Банктегі несиелік тәуекелділікті басқарудың теориялық аспектілері
Мазмұны
Кіріспе
1.Банктегі несиелік тәуекелділікті басқарудың теориялық аспектілері
1.1. Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және оның түрлері.
1.2. Банктегі несие тәуекелділігіне талдау сипаттамасы мен әдістері
1.3. Қарыз алушының несие қабілеттілігің және оның балансын талдау
2. Екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметтерін талдау
2.1. Банктің несиелік операциялары . активті операциялардың негізгі бөлігі
2.2. Несиелік тәуекелді басқарудың банктің табыстылығына әсері
2.3. Банктің несиелік операцияларының құрамы мен құрылымына талдау
3. Коммерциялық банктің несие тәуекелін басқаруды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
1.Банктегі несиелік тәуекелділікті басқарудың теориялық аспектілері
1.1. Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және оның түрлері.
1.2. Банктегі несие тәуекелділігіне талдау сипаттамасы мен әдістері
1.3. Қарыз алушының несие қабілеттілігің және оның балансын талдау
2. Екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметтерін талдау
2.1. Банктің несиелік операциялары . активті операциялардың негізгі бөлігі
2.2. Несиелік тәуекелді басқарудың банктің табыстылығына әсері
2.3. Банктің несиелік операцияларының құрамы мен құрылымына талдау
3. Коммерциялық банктің несие тәуекелін басқаруды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап өркениетті дамған мемлекттердің қатарына біртіндеп қосылуда. Ұлттық экономикада орын алған нарықтық бағыттағы бетбурыстың қоғамдық өмірдегі тубегейлі өзгерістер тудырғаны белгілі. Олардың қатарына әр қоғамдық жуйеге экономикалық заңдар мен олардың қызметі ерекше орын алады.
Мемлекеттік салада сыртқы дипломатиялық, ішкі әлеуметтік – экономикалық бағыттарды іргелі турде журғізу бугінгі таңда кезек куттіррімес мәселелердің бірі.
Қазіргі өркениеттің ең негізгі қажетті саласы - банк. Маңызы жонінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктің нарықтық экономикада алатын орын өте зор. Себебі ол елеміздін қаржы саласының бір тармағы болып табылды.
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына арнаған өзінің жолдауын бірден-бір жузеге асырушы саласы банк болып табылады. Осы жолдауды қолдауда банк еңбек те бір-бірімен тығыз сабақтас, тақырыбы бір,қоғамдағы даму, жаңару урдісін жаңа, бұдан да тиімді сатыға шығаратын жолдарға өз қызметін бағыттауда. Себебі қоғам бүгінгі күні өзгеріс те, ізденіс те үстінде.
Қазіргі нарықтық экономика шарықтаған жағдайда Қазақстанның қор нарығына кәсіпорындарға инвестицияны тартуда, керекті қаржыны табуда, біздің банктеріміздің атқаратын қызметтері де аземес. Оның бугінгі ахуалы өте жақсы. Себебі банктың экономикамыздағы, әсіресе қаржы секторындағы жағдайы өте жақсы. Бір кездері ұлттық табыс пен қаржының тапшылығынан көптеген шаруашылық әлеуметтік салалар, шындығын ай жоқ, жалпы мемлекет болып кедейшіліктің зардабын көріп, тауқыметін тартып едік. Ол кездер әлі есімде. Өйткені, одан өткенімізге көп уақыт болған жоқ. Ал бүгінгі жағдай күрт өзгерген. Экономика, қазіргі жағдайда тұрақты даму үстінде. Экономикалық үрдістің тұрақтылығы негізінде шетелдік қаржы қорларының. Ұйымдарының қазақ еліне деген сенімі артқан. Осы сенімділіктің нәтижесінде Қазақстанға аса қауыптенбейтін инвестиция әкеліне бастады. Осындай беделді шешімдердің негізінде шетелдік банктердің, әр түрлі қорлардың қаржылары елімізге милиондап емес милиардтап келе бастады. Осы қаржы көздерін орналастыруда, оларға қызмет көрсетуде банктің атқаратын қызметімен көмегі де аз емес. Осы нәтижеге, экономикамыздің шарықтап дамуына Қазақстан Ұлттық банкінің қадағалап, басқарушымен Қазақстандық дамыған банктердің 10-ғына кірген «Алматы сауда Қаржы банкі” АҚ-ның атқарған қызметі де аз емес. Оған дәлел, дипломдық жобамның тақырыбын зерттеудің нәтижесінде алынған нәтижелері.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Несие- нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас әлементік білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады. Сондықтан кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап өркениетті дамған мемлекттердің қатарына біртіндеп қосылуда. Ұлттық экономикада орын алған нарықтық бағыттағы бетбурыстың қоғамдық өмірдегі тубегейлі өзгерістер тудырғаны белгілі. Олардың қатарына әр қоғамдық жуйеге экономикалық заңдар мен олардың қызметі ерекше орын алады.
Мемлекеттік салада сыртқы дипломатиялық, ішкі әлеуметтік – экономикалық бағыттарды іргелі турде журғізу бугінгі таңда кезек куттіррімес мәселелердің бірі.
Қазіргі өркениеттің ең негізгі қажетті саласы - банк. Маңызы жонінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктің нарықтық экономикада алатын орын өте зор. Себебі ол елеміздін қаржы саласының бір тармағы болып табылды.
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына арнаған өзінің жолдауын бірден-бір жузеге асырушы саласы банк болып табылады. Осы жолдауды қолдауда банк еңбек те бір-бірімен тығыз сабақтас, тақырыбы бір,қоғамдағы даму, жаңару урдісін жаңа, бұдан да тиімді сатыға шығаратын жолдарға өз қызметін бағыттауда. Себебі қоғам бүгінгі күні өзгеріс те, ізденіс те үстінде.
Қазіргі нарықтық экономика шарықтаған жағдайда Қазақстанның қор нарығына кәсіпорындарға инвестицияны тартуда, керекті қаржыны табуда, біздің банктеріміздің атқаратын қызметтері де аземес. Оның бугінгі ахуалы өте жақсы. Себебі банктың экономикамыздағы, әсіресе қаржы секторындағы жағдайы өте жақсы. Бір кездері ұлттық табыс пен қаржының тапшылығынан көптеген шаруашылық әлеуметтік салалар, шындығын ай жоқ, жалпы мемлекет болып кедейшіліктің зардабын көріп, тауқыметін тартып едік. Ол кездер әлі есімде. Өйткені, одан өткенімізге көп уақыт болған жоқ. Ал бүгінгі жағдай күрт өзгерген. Экономика, қазіргі жағдайда тұрақты даму үстінде. Экономикалық үрдістің тұрақтылығы негізінде шетелдік қаржы қорларының. Ұйымдарының қазақ еліне деген сенімі артқан. Осы сенімділіктің нәтижесінде Қазақстанға аса қауыптенбейтін инвестиция әкеліне бастады. Осындай беделді шешімдердің негізінде шетелдік банктердің, әр түрлі қорлардың қаржылары елімізге милиондап емес милиардтап келе бастады. Осы қаржы көздерін орналастыруда, оларға қызмет көрсетуде банктің атқаратын қызметімен көмегі де аз емес. Осы нәтижеге, экономикамыздің шарықтап дамуына Қазақстан Ұлттық банкінің қадағалап, басқарушымен Қазақстандық дамыған банктердің 10-ғына кірген «Алматы сауда Қаржы банкі” АҚ-ның атқарған қызметі де аз емес. Оған дәлел, дипломдық жобамның тақырыбын зерттеудің нәтижесінде алынған нәтижелері.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Несие- нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас әлементік білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады. Сондықтан кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның
Қолданылған әдебиеттер:
1. Қ.Р-ң Банктер және банктік қызмет туралы Заң күші бар Жарлығы. 30 тамыз 1995 жыл
2. Қ.Р-ң Президентiн Ұлттық Банкi туралы Заң күшi бар жарлығы. 30 наурыз 1995 жыл
3. Қ.Р-ң банк қызметi мәселелерi жөнiндегi кейбiр Заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы Қ.Р-ң Заңы Алматы 11 шiлде 1997 ж. Егемен Қазақстан газетi 18 шiлде 1997ж. 139
4. Қ.Р-сы 2-шi деңгейдегi банктердiң шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн несиелеуiнiң төменгi мөлшерi туралы 158 1997 ж.
5. ҚР-сы 2-шi деңгейдегi банктердiң активтерi және баланстан тыс талаптарын жiктеу және олар бойынша провизициялар жөнiндегi ереже 23 мамыр 1997ж. 219 ұлттық банктiң жаршысы 26 1997ж.
6. «Қазақстан Республикасында банктердің несиелендіру бойынша құжаттауды жүргізудің тәртібі туралы заңы» 1996 жылы 24 маусым №141
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің Басқармасының «Банк активтерін, шартты міндеттемелерді және оларды күдікті және үмітсіз категориясына жатқыза отырып, олар бойынша провизияларды құру туралы ережесі» 2003 жыл 1 қыркүйек № 327
8. Пруденциалды нормативтер туралы ереже 23 мамыр 1997ж. №219 //Ұлттық банктiк жаршысы №26 1997ж.
9. Антонов А.Г, Пессель М.А. денежное обращение, кредит, банки / Москва Финстатинформ 1993г
10. Банки и банковское дело. Под редакцией порфессора Балабанова И.Т. /Санкт-Петербург 2000
11. Банковское дело Учебник. Под ред. Кроливецкой Л.П, Белоглазовой Г.Н. /Москва Финансы и статистика 2000г
12. Банковское дело. Справочное пособие под Ю.Л.Бабижевой / Москва. Экономика, 1993
13. Гащевко В.И. «Банковское кредитование, российский и зарубежный опыт», Москва: 1997 г.
14. Деньги кредит банки Под ред. Е.Ф. Жукова Москва банки и биржи Издательское объединение ЮНИТИ 1999
15. Мировой рынок ссудных капиталаов. Учебное пособие под ред Е.Ф. Жукова. Москва. Экономическое образование 1993
16. Банковское дело. Учебник под ред. В.И. Ковлесникова, А.П. Кроливецкой. Москва Финансы и статистика, 2000г.
17. Банковское дело Учебник. Под ред. Лаврушина О.И. Москва банк и биржевой научно-консультативный центр 1992г.
18. Банковское дело Учебник. Под ред. Лаврушина О.И. Москва Финансы и статистика 2000
19. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка. Москва, Логос, 1999.
20. Мақыш Б. Коммерциялық банктердің операциялары. Алматы, Экономика, 2003.
21. Мақыш Б.Ақша айналысы және несие. Алматы, Экономика, 2003.
22. Марков О.М. Коммерческие банки и их операций. Москва. Банки и биржи ЮНИТИ 1995г
23. Р.М. Нуриев. Деньги, кредит, банки и денежно-кредитная политика Москва. Финстатинформ 1995
24. Панова Анализ финансового состояния коммерческого банка Москва. Финансы и статистика 1996
25. Сейiтқасымов ¤.С. Ақша, несие, банктер. Алматы Экономика 2001ж.
26. В.М. Усокин Современные коммерческие банки. Управление и операций. Москва 1994
27. Челноков. Банки и банковские операций. Москва Высшая школа 1998 г.
28. Ақша, несие, банктер М.С. Саниев. Алматы 2001
29. Панова Г.С. Анализ финансового состояния коммерческого банка. Москва Финансы и статистика 1996 г.
30. Усова В.В. «Деньги, денежное обращение и инфляция», Москва: Банки и биржа, 1999 г.
31. Фетисов Г.Г. Устойчивость коммерческого банка и рейтинговые системы ее оценки. Москва. Финансы и статистика 2000
32. Хамитов Н.Н. «Банковский надзор в Казахстане», Учебное пособие, Экономика, 2001 г.
33. Чивцаканян А.Г. «Деньги и кредит», Янтарьный сказ, 2000 г.
34. Шеремет А.Д. Финансовый анализ в коммерческом банке. Москва. Финансы и статистика 2000
35. Ширинская З.Б. Операций коммерческих банков и зарубежных опыт. Москва. Финансы и статистика 1993
36. АСҚ банкі АҚ-ң 31.1.2005 жылы аяқталған қаржы жылындағы консолидерленген есеп беру мәліметтері. 24 наурыз 2006 ж., Алматы, Қазақстан
37. АСҚ банкі АҚ-ң интернеттегі ресми сайтының материалдары.www.atfbank.kz
38. Қазақстандық қор биржасының ресми веб-сайтының материалдары www.kase.kz
1. Қ.Р-ң Банктер және банктік қызмет туралы Заң күші бар Жарлығы. 30 тамыз 1995 жыл
2. Қ.Р-ң Президентiн Ұлттық Банкi туралы Заң күшi бар жарлығы. 30 наурыз 1995 жыл
3. Қ.Р-ң банк қызметi мәселелерi жөнiндегi кейбiр Заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы Қ.Р-ң Заңы Алматы 11 шiлде 1997 ж. Егемен Қазақстан газетi 18 шiлде 1997ж. 139
4. Қ.Р-сы 2-шi деңгейдегi банктердiң шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн несиелеуiнiң төменгi мөлшерi туралы 158 1997 ж.
5. ҚР-сы 2-шi деңгейдегi банктердiң активтерi және баланстан тыс талаптарын жiктеу және олар бойынша провизициялар жөнiндегi ереже 23 мамыр 1997ж. 219 ұлттық банктiң жаршысы 26 1997ж.
6. «Қазақстан Республикасында банктердің несиелендіру бойынша құжаттауды жүргізудің тәртібі туралы заңы» 1996 жылы 24 маусым №141
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің Басқармасының «Банк активтерін, шартты міндеттемелерді және оларды күдікті және үмітсіз категориясына жатқыза отырып, олар бойынша провизияларды құру туралы ережесі» 2003 жыл 1 қыркүйек № 327
8. Пруденциалды нормативтер туралы ереже 23 мамыр 1997ж. №219 //Ұлттық банктiк жаршысы №26 1997ж.
9. Антонов А.Г, Пессель М.А. денежное обращение, кредит, банки / Москва Финстатинформ 1993г
10. Банки и банковское дело. Под редакцией порфессора Балабанова И.Т. /Санкт-Петербург 2000
11. Банковское дело Учебник. Под ред. Кроливецкой Л.П, Белоглазовой Г.Н. /Москва Финансы и статистика 2000г
12. Банковское дело. Справочное пособие под Ю.Л.Бабижевой / Москва. Экономика, 1993
13. Гащевко В.И. «Банковское кредитование, российский и зарубежный опыт», Москва: 1997 г.
14. Деньги кредит банки Под ред. Е.Ф. Жукова Москва банки и биржи Издательское объединение ЮНИТИ 1999
15. Мировой рынок ссудных капиталаов. Учебное пособие под ред Е.Ф. Жукова. Москва. Экономическое образование 1993
16. Банковское дело. Учебник под ред. В.И. Ковлесникова, А.П. Кроливецкой. Москва Финансы и статистика, 2000г.
17. Банковское дело Учебник. Под ред. Лаврушина О.И. Москва банк и биржевой научно-консультативный центр 1992г.
18. Банковское дело Учебник. Под ред. Лаврушина О.И. Москва Финансы и статистика 2000
19. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка. Москва, Логос, 1999.
20. Мақыш Б. Коммерциялық банктердің операциялары. Алматы, Экономика, 2003.
21. Мақыш Б.Ақша айналысы және несие. Алматы, Экономика, 2003.
22. Марков О.М. Коммерческие банки и их операций. Москва. Банки и биржи ЮНИТИ 1995г
23. Р.М. Нуриев. Деньги, кредит, банки и денежно-кредитная политика Москва. Финстатинформ 1995
24. Панова Анализ финансового состояния коммерческого банка Москва. Финансы и статистика 1996
25. Сейiтқасымов ¤.С. Ақша, несие, банктер. Алматы Экономика 2001ж.
26. В.М. Усокин Современные коммерческие банки. Управление и операций. Москва 1994
27. Челноков. Банки и банковские операций. Москва Высшая школа 1998 г.
28. Ақша, несие, банктер М.С. Саниев. Алматы 2001
29. Панова Г.С. Анализ финансового состояния коммерческого банка. Москва Финансы и статистика 1996 г.
30. Усова В.В. «Деньги, денежное обращение и инфляция», Москва: Банки и биржа, 1999 г.
31. Фетисов Г.Г. Устойчивость коммерческого банка и рейтинговые системы ее оценки. Москва. Финансы и статистика 2000
32. Хамитов Н.Н. «Банковский надзор в Казахстане», Учебное пособие, Экономика, 2001 г.
33. Чивцаканян А.Г. «Деньги и кредит», Янтарьный сказ, 2000 г.
34. Шеремет А.Д. Финансовый анализ в коммерческом банке. Москва. Финансы и статистика 2000
35. Ширинская З.Б. Операций коммерческих банков и зарубежных опыт. Москва. Финансы и статистика 1993
36. АСҚ банкі АҚ-ң 31.1.2005 жылы аяқталған қаржы жылындағы консолидерленген есеп беру мәліметтері. 24 наурыз 2006 ж., Алматы, Қазақстан
37. АСҚ банкі АҚ-ң интернеттегі ресми сайтының материалдары.www.atfbank.kz
38. Қазақстандық қор биржасының ресми веб-сайтының материалдары www.kase.kz
Мазмұны
Кіріспе
1.Банктегі несиелік тәуекелділікті басқарудың теориялық аспектілері
1.1. Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және
оның түрлері.
1.2. Банктегі несие тәуекелділігіне талдау сипаттамасы мен әдістері
1.3. Қарыз алушының несие қабілеттілігің және оның балансын талдау
2. Екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметтерін талдау
2.1. Банктің несиелік операциялары – активті операциялардың негізгі бөлігі
2.2. Несиелік тәуекелді басқарудың банктің табыстылығына әсері
2.3. Банктің несиелік операцияларының құрамы мен құрылымына талдау
3. Коммерциялық банктің несие тәуекелін басқаруды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап өркениетті дамған
мемлекттердің қатарына біртіндеп қосылуда. Ұлттық экономикада орын алған
нарықтық бағыттағы бетбурыстың қоғамдық өмірдегі тубегейлі өзгерістер
тудырғаны белгілі. Олардың қатарына әр қоғамдық жуйеге экономикалық заңдар
мен олардың қызметі ерекше орын алады.
Мемлекеттік салада сыртқы дипломатиялық, ішкі әлеуметтік – экономикалық
бағыттарды іргелі турде журғізу бугінгі таңда кезек куттіррімес
мәселелердің бірі.
Қазіргі өркениеттің ең негізгі қажетті саласы - банк. Маңызы жонінен
несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктің
нарықтық экономикада алатын орын өте зор. Себебі ол елеміздін қаржы
саласының бір тармағы болып табылды.
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына арнаған
өзінің жолдауын бірден-бір жузеге асырушы саласы банк болып табылады. Осы
жолдауды қолдауда банк еңбек те бір-бірімен тығыз сабақтас, тақырыбы
бір,қоғамдағы даму, жаңару урдісін жаңа, бұдан да тиімді сатыға шығаратын
жолдарға өз қызметін бағыттауда. Себебі қоғам бүгінгі күні өзгеріс те,
ізденіс те үстінде.
Қазіргі нарықтық экономика шарықтаған жағдайда Қазақстанның қор
нарығына кәсіпорындарға инвестицияны тартуда, керекті қаржыны табуда,
біздің банктеріміздің атқаратын қызметтері де аземес. Оның бугінгі ахуалы
өте жақсы. Себебі банктың экономикамыздағы, әсіресе қаржы секторындағы
жағдайы өте жақсы. Бір кездері ұлттық табыс пен қаржының тапшылығынан
көптеген шаруашылық әлеуметтік салалар, шындығын ай жоқ, жалпы мемлекет
болып кедейшіліктің зардабын көріп, тауқыметін тартып едік. Ол кездер әлі
есімде. Өйткені, одан өткенімізге көп уақыт болған жоқ. Ал бүгінгі жағдай
күрт өзгерген. Экономика, қазіргі жағдайда тұрақты даму үстінде.
Экономикалық үрдістің тұрақтылығы негізінде шетелдік қаржы қорларының.
Ұйымдарының қазақ еліне деген сенімі артқан. Осы сенімділіктің нәтижесінде
Қазақстанға аса қауыптенбейтін инвестиция әкеліне бастады. Осындай беделді
шешімдердің негізінде шетелдік банктердің, әр түрлі қорлардың қаржылары
елімізге милиондап емес милиардтап келе бастады. Осы қаржы көздерін
орналастыруда, оларға қызмет көрсетуде банктің атқаратын қызметімен көмегі
де аз емес. Осы нәтижеге, экономикамыздің шарықтап дамуына Қазақстан Ұлттық
банкінің қадағалап, басқарушымен Қазақстандық дамыған банктердің 10-ғына
кірген Алматы сауда Қаржы банкі” АҚ-ның атқарған қызметі де аз емес. Оған
дәлел, дипломдық жобамның тақырыбын зерттеудің нәтижесінде алынған
нәтижелері.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Несие- нарықтық экономиканың тірегі
ретінде экономикалық дамудың ажырамас әлементік білдіреді. Оны барлық
шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады. Сондықтан кез-келген банктің қызметінің
табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық
дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмады банктің зиян
шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер, несиелік тәуекелді басқару
шаралармен уақытылы айналысып отыруға тиіс.
Ендеше, дипломдық жобаны зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне
мыналар жатады.
- несиелік қызметті дұрыс ұйымдастыру;
- банкте лимиттерді белгліеу ;
- несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау;
- өз уақытысында несиелік тәуекел деңгейіне байланысты неселерге рейтинг
қою және белгіленген лимиттермен салыстыру;
- несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сый-ақы
мөлшерлемесін анықтау;
- несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу – несиелерді
авторизациялау:
❖ несиелік мониторинг;
❖ несиелік портфельді басқару ;
❖ проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Зерттеу объектісі. “Алматы сауда қаржы банкі” акционерлік қоғамының
қаржы жағдайы.
Зерттелімнің ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының 1995 жылдың
30 наурызындағы Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк” және 1995 жылдың
31 тамызындағы “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы заңдары”, “Алматы сауда қаржы банкі” акционерлік қоғамының 2005
жылдың 31 желтоқсанында аяқталған қаржы жылы бойынша жылдық есеп беру
мәліметтері, KASE биржасының, АСҚ банкі” акционерлік қоғамының ресми
сайттарының мәліметтері.
1.Банктегі несиелік тәуекелділікті басқарудың теориялық аспектілері
1.1. Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және
оның түрлері
Нарықты және нарықтық инфрақұрылымды шаруашылық байланыстарының жаңа
тетіктерін қалыптастыру және кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамыту
шаруашылық жүргізудің бүкіл ел аралық, республикалық, аймақтық жергілікті
сатыларында сондай- ақ меншік нысандарының түрлеріне қарамастан әрбір
шаруашылық деңгейінде экономикалық тәуекелдіктер теориясын оларды бақылау
мен реттеудің әдістерін әзірлеп жасауды талап етеді. Осы мәселелерді шешуде
банк жүйелері басты роль атқарды. Бұл ел экономикасының тұрақсыздығы
жағдайындағы банктер мен несие қатынастары ролінің өсе түсуіне және
нарықтық қатынастардың дамуымен айқындалады. Банктер ссудалық капитал,
бағалы қағаздар нарығы, валюта нарығын ғана қалыптастырмайды, сонымен бірге
тауар биржаларының және жаңа шаруашылық құрылымдардың құруымен олардың
қызметін жүргізуге де қатысады. Негізінде ұйымдар мен кәсіпорындардың
қаржылық жағдайы тауар, сауда және валюта нарықтарының аймақтық
экономикалық қал- ахуалы туралы қажетті ақпараттардың бірден – бір
иеленушісі болып саналады. [16:19]
Осылардың барлығы банктердің өз клиенттерінің сыртқы және ішкі
коммерциялық және саяси тәуекелдерін зерттеудің маңыздылығын растайды. Кез-
келген шаруашылық қызметінде қандай да бір шаруашылық операцияларының
өзіндік ерекшеліктерінен туындайтын әр қашанда ақша ысыраптарының болуының
қаупі өмір сүреді. Мұндай түрдегі ысыраптар, қауіп- қаржы тәуекелдерін
білдіреді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелділік түсінігі
банктер өміріне нақты кіруде. Жоспарлы экономика жағдайында банктер қатал
түрде КСРО Мембанкісінің жоспар нұсқауы бойынша қызмет етеді, сондықтан
банктік тәжірибеде Тәуекелділік деген түсінік те болған жоқ. Егер
клиенттің шотында есеп айырысу құжаттарын төлеу кезінде ақша қаражаттары
болмаған жағдайда банк автоматты түрде оған төлем несиесін ұсынады.
Біздің уақытымызда банктік нарық тәуекелсіз болуы мүмкін емес. Ол кез
– келген операцияда болады, тек тәуекелділік әр түрлі көлемде болуы мүмкін.
Сондықтан да банктік қызмет үшін тәуекелділікті мүлдем жою, оны алдын- ала
болжап, ең төменгі деңгейге дейін жеткізу маңызды болып табылады.
Жалпы тәуекелділік түсінігін қалай түсінеміз. Тәуекелділік негізінде
ықтималдылықты, ал нақтырақ айтсақ, банктік қаржылық операцияларды жүргізу
кезінде өз ресурстарының табысының бір бөлігін жоғалту немесе қосымша шығын
шығару қаупін түсіндіріледі. Банктік қызмет зиянсыз болуы үшін келесі
категорияларды ескеруі керек: жоғалтулар, шығындар және де залалдар.
Қызметі банкке тән тәуекелділікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
ретінде жоғалтуларды, банктік табыстың төмендеу алынады. Осы көрсеткіш
өзінде залалды үйлестіреді, сондықтан тәуекелділік деңгейін жақсы бейнеде
сипаттайды. Тәуекелділік пен жоғалту түсініктері өзара тығыз байланысты.
Сол себептен де тәуекелділікті жоғалту категориясын қолдану арқылы сан
жағынан да бейнелеуге болады. Бұл тәсіл тәуекел категориясының дамуы үшін
негіз болып табылады.
Шығындар. Банктердің өз қызметі барысында белгілі бір шығындары
болады. Бұл салымшыларға төленетін пайыздар; басқа қаржылық институттардан
қарызға алынатын несиелік ресурстар үшін төлем; есеп айырысу
операцияларымен сондай-ақ, бағалы қағаздар мен байланысты шығындар;
жұмыскерлерді, ғимараттарды, тағы басқаларды ұстауға кететін шығындар.
Шығын категориясына қатысты тәуекел, көзге көрінбейтін жағдайларға
байланысты белгіленген мөлшерден көбірек шығын шегу нәтижесінде пайда
болады.
Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның
жұмсалу формасында көрініс табатын залалдар алдағы операцияларды,
есептеулерге жасалатын талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың
болжана алмауына байланысты болады. Сол секілді залалдар тәуекелділігі
нашар несиелік портфельмен (ресурстарды нашар орналастыру), конъюнктураның
толық есептелінбеуімен байланысты болғанда банкке әрқашан қолайсыз
жағдайларға ұшырауына қауіп төндіреді. Жалпы кез- келген ұқызмет түрі
міндетті түрде белгілі бір тәуекелмен байланысты. Нарық жағдайында жұмыс
істейтін кез- келген кәсіпорын сияқты банк те жоғалтулар мен банк
тәуекелділігіне ұшырауы мүмкін. Негізінде банк жетекшілері пайданы
жоғарылатуға тырыса отырып, шығын мен зиянды барынша азайтуға ұмтылыс
жасайды. Мұның барлығы белгілі – бір шамада бір- біріне қарама- қайшылық
тудырады, оған банк иелері мен оның салымшыларының мүдделерінің қарсы келуі
негіз болады. Біріншілер, қосымша пайда табу үшін тәуекелділікке баруға
дайын болса, ал екіншілер үшін, банкке сеніп тапсырылған қаражаттардың
сақталуы ең маңызды. Табыстылық пен тәуекелділіктің арасындағы ықшамды
қатынасты ұстап тұру, банкті басқарудың біршама күрделі мәселелерін
құрайды.
Тәуекел – бұл табысқа жете алмаған жағдайдағы оның болуы мүмкін
зардаптары мен одан шығудың белгісіздік жағдайын көрсететін кез- келген
өндірушінің оның ішінде банк қызметінің ахуалдық сипаттамасы болып
табылады.
Тәуекел пайданы жоғалту және берілген несиелерді уақытында
төлемеушіліктің салдарынан шығындардың пайда болуы, ресурстың, базаның
қысқаруының, баланстық операциялардан сыртқары түрде төмендеуді жүзеге
асыру сияқты қажетсіз нәтижелердің болу ықтималдылығынан көрінеді. Сонымен
бір мезгілде тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, жоғары пайда алуға деген
сенім де соғұрлым аз болады. Сондықтан біріншіден кез- келген өндіруші
тәуекел дәрежесін барынша төмендетуге тырысады және бірнеше баламалы
шешімдердің ішінен әрқашанда тәуекел деңгейі төменді таңдайды, екіншіден
іскер белсенділік, кірістілік дәрежелері мен тәуекел деңгейінің оңтайлы
арақатынасын таңдауы қажет болады.
Егер:
- проблемалар күтпеген жерден туындайтын болса;
- бұрынғы банктік тәжірибеге сәйкестілік негізде емес алдыға жаңа
міндеттер қойылған болса;
- басшылық қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін (қажетті және қосымша пайда
мүмкіндіктерін нашарлататын) қажетті және жедел шаралар қабылдау
жағдайында емес болғанда, жетілдірілмегендігі нақты жағдайлар үшін
кейбір оңтайлы шешімдер қабылдауға кедергі келтіретін болса тәуекелдің
деңгейі арта түседі.
Банк операцияларының түгеліне жуық түрлері тәуекел жағдайында болады.
Өткен кезеңдегі Қазақстанның коммерциялық банктеріне талдау жасай келіп,
келесілерді атап көрсетуге болады;-
- көптеген ұйымдардың өндірістік құлдырауы және қаржылық тұрақсыздығымен
бірсыпыра шаруашылық байланыстарының жойылуымен байланысты экономикада
болатын дағдарысты жағдайлар;
- банк жүйелерін құруыдың аяқталмаушылығы;
- кейбір негізгі заң актілерінің жетілдірілмегендігі, база мен нақты
ахуал арасындағы сәйкессіздік;
- инфляция;
Бұл жағдайлардың туындауынан банк тәуекелдері мен оларды зерттеу
әдістеріне түбегейлі өзгерістер енеді. Дегенмен аталмыш жағдай
тәуекелдердің туындауымен олардың даму деңгейінің үрдістеріндегі ортақ
проблемалардың болуын жоққа шығармайды.Тәуекелдер нақты деректерден,
бүгінгі жағдай мен болашақ дамуға баға берудегі ауытқушылықтардың негізінде
пайда болады. Бұл ауытқулар оң және теріс болуы мүмкін.
Тәуекел болуы мүмкін қауіп пен сәтсіздіктің шегі. Сәтті
бастау негізінде үміт ете отырып жасалатын қызмет.
Теорияға негізделе сәйкестендірсек онда тәукелге мыналар тән
болып саналады: -
- белгісіздік;
- баламалықты тандаудың қажеттілігі;
- баламалықты жүзеге асырудың ықтималдығына баға беру мүмкіндігі
Көрсетілген элементтер белгілі бір тәукел ету жағдайында шешім
қабылдайтың нақты тұлғалардың қызметімен тәуекелділіне байланысты
екендігін анықтайды. Соған сәйкес тәуекел шешім қабылдау мен оны
жүзеге асыру сатысында өмір сүреді.
Тәуекел қарама - қайшылық, баламалық, белгісіздік сияқты
белгілермен сипатталады.
Қарама – қайшылық мынадай жағдайларда көрініс табады деумізге
болады: -
- тәуекел негізінен оң нәтижелер алуға бағытталған;
- ол субъективизимге және де объективті заңды түрдегі
елемеушілікке
әкеледі.
Баламалық – екі немесе одан да көп мүмкіндіктерді іс- қимыл
жасау нұсқасын таңдауды болжайды.
Егер таңдау жоқ болса, онда тәуекел де жоқ. Баламалық әр
түрлі күрделілік дәрежесіне ие.
Белгісіздік - бұл ең алдымен сенімнің, бір жақтылықтың
болмауы.
Тәуекелдің - субъективті және объективті екі негізгі
тұжырымдамасының аражігі ажыратылады. Объективті тұжырымдаманы
салыстырмалы түрде алып қарағанда оның болуы немесе болмауы
тәуекелдерден туындайды. Ал субъективті тұжырымдама бойынша тәуекел
қатердің қауіптілігі мен болуы мүмкін зардаптарын ескере, мініз -
құлық нұсқаларын тандауына негізделген тұжырымдама болып саналады.
Сонымен шығындардың (тәуекелдердің) болуының мүмкіндігі күні
бұрын қарастырылғанда (арасалмағы есептелгенде) және сақтандырылғанда
ғана пайданы алуға болады. Сондықтан да коммерциялық банктердің
қызметіндегі экономикалық тәуекелдік проблемалық жағдайларына маңызды
түрде назар аударылуы тиіс.
Аталған проблемалардың ішіндегі негізгілеріне мыналар жатады: -
- банктік тәуекелдерді жіктеуі;
- банктің қызметіндегі экономикалық яғни банктің, жекелеген қарыз
алушылардың, кәсіпорындар топтарының, салалардың саяси және өзге
де тәуекелдерді есептеу әдістері мен негізгі түрде баға
берулері жатады.
Ішкі тәуекелдер банктің түрімен өзіне тән белгілеріне, қызмет
сипатына және оның әріптестерінің құрамына қатысты болады. Банктің
түріне байланысты тәуекелдер банктермен, банк мекемелері
мемлекеттік және жекеменшік болуы мүмкін. Өздерінің тараптарынан
олар кооперативті және коммерциялық банктерге бөлінеді. Коммерциялық
банктердің мамандандырылған, салалық және әмбебап үш белгісі болады.
[19:29]
Тәуекелдердің барлық түрлері олардың әрбірінде болады.
Дегенмен, олардың туындау жиілігінің ықтималдығы мен өзгешелікті
белгілері банк мекемесінің үлгісінің өзіне қатысты болады.
Әмбебап коммерциялық банктер - іс жүзінде банк қызметінің
барлық түрлерімен (несие беру, есеп айырысу, қаржылық) айналысады.
Соңғы кезде әмбебап коммерциялық банктер әртүрлі бағалы қағаздар,
лизинг, клиринг, тағ басқа да дәстүрлі түрде жүзеге асыруды
қолға ала бастады.
Мамандандырылған коммерциялық банктер - өздерінің қызметін
негізінен нақты қызметтер көрсетуге бағдарламалауда.
Мысалы, инновациялық, инвестициялық, ссудалық, жинақ, ипотекалық,
депозиттік, клирингтік және өзге де банктер.
Жекеленген банктер - өздерінің жұмыстарын салалық
(ауылшаруашылығы, өнеркәсіп, құрылыс) немесе қызметтік (биржалық,
сақтандыру, кооперативтік, коммуналдық) белгілері бойынша бағдарлайды.
Сондай – ақ мамандандырылған коммерциялық банктер қызметінің
нарықтық бағдарламалауы болады, яғни олар аймақтық, аймақаралық,
трансұлттық болуы мүмкін. Мамандандырылған коммерциялық банктер,
мысалы, инновациялық банктер жаңа технологияларға несие берумен
байланысты тәуекелдерге барады. Іріктеп жасалынған статистикалық
талдаулар нәтижелеріне сәйкес, олардың тиімділігіне алдын – ала
біліктілік тұрғысынан баға берусіз технологиялық жаңалықтарды іске
қосу, ең үлкен тәуекелдерді білдіреді. Соған қарамастан,
инвестициялық банктердің көпшілігі, мысалы, қаржылық тәуекелдердің
неғұрлым төмен деңгейіне ие. Өйткені олардың клиенттеріне бағалы
қағаздардың несие қоржындарын басқару бойынша әртүрлі қызмет
ұсынады.
Банк операциялық сипатына қатысты тәуекелдер баланстық немесе
баланстан тыс операциялардың ерекшеліктерімен байланысты. Олар
активті және пассивті операциялар тәуекеліне бөлінеді.
Пассивті операциялар тәуекелі - банк осы пассивті операциялар
көмегімен активті банк операцияларын жүзеге асыру үшін өз
ресурстарын реттейді. Жарғылық капиталды қалыптастыруға пайдадан
аударымдар жасау, өзге заңды тұлғалардан алынған несиелердің
мөлшері, депозиттік операциялар коммерциялық банктердің пассивті
операцияларына жатады.
Пассивті операциялардың тек бірінші түрі яғни тобы ғана
банктің меншікті қаражатын қалыптастырады. Депозиттік операциялар
коммерциялық банктердің пассивті операцияларына жатады. Депозиттік
операциялар - бұл салымшыларға немесе талап еткенге дейінгі немесе
белгілі бір мерзімге заңды тұлғалардың және жеке тұлғалардың
қаражаттарын тарту операциясы. [20:21]
Депозиттер шұғыл, талап еткенге дейінгі, жеке тұлғалардың
жинақ салымдары, бағалы қағаздар түрінде болады. Пассивтік операциялар
тәуекелі активті операцияларды ресурстармен қамтамасыз етуден болуы
мүмкін қиындықтырымен байланысты болады. Банктер депозиттерді
қалыптастыру бойынша тәуекелдің алдын - алу үшін пассивтік және
активтік операцияларды, яғни кәсіпорынның банктегі салымдарымен басқа
банктерде орналыстырылған салымдары арасындағы арақатынасты
қарастырды.
Активтік операциялар тәуекелі – банктен өз қызметтерін жүргізу
процесінде тұрақты түрде кездесетін пайыздық тәуекелдің деңгейі болып
табылады. Пайыздық тәуекелдерді басқару банктің активтер мен
пассивтерді басқаруынан тұрады. Активтерді басқару банктердің өзінің
өтімділік деңгейінен және бәсекелестік дәрежесіне, ал пассивтерді
басқару ссудаларды беру үшін қаржыларды ала алу мүмкіндігіне
байланысты.
Қоржындық тәуекел - бағалы қағаздардың жекелеген үлгілері
бойынша, сондай – ақ ссудалардың бүкіл санаттары бойынша шығындар
ықтималдығынан тұрады. Банктің, АҚ –ың , кәсіпорының, оның ішінде
бірлескен банктердің қарызға терген қаржылары неғұрлым көп болса,
олардың акционерлері мен құрылтайшылары үшін қаржылық тәуекел де
соғұрлым жоғары болады. Өтімділік, тәуекелі - бұл қаржы
активтерінің нақты ақшаға жедел айналу қабілеті. Орталық биржаларда
ақциялары айналым жасайтын аса ірі және белгілі өндірушілер мен
банктердің мұндай тәуекелі аз болады. Ал шағын фирмалар, әсіресе
жаңадан құрылған венчьюрлік фирмалардың тәуекелдері неғұрлым жоғары
болады.
Қаржы делдалдарының негізгі түрлері олардың құқықтары мен
міндеттерінің өзіндік ерекшіліктері банктің іскерлік белсенділігіне
үлкен әсерін тигізеді. Оларды дұрыс талдау, сондай - ақ олардың
тәуекелдерінің барлық түрлерінің деңгейіне әсер етеді. Жүйелі түрде
болатын тәуекел ақцияларға, олардың кіріс келтірушілігіне
облигациялар бойынша ағымдағы және күтілетін пайыздарға, күтілетін
дивидент пен жалпы нарықтық ауытқулардан туындаған қосымша пайдаға
бағалардың өзгеруімен байланысты болады. Өйткені ақциялардың биржалық
бағамы мен нарықтық жалпы жағдайы арасындағы тығыз байланыс тұрақты
және әр түрлі биржалық индекстермен тіркеледі.
Инфляциялық тәуекел - салалардың өмірлік кезеңімен айқындалатын
тәуекел. Сондықтан салалардың дамуына әсер ететін негізгі факторларға
мыналар жатады:
1. Экономиканы қайта бағдарлау - ол әлемдегі, жекелген
аймақтардағы, елдердегі, нарықтардағы жалпы экономикалық
тұрақсыздықпен, сондай – ақ ресурстарға деген бағаның өсуімен
байланысты факторлар.
2. Ішкі және әлемдік өткізу нарықтарындағы сұраныстың өзгеруі.
3. Өркениеттің жалпы тарихи дамуы.
Несие тәуекелі - тәуекелдің бұл түрлі бірдей дәрежеде
банктерге де, сол сияқты олардың клиенттеріне де жатады және ол
өнеркәсіптік реттеу мен тасымалдап жеткізу тәукелі. Қандай – да бір
себептер мен шартты қатынастардың орындалмауымен келісілген.
Ресурстардың түрлеріне байланысты тәуекелдер болуы мүмкін қарыз
алушыларға несие беру тәуекелі ретінде берілетін несиенің түріне
байланысты болады. [31:32]
Несие беру мерзімдеріне қарай несие қысқа, орта, ұзақ,
мерзімді болады. Қамтамасыз ету түрлеріне байланысты өз негізінде
жеке және банктік болуы мүмкін. Қамтамасыз етілген және қамтамасыз
етілмеген несие берушілердің ерекшеліктеріне қарай банктік,
мемлекеттік, коммерциялық, сақтандыру компаниялары мен жеке
тұлғалардың несиесі болып бөліуі мүмкін. Осыған орай, банк кепілдік
беруді талап етуге құқылы. Сондай – ақ, банк қарыз үшін кепілге
берген мүліктің сапасын, оның өтімділік деңгейін, несие көлемі мен
оның нарықтық құнының арақатынасын базалап отыруы қажет.
Лизингтік және факторингтік операцияларды жүзеге асыру
кезіндегі тәуекелдер де бар. Лизинг - бұл жаңа технологиялар мен
техникаларды дамытудың нақты негізгі капиталдық жекелеген
әлементтерін жедел енгізудің қажеттілігі жағдайында, әсіресе маңызды
құрал - жабдықтардың сатылуын кеңейтуді, тауарлардың циклін
қысқартуды қаржыландыру әдісі болып табылады. Қазіргі кезеңдегі
лизинг жоғары тәуекелді операция болып саналады. Соңдықтан да
шығындарды жабуды банктің резервтік қоры есебінен жүргізген дұрыс.
Ол лизингтік операцияларды жүзеге асырушы субъектірлер арасындағы
қатынастардың формасына байланысты жедел, қаржылық, қайтымды,
халықаралық болуы мүмкін.
Факторингтік операциялар бойынша тәуекелдерді азайту үшін
қарыз алушылардың төлем қабілеттілігіне, олардың жабдықтаушылар мен
шаруашылық байланыстарының өзара қатынастарының сипатына, төлемдердің
құрылымының , өнімдердің бәскеге төтеп беру қабілеттілігіне, қарыз
қайтару жағдайларына талдау жасау көзделеді. Сараптық бағалау
әдістерінің көмегімен нақты ахуалға әсерін тигізетін тәуекелді және
тәуекелсіз, сыртқы және ішкі факторларды талдау, тәуекел деңгейін
өлшеудің негізгі тәсілдердің бірі болып табылады.
Банктер өзінің негізі бойынша коммерциялық кәсіпорындар болып
саналады. Тәуекелдің барлық түрлерін азайту қағидасы мен аз шығын
жұмсай отырып банктің, пайда табу қағидасы банк - клиент банктің
өзара қатынасының негізі болып саналады. Банк шын мәнісінде өзінің
меншікті капиталы мен тәуекел ете алады. Банк тәуекелді азайту
мақсатымен клиенттердің салымдарын банк қызметінің әр түрлі
бағыттары бойынша шоғырландырады. Несиелерді неғұрлым шағын сомалар
түрінде клиенттердін көп санына беруге тырысады. Клиенттерге әр
түрлі негізде үлкен несие сомасын береді. Банктердің тәуекел
деңгейі клиенттердің санына қатысты анықталады. [22:23]
Кәсіпорындардың көлеміне байланысты клиенттер шағын, орта, ірі
болып бөлінеді. Шағын және орта қарыз алушылар неғұрлым икемді,
нарықтың, клиеттің қажеттіліктерін тез сезінеді. Олардың құрылымы
неғұрлым жеңіл, сондықтан да оларға өздерінің іскерлік бағыттарын
тез өзгертуге, сөйтіп жоғары пайда алуға мүмкіндік береді.
Банктердің тәуекел деңгейі клиенттердің санына қатысты аңыкталады.
Олар меншікті капиталдың шектеулілігіне, бәсекеге саяси немесе
экономикалық сипатағы өзгерістерге төтеп бере алмайды.
Ірі кәсіпорындар, керісінше, неғұрлым икемді болып келеді. Олар
нарық қажеттіліктеріндегі өзгерістер мен нақты тұтынушының
қажеттіліктеріне деген тез шешімді қабылдамайды. Сондай – ақ өздерінің
іскер белсенділік бағыттарын сирек өзгертеді. Өйткені олардың салмақтық
мөлшерде меншікті капиталы бар. Сол себептен де кейбір қолайсыз
экономикалық ахуалдарға төтеп бере алады. Олар әрқашанда орташа
пайда мен тиімділікті қамтамасыз етеді. Банктер тәуекел деңгейі
мен клиенттердің әр түрлі меншік түрлері бойынша өндірушілерді,
яғни мемлекеттік, жекеменшік, кооперативтік, акционерлік топтарға
бөлінеді. Осыған байланысты тәуекелдердің алуан түрлері олардың қызметі
процесінде көп немесе аз маңыз атқарады.
Банктің мақсаты активті және пассивті операциялар арасындағы
оңтайлы арақатынасқа ие болу, қызметтің үздіксіз деңгейін қамтамасыз
ету үшін өзінің қажетті өтімділігі мен тиімділігінің деңгейін
сақтау үшін өз клиеттерінің қоржынын таңдау болып табылады. Банк
тәуекелдерін реттеу қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауға емес,
берілген несиелердің жиыны мен банктің өзінің меншікті қаражаты
арасындағы белгілі бір арқатынасты белгелеуге негізделеді. Яғни
клиенттердің кедейшілікке ұшырауы жағдайында болуы мүмкін шығындарды
жабу үшін банктердің резервтік әрекет жасауын болжайды.
Нормативтердің сандық сипаттамасы экономикалық жағдайымен банк
жүйесін орталықтандыру деңгейімен келісілген. [25:26]
Коммерциялық сыртқы тәуекелдер еларалық, валюталық, кездейсақ
апаттар тәуекелдері болуы мүмкін.
Еларалық тәуекелдер - банктер мен мекемелер қызметін
интернационаландырылуымен ғаламдық тәуекелдердің болуымен тікелей
байланысты немесе импорттаушылар мен экспорттаушылардың саяси
экономикалық тұрақтылықтарына қатысты болады.
Олар шетел капиталының қатысуымен құрылған барлық банктер мен
негізгі лицензиясы бар банк мекемелері үшін маңызды саналады. Банк
басшылығының жіберетін негізгі қателектері шетел контрагентінің
қаржылық тұрақтылығын дұрыс бағалаумен байланысты болады. Тұрақты
түрде жариялап отыратын Бери индексі еларалық тәуекелдің деңгейін
талдаудың ұсыналатын тәсілдерінің бірі болып саналады. Оның көлемімен
еларалық тәуекел деңгейі күні бұрын анықталады. Еларалық тәуекел -
белгілі ел валютасының өзге бір ел валютасына еркін аударылуы
тәуекеліне негізделіп құрылады. Еларалық тәуекел деңгейін талдаудың
бірегей әдістемесін Швецарияның банк корпорациясы қолданады. 2-ші
дүниежузілік соғысқа дейін – ақ еларалық тәуекел дәрежесін анықтаумен
айналысуға өкілеттік алған банктер мен банк мекемелерінің
қызметі, қызметтік тұрғыдан алдыңғы шеттік және штаттық болып
бөлінеді.
Алдынғы шеттегілердің қызметі маңызды бағалар беруді жинаумен
айналыса отырып, сонымен бір мезілде штаттық банк мекемелер сияқты
нақты мемлекет немесе аймақтық экономикалық саяси тәуекел
жағдайларына тәуелсіз ғылыми болжамдар жасайды. Одан кейінгі
уақыттарда бұл зерттеулер тұрақты сипатқа ие болып, стандарттық
үлгілер бойынша рәсімделе бастады.
1980 жылы Швецарияның банк корпорациясының экономикалық банк
бөлімі еларалық тәуекел деңгейін анықтаудың жаңа жүйеленген және
дәл айқын мөшерленген қағидаларын жасады. Осы айтылғандардан
келесідегідей негізгі қағидалар шығарылды:
- еларалық тәуекелді болжау, мемлекеттік құрылыстың құрылымдық және
сапалық сипаттамаларын талдауға сондай - ақ саңдық деректермен
арасалмақты зерттеуге негізделген көрсеткіштерге сүйенуі тиіс,
жағдайдың жоғары тәуекелділігі туралы қорытындылардың себептері толық
болуға тиісті.
Валюталық тәуекел немесе бағамдық шығындар тәуекелі - банк
операцияларының нарығын интернационалардырумен, транс-ұлттық
кәсіпорындар мен банк мекемелерін құрумен және валюта бағамының
ауытқуы нәтижесінде ақша шығындарының болуы мүмкін екендігін
білдіреді. Валюта тәуекелін басқаруға алғашқы талпыныс өзгермелі
бағамда енгізілген 70- жылдардың басынан бастап жүзеге асырыла
бастады. Өзінің тарапынан валюталық тәуекелдер мынадай түрден
құрылады:
1. Коммерциялық, яғни оның алдында борыштының өз міндеттемесі
бойынша есептесуді қаламайтығымен немесе мүмкін еместегіне
байланысты тәуекелдер
2. Конверсиялық, яғни нақты операциялар бойынша валюталық шығындар
тәуекелі.
Бұл тәуекелдер нақты мәселелер тәуекеліне негізделіп құрылады.
Конверциялық тәуекелдерді азайтудың ең көп таралған әдістері болып
мыналар саналады:
- хеджирлеу, яғни тәуекел мәмілелер үшін орын толтырған валюталық
айқындамалар жасау. Бір валюталық тәуекел пайдалармен шығындардың
тиісті өзге тәуекелдермен орын толтыруы арқылы анықталады.
- Екі түрге ие валюталық своп, біріншісінде әртүрлі екі
елдегі екі тарап тағы әртүрлі валюталарда көрсетілген қайтарудың
бірдей мерзімдері және тәсілдерімен бір – біріне теңестірілген
несиелер береді. Екінші нұсқа екі банк арасындағы своп ставкасы
бойынша валютаны сатып алу, сату келісімін көрсетеді. Своптың
параллель несиелерден өзгешелігі өзіне төлем пайыздарын енгізбейді.
- мэтчинг әдісі деп аталатын актив пен пассив бойынша
тәуекелдермен өзара есеп айырысу. Мұнда валюталар түсімін оның
сыртқа шығу көлемінен шегеру жолымен банк басшылығы оның мөлшеріне
әсер ету мүмкіндігіне ие болады. Өзге трансұлттық банктер
кэттинг әдісін қолданады. Ол дегеніміз валюталық мәмілелер санын
аса жоғары көлемде қысқартудан көрінеді. Осы мақсатта банк
мекемелерінің қызметін үйлестеру жоғары деңгейде болуы тиіс.
Бұл тәуекелер өз кезегінде валюталарды қайта санаумен, оның
тұрақтылығын және өзге де бірқатар факторларды таңдауға
байланысты болады.
Банк тәуекелінің сыртқы әдістеріне мыналар жатады: сыртқы
клиенттер мен контрагенттерге қатынасы, сол сияқты монополистік
құрылымдарға қатынасы бойынша шетелдік валюта түрінде төлемдерді
жеделдету немесе кешеуілдету. Негізгі банк оның филиалдары
арасындағы төлемдерді реттеу, неғұрлым тұрақты валюталарды талдау
болып табылады.
Стартегиялық тұрғыдағы валюта тәуекелдерінен қорғау,
банктің өзінің сол сияқты оның контрагенттері мен клиенттерінің
белсенді баға саясатымен, сақтандыру түрлері және оның құнымен,
сақтандыру компанияларының сенімділік дәрежесімен тығыз байланысты
болады.
Форфетирлеу тәуекелі - бұл экспорттаушының бүкіл тәуекелін
өзіне алғанда туындайды. Сонымен бір мезгілде форфетирлеу тәуекел
деңгейі:
- болуы мүмкін міндеттемелердің баланстық өзара қатынасын
қиындақтытарды сақтандыру жолымен шығындардың ықтималдығы мен болу
мүмкіндігін азайту;
- проценттік ставкалардың ауытқуымен байланысты тәуекелдерді азайту
немесе тіпті болдырмау;
- валюталар бағамының ауытқуымен және де борышкердің қаржылық
тұрақтылығының өзгеруімен байланысты тәуекелдер деңгейін қайта
азайту;
- вексельдер және өзге төлем құжаттары бойынша ақшаны өндірудегі
несие беретін мекемелердің қызметімен байланысты тәуекелдер мен
шығындардың жоқтығы жолымен төмендету арқылы өзінің басымдығын
көрсетеді.
Кездейсоқ апат тәуекелі - ол негізінен табиғаттың дүлей
құбылыстарының болуы және де сонымен байланысты болатын
зардаптарға қатысты болады. Бұл тәуекелдердің банк мекемелеріне
әсерін тек бір – біріне жағдайдың өзгеретіндігі туралы дер кезінде
хабардар етумен ғана шектеуге болады. Өздерінің банкпен немесе банк
мекемелерімен жүзеге асыратын экспортық, импортық операцияларды
жүзеге асырудың келесідегідей екі формасы бар: -
- тікелей операциялар, оған тілекей экспорт, импортты, әртүрлі
делдардардың көмегімен немесе еншілес кәсіпорындар мен фирмалар,
инвестициялық операциялар арқылы сыртқы экономикалық байланыстарды
жүзеге асыруды жатқызуға болады;
- жанама операцияларға лицензияларды сату және сатып алу, басқару
қызметін көрсету туралы шарт жасасу, жаңа технологияларды сатып алу
жатады. Аймақ және сыртқы экономикалық байланыстарды жүзеге асырудың
бұл формалары өзінің қызметін жоғары еларалық, валюталық,
несиелік, қоржындық тәуекелдер жағдайында жүзеге асырылатынын банктер
үшін ұсынады.
1.2. Банктегі несие тәуекелділігін талдау
сипаттамасы мен әдістері
Банкті қаржылық талдаудың басты мақсаты - пайданы
максимизациялау. Бұл дегеніміз – коммерциялық банктің қызметі әр
түрлі жағдайларды бағалау, ойластыру, пайдаға әсер ететін барлық
факторларды талдау негізінде жүргізілуі керек.
Нарықтық экономикада кәсіпкерлік тәуекелсіз болмайды. Егер
кәсіпкер тәуекелге бармаса ол банкротқа ұшырайды. Тәуекелдің болуы
кәсіпкерлердің қаражатты үнемдеуі үшін ынта береді. Ол рентабелді
жобаларды егжей – тегжейлі талдауды талап етеді.
Банктік тәуекелділікке анықтама берейік. Тәуекелділік –
жасалынған жоспар, бағдарлама, жобаның табыс алуының немесе шығын
шығуының болу ықтималдылығын бағалауды көрсетеді. [24:32]
Банктік тәжірибеде тәуекелділік - банк ресурстарының белгілі
бір бөлігін жоғалтуы немесе табысты ала алмауы және қосымша шығын
шығудың нәтижесінде белгілі бір қаржылық операцияларды жүргізуді
қарастырды.
Банктік қызметте тәуекелдікті басқаруды- менеджменттік -
тәуекел деп атаймыз. Банктік тәжірибеде тәуекел әр түрлі
операциялардың жүргізілуі негізінде туындайды, яғни - несиелік
тәуекелі, өтімділік тәуекелі, ағымдағы шығындардың өзгеру
тәуекелділігі және тағы сол сияқты турлерімен.
Сондықтан да банктің негізгі қызметтері мыналарға
сәйкестендіріледі: - тәуекелдің мүмкін болу жағдайларын анықтау;
- шығындардың болу мүмкіндігінің масштабын бағалау;
- шыққан шығынды жабу көздерін табу немесе оларды алдын –
алу әдістерін анықтау.
Тәуекелді талдау оның шығу көздерін және әр турлі себептерінен
басталады. Сол үшін ең алдымен олардың ішінде қайсысының мақызы
зор екенін анықтау керек және мүмкін шығындар мен табыстарды
салыстыру керек. Ал есептеумен сақтандырылмаған тәуекел әдетте
шығынға әкеледі, бірақ оны дұрыс және де кезінде тиісті іс -
шараларды қолдана отырып болдырмауға болады. Сондай –ақ тәуекелді
бағалауға әр түрлі жағдайлар маңызды ролге ие, ол әсіресе ақпарат
жеткіліксіз болған жағдайларда қажет болады. Сондай- ақ бұл
есептеулер бірін – бірі толықтырып отырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында банктік тәуекелдің дұрыс
бағалануының мақызы зор. Нарықтық қатынастарда әрбір субъект заңға
сүйене отырып, өзінің ережесі негізінде жұмыс жасайды.
Экономикасы тұрақсыз мемлекеттердегі банктер өз бәсекелестерінің,
клиенттерінің барлық жағдайын, сонымен қатар заңдардың өзгеруінің
мүмкін екендігін ескеруі қажет.
Жалпы банктердің басты көздеген мақсаттары - пайда табу. Пайда
табу жолында банктер табыс көп түседі деген операцияларға
қаражаттар салады, ол операциялардың тәуекелдік деңгейіне қарамастан.
Әйтсе де нарықтық қатынастардың дамуы кейбір тұрақсыздықтармен
байланысты, оның негізінде банктік тәуекелдердің неше түрі
туындайды. Қандай тәуекел болмасын толық жойылуы мүмкін еместігін
естен шығармау қажет. Сондай - ақ банктік қызмет пайыздық
мөлшерлеменің, валюталық курстың тағы сол сияқты өзгерулерге
байланысты тәуекел - табыс ойынын болжайды. Сонымен қатар банктік
мекемелерде, өздері қаншалықты үлкен тәуекелге барған сайын,
соншалықты табыс та жоғары болуы керек деп есептелінеді
Сондықтан да банктің міндеті - өзінің операцияларының және
тәуекелдігінің оптималды үйлесіміне қол жеткізу.
Келесі 1суретте табыс пен тәуекелдің арақатынасы график түрінде
берілген
Табыс
Е (ч)
Е (чо)
Тәуекел
Ескерту. Бұл қисық сызығы банктың пайдасының және оның тәуекелділігінің
қатынасын көрсетеді.
Е (ч) – жоспарланған табыс көлемі, %.
Е (чо) - инвестицияланған қаржылардың жоспарланған табыс көлемі,
тәуекел болмаған жағдайда инвестордың табыс алу мүмкіндігі.
[19:254]
Егер тәуекел жоғары болса, онда алынатын табыста көбірек
болуы керек. Суретте көрсетілген график қисық талғаусыздық деп
аталады және табыс көлемінің көбеюі қосымша тәуекелдің орнын
толтыруды көрсетеді. Т Тәуекелді экономикалық категорияны қолдана
отырып сандық сипатта бейнелуге болады. Сонымен қатар ол абсолютті
және қатысты көрсеткіштер түрінде көрінеді. Абсолютті түрінде
тәуекел белгілі бір операциялардың жүргізілуі нәтижесінде мүмкін
шығын көлемін көрсетеді. Бірақ ол шығындарды дәлме – дәл анықтау
әрқашанда мүмкін бола бермейді. Егер мүмкін шығындардың мөлшерін
қандай-да бір қызметті, яғни банктік қызметті сипатайтын
көрсеткіштерге бағыттасақ, мысалы, несиелік ресурстардың мөлшеріне,
табыстар мен шығындарға байланысты мөлшеріне, банктік бір
операцияның жүзеге асуы негізінде тәуекелдің қатысты түрдегі
көлемін алуымызға мүмкіндік болады. Абсолютті түрде тәуекел қандай-
да бір келісім шарт жүргізілуі керек болған жағдайда ғана есептеп
шығарылады. Әр түрлі банктік операциялар соңында банктік
тәуекелдің деңгейіне қатысты көлемде есептелініп шығарылады.
Тәуекелдің барлық факторын есепке алу мүмкін емес, сондықтан
да белгілі бір негізге сүйене отырып қорытындысы болжамды түрде
алынады. Тәуекелді бағалауды маңызы жөнінен алатын болсақ, ол банк
шығынының белгіленген көлемінің байланысын табу және олардың
туындау ықтималдылығын атап кетуге болады. Бұл байланыстылық қисық
ықтималдылықта шығындардың белгіленген деңгейіндегі түрлері бойынша
көрсетілуі мүмкін. Оның құрастырылуы үшін мынандай әр түрлі әдістер
қолданылады: статистикалық, эксперттік және есептеу – аналитикалық
әдістері.
Статистикалық әдістің мәні яғни зиянның туындауының
ықтималдығын есептеу үшін банктік белгілі бір операцияларды
жүргізу нәтижесіне қатысты барлық статистикалық мәліметтер талданады.
Сонымен қатар есептеудің нәтижесі дұрыс болу үшін статистикалық
әдіс қолданылады. [19:25]
Шығындар туындауының деңгейінің жиілігі мына формуламен
анықталды:
Р (х) = m n
бұл жерде m- нақты шығын болған жағдайлар деңгейінің саны;
n- жалпы жағдайлардың саны.
Ықтималдық бұл жағдайлардың болу мүмкіндігінің сандық
сипаттамасы. Әрбір мүмкін шығынды шыққан шығынның белгілі анықталған
мәнімен сәйкестендіреді. Тәуекел жағдайлары ықтималдылықтың бөлінуімен
сипатталады, бұл күтілген табыстық ықтималдың ауытқуын құруға
мүмкіндік береді. Ықтималдылықтың бөлінуі барлық мүмкін жағдайларға
әсер етеді, яғни шешін қабылдау нәтижесінде туындайтын және
ықтималдылықтың нақты мәнімен сәйкестендіріледі.
Ықтималдылықты анықтау кезінде шығындардың кейбір деңгейлерінің
туындауының салдарынан оның көп мәнін табу керек, яғни әр түрлі
шарттардағы шығынның болуы кезінде.
Нүктені сипаттау үшін тәуекел облысы түсінігін енгіземіз.
Тәуекел облыстық негізіне сүйене отырып аймақ түсіндіріледі, бұл
белгілі бір шектегі шығындар. Ол қандай – да бір деңгейді ұстап
шығынды көбейтпейді. Ал 2 суретте негізгі тәуекел облыстары
көрсетілген және оған экономистер аса коңіл бөлуі тиіс. [24:115]
Шығындар Табыс
Өте қиын Тәуекел мүмкін Тәуекел болуы Тәуекелсіз
жағдайдағы облыс емес облыс мүмкін облыс облыс
В1 Б1 А1 0 А
Б В
Есерту. А - есептелетін табыстық өлшемі; А1 - есептелетін табыстық
өлшеміне тең көлемі; Б - есептелетін түсімнің олшемі; Б1- есептелетін
түсімнің өлшеміне тең көлемі; В – банктің меншік құралдарының
өлшемі; В1- банктің меншік құралдарының өлшеміне тең көлем.
Тәуекел болуы мүмкін немесе болатын облыс есептелетін
табыстың өлшемін жоғарылатпайтын шығын деңгейімен сипаталады. Бұл
облыста банк операцияларының берілген түрінің орындалуы мүмкін,
себебі банк тек мынадай тәуекелдерге барады яғни, өзінің қызмет
нәтижесі ең жаман болды деген жағдайда табыс алмайды, ал барлық
өндірістік шығындар қайта сатып алынады.
Тәуекел болуы мүмкін емес немесе болмайтын облыс көлемі
есептелетін табыс өлшемін көбейтумен сипатталады, әйтсе де жалпы
есептелетін түсімнен көп емес. Тәуекелдің мұндай деңгейі мүмкін
емес, себебі банк бұл операциядан алатын табысын жоғалтады , ал бұл
дегеніміз ол тек уақытын ғана емес сонымен бірге ақша
қаражаттарын да құр бекер кетірген болар еді.
Өте қиын жағдайдағы облыс мүмкін шығындармен сипатталды, ол
банктің меншік қаражаттарының көлемімен салыстырылады, ал ол банктің
банкротқа ұшырауына әкеледі.
2 суретте көрсетілен табу керек негізгі көздер мыналар 0,
А1, Б1, В1 .
Қысқамерзімді несие беру кезіндегі тәуекелділікті анықтауды
мысал, ретінде қарастырайық.
Бар мәліметтер бойынша шығандардың болу мүмкіндігінің
ықтималдылығының есептелуі төрт облыстық шекарасында яғни 0, А1, Б1,
В1 нүктелерінде жүргізіледі. Бұл ықтималдықтар 0,8; 0,55; 0,2; және
де 0,55 тең. Көрсетілген көлемнің тиімділігін келесі графиктен
қараймыз, [29:197]
Мумкін шығындардың
Болу ықтималдылығы
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0 А1
Б1 В1
Болжамды шығындар
Ескерту: Банк тәуекелі нің қисығын құрудағы нүктелер автормен [19:254]
Алынған қисық шығындардың көрінісі оның көлеміне және олардың
туындау көздеріне әсерін тигізеді, яғни бұл тәуекелдің қисығы.
ав нүктесі тәуекелдің болуы мүмкін, вс - тәуекелдің болуы мүмкін
емес облысында. d нүктесінен кейін өте қиын жағдайдағы тәуекел
орналасқан. Тәуекел қисығын жасап және тәуекелдің облысы анықтаған
соң талдау жасап, операция үшін оның оптимальды деңгейін
анықтау керек. Тәуекелді осіруге болмайтын оның қажетті өлшемін
білу маңызды.
Оптимальды деңгей - бұл қатысты түсінік, ол мамандардың
субъективті бағалауынан құрылады, бірақ әйтсе де мүмкін
тәуекелдің облыс шекарасынан шығады. Тәуекелдің оптимальды
деңгейінің құрылуы - бұл әрбір банктің жеке ерекшеліктеріне
байланысты. Максимальды сақтықпен іс - әрекет жасайтын банктер үшін
оптимальды тәуекел деңгейінің мәні төмен болады, нарықта
тәуекелділікке көп баратын банктермен салыстырғанда 3 суреттегі
қисық банк кірістерінің шығындарын есептеуге мүмкіндік береді.
Эксперттік бағалау тәсілі - бұл тәжірибелі мамандардың ойын
оңдеу жолымен. Жүзеге асырылады эксперттер әр түрлі операциялар
бойынша зиянның туындалу ықтималдылығына өз бағасын береді. Олар
бойынша эксперттік бағалаулардың орташа мәні анықталады және
ықтималдылықты болу қиссығының графигін құрұға болады.
Есептеу аналитикалық тәсәл – бұл математикалық әдістерге
негізделеді. Банктік тәуекелді талдаудың бұл тәсілі банктік
тәжірибеде көп жағдайда қолданылмайды, тіпті мүлдем қолданылмайды
десекте болады.
1.3. Қарыз алушының несие қабілеттілігің және оның балансын талдау
Жалпы қарыз алушының балансын талдау негізі мыналарды қарастырады: -
1. Негізгі актив бөлімдерін үйрену – дебиторлар, тауарлық босалқылар және
негізгі қорлар. Бұл бөлімнің жоғарғы салыстырмалы салмағы өндірістік
өнеркәсіптер үшін пайдалы.
2. Баланстың қиын қиын бөлімдерін қайта талдау, олар ереже бойынша екі
топқа бөлінеді: -
а) қарыз алушының қанағаттанарлықсыз жұмысын көрсету, негізінде
қаржылық жағдайы төмен. Оларға: шығындар (табыссыздық жайында), несиелер
және қарыздардың уақытында өтелмеуі (төлей алмау қабілеттілігі жайында
айтылады), Тауарлар және қызметтер үшін кредиторлармен есеп айырысу (тек
уақтылы төленбегендер қарастырылады).
б) қарыз алушының жұмысындағы жетіспеушілігін анықтау. Оларға: -
Дебитормен есеп айырысу, Басқа да айналымдағы активтер жатады.
3. Дебиторлық қарыздарды талдау. Бул оның өсуі байқалса, не үшін өскендігін
анықтауға арналған талдау.
4. Өндірісте қорлардың көбею жағдайы, олардың құрамы. Бұлар дайын өнімге
жата ма? және банкіде заемға алмастыруға бола ма? деген сауалдарға жауап
ретінде талданады.
5. Негізгі қорлардың бағасы өскендігін түсіндіру өскен жағдайда. Сатып
алынған қорлардың құрамын анықтау. Егер өндіріске қажетті заттар алынған
болса, онда олардың ықтималдылығын анықтау. Өнеркәсіптің өнімдеріне деген
сұраныс қандай екендігін анықтау.
6. кредиттік қарызды талдау. Баланс пассивін есептеуде шо қалай өзгеретінін
құру. Егер олар өссе онда өнімдердің өсуі коммерциялық кредитпен жабылады.
Бұл байланыста қызығы сол, жаңа жабдықтаушылардың несиені өтеуге шарты
қандай деген сауалдар туындайды.
7. Ұзақ мерзімді қарыздардың құрылымын талдау және қарызға пайыздық
түрлерін талдау. Олар белгіленген түрде ма әлде өзгермелі ме? деген
сауалдаға жауап ретінде қарастырылады.
8. Жабдықтарды сатып алуға жеке капиталдың қандай бөлігі қолданылатынын
түсіндір, сол сияқты пайданың қанша бөлігі акционерге төленеді.
9. Қарызалушының коммерциялық несиелерді кең қолданылуына оның қызметінің
күшті жақтарына жатса, ал әлсіз жағына нежатады. мысалы. Қарыздардың тез
өсуі.
Шығындар мен кірістерді талдау. Берілген талдаудың мақсаты:
1. Қарызалушының барлық өсу табыстарын қарастыру.
Олар сатылу стартегиясы немесе өнімнің бағасының төмендеуіне байланыстылығы
бар екендігін әлде жоқ екендігін анықтауға бағытталады және
сатып алушылар дер кезінде өз шоттарын төлей алады ма? деген сауалдарды
қарасыпрады.
2. Өзіндік құнның өсуі неге байланысты екендігін анықтау; Оған
администраторлық аппаратты ұстауға және тұратын жерді арендаға
алуаға деген шығындар өсті ма және тағы сол сияқты; бұл құрамға
Басқа да шығындар қарыздық пайыздар кіргізілді ме және
өнеркәсіптердің қарыз алудағы шарттары қандай деген сауалдар
жатады.
3. Таза пайданың өсуінің себебін анықтау. Бұлар жоғары сапалы
басқарудағы басқаруларға байланысты ма әлде өндірістің жұмыс
шартының өзгеруіне байланысты ма деген сауалдарды қарастырады.
4. Қарызалушының несие қабілеттілігін талдау. Бұл Коммерциялық банктер
қарызалушының несиелік қабілеттілігін бағалайды, олардың соңғы
шотты қажетті есептеулерді мағлұматы туралы және өз көрсеткішін
талдау үшін қолданылады.
Оларды 5 топқа бөлуге болады: -
1. Қаржылық тұрақтылық;
2. Қарыз беруі;
3. Қарызды өтеу;
4. Іскерлік белсенділігі;
5. Рентабельділігі.
Бұл этаптарды жеке – жеке көріп шығайың.
1. Қаржылық тұрақтылық көрсеткіші бұл өндірістің төлем қабілеттілігіне
баға беру.
Қаржылық тұрақтылық өндірісті 4 түрге бөледі. Оларға төмендегідей сипаттама
беруге болады: - 1 меншікті қорларды түгелімен негізгі қорлар және қорлар
мен шығындар жабады.
4 бөлім пассив (1 бөлім + 2 бөлімнің Қорлар және шығындар бөлігі)
актив.
2 түріне – меншікті қорлардың түгелдей көздері негізгі қорлар және қорлар
мен шығындардың 50 пайызға жуығын, ал қалған негізгі айналым қорлары
несиелер мен қарыздар негізінен құралады.
4 бөлім пассив (1 бөлім + 2 бөлімнің Қорлар және шығындар бөлімінің 51
пайызынан жоғары бөлігі) актив.
3 түріне – меншікті қорлардың түгелдей көздері негізгі қорлар және
қорлар мен шығындардың 50 пайыздан төмен бөлігі) актив.
4 түріне – меншікті қорлар көзі негізгі қорларды толық жаба алмайды ,
оның бір бөлігі ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар, ал барлық айналым
қорлары банктің қысқа мерзімді қарыздары мен және жабдықтаушылары негізінен
құрылады. 4 бөлім пассив (1 бөлім + 2 бөлімнің Қорлар және шығындар
бөлігінің 50 пайыздан кем емес бөлігі) актив.
Банк ссуда алушы мекемелерге І-ІІІ түрін қосып береді.
Қарызды қайтарудың минимальды тәуекелі І-ІІ түрлердегі кәсіпорындар
үшін. Ал мекемелердің IV түрін ең соңғы қаржылық жағдайда қолданады яғни
олардың қаржылық жағдайы тұрақсыз сондықтан да олардың банкротқа ұшырауы
мүмкін. Мекемелердің қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша төлем
қабілеттілігін - өтімділік деп атаймыз. Өтімділік көрсеткіші кәсіпорын
балансының өтімділік элементтерінің байланыстығын және қысқа мерзімді
міндеттемелерді бағалау үшін қолданылады. Айналымы тез активтердің
негізінен міндеттемелер жабылатын болса, соғырлым қарыз алушының жағдайы
тұрақты және де банктен несие алуға деген үміті де үлкен.
Өтімділіктің негізгі көрсеткіштерінің бірі бұл төлеу қабілеттілігін
жабу коэффициенті: Қысқа мерзімді активтер
Кж = ( активтің 2 бөлімінің жиыны)
Қысқа мерзімді міндеттемелер
(пассивтің баланс – нетто
6 бөлімінің жиыны)
Ескерту: Бұл коэффициент арқылы банктың төлеу қабилеттілігі жабылады.
Жабу коэффициенті ағымдағы активтердің қандай мерзім аралығында қысқа
мерзімді міндеттемелерді жабатындығын көрсетеді. Оның оптималды мәні 2 ден
2,5 аралығында болады.
Көрсеткішті есептеуде активтердің құрамын және сапасын талдау маңызды болып
табылады. Егер үлкен сандық мөлшерде қордағы тауар сатылмаған болса, онда
коэффициент нәтижесі ойдағыдай болмайды. Ал егер коэффициент екіден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Банктегі несиелік тәуекелділікті басқарудың теориялық аспектілері
1.1. Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және
оның түрлері.
1.2. Банктегі несие тәуекелділігіне талдау сипаттамасы мен әдістері
1.3. Қарыз алушының несие қабілеттілігің және оның балансын талдау
2. Екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметтерін талдау
2.1. Банктің несиелік операциялары – активті операциялардың негізгі бөлігі
2.2. Несиелік тәуекелді басқарудың банктің табыстылығына әсері
2.3. Банктің несиелік операцияларының құрамы мен құрылымына талдау
3. Коммерциялық банктің несие тәуекелін басқаруды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап өркениетті дамған
мемлекттердің қатарына біртіндеп қосылуда. Ұлттық экономикада орын алған
нарықтық бағыттағы бетбурыстың қоғамдық өмірдегі тубегейлі өзгерістер
тудырғаны белгілі. Олардың қатарына әр қоғамдық жуйеге экономикалық заңдар
мен олардың қызметі ерекше орын алады.
Мемлекеттік салада сыртқы дипломатиялық, ішкі әлеуметтік – экономикалық
бағыттарды іргелі турде журғізу бугінгі таңда кезек куттіррімес
мәселелердің бірі.
Қазіргі өркениеттің ең негізгі қажетті саласы - банк. Маңызы жонінен
несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктің
нарықтық экономикада алатын орын өте зор. Себебі ол елеміздін қаржы
саласының бір тармағы болып табылды.
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына арнаған
өзінің жолдауын бірден-бір жузеге асырушы саласы банк болып табылады. Осы
жолдауды қолдауда банк еңбек те бір-бірімен тығыз сабақтас, тақырыбы
бір,қоғамдағы даму, жаңару урдісін жаңа, бұдан да тиімді сатыға шығаратын
жолдарға өз қызметін бағыттауда. Себебі қоғам бүгінгі күні өзгеріс те,
ізденіс те үстінде.
Қазіргі нарықтық экономика шарықтаған жағдайда Қазақстанның қор
нарығына кәсіпорындарға инвестицияны тартуда, керекті қаржыны табуда,
біздің банктеріміздің атқаратын қызметтері де аземес. Оның бугінгі ахуалы
өте жақсы. Себебі банктың экономикамыздағы, әсіресе қаржы секторындағы
жағдайы өте жақсы. Бір кездері ұлттық табыс пен қаржының тапшылығынан
көптеген шаруашылық әлеуметтік салалар, шындығын ай жоқ, жалпы мемлекет
болып кедейшіліктің зардабын көріп, тауқыметін тартып едік. Ол кездер әлі
есімде. Өйткені, одан өткенімізге көп уақыт болған жоқ. Ал бүгінгі жағдай
күрт өзгерген. Экономика, қазіргі жағдайда тұрақты даму үстінде.
Экономикалық үрдістің тұрақтылығы негізінде шетелдік қаржы қорларының.
Ұйымдарының қазақ еліне деген сенімі артқан. Осы сенімділіктің нәтижесінде
Қазақстанға аса қауыптенбейтін инвестиция әкеліне бастады. Осындай беделді
шешімдердің негізінде шетелдік банктердің, әр түрлі қорлардың қаржылары
елімізге милиондап емес милиардтап келе бастады. Осы қаржы көздерін
орналастыруда, оларға қызмет көрсетуде банктің атқаратын қызметімен көмегі
де аз емес. Осы нәтижеге, экономикамыздің шарықтап дамуына Қазақстан Ұлттық
банкінің қадағалап, басқарушымен Қазақстандық дамыған банктердің 10-ғына
кірген Алматы сауда Қаржы банкі” АҚ-ның атқарған қызметі де аз емес. Оған
дәлел, дипломдық жобамның тақырыбын зерттеудің нәтижесінде алынған
нәтижелері.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Несие- нарықтық экономиканың тірегі
ретінде экономикалық дамудың ажырамас әлементік білдіреді. Оны барлық
шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады. Сондықтан кез-келген банктің қызметінің
табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық
дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмады банктің зиян
шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер, несиелік тәуекелді басқару
шаралармен уақытылы айналысып отыруға тиіс.
Ендеше, дипломдық жобаны зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне
мыналар жатады.
- несиелік қызметті дұрыс ұйымдастыру;
- банкте лимиттерді белгліеу ;
- несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау;
- өз уақытысында несиелік тәуекел деңгейіне байланысты неселерге рейтинг
қою және белгіленген лимиттермен салыстыру;
- несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сый-ақы
мөлшерлемесін анықтау;
- несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу – несиелерді
авторизациялау:
❖ несиелік мониторинг;
❖ несиелік портфельді басқару ;
❖ проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Зерттеу объектісі. “Алматы сауда қаржы банкі” акционерлік қоғамының
қаржы жағдайы.
Зерттелімнің ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының 1995 жылдың
30 наурызындағы Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк” және 1995 жылдың
31 тамызындағы “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы заңдары”, “Алматы сауда қаржы банкі” акционерлік қоғамының 2005
жылдың 31 желтоқсанында аяқталған қаржы жылы бойынша жылдық есеп беру
мәліметтері, KASE биржасының, АСҚ банкі” акционерлік қоғамының ресми
сайттарының мәліметтері.
1.Банктегі несиелік тәуекелділікті басқарудың теориялық аспектілері
1.1. Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және
оның түрлері
Нарықты және нарықтық инфрақұрылымды шаруашылық байланыстарының жаңа
тетіктерін қалыптастыру және кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамыту
шаруашылық жүргізудің бүкіл ел аралық, республикалық, аймақтық жергілікті
сатыларында сондай- ақ меншік нысандарының түрлеріне қарамастан әрбір
шаруашылық деңгейінде экономикалық тәуекелдіктер теориясын оларды бақылау
мен реттеудің әдістерін әзірлеп жасауды талап етеді. Осы мәселелерді шешуде
банк жүйелері басты роль атқарды. Бұл ел экономикасының тұрақсыздығы
жағдайындағы банктер мен несие қатынастары ролінің өсе түсуіне және
нарықтық қатынастардың дамуымен айқындалады. Банктер ссудалық капитал,
бағалы қағаздар нарығы, валюта нарығын ғана қалыптастырмайды, сонымен бірге
тауар биржаларының және жаңа шаруашылық құрылымдардың құруымен олардың
қызметін жүргізуге де қатысады. Негізінде ұйымдар мен кәсіпорындардың
қаржылық жағдайы тауар, сауда және валюта нарықтарының аймақтық
экономикалық қал- ахуалы туралы қажетті ақпараттардың бірден – бір
иеленушісі болып саналады. [16:19]
Осылардың барлығы банктердің өз клиенттерінің сыртқы және ішкі
коммерциялық және саяси тәуекелдерін зерттеудің маңыздылығын растайды. Кез-
келген шаруашылық қызметінде қандай да бір шаруашылық операцияларының
өзіндік ерекшеліктерінен туындайтын әр қашанда ақша ысыраптарының болуының
қаупі өмір сүреді. Мұндай түрдегі ысыраптар, қауіп- қаржы тәуекелдерін
білдіреді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелділік түсінігі
банктер өміріне нақты кіруде. Жоспарлы экономика жағдайында банктер қатал
түрде КСРО Мембанкісінің жоспар нұсқауы бойынша қызмет етеді, сондықтан
банктік тәжірибеде Тәуекелділік деген түсінік те болған жоқ. Егер
клиенттің шотында есеп айырысу құжаттарын төлеу кезінде ақша қаражаттары
болмаған жағдайда банк автоматты түрде оған төлем несиесін ұсынады.
Біздің уақытымызда банктік нарық тәуекелсіз болуы мүмкін емес. Ол кез
– келген операцияда болады, тек тәуекелділік әр түрлі көлемде болуы мүмкін.
Сондықтан да банктік қызмет үшін тәуекелділікті мүлдем жою, оны алдын- ала
болжап, ең төменгі деңгейге дейін жеткізу маңызды болып табылады.
Жалпы тәуекелділік түсінігін қалай түсінеміз. Тәуекелділік негізінде
ықтималдылықты, ал нақтырақ айтсақ, банктік қаржылық операцияларды жүргізу
кезінде өз ресурстарының табысының бір бөлігін жоғалту немесе қосымша шығын
шығару қаупін түсіндіріледі. Банктік қызмет зиянсыз болуы үшін келесі
категорияларды ескеруі керек: жоғалтулар, шығындар және де залалдар.
Қызметі банкке тән тәуекелділікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
ретінде жоғалтуларды, банктік табыстың төмендеу алынады. Осы көрсеткіш
өзінде залалды үйлестіреді, сондықтан тәуекелділік деңгейін жақсы бейнеде
сипаттайды. Тәуекелділік пен жоғалту түсініктері өзара тығыз байланысты.
Сол себептен де тәуекелділікті жоғалту категориясын қолдану арқылы сан
жағынан да бейнелеуге болады. Бұл тәсіл тәуекел категориясының дамуы үшін
негіз болып табылады.
Шығындар. Банктердің өз қызметі барысында белгілі бір шығындары
болады. Бұл салымшыларға төленетін пайыздар; басқа қаржылық институттардан
қарызға алынатын несиелік ресурстар үшін төлем; есеп айырысу
операцияларымен сондай-ақ, бағалы қағаздар мен байланысты шығындар;
жұмыскерлерді, ғимараттарды, тағы басқаларды ұстауға кететін шығындар.
Шығын категориясына қатысты тәуекел, көзге көрінбейтін жағдайларға
байланысты белгіленген мөлшерден көбірек шығын шегу нәтижесінде пайда
болады.
Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның
жұмсалу формасында көрініс табатын залалдар алдағы операцияларды,
есептеулерге жасалатын талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың
болжана алмауына байланысты болады. Сол секілді залалдар тәуекелділігі
нашар несиелік портфельмен (ресурстарды нашар орналастыру), конъюнктураның
толық есептелінбеуімен байланысты болғанда банкке әрқашан қолайсыз
жағдайларға ұшырауына қауіп төндіреді. Жалпы кез- келген ұқызмет түрі
міндетті түрде белгілі бір тәуекелмен байланысты. Нарық жағдайында жұмыс
істейтін кез- келген кәсіпорын сияқты банк те жоғалтулар мен банк
тәуекелділігіне ұшырауы мүмкін. Негізінде банк жетекшілері пайданы
жоғарылатуға тырыса отырып, шығын мен зиянды барынша азайтуға ұмтылыс
жасайды. Мұның барлығы белгілі – бір шамада бір- біріне қарама- қайшылық
тудырады, оған банк иелері мен оның салымшыларының мүдделерінің қарсы келуі
негіз болады. Біріншілер, қосымша пайда табу үшін тәуекелділікке баруға
дайын болса, ал екіншілер үшін, банкке сеніп тапсырылған қаражаттардың
сақталуы ең маңызды. Табыстылық пен тәуекелділіктің арасындағы ықшамды
қатынасты ұстап тұру, банкті басқарудың біршама күрделі мәселелерін
құрайды.
Тәуекел – бұл табысқа жете алмаған жағдайдағы оның болуы мүмкін
зардаптары мен одан шығудың белгісіздік жағдайын көрсететін кез- келген
өндірушінің оның ішінде банк қызметінің ахуалдық сипаттамасы болып
табылады.
Тәуекел пайданы жоғалту және берілген несиелерді уақытында
төлемеушіліктің салдарынан шығындардың пайда болуы, ресурстың, базаның
қысқаруының, баланстық операциялардан сыртқары түрде төмендеуді жүзеге
асыру сияқты қажетсіз нәтижелердің болу ықтималдылығынан көрінеді. Сонымен
бір мезгілде тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, жоғары пайда алуға деген
сенім де соғұрлым аз болады. Сондықтан біріншіден кез- келген өндіруші
тәуекел дәрежесін барынша төмендетуге тырысады және бірнеше баламалы
шешімдердің ішінен әрқашанда тәуекел деңгейі төменді таңдайды, екіншіден
іскер белсенділік, кірістілік дәрежелері мен тәуекел деңгейінің оңтайлы
арақатынасын таңдауы қажет болады.
Егер:
- проблемалар күтпеген жерден туындайтын болса;
- бұрынғы банктік тәжірибеге сәйкестілік негізде емес алдыға жаңа
міндеттер қойылған болса;
- басшылық қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін (қажетті және қосымша пайда
мүмкіндіктерін нашарлататын) қажетті және жедел шаралар қабылдау
жағдайында емес болғанда, жетілдірілмегендігі нақты жағдайлар үшін
кейбір оңтайлы шешімдер қабылдауға кедергі келтіретін болса тәуекелдің
деңгейі арта түседі.
Банк операцияларының түгеліне жуық түрлері тәуекел жағдайында болады.
Өткен кезеңдегі Қазақстанның коммерциялық банктеріне талдау жасай келіп,
келесілерді атап көрсетуге болады;-
- көптеген ұйымдардың өндірістік құлдырауы және қаржылық тұрақсыздығымен
бірсыпыра шаруашылық байланыстарының жойылуымен байланысты экономикада
болатын дағдарысты жағдайлар;
- банк жүйелерін құруыдың аяқталмаушылығы;
- кейбір негізгі заң актілерінің жетілдірілмегендігі, база мен нақты
ахуал арасындағы сәйкессіздік;
- инфляция;
Бұл жағдайлардың туындауынан банк тәуекелдері мен оларды зерттеу
әдістеріне түбегейлі өзгерістер енеді. Дегенмен аталмыш жағдай
тәуекелдердің туындауымен олардың даму деңгейінің үрдістеріндегі ортақ
проблемалардың болуын жоққа шығармайды.Тәуекелдер нақты деректерден,
бүгінгі жағдай мен болашақ дамуға баға берудегі ауытқушылықтардың негізінде
пайда болады. Бұл ауытқулар оң және теріс болуы мүмкін.
Тәуекел болуы мүмкін қауіп пен сәтсіздіктің шегі. Сәтті
бастау негізінде үміт ете отырып жасалатын қызмет.
Теорияға негізделе сәйкестендірсек онда тәукелге мыналар тән
болып саналады: -
- белгісіздік;
- баламалықты тандаудың қажеттілігі;
- баламалықты жүзеге асырудың ықтималдығына баға беру мүмкіндігі
Көрсетілген элементтер белгілі бір тәукел ету жағдайында шешім
қабылдайтың нақты тұлғалардың қызметімен тәуекелділіне байланысты
екендігін анықтайды. Соған сәйкес тәуекел шешім қабылдау мен оны
жүзеге асыру сатысында өмір сүреді.
Тәуекел қарама - қайшылық, баламалық, белгісіздік сияқты
белгілермен сипатталады.
Қарама – қайшылық мынадай жағдайларда көрініс табады деумізге
болады: -
- тәуекел негізінен оң нәтижелер алуға бағытталған;
- ол субъективизимге және де объективті заңды түрдегі
елемеушілікке
әкеледі.
Баламалық – екі немесе одан да көп мүмкіндіктерді іс- қимыл
жасау нұсқасын таңдауды болжайды.
Егер таңдау жоқ болса, онда тәуекел де жоқ. Баламалық әр
түрлі күрделілік дәрежесіне ие.
Белгісіздік - бұл ең алдымен сенімнің, бір жақтылықтың
болмауы.
Тәуекелдің - субъективті және объективті екі негізгі
тұжырымдамасының аражігі ажыратылады. Объективті тұжырымдаманы
салыстырмалы түрде алып қарағанда оның болуы немесе болмауы
тәуекелдерден туындайды. Ал субъективті тұжырымдама бойынша тәуекел
қатердің қауіптілігі мен болуы мүмкін зардаптарын ескере, мініз -
құлық нұсқаларын тандауына негізделген тұжырымдама болып саналады.
Сонымен шығындардың (тәуекелдердің) болуының мүмкіндігі күні
бұрын қарастырылғанда (арасалмағы есептелгенде) және сақтандырылғанда
ғана пайданы алуға болады. Сондықтан да коммерциялық банктердің
қызметіндегі экономикалық тәуекелдік проблемалық жағдайларына маңызды
түрде назар аударылуы тиіс.
Аталған проблемалардың ішіндегі негізгілеріне мыналар жатады: -
- банктік тәуекелдерді жіктеуі;
- банктің қызметіндегі экономикалық яғни банктің, жекелеген қарыз
алушылардың, кәсіпорындар топтарының, салалардың саяси және өзге
де тәуекелдерді есептеу әдістері мен негізгі түрде баға
берулері жатады.
Ішкі тәуекелдер банктің түрімен өзіне тән белгілеріне, қызмет
сипатына және оның әріптестерінің құрамына қатысты болады. Банктің
түріне байланысты тәуекелдер банктермен, банк мекемелері
мемлекеттік және жекеменшік болуы мүмкін. Өздерінің тараптарынан
олар кооперативті және коммерциялық банктерге бөлінеді. Коммерциялық
банктердің мамандандырылған, салалық және әмбебап үш белгісі болады.
[19:29]
Тәуекелдердің барлық түрлері олардың әрбірінде болады.
Дегенмен, олардың туындау жиілігінің ықтималдығы мен өзгешелікті
белгілері банк мекемесінің үлгісінің өзіне қатысты болады.
Әмбебап коммерциялық банктер - іс жүзінде банк қызметінің
барлық түрлерімен (несие беру, есеп айырысу, қаржылық) айналысады.
Соңғы кезде әмбебап коммерциялық банктер әртүрлі бағалы қағаздар,
лизинг, клиринг, тағ басқа да дәстүрлі түрде жүзеге асыруды
қолға ала бастады.
Мамандандырылған коммерциялық банктер - өздерінің қызметін
негізінен нақты қызметтер көрсетуге бағдарламалауда.
Мысалы, инновациялық, инвестициялық, ссудалық, жинақ, ипотекалық,
депозиттік, клирингтік және өзге де банктер.
Жекеленген банктер - өздерінің жұмыстарын салалық
(ауылшаруашылығы, өнеркәсіп, құрылыс) немесе қызметтік (биржалық,
сақтандыру, кооперативтік, коммуналдық) белгілері бойынша бағдарлайды.
Сондай – ақ мамандандырылған коммерциялық банктер қызметінің
нарықтық бағдарламалауы болады, яғни олар аймақтық, аймақаралық,
трансұлттық болуы мүмкін. Мамандандырылған коммерциялық банктер,
мысалы, инновациялық банктер жаңа технологияларға несие берумен
байланысты тәуекелдерге барады. Іріктеп жасалынған статистикалық
талдаулар нәтижелеріне сәйкес, олардың тиімділігіне алдын – ала
біліктілік тұрғысынан баға берусіз технологиялық жаңалықтарды іске
қосу, ең үлкен тәуекелдерді білдіреді. Соған қарамастан,
инвестициялық банктердің көпшілігі, мысалы, қаржылық тәуекелдердің
неғұрлым төмен деңгейіне ие. Өйткені олардың клиенттеріне бағалы
қағаздардың несие қоржындарын басқару бойынша әртүрлі қызмет
ұсынады.
Банк операциялық сипатына қатысты тәуекелдер баланстық немесе
баланстан тыс операциялардың ерекшеліктерімен байланысты. Олар
активті және пассивті операциялар тәуекеліне бөлінеді.
Пассивті операциялар тәуекелі - банк осы пассивті операциялар
көмегімен активті банк операцияларын жүзеге асыру үшін өз
ресурстарын реттейді. Жарғылық капиталды қалыптастыруға пайдадан
аударымдар жасау, өзге заңды тұлғалардан алынған несиелердің
мөлшері, депозиттік операциялар коммерциялық банктердің пассивті
операцияларына жатады.
Пассивті операциялардың тек бірінші түрі яғни тобы ғана
банктің меншікті қаражатын қалыптастырады. Депозиттік операциялар
коммерциялық банктердің пассивті операцияларына жатады. Депозиттік
операциялар - бұл салымшыларға немесе талап еткенге дейінгі немесе
белгілі бір мерзімге заңды тұлғалардың және жеке тұлғалардың
қаражаттарын тарту операциясы. [20:21]
Депозиттер шұғыл, талап еткенге дейінгі, жеке тұлғалардың
жинақ салымдары, бағалы қағаздар түрінде болады. Пассивтік операциялар
тәуекелі активті операцияларды ресурстармен қамтамасыз етуден болуы
мүмкін қиындықтырымен байланысты болады. Банктер депозиттерді
қалыптастыру бойынша тәуекелдің алдын - алу үшін пассивтік және
активтік операцияларды, яғни кәсіпорынның банктегі салымдарымен басқа
банктерде орналыстырылған салымдары арасындағы арақатынасты
қарастырды.
Активтік операциялар тәуекелі – банктен өз қызметтерін жүргізу
процесінде тұрақты түрде кездесетін пайыздық тәуекелдің деңгейі болып
табылады. Пайыздық тәуекелдерді басқару банктің активтер мен
пассивтерді басқаруынан тұрады. Активтерді басқару банктердің өзінің
өтімділік деңгейінен және бәсекелестік дәрежесіне, ал пассивтерді
басқару ссудаларды беру үшін қаржыларды ала алу мүмкіндігіне
байланысты.
Қоржындық тәуекел - бағалы қағаздардың жекелеген үлгілері
бойынша, сондай – ақ ссудалардың бүкіл санаттары бойынша шығындар
ықтималдығынан тұрады. Банктің, АҚ –ың , кәсіпорының, оның ішінде
бірлескен банктердің қарызға терген қаржылары неғұрлым көп болса,
олардың акционерлері мен құрылтайшылары үшін қаржылық тәуекел де
соғұрлым жоғары болады. Өтімділік, тәуекелі - бұл қаржы
активтерінің нақты ақшаға жедел айналу қабілеті. Орталық биржаларда
ақциялары айналым жасайтын аса ірі және белгілі өндірушілер мен
банктердің мұндай тәуекелі аз болады. Ал шағын фирмалар, әсіресе
жаңадан құрылған венчьюрлік фирмалардың тәуекелдері неғұрлым жоғары
болады.
Қаржы делдалдарының негізгі түрлері олардың құқықтары мен
міндеттерінің өзіндік ерекшіліктері банктің іскерлік белсенділігіне
үлкен әсерін тигізеді. Оларды дұрыс талдау, сондай - ақ олардың
тәуекелдерінің барлық түрлерінің деңгейіне әсер етеді. Жүйелі түрде
болатын тәуекел ақцияларға, олардың кіріс келтірушілігіне
облигациялар бойынша ағымдағы және күтілетін пайыздарға, күтілетін
дивидент пен жалпы нарықтық ауытқулардан туындаған қосымша пайдаға
бағалардың өзгеруімен байланысты болады. Өйткені ақциялардың биржалық
бағамы мен нарықтық жалпы жағдайы арасындағы тығыз байланыс тұрақты
және әр түрлі биржалық индекстермен тіркеледі.
Инфляциялық тәуекел - салалардың өмірлік кезеңімен айқындалатын
тәуекел. Сондықтан салалардың дамуына әсер ететін негізгі факторларға
мыналар жатады:
1. Экономиканы қайта бағдарлау - ол әлемдегі, жекелген
аймақтардағы, елдердегі, нарықтардағы жалпы экономикалық
тұрақсыздықпен, сондай – ақ ресурстарға деген бағаның өсуімен
байланысты факторлар.
2. Ішкі және әлемдік өткізу нарықтарындағы сұраныстың өзгеруі.
3. Өркениеттің жалпы тарихи дамуы.
Несие тәуекелі - тәуекелдің бұл түрлі бірдей дәрежеде
банктерге де, сол сияқты олардың клиенттеріне де жатады және ол
өнеркәсіптік реттеу мен тасымалдап жеткізу тәукелі. Қандай – да бір
себептер мен шартты қатынастардың орындалмауымен келісілген.
Ресурстардың түрлеріне байланысты тәуекелдер болуы мүмкін қарыз
алушыларға несие беру тәуекелі ретінде берілетін несиенің түріне
байланысты болады. [31:32]
Несие беру мерзімдеріне қарай несие қысқа, орта, ұзақ,
мерзімді болады. Қамтамасыз ету түрлеріне байланысты өз негізінде
жеке және банктік болуы мүмкін. Қамтамасыз етілген және қамтамасыз
етілмеген несие берушілердің ерекшеліктеріне қарай банктік,
мемлекеттік, коммерциялық, сақтандыру компаниялары мен жеке
тұлғалардың несиесі болып бөліуі мүмкін. Осыған орай, банк кепілдік
беруді талап етуге құқылы. Сондай – ақ, банк қарыз үшін кепілге
берген мүліктің сапасын, оның өтімділік деңгейін, несие көлемі мен
оның нарықтық құнының арақатынасын базалап отыруы қажет.
Лизингтік және факторингтік операцияларды жүзеге асыру
кезіндегі тәуекелдер де бар. Лизинг - бұл жаңа технологиялар мен
техникаларды дамытудың нақты негізгі капиталдық жекелеген
әлементтерін жедел енгізудің қажеттілігі жағдайында, әсіресе маңызды
құрал - жабдықтардың сатылуын кеңейтуді, тауарлардың циклін
қысқартуды қаржыландыру әдісі болып табылады. Қазіргі кезеңдегі
лизинг жоғары тәуекелді операция болып саналады. Соңдықтан да
шығындарды жабуды банктің резервтік қоры есебінен жүргізген дұрыс.
Ол лизингтік операцияларды жүзеге асырушы субъектірлер арасындағы
қатынастардың формасына байланысты жедел, қаржылық, қайтымды,
халықаралық болуы мүмкін.
Факторингтік операциялар бойынша тәуекелдерді азайту үшін
қарыз алушылардың төлем қабілеттілігіне, олардың жабдықтаушылар мен
шаруашылық байланыстарының өзара қатынастарының сипатына, төлемдердің
құрылымының , өнімдердің бәскеге төтеп беру қабілеттілігіне, қарыз
қайтару жағдайларына талдау жасау көзделеді. Сараптық бағалау
әдістерінің көмегімен нақты ахуалға әсерін тигізетін тәуекелді және
тәуекелсіз, сыртқы және ішкі факторларды талдау, тәуекел деңгейін
өлшеудің негізгі тәсілдердің бірі болып табылады.
Банктер өзінің негізі бойынша коммерциялық кәсіпорындар болып
саналады. Тәуекелдің барлық түрлерін азайту қағидасы мен аз шығын
жұмсай отырып банктің, пайда табу қағидасы банк - клиент банктің
өзара қатынасының негізі болып саналады. Банк шын мәнісінде өзінің
меншікті капиталы мен тәуекел ете алады. Банк тәуекелді азайту
мақсатымен клиенттердің салымдарын банк қызметінің әр түрлі
бағыттары бойынша шоғырландырады. Несиелерді неғұрлым шағын сомалар
түрінде клиенттердін көп санына беруге тырысады. Клиенттерге әр
түрлі негізде үлкен несие сомасын береді. Банктердің тәуекел
деңгейі клиенттердің санына қатысты анықталады. [22:23]
Кәсіпорындардың көлеміне байланысты клиенттер шағын, орта, ірі
болып бөлінеді. Шағын және орта қарыз алушылар неғұрлым икемді,
нарықтың, клиеттің қажеттіліктерін тез сезінеді. Олардың құрылымы
неғұрлым жеңіл, сондықтан да оларға өздерінің іскерлік бағыттарын
тез өзгертуге, сөйтіп жоғары пайда алуға мүмкіндік береді.
Банктердің тәуекел деңгейі клиенттердің санына қатысты аңыкталады.
Олар меншікті капиталдың шектеулілігіне, бәсекеге саяси немесе
экономикалық сипатағы өзгерістерге төтеп бере алмайды.
Ірі кәсіпорындар, керісінше, неғұрлым икемді болып келеді. Олар
нарық қажеттіліктеріндегі өзгерістер мен нақты тұтынушының
қажеттіліктеріне деген тез шешімді қабылдамайды. Сондай – ақ өздерінің
іскер белсенділік бағыттарын сирек өзгертеді. Өйткені олардың салмақтық
мөлшерде меншікті капиталы бар. Сол себептен де кейбір қолайсыз
экономикалық ахуалдарға төтеп бере алады. Олар әрқашанда орташа
пайда мен тиімділікті қамтамасыз етеді. Банктер тәуекел деңгейі
мен клиенттердің әр түрлі меншік түрлері бойынша өндірушілерді,
яғни мемлекеттік, жекеменшік, кооперативтік, акционерлік топтарға
бөлінеді. Осыған байланысты тәуекелдердің алуан түрлері олардың қызметі
процесінде көп немесе аз маңыз атқарады.
Банктің мақсаты активті және пассивті операциялар арасындағы
оңтайлы арақатынасқа ие болу, қызметтің үздіксіз деңгейін қамтамасыз
ету үшін өзінің қажетті өтімділігі мен тиімділігінің деңгейін
сақтау үшін өз клиеттерінің қоржынын таңдау болып табылады. Банк
тәуекелдерін реттеу қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауға емес,
берілген несиелердің жиыны мен банктің өзінің меншікті қаражаты
арасындағы белгілі бір арқатынасты белгелеуге негізделеді. Яғни
клиенттердің кедейшілікке ұшырауы жағдайында болуы мүмкін шығындарды
жабу үшін банктердің резервтік әрекет жасауын болжайды.
Нормативтердің сандық сипаттамасы экономикалық жағдайымен банк
жүйесін орталықтандыру деңгейімен келісілген. [25:26]
Коммерциялық сыртқы тәуекелдер еларалық, валюталық, кездейсақ
апаттар тәуекелдері болуы мүмкін.
Еларалық тәуекелдер - банктер мен мекемелер қызметін
интернационаландырылуымен ғаламдық тәуекелдердің болуымен тікелей
байланысты немесе импорттаушылар мен экспорттаушылардың саяси
экономикалық тұрақтылықтарына қатысты болады.
Олар шетел капиталының қатысуымен құрылған барлық банктер мен
негізгі лицензиясы бар банк мекемелері үшін маңызды саналады. Банк
басшылығының жіберетін негізгі қателектері шетел контрагентінің
қаржылық тұрақтылығын дұрыс бағалаумен байланысты болады. Тұрақты
түрде жариялап отыратын Бери индексі еларалық тәуекелдің деңгейін
талдаудың ұсыналатын тәсілдерінің бірі болып саналады. Оның көлемімен
еларалық тәуекел деңгейі күні бұрын анықталады. Еларалық тәуекел -
белгілі ел валютасының өзге бір ел валютасына еркін аударылуы
тәуекеліне негізделіп құрылады. Еларалық тәуекел деңгейін талдаудың
бірегей әдістемесін Швецарияның банк корпорациясы қолданады. 2-ші
дүниежузілік соғысқа дейін – ақ еларалық тәуекел дәрежесін анықтаумен
айналысуға өкілеттік алған банктер мен банк мекемелерінің
қызметі, қызметтік тұрғыдан алдыңғы шеттік және штаттық болып
бөлінеді.
Алдынғы шеттегілердің қызметі маңызды бағалар беруді жинаумен
айналыса отырып, сонымен бір мезілде штаттық банк мекемелер сияқты
нақты мемлекет немесе аймақтық экономикалық саяси тәуекел
жағдайларына тәуелсіз ғылыми болжамдар жасайды. Одан кейінгі
уақыттарда бұл зерттеулер тұрақты сипатқа ие болып, стандарттық
үлгілер бойынша рәсімделе бастады.
1980 жылы Швецарияның банк корпорациясының экономикалық банк
бөлімі еларалық тәуекел деңгейін анықтаудың жаңа жүйеленген және
дәл айқын мөшерленген қағидаларын жасады. Осы айтылғандардан
келесідегідей негізгі қағидалар шығарылды:
- еларалық тәуекелді болжау, мемлекеттік құрылыстың құрылымдық және
сапалық сипаттамаларын талдауға сондай - ақ саңдық деректермен
арасалмақты зерттеуге негізделген көрсеткіштерге сүйенуі тиіс,
жағдайдың жоғары тәуекелділігі туралы қорытындылардың себептері толық
болуға тиісті.
Валюталық тәуекел немесе бағамдық шығындар тәуекелі - банк
операцияларының нарығын интернационалардырумен, транс-ұлттық
кәсіпорындар мен банк мекемелерін құрумен және валюта бағамының
ауытқуы нәтижесінде ақша шығындарының болуы мүмкін екендігін
білдіреді. Валюта тәуекелін басқаруға алғашқы талпыныс өзгермелі
бағамда енгізілген 70- жылдардың басынан бастап жүзеге асырыла
бастады. Өзінің тарапынан валюталық тәуекелдер мынадай түрден
құрылады:
1. Коммерциялық, яғни оның алдында борыштының өз міндеттемесі
бойынша есептесуді қаламайтығымен немесе мүмкін еместегіне
байланысты тәуекелдер
2. Конверсиялық, яғни нақты операциялар бойынша валюталық шығындар
тәуекелі.
Бұл тәуекелдер нақты мәселелер тәуекеліне негізделіп құрылады.
Конверциялық тәуекелдерді азайтудың ең көп таралған әдістері болып
мыналар саналады:
- хеджирлеу, яғни тәуекел мәмілелер үшін орын толтырған валюталық
айқындамалар жасау. Бір валюталық тәуекел пайдалармен шығындардың
тиісті өзге тәуекелдермен орын толтыруы арқылы анықталады.
- Екі түрге ие валюталық своп, біріншісінде әртүрлі екі
елдегі екі тарап тағы әртүрлі валюталарда көрсетілген қайтарудың
бірдей мерзімдері және тәсілдерімен бір – біріне теңестірілген
несиелер береді. Екінші нұсқа екі банк арасындағы своп ставкасы
бойынша валютаны сатып алу, сату келісімін көрсетеді. Своптың
параллель несиелерден өзгешелігі өзіне төлем пайыздарын енгізбейді.
- мэтчинг әдісі деп аталатын актив пен пассив бойынша
тәуекелдермен өзара есеп айырысу. Мұнда валюталар түсімін оның
сыртқа шығу көлемінен шегеру жолымен банк басшылығы оның мөлшеріне
әсер ету мүмкіндігіне ие болады. Өзге трансұлттық банктер
кэттинг әдісін қолданады. Ол дегеніміз валюталық мәмілелер санын
аса жоғары көлемде қысқартудан көрінеді. Осы мақсатта банк
мекемелерінің қызметін үйлестеру жоғары деңгейде болуы тиіс.
Бұл тәуекелер өз кезегінде валюталарды қайта санаумен, оның
тұрақтылығын және өзге де бірқатар факторларды таңдауға
байланысты болады.
Банк тәуекелінің сыртқы әдістеріне мыналар жатады: сыртқы
клиенттер мен контрагенттерге қатынасы, сол сияқты монополистік
құрылымдарға қатынасы бойынша шетелдік валюта түрінде төлемдерді
жеделдету немесе кешеуілдету. Негізгі банк оның филиалдары
арасындағы төлемдерді реттеу, неғұрлым тұрақты валюталарды талдау
болып табылады.
Стартегиялық тұрғыдағы валюта тәуекелдерінен қорғау,
банктің өзінің сол сияқты оның контрагенттері мен клиенттерінің
белсенді баға саясатымен, сақтандыру түрлері және оның құнымен,
сақтандыру компанияларының сенімділік дәрежесімен тығыз байланысты
болады.
Форфетирлеу тәуекелі - бұл экспорттаушының бүкіл тәуекелін
өзіне алғанда туындайды. Сонымен бір мезгілде форфетирлеу тәуекел
деңгейі:
- болуы мүмкін міндеттемелердің баланстық өзара қатынасын
қиындақтытарды сақтандыру жолымен шығындардың ықтималдығы мен болу
мүмкіндігін азайту;
- проценттік ставкалардың ауытқуымен байланысты тәуекелдерді азайту
немесе тіпті болдырмау;
- валюталар бағамының ауытқуымен және де борышкердің қаржылық
тұрақтылығының өзгеруімен байланысты тәуекелдер деңгейін қайта
азайту;
- вексельдер және өзге төлем құжаттары бойынша ақшаны өндірудегі
несие беретін мекемелердің қызметімен байланысты тәуекелдер мен
шығындардың жоқтығы жолымен төмендету арқылы өзінің басымдығын
көрсетеді.
Кездейсоқ апат тәуекелі - ол негізінен табиғаттың дүлей
құбылыстарының болуы және де сонымен байланысты болатын
зардаптарға қатысты болады. Бұл тәуекелдердің банк мекемелеріне
әсерін тек бір – біріне жағдайдың өзгеретіндігі туралы дер кезінде
хабардар етумен ғана шектеуге болады. Өздерінің банкпен немесе банк
мекемелерімен жүзеге асыратын экспортық, импортық операцияларды
жүзеге асырудың келесідегідей екі формасы бар: -
- тікелей операциялар, оған тілекей экспорт, импортты, әртүрлі
делдардардың көмегімен немесе еншілес кәсіпорындар мен фирмалар,
инвестициялық операциялар арқылы сыртқы экономикалық байланыстарды
жүзеге асыруды жатқызуға болады;
- жанама операцияларға лицензияларды сату және сатып алу, басқару
қызметін көрсету туралы шарт жасасу, жаңа технологияларды сатып алу
жатады. Аймақ және сыртқы экономикалық байланыстарды жүзеге асырудың
бұл формалары өзінің қызметін жоғары еларалық, валюталық,
несиелік, қоржындық тәуекелдер жағдайында жүзеге асырылатынын банктер
үшін ұсынады.
1.2. Банктегі несие тәуекелділігін талдау
сипаттамасы мен әдістері
Банкті қаржылық талдаудың басты мақсаты - пайданы
максимизациялау. Бұл дегеніміз – коммерциялық банктің қызметі әр
түрлі жағдайларды бағалау, ойластыру, пайдаға әсер ететін барлық
факторларды талдау негізінде жүргізілуі керек.
Нарықтық экономикада кәсіпкерлік тәуекелсіз болмайды. Егер
кәсіпкер тәуекелге бармаса ол банкротқа ұшырайды. Тәуекелдің болуы
кәсіпкерлердің қаражатты үнемдеуі үшін ынта береді. Ол рентабелді
жобаларды егжей – тегжейлі талдауды талап етеді.
Банктік тәуекелділікке анықтама берейік. Тәуекелділік –
жасалынған жоспар, бағдарлама, жобаның табыс алуының немесе шығын
шығуының болу ықтималдылығын бағалауды көрсетеді. [24:32]
Банктік тәжірибеде тәуекелділік - банк ресурстарының белгілі
бір бөлігін жоғалтуы немесе табысты ала алмауы және қосымша шығын
шығудың нәтижесінде белгілі бір қаржылық операцияларды жүргізуді
қарастырды.
Банктік қызметте тәуекелдікті басқаруды- менеджменттік -
тәуекел деп атаймыз. Банктік тәжірибеде тәуекел әр түрлі
операциялардың жүргізілуі негізінде туындайды, яғни - несиелік
тәуекелі, өтімділік тәуекелі, ағымдағы шығындардың өзгеру
тәуекелділігі және тағы сол сияқты турлерімен.
Сондықтан да банктің негізгі қызметтері мыналарға
сәйкестендіріледі: - тәуекелдің мүмкін болу жағдайларын анықтау;
- шығындардың болу мүмкіндігінің масштабын бағалау;
- шыққан шығынды жабу көздерін табу немесе оларды алдын –
алу әдістерін анықтау.
Тәуекелді талдау оның шығу көздерін және әр турлі себептерінен
басталады. Сол үшін ең алдымен олардың ішінде қайсысының мақызы
зор екенін анықтау керек және мүмкін шығындар мен табыстарды
салыстыру керек. Ал есептеумен сақтандырылмаған тәуекел әдетте
шығынға әкеледі, бірақ оны дұрыс және де кезінде тиісті іс -
шараларды қолдана отырып болдырмауға болады. Сондай –ақ тәуекелді
бағалауға әр түрлі жағдайлар маңызды ролге ие, ол әсіресе ақпарат
жеткіліксіз болған жағдайларда қажет болады. Сондай- ақ бұл
есептеулер бірін – бірі толықтырып отырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында банктік тәуекелдің дұрыс
бағалануының мақызы зор. Нарықтық қатынастарда әрбір субъект заңға
сүйене отырып, өзінің ережесі негізінде жұмыс жасайды.
Экономикасы тұрақсыз мемлекеттердегі банктер өз бәсекелестерінің,
клиенттерінің барлық жағдайын, сонымен қатар заңдардың өзгеруінің
мүмкін екендігін ескеруі қажет.
Жалпы банктердің басты көздеген мақсаттары - пайда табу. Пайда
табу жолында банктер табыс көп түседі деген операцияларға
қаражаттар салады, ол операциялардың тәуекелдік деңгейіне қарамастан.
Әйтсе де нарықтық қатынастардың дамуы кейбір тұрақсыздықтармен
байланысты, оның негізінде банктік тәуекелдердің неше түрі
туындайды. Қандай тәуекел болмасын толық жойылуы мүмкін еместігін
естен шығармау қажет. Сондай - ақ банктік қызмет пайыздық
мөлшерлеменің, валюталық курстың тағы сол сияқты өзгерулерге
байланысты тәуекел - табыс ойынын болжайды. Сонымен қатар банктік
мекемелерде, өздері қаншалықты үлкен тәуекелге барған сайын,
соншалықты табыс та жоғары болуы керек деп есептелінеді
Сондықтан да банктің міндеті - өзінің операцияларының және
тәуекелдігінің оптималды үйлесіміне қол жеткізу.
Келесі 1суретте табыс пен тәуекелдің арақатынасы график түрінде
берілген
Табыс
Е (ч)
Е (чо)
Тәуекел
Ескерту. Бұл қисық сызығы банктың пайдасының және оның тәуекелділігінің
қатынасын көрсетеді.
Е (ч) – жоспарланған табыс көлемі, %.
Е (чо) - инвестицияланған қаржылардың жоспарланған табыс көлемі,
тәуекел болмаған жағдайда инвестордың табыс алу мүмкіндігі.
[19:254]
Егер тәуекел жоғары болса, онда алынатын табыста көбірек
болуы керек. Суретте көрсетілген график қисық талғаусыздық деп
аталады және табыс көлемінің көбеюі қосымша тәуекелдің орнын
толтыруды көрсетеді. Т Тәуекелді экономикалық категорияны қолдана
отырып сандық сипатта бейнелуге болады. Сонымен қатар ол абсолютті
және қатысты көрсеткіштер түрінде көрінеді. Абсолютті түрінде
тәуекел белгілі бір операциялардың жүргізілуі нәтижесінде мүмкін
шығын көлемін көрсетеді. Бірақ ол шығындарды дәлме – дәл анықтау
әрқашанда мүмкін бола бермейді. Егер мүмкін шығындардың мөлшерін
қандай-да бір қызметті, яғни банктік қызметті сипатайтын
көрсеткіштерге бағыттасақ, мысалы, несиелік ресурстардың мөлшеріне,
табыстар мен шығындарға байланысты мөлшеріне, банктік бір
операцияның жүзеге асуы негізінде тәуекелдің қатысты түрдегі
көлемін алуымызға мүмкіндік болады. Абсолютті түрде тәуекел қандай-
да бір келісім шарт жүргізілуі керек болған жағдайда ғана есептеп
шығарылады. Әр түрлі банктік операциялар соңында банктік
тәуекелдің деңгейіне қатысты көлемде есептелініп шығарылады.
Тәуекелдің барлық факторын есепке алу мүмкін емес, сондықтан
да белгілі бір негізге сүйене отырып қорытындысы болжамды түрде
алынады. Тәуекелді бағалауды маңызы жөнінен алатын болсақ, ол банк
шығынының белгіленген көлемінің байланысын табу және олардың
туындау ықтималдылығын атап кетуге болады. Бұл байланыстылық қисық
ықтималдылықта шығындардың белгіленген деңгейіндегі түрлері бойынша
көрсетілуі мүмкін. Оның құрастырылуы үшін мынандай әр түрлі әдістер
қолданылады: статистикалық, эксперттік және есептеу – аналитикалық
әдістері.
Статистикалық әдістің мәні яғни зиянның туындауының
ықтималдығын есептеу үшін банктік белгілі бір операцияларды
жүргізу нәтижесіне қатысты барлық статистикалық мәліметтер талданады.
Сонымен қатар есептеудің нәтижесі дұрыс болу үшін статистикалық
әдіс қолданылады. [19:25]
Шығындар туындауының деңгейінің жиілігі мына формуламен
анықталды:
Р (х) = m n
бұл жерде m- нақты шығын болған жағдайлар деңгейінің саны;
n- жалпы жағдайлардың саны.
Ықтималдық бұл жағдайлардың болу мүмкіндігінің сандық
сипаттамасы. Әрбір мүмкін шығынды шыққан шығынның белгілі анықталған
мәнімен сәйкестендіреді. Тәуекел жағдайлары ықтималдылықтың бөлінуімен
сипатталады, бұл күтілген табыстық ықтималдың ауытқуын құруға
мүмкіндік береді. Ықтималдылықтың бөлінуі барлық мүмкін жағдайларға
әсер етеді, яғни шешін қабылдау нәтижесінде туындайтын және
ықтималдылықтың нақты мәнімен сәйкестендіріледі.
Ықтималдылықты анықтау кезінде шығындардың кейбір деңгейлерінің
туындауының салдарынан оның көп мәнін табу керек, яғни әр түрлі
шарттардағы шығынның болуы кезінде.
Нүктені сипаттау үшін тәуекел облысы түсінігін енгіземіз.
Тәуекел облыстық негізіне сүйене отырып аймақ түсіндіріледі, бұл
белгілі бір шектегі шығындар. Ол қандай – да бір деңгейді ұстап
шығынды көбейтпейді. Ал 2 суретте негізгі тәуекел облыстары
көрсетілген және оған экономистер аса коңіл бөлуі тиіс. [24:115]
Шығындар Табыс
Өте қиын Тәуекел мүмкін Тәуекел болуы Тәуекелсіз
жағдайдағы облыс емес облыс мүмкін облыс облыс
В1 Б1 А1 0 А
Б В
Есерту. А - есептелетін табыстық өлшемі; А1 - есептелетін табыстық
өлшеміне тең көлемі; Б - есептелетін түсімнің олшемі; Б1- есептелетін
түсімнің өлшеміне тең көлемі; В – банктің меншік құралдарының
өлшемі; В1- банктің меншік құралдарының өлшеміне тең көлем.
Тәуекел болуы мүмкін немесе болатын облыс есептелетін
табыстың өлшемін жоғарылатпайтын шығын деңгейімен сипаталады. Бұл
облыста банк операцияларының берілген түрінің орындалуы мүмкін,
себебі банк тек мынадай тәуекелдерге барады яғни, өзінің қызмет
нәтижесі ең жаман болды деген жағдайда табыс алмайды, ал барлық
өндірістік шығындар қайта сатып алынады.
Тәуекел болуы мүмкін емес немесе болмайтын облыс көлемі
есептелетін табыс өлшемін көбейтумен сипатталады, әйтсе де жалпы
есептелетін түсімнен көп емес. Тәуекелдің мұндай деңгейі мүмкін
емес, себебі банк бұл операциядан алатын табысын жоғалтады , ал бұл
дегеніміз ол тек уақытын ғана емес сонымен бірге ақша
қаражаттарын да құр бекер кетірген болар еді.
Өте қиын жағдайдағы облыс мүмкін шығындармен сипатталды, ол
банктің меншік қаражаттарының көлемімен салыстырылады, ал ол банктің
банкротқа ұшырауына әкеледі.
2 суретте көрсетілен табу керек негізгі көздер мыналар 0,
А1, Б1, В1 .
Қысқамерзімді несие беру кезіндегі тәуекелділікті анықтауды
мысал, ретінде қарастырайық.
Бар мәліметтер бойынша шығандардың болу мүмкіндігінің
ықтималдылығының есептелуі төрт облыстық шекарасында яғни 0, А1, Б1,
В1 нүктелерінде жүргізіледі. Бұл ықтималдықтар 0,8; 0,55; 0,2; және
де 0,55 тең. Көрсетілген көлемнің тиімділігін келесі графиктен
қараймыз, [29:197]
Мумкін шығындардың
Болу ықтималдылығы
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0 А1
Б1 В1
Болжамды шығындар
Ескерту: Банк тәуекелі нің қисығын құрудағы нүктелер автормен [19:254]
Алынған қисық шығындардың көрінісі оның көлеміне және олардың
туындау көздеріне әсерін тигізеді, яғни бұл тәуекелдің қисығы.
ав нүктесі тәуекелдің болуы мүмкін, вс - тәуекелдің болуы мүмкін
емес облысында. d нүктесінен кейін өте қиын жағдайдағы тәуекел
орналасқан. Тәуекел қисығын жасап және тәуекелдің облысы анықтаған
соң талдау жасап, операция үшін оның оптимальды деңгейін
анықтау керек. Тәуекелді осіруге болмайтын оның қажетті өлшемін
білу маңызды.
Оптимальды деңгей - бұл қатысты түсінік, ол мамандардың
субъективті бағалауынан құрылады, бірақ әйтсе де мүмкін
тәуекелдің облыс шекарасынан шығады. Тәуекелдің оптимальды
деңгейінің құрылуы - бұл әрбір банктің жеке ерекшеліктеріне
байланысты. Максимальды сақтықпен іс - әрекет жасайтын банктер үшін
оптимальды тәуекел деңгейінің мәні төмен болады, нарықта
тәуекелділікке көп баратын банктермен салыстырғанда 3 суреттегі
қисық банк кірістерінің шығындарын есептеуге мүмкіндік береді.
Эксперттік бағалау тәсілі - бұл тәжірибелі мамандардың ойын
оңдеу жолымен. Жүзеге асырылады эксперттер әр түрлі операциялар
бойынша зиянның туындалу ықтималдылығына өз бағасын береді. Олар
бойынша эксперттік бағалаулардың орташа мәні анықталады және
ықтималдылықты болу қиссығының графигін құрұға болады.
Есептеу аналитикалық тәсәл – бұл математикалық әдістерге
негізделеді. Банктік тәуекелді талдаудың бұл тәсілі банктік
тәжірибеде көп жағдайда қолданылмайды, тіпті мүлдем қолданылмайды
десекте болады.
1.3. Қарыз алушының несие қабілеттілігің және оның балансын талдау
Жалпы қарыз алушының балансын талдау негізі мыналарды қарастырады: -
1. Негізгі актив бөлімдерін үйрену – дебиторлар, тауарлық босалқылар және
негізгі қорлар. Бұл бөлімнің жоғарғы салыстырмалы салмағы өндірістік
өнеркәсіптер үшін пайдалы.
2. Баланстың қиын қиын бөлімдерін қайта талдау, олар ереже бойынша екі
топқа бөлінеді: -
а) қарыз алушының қанағаттанарлықсыз жұмысын көрсету, негізінде
қаржылық жағдайы төмен. Оларға: шығындар (табыссыздық жайында), несиелер
және қарыздардың уақытында өтелмеуі (төлей алмау қабілеттілігі жайында
айтылады), Тауарлар және қызметтер үшін кредиторлармен есеп айырысу (тек
уақтылы төленбегендер қарастырылады).
б) қарыз алушының жұмысындағы жетіспеушілігін анықтау. Оларға: -
Дебитормен есеп айырысу, Басқа да айналымдағы активтер жатады.
3. Дебиторлық қарыздарды талдау. Бул оның өсуі байқалса, не үшін өскендігін
анықтауға арналған талдау.
4. Өндірісте қорлардың көбею жағдайы, олардың құрамы. Бұлар дайын өнімге
жата ма? және банкіде заемға алмастыруға бола ма? деген сауалдарға жауап
ретінде талданады.
5. Негізгі қорлардың бағасы өскендігін түсіндіру өскен жағдайда. Сатып
алынған қорлардың құрамын анықтау. Егер өндіріске қажетті заттар алынған
болса, онда олардың ықтималдылығын анықтау. Өнеркәсіптің өнімдеріне деген
сұраныс қандай екендігін анықтау.
6. кредиттік қарызды талдау. Баланс пассивін есептеуде шо қалай өзгеретінін
құру. Егер олар өссе онда өнімдердің өсуі коммерциялық кредитпен жабылады.
Бұл байланыста қызығы сол, жаңа жабдықтаушылардың несиені өтеуге шарты
қандай деген сауалдар туындайды.
7. Ұзақ мерзімді қарыздардың құрылымын талдау және қарызға пайыздық
түрлерін талдау. Олар белгіленген түрде ма әлде өзгермелі ме? деген
сауалдаға жауап ретінде қарастырылады.
8. Жабдықтарды сатып алуға жеке капиталдың қандай бөлігі қолданылатынын
түсіндір, сол сияқты пайданың қанша бөлігі акционерге төленеді.
9. Қарызалушының коммерциялық несиелерді кең қолданылуына оның қызметінің
күшті жақтарына жатса, ал әлсіз жағына нежатады. мысалы. Қарыздардың тез
өсуі.
Шығындар мен кірістерді талдау. Берілген талдаудың мақсаты:
1. Қарызалушының барлық өсу табыстарын қарастыру.
Олар сатылу стартегиясы немесе өнімнің бағасының төмендеуіне байланыстылығы
бар екендігін әлде жоқ екендігін анықтауға бағытталады және
сатып алушылар дер кезінде өз шоттарын төлей алады ма? деген сауалдарды
қарасыпрады.
2. Өзіндік құнның өсуі неге байланысты екендігін анықтау; Оған
администраторлық аппаратты ұстауға және тұратын жерді арендаға
алуаға деген шығындар өсті ма және тағы сол сияқты; бұл құрамға
Басқа да шығындар қарыздық пайыздар кіргізілді ме және
өнеркәсіптердің қарыз алудағы шарттары қандай деген сауалдар
жатады.
3. Таза пайданың өсуінің себебін анықтау. Бұлар жоғары сапалы
басқарудағы басқаруларға байланысты ма әлде өндірістің жұмыс
шартының өзгеруіне байланысты ма деген сауалдарды қарастырады.
4. Қарызалушының несие қабілеттілігін талдау. Бұл Коммерциялық банктер
қарызалушының несиелік қабілеттілігін бағалайды, олардың соңғы
шотты қажетті есептеулерді мағлұматы туралы және өз көрсеткішін
талдау үшін қолданылады.
Оларды 5 топқа бөлуге болады: -
1. Қаржылық тұрақтылық;
2. Қарыз беруі;
3. Қарызды өтеу;
4. Іскерлік белсенділігі;
5. Рентабельділігі.
Бұл этаптарды жеке – жеке көріп шығайың.
1. Қаржылық тұрақтылық көрсеткіші бұл өндірістің төлем қабілеттілігіне
баға беру.
Қаржылық тұрақтылық өндірісті 4 түрге бөледі. Оларға төмендегідей сипаттама
беруге болады: - 1 меншікті қорларды түгелімен негізгі қорлар және қорлар
мен шығындар жабады.
4 бөлім пассив (1 бөлім + 2 бөлімнің Қорлар және шығындар бөлігі)
актив.
2 түріне – меншікті қорлардың түгелдей көздері негізгі қорлар және қорлар
мен шығындардың 50 пайызға жуығын, ал қалған негізгі айналым қорлары
несиелер мен қарыздар негізінен құралады.
4 бөлім пассив (1 бөлім + 2 бөлімнің Қорлар және шығындар бөлімінің 51
пайызынан жоғары бөлігі) актив.
3 түріне – меншікті қорлардың түгелдей көздері негізгі қорлар және
қорлар мен шығындардың 50 пайыздан төмен бөлігі) актив.
4 түріне – меншікті қорлар көзі негізгі қорларды толық жаба алмайды ,
оның бір бөлігі ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар, ал барлық айналым
қорлары банктің қысқа мерзімді қарыздары мен және жабдықтаушылары негізінен
құрылады. 4 бөлім пассив (1 бөлім + 2 бөлімнің Қорлар және шығындар
бөлігінің 50 пайыздан кем емес бөлігі) актив.
Банк ссуда алушы мекемелерге І-ІІІ түрін қосып береді.
Қарызды қайтарудың минимальды тәуекелі І-ІІ түрлердегі кәсіпорындар
үшін. Ал мекемелердің IV түрін ең соңғы қаржылық жағдайда қолданады яғни
олардың қаржылық жағдайы тұрақсыз сондықтан да олардың банкротқа ұшырауы
мүмкін. Мекемелердің қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша төлем
қабілеттілігін - өтімділік деп атаймыз. Өтімділік көрсеткіші кәсіпорын
балансының өтімділік элементтерінің байланыстығын және қысқа мерзімді
міндеттемелерді бағалау үшін қолданылады. Айналымы тез активтердің
негізінен міндеттемелер жабылатын болса, соғырлым қарыз алушының жағдайы
тұрақты және де банктен несие алуға деген үміті де үлкен.
Өтімділіктің негізгі көрсеткіштерінің бірі бұл төлеу қабілеттілігін
жабу коэффициенті: Қысқа мерзімді активтер
Кж = ( активтің 2 бөлімінің жиыны)
Қысқа мерзімді міндеттемелер
(пассивтің баланс – нетто
6 бөлімінің жиыны)
Ескерту: Бұл коэффициент арқылы банктың төлеу қабилеттілігі жабылады.
Жабу коэффициенті ағымдағы активтердің қандай мерзім аралығында қысқа
мерзімді міндеттемелерді жабатындығын көрсетеді. Оның оптималды мәні 2 ден
2,5 аралығында болады.
Көрсеткішті есептеуде активтердің құрамын және сапасын талдау маңызды болып
табылады. Егер үлкен сандық мөлшерде қордағы тауар сатылмаған болса, онда
коэффициент нәтижесі ойдағыдай болмайды. Ал егер коэффициент екіден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz