біріктіріле отырып көрсетіледі. Банктің балансынан басқа
қаржылық талдау мақсаттарында банктің кассалық және бухгалтерлік
журналдары, жинақтаушы карточкалары, айналым ведомосттары сияқты құжаттар
қолданылады [19].
Банктің балансы оның қаржылық жағдайын талдаудың негізгі ақпарат көзі
және банктің жағдайын кешенді түрде көрсететін негізгі құжат болып
табылады. Банк балансын талдау арқылы оның активтерінің өтімділігін,
табыстылығын және жекелеген банк операцияларын жүзеге асыруда пайда болуы
мүмкін тәуекелдерді анықтауға мүмкіндік береді. Баланстан алынған
ақпараттың көмегімен банктің меншікті және сырттан тартылған қаражаттарының
негізгі көздерін және белгілі бір уақыт мерзіміндегі қаражаттардың орналасу
бағыттарын анықтауға болады.
Қазіргі банк практикасында және ғылымында кәсіпорынның қаржылық талдауы
сияқты барлық елдерде қалыптасқан біркелкі қаржылық талдау әдістемесі жоқ.
Сондықтан банк балансын талдаудың жалпыға бірдей әдістемесі қалыптасып
болған жоқ.
Біздің елімізде банк активтері мен пассивтерін орналастырудың
қабылданған әдісіне байланысты банктің капиталы 2 топқа бөліп
қарастырылады:
1. Алғашқы активтер (1-деңгейлі);
2. Екінші деңгейлі резервтер(қайталама активтер).
Банк балансын құрудың негізгі қағидалары:
1. Балансты оқу оңай болу қажет;
2. Баланс көрсеткіштері түсінікті және анық болу керек;
3. Баланс баптарын топтаудың қағидалары экономикалық және логикалық
тұрғыдан негізді болу керек;
4. Баланс жүргізетін барлық банктер үшін баланс құрудың схемасы
біркелкі болуы керек;
5. Балансты құрған кезде мәліметтер барынша шынайы және көрнекі болуы
қажет;
6. Банк операцияларын жеке-жеке таратып көрсету барысында олардың
коммерциялық құпия заңына сәйкестігі орындалу керек;
7. Сондықтан банк балансында келесі операциялар бөліп көрсетіледі:
- Күмәнді операциялар;
- Зиян әкелетін операциялар;
- Келген зиянның орнын толтыруға арнап құрылған сақтандыру резервтері
көрсетілмейді.
8. Банк балансы коммерциялық ақпарат құралына жататындықтан, онда
көрсетілген мәліметтер келесі талаптарға сәйкес болуы керек:
- Оперативтілігі;
- Нақтылығы;
- Сенімділігінің жоғарылығы.
Банк балансының оперативтілігі дегеніміз - ондағы мәліметтердің
күнделікті жаңартылып отырылуы.
Нақтылығы дегеніміз - ол нақты көрсеткіштің көзі болып табылады, яғни
банктің ақша қаражаттарының жеткіліктілігі, банктің және оның клиенттерінің
төлем қабілеттілігі деп нақтыланады.
Сенімділігінің жоғарылығы дегеніміз - банктің есеп құжатында
көрсетілген мәліметтердің сенім туғызатын,яғни шынайы болуы.
Банк қызметінің ерекшелігі - өздерінің салымшыларының қаражаттарын
депозит түрінде жинақтай отырып, сол қаражаттардан бірнеше есе көп
қаражаттарды несие алушыға қарызға беріп, қайтадан қайтарып алу процесін
ұйымдастыру.
Кесте 4
Коммерциялық банк балансының жалпылама схемасы
№ АКТИВТЕР ПАССИВТЕР
1 2
1 Қолма-қол ақша Акциялар
2 Резервтер Салымдар (депозит):
Мерзімді депозит;
Талап етілгенге дейінгі депозит;
3 Несиелер:
Мерзімді несиелер;
Талап етілгенге дейінгі
несиелер;
4 Банктің өз меншігі Пайда
Қорытынды Қорытынды
Ескерту: Дамушы елдердегі банктік мекемелер. Дүниежүзілік Банктің
экономикалық даму институты, 2005 ж. 2-том
Банктің балансы T формасында құрылады, яғни барлық ақша қаражаттары
қозғалыс барысында екі топқа бөлінеді:
- Активтер;
- Пассивтер.
Банктің балансы дегеніміз – бір уақыт мерзіміне (датаға) арналып
жасалған банктің қаржылық жағдайы, банк операцияларының көлемі, құрылымы
және сипаттамасы жөніндегі мәліметтер беретін жиынтық кесте.
Банк балансындағы мәліметтердің ішіндегі міндетті резервтер деп
аталатын түрі ерекше маңызға ие болады. Себебі, бұл көрсеткіштің міндетті
резерв нормаларын арнайы мемлекеттік органдар белгілейді:
- Қазақстан Республикасының Қаржылық қадағалау комитеті;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
Банктің балансы дегеніміз – банктің сырттан тартылған және меншік
қаражаттарының арақатынасын, олардың шығу көздерін және басқа несиелік
активті операцияларының жағдайын көрсететін бухгалтерлік құжат.
Банктің операцияларын бухгалтерлік есеп тұрғысынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz