Ақша-несие саясатын ұйымдастырудың және жүзеге асырудың теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1 АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Мемлекеттің ақша.несие саясатының экономикалық мазмұны ... ... ...
9
1.2 Ақша.несие саясатын ұйымдастырудың механизмі және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.3 Ақша.несие саясатын жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..
27
2 ҚАЗІРГІ ДАМУ САТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУ ЖАҒДАЙЫНА КЕШЕНДІ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
2.1 Қазақстан Республикасының Ұлтттық Банкінің ақша.несие саясатының қалыптасуы және іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Қазақстан Республикасының ақша.несие саясатын жүзеге асырудың қазіргі заманғы құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша.несие саясатын оңтайландыру құралы ретіндегі валюталық интервенция ... ... ... ... ... . 50
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУМЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
82
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
87
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1 АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Мемлекеттің ақша.несие саясатының экономикалық мазмұны ... ... ...
9
1.2 Ақша.несие саясатын ұйымдастырудың механизмі және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.3 Ақша.несие саясатын жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..
27
2 ҚАЗІРГІ ДАМУ САТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУ ЖАҒДАЙЫНА КЕШЕНДІ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
2.1 Қазақстан Республикасының Ұлтттық Банкінің ақша.несие саясатының қалыптасуы және іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Қазақстан Республикасының ақша.несие саясатын жүзеге асырудың қазіргі заманғы құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша.несие саясатын оңтайландыру құралы ретіндегі валюталық интервенция ... ... ... ... ... . 50
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУМЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
82
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
87
КІРІСПЕ
Мемлекеттің экономикалық тұрақты дамуының маңызды шарттарының бірі - ақша-несиелік реттеудің нақты механизмін қалыптастыру. Қазіргі экономикалық жағдайдағы Қазақстанның ақша-несие саясатының маңыздылығының артуы шаруашылық жүргізу әдістерінің нығаюы және дамуымен, экономиканың тұрақты өсуіне көшуімен қамтамасыз етілген. Соған қарамастан бұл саясаттың тиімділігі әлі де жоғары деңгейде емес.
Ақша-несиелік реттеудің кез-келген , тіпті ең кіші мемлекетте нарықтық экономиканың жемісті дамуына қолайлы жағдай жасау да маңызды орын алады. Ақша-несие саясаты негізгі ЖІӨ, инфляция, жұмысссыздық деңгейі тәрізді макроэкономикалық көрсеткіштердің өзгеруіне алып келеді. Бұл жағдай монетарлық әдістер арқылы экономикалық жүйеде ақша ұсынысын өзгертуге мүмкіндік болғандықтан жүзеге асырылады. Дұрыс таңдалған, Ұлттық банк арқылы жүргізілетін ақша-несие саясатынсыз экономика тиімді жұмыс жүргізе алмайды.
Елбaсының «Қaзaқстaн-2050» Стрaтегиясы қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa сaяси бaғыты aтты Жолдaуындaғы мынa сөздеріне нaзaр aудaрсaқ, «Әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып, бізинфляцияданәрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз ететін және экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұратын боламыз. Бұл үшін Ұлттық Банк пен Үкіметке Президент Әкімшілігінің үйлестіруімен экономиканы қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз етуге бағытталған түбегейліақша-кредит саясатының жаңа жүйесінәзірлеу қажет», - болатынын атап өткен еді. Сондықтан ақша-несие саясатының негізгі мақсатын анықтап, жүзеге асыру механизмін жетілдіру, банктерді проблемалық несиелерден арылту мәселесі әлемдік жаһандану, интеграциялану сатысындағы Қазақстан үшін өзекті мәселе.
Инфляция деңгейін төмендету, инфляция банктік және қаржылық өтімділік жүйесіне айтарлықтай әсер етіп, осы арқылы қоғамда іскерлік белсенділікті реттейтіндіктен Қазақстан үшін негізгі мәселе болып қала береді.Әлемнің 30 дaмығaн елдерінің қaтaрынa қосылуды мaқсaт еткен Елбaсының биылғы «Қaзaқстaн жолы – 2050: Бір мaқсaт, бір мүдде, бір болaшaқ» жолдaуындa дa Үкімет пен Ұлттық Бaнкке бірлесіп, орта мерзімді келешекте инфляцияны 3-4% дейін төмендетудің шаралар кешенін дайындау тапсырылды.
Ұлттық Банктің жүргізіліп жатқан ақша-несие саясаты құралдарын, жүзеге асырудың жаңа механизмдерін дамушы елдер тәжірибесін қолдана отырып жаңарту, қайта қараудың қажеттілігі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Осы мақсаттарға жету үшін елімізде Ұлттық Банк тарапынан жүргізіліп жатқан ақша-несие саясатын ұйымдастыру барысында туындайтын кейбір мәселелерді қазіргі уақыт талаптарына сай қайта қарастыру қажеттілігі туындап отыр.
Мемлекеттің экономикалық тұрақты дамуының маңызды шарттарының бірі - ақша-несиелік реттеудің нақты механизмін қалыптастыру. Қазіргі экономикалық жағдайдағы Қазақстанның ақша-несие саясатының маңыздылығының артуы шаруашылық жүргізу әдістерінің нығаюы және дамуымен, экономиканың тұрақты өсуіне көшуімен қамтамасыз етілген. Соған қарамастан бұл саясаттың тиімділігі әлі де жоғары деңгейде емес.
Ақша-несиелік реттеудің кез-келген , тіпті ең кіші мемлекетте нарықтық экономиканың жемісті дамуына қолайлы жағдай жасау да маңызды орын алады. Ақша-несие саясаты негізгі ЖІӨ, инфляция, жұмысссыздық деңгейі тәрізді макроэкономикалық көрсеткіштердің өзгеруіне алып келеді. Бұл жағдай монетарлық әдістер арқылы экономикалық жүйеде ақша ұсынысын өзгертуге мүмкіндік болғандықтан жүзеге асырылады. Дұрыс таңдалған, Ұлттық банк арқылы жүргізілетін ақша-несие саясатынсыз экономика тиімді жұмыс жүргізе алмайды.
Елбaсының «Қaзaқстaн-2050» Стрaтегиясы қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa сaяси бaғыты aтты Жолдaуындaғы мынa сөздеріне нaзaр aудaрсaқ, «Әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып, бізинфляцияданәрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз ететін және экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұратын боламыз. Бұл үшін Ұлттық Банк пен Үкіметке Президент Әкімшілігінің үйлестіруімен экономиканы қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз етуге бағытталған түбегейліақша-кредит саясатының жаңа жүйесінәзірлеу қажет», - болатынын атап өткен еді. Сондықтан ақша-несие саясатының негізгі мақсатын анықтап, жүзеге асыру механизмін жетілдіру, банктерді проблемалық несиелерден арылту мәселесі әлемдік жаһандану, интеграциялану сатысындағы Қазақстан үшін өзекті мәселе.
Инфляция деңгейін төмендету, инфляция банктік және қаржылық өтімділік жүйесіне айтарлықтай әсер етіп, осы арқылы қоғамда іскерлік белсенділікті реттейтіндіктен Қазақстан үшін негізгі мәселе болып қала береді.Әлемнің 30 дaмығaн елдерінің қaтaрынa қосылуды мaқсaт еткен Елбaсының биылғы «Қaзaқстaн жолы – 2050: Бір мaқсaт, бір мүдде, бір болaшaқ» жолдaуындa дa Үкімет пен Ұлттық Бaнкке бірлесіп, орта мерзімді келешекте инфляцияны 3-4% дейін төмендетудің шаралар кешенін дайындау тапсырылды.
Ұлттық Банктің жүргізіліп жатқан ақша-несие саясаты құралдарын, жүзеге асырудың жаңа механизмдерін дамушы елдер тәжірибесін қолдана отырып жаңарту, қайта қараудың қажеттілігі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Осы мақсаттарға жету үшін елімізде Ұлттық Банк тарапынан жүргізіліп жатқан ақша-несие саясатын ұйымдастыру барысында туындайтын кейбір мәселелерді қазіргі уақыт талаптарына сай қайта қарастыру қажеттілігі туындап отыр.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ», 17 қаңтар 2014 жыл.
2 Сембиева Л.М. Денежно-кредитная политика в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана: теория, методология, механизм реализации: монография – Алматы: «Колор», 2007 – 373 с.
3 Самуэльсон П. Экономикс. - М.: Прогресс, 1994 – 524 с.
4 Марамыгин М.С. Денежно-кредитная политика в системе государственного регулирования инвестиций. Диссертация на соискание ученой степени д.э.н. – Екатеринбург, 2002 – 367 с.
5 Долан Э.Д. и др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика – М.: Дело, 1997 – 864 с.
6 Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: Управление и операции – М.:ИПЦ «Вазар - Ферро», 1994 – 424 с.
7 Иришев Б.К. Денежно-кредитная политика: концепция, механизм – Алма -Ата: Ғылым, 1990 – 176 с.
8 Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформирования финансово - кредитной системы Республики Казахстан в условиях перехода к рыночной экономике: монография – Алматы: Ғылым, 1994 – 439 с.
9 Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования : монография – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1995 – 160 с.
10 Мақыш С.Б. Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2011 – 368 б.
11 Кейнс Дж.М. Трактат о денежной реформе – М.: Экономическая жизнь, 1925 – 122 с.
12 Сейітқасымов Ғ.С. Ақша,несие,банктер: Оқулық – Алматы: «Экономика», 2005 – 357 б.
13 Қазақстан Республикасының 2007-2011 жылдарға арналған қаржы секторын дамыту тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1284 қаулысы, 25.12.2006 жыл.
14 Семенов С.К. О классификации методов денежно-кредитной политики // Финансы и кредит - 2005 - №27(195) – 18-22 с.
15 Савинский Ю.П. Денежно-кредитное регулирование: Учебное пособие – М.: ФА при ПРФ, 1999 – 132 с.
16 Камаева В.Д. и др. Учебник по основам экономической теории – М.: Владос, 1998 – 637с.
17 Саймон Грей, Гленн Хоггарт Введение в денежно-кредитные операции: Справочник о деятельности центральных банков №10. – М.: ЦПП Банка России, 1998 - 92 с.
18 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов – Алматы: ФинЭко, 2001 – 330 с.
19 Оксенойт Георгий Операции репо. Обзор международного опыта// «Рынок ценных бумаг» - 2001 - №16 – 36-38 с.
20 Жуков Е.Ф. Деньги, банк, кредит: Учебное пособие – Москва, 2005 – 704 с.
21 Иванов В.В. Деньги, банк, кредит: Учебное пособие - Москва, 2006 – 624 с.
22 Интернет ресурсы: http://newsland.com/Новости в России и в мире. Смена руководства ФРС и вызовы денежно-кредитной политики США
23 Жан-Клод Трише. Денежно-кредитная политика ЕЦБ – Германия: Франкфурт-на-Майне, ЕЦБ, 2004 – 159 с.
24 Нурсеит Н.А. Обеспечение устойчивости национальной валюты: Теория и практика валютной политики – Алматы: «Дәуір», 2004 – 416 с.
25 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. ҚҰБ-нің Статистикалық бюллетені, ҚҰБ-нің ресми сыйақы ставкалары, Ақша-кредит статистикасы.
26 Интернет ресурсы: http://www.cbr.ru/ Сайт Центрального банка Российской Федерации. Инструменты денежно-кредитной политики Банка России и показатели ликвидности банковского сектора.
27 Интернет ресурсы: http://www.nbrb.by Сайт Национального банка Республики Беларусь. Денежно-кредитная и финансовая статистика Национального банка Республики Беларусь.
28 Доклад о денежно-кредитной политике. Центральный банк Российской Федерации – Москва, 2013 – 53 с.
29 Основные тенденции в экономике и денежно-кредитной сфере Республики беларусь. Аналитическое обозрение. – Минск, 2012 – 146 с.
30 Филобок Н.Б. Государственное регулирование банковской системы Японии: Диссертация на соискание ученой степени к.э.н. – Хабаровск, 2003 - 165 с.
31 Юкио Асадзума. Японская экономика «мыльного пузыря» и ее крах // Проблемы теории и практики управления – 2005 - №3 - 18-23 с.
32 Интернет ресурсы:http://bankir.ru/ Портал и информационный сервис, посвященные банкингу и финансовому рынку России. Министр экономики Японии: Политика ЦБ начинает давать плоды.
33 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан Республикасының № 2155 Заңы, 30.03.1995 жыл.
34 Информационное сообщение Национального Банка Республики Казахстан // «Банки Казахстана» журналы - 2014 (199) - №1, - 2-5 с.
35 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2010 жылғы есебі – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2011 – 129 б.
36 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2013 жылғы есебі – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2014 – 129 б.
37 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2009 жылғы есебі – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2010 – 129 б.
38 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2011 жылғы есебі – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2012 – 129 б.
39 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2012 жылғы есебі– Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2013 – 129 б.
40 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің №5 Баспасөз релизі, 11.01.2014 жыл.
41 Олжас Худайбергенов Директор центра макроэкономических исследований, «Бремя девальвации» // «Банки Казахстана» – 2013 – №11 – 35-40 с.
42 Рамзан Джаншанло д.э.н. «Девальвация национальной валюты - научный подход к дестабилизации экономики»//Деловая неделя – 2014 – №7 – 5 с.
43 Интернет ресурсы:http://www.stat.gov.kzҚазақстан Республикасының Статистика агенттігінің ресми сайты.
44 Интернет ресурсы:http://epp.eurostat.ec.europa.euEuropean statistics. Government finance statistics.
45 Кучукова Нурила Кенжебековна д.э.н. «Роль Национального банка Республики Казахстан в модернизации денежно-кредитной экономики»//Вестник ЕНУ - 2013 - №3 - 75-80с.
46 Интернет ресурсы: http://www.afn.kzҚазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің сайты.
47 Интернет ресурсы: http://forbes.kzФинансово-экономический журнал.Сразу после девальвации в РК завезли 4 самолета валюты Александр Воротилов, 10 апреля 2014 год.
48 Интернет ресурсы: http://www.grandars.ruСайт «Энциклопедия Экономиста!». ЭКЮ-Европейская валютная система.
49 Зиябеков Б. Что сейчас переживает казахстанская банковская система?// Деловой ежедневник «Капитал» - 19.12.2007г.
50 Сандоян Э.М., Восканян М.А. Режим таргетирования инфляции в денежно-кредитной политики стран с переходной экономикой// Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского - 2007 - №2- 178-181с
51 Қоңырбаева Б.М. Ақша-кредит саясаты жəне трансмиссиялық механизм// «Экономическое обозрение», - 2005 - №2 - 13-27 б.
52 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Қазақстан РеспубликасыҰлттық Банкінің экономикалық саясаттың 2014 жылға арналғаннегізгі бағыттары туралымәлімдемесі. 17 наурыз 2014 жыл, №242 қаулысы
53 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі Тұжырымдамасы
1 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ», 17 қаңтар 2014 жыл.
2 Сембиева Л.М. Денежно-кредитная политика в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана: теория, методология, механизм реализации: монография – Алматы: «Колор», 2007 – 373 с.
3 Самуэльсон П. Экономикс. - М.: Прогресс, 1994 – 524 с.
4 Марамыгин М.С. Денежно-кредитная политика в системе государственного регулирования инвестиций. Диссертация на соискание ученой степени д.э.н. – Екатеринбург, 2002 – 367 с.
5 Долан Э.Д. и др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика – М.: Дело, 1997 – 864 с.
6 Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: Управление и операции – М.:ИПЦ «Вазар - Ферро», 1994 – 424 с.
7 Иришев Б.К. Денежно-кредитная политика: концепция, механизм – Алма -Ата: Ғылым, 1990 – 176 с.
8 Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформирования финансово - кредитной системы Республики Казахстан в условиях перехода к рыночной экономике: монография – Алматы: Ғылым, 1994 – 439 с.
9 Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования : монография – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1995 – 160 с.
10 Мақыш С.Б. Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2011 – 368 б.
11 Кейнс Дж.М. Трактат о денежной реформе – М.: Экономическая жизнь, 1925 – 122 с.
12 Сейітқасымов Ғ.С. Ақша,несие,банктер: Оқулық – Алматы: «Экономика», 2005 – 357 б.
13 Қазақстан Республикасының 2007-2011 жылдарға арналған қаржы секторын дамыту тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1284 қаулысы, 25.12.2006 жыл.
14 Семенов С.К. О классификации методов денежно-кредитной политики // Финансы и кредит - 2005 - №27(195) – 18-22 с.
15 Савинский Ю.П. Денежно-кредитное регулирование: Учебное пособие – М.: ФА при ПРФ, 1999 – 132 с.
16 Камаева В.Д. и др. Учебник по основам экономической теории – М.: Владос, 1998 – 637с.
17 Саймон Грей, Гленн Хоггарт Введение в денежно-кредитные операции: Справочник о деятельности центральных банков №10. – М.: ЦПП Банка России, 1998 - 92 с.
18 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов – Алматы: ФинЭко, 2001 – 330 с.
19 Оксенойт Георгий Операции репо. Обзор международного опыта// «Рынок ценных бумаг» - 2001 - №16 – 36-38 с.
20 Жуков Е.Ф. Деньги, банк, кредит: Учебное пособие – Москва, 2005 – 704 с.
21 Иванов В.В. Деньги, банк, кредит: Учебное пособие - Москва, 2006 – 624 с.
22 Интернет ресурсы: http://newsland.com/Новости в России и в мире. Смена руководства ФРС и вызовы денежно-кредитной политики США
23 Жан-Клод Трише. Денежно-кредитная политика ЕЦБ – Германия: Франкфурт-на-Майне, ЕЦБ, 2004 – 159 с.
24 Нурсеит Н.А. Обеспечение устойчивости национальной валюты: Теория и практика валютной политики – Алматы: «Дәуір», 2004 – 416 с.
25 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. ҚҰБ-нің Статистикалық бюллетені, ҚҰБ-нің ресми сыйақы ставкалары, Ақша-кредит статистикасы.
26 Интернет ресурсы: http://www.cbr.ru/ Сайт Центрального банка Российской Федерации. Инструменты денежно-кредитной политики Банка России и показатели ликвидности банковского сектора.
27 Интернет ресурсы: http://www.nbrb.by Сайт Национального банка Республики Беларусь. Денежно-кредитная и финансовая статистика Национального банка Республики Беларусь.
28 Доклад о денежно-кредитной политике. Центральный банк Российской Федерации – Москва, 2013 – 53 с.
29 Основные тенденции в экономике и денежно-кредитной сфере Республики беларусь. Аналитическое обозрение. – Минск, 2012 – 146 с.
30 Филобок Н.Б. Государственное регулирование банковской системы Японии: Диссертация на соискание ученой степени к.э.н. – Хабаровск, 2003 - 165 с.
31 Юкио Асадзума. Японская экономика «мыльного пузыря» и ее крах // Проблемы теории и практики управления – 2005 - №3 - 18-23 с.
32 Интернет ресурсы:http://bankir.ru/ Портал и информационный сервис, посвященные банкингу и финансовому рынку России. Министр экономики Японии: Политика ЦБ начинает давать плоды.
33 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан Республикасының № 2155 Заңы, 30.03.1995 жыл.
34 Информационное сообщение Национального Банка Республики Казахстан // «Банки Казахстана» журналы - 2014 (199) - №1, - 2-5 с.
35 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2010 жылғы есебі – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2011 – 129 б.
36 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2013 жылғы есебі – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2014 – 129 б.
37 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2009 жылғы есебі – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2010 – 129 б.
38 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2011 жылғы есебі – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2012 – 129 б.
39 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2012 жылғы есебі– Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – 2013 – 129 б.
40 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің №5 Баспасөз релизі, 11.01.2014 жыл.
41 Олжас Худайбергенов Директор центра макроэкономических исследований, «Бремя девальвации» // «Банки Казахстана» – 2013 – №11 – 35-40 с.
42 Рамзан Джаншанло д.э.н. «Девальвация национальной валюты - научный подход к дестабилизации экономики»//Деловая неделя – 2014 – №7 – 5 с.
43 Интернет ресурсы:http://www.stat.gov.kzҚазақстан Республикасының Статистика агенттігінің ресми сайты.
44 Интернет ресурсы:http://epp.eurostat.ec.europa.euEuropean statistics. Government finance statistics.
45 Кучукова Нурила Кенжебековна д.э.н. «Роль Национального банка Республики Казахстан в модернизации денежно-кредитной экономики»//Вестник ЕНУ - 2013 - №3 - 75-80с.
46 Интернет ресурсы: http://www.afn.kzҚазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің сайты.
47 Интернет ресурсы: http://forbes.kzФинансово-экономический журнал.Сразу после девальвации в РК завезли 4 самолета валюты Александр Воротилов, 10 апреля 2014 год.
48 Интернет ресурсы: http://www.grandars.ruСайт «Энциклопедия Экономиста!». ЭКЮ-Европейская валютная система.
49 Зиябеков Б. Что сейчас переживает казахстанская банковская система?// Деловой ежедневник «Капитал» - 19.12.2007г.
50 Сандоян Э.М., Восканян М.А. Режим таргетирования инфляции в денежно-кредитной политики стран с переходной экономикой// Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского - 2007 - №2- 178-181с
51 Қоңырбаева Б.М. Ақша-кредит саясаты жəне трансмиссиялық механизм// «Экономическое обозрение», - 2005 - №2 - 13-27 б.
52 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Қазақстан РеспубликасыҰлттық Банкінің экономикалық саясаттың 2014 жылға арналғаннегізгі бағыттары туралымәлімдемесі. 17 наурыз 2014 жыл, №242 қаулысы
53 Интернет ресурсы: http://www.nationalbank.kz/ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми сайты. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі Тұжырымдамасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ..
9
1.1
Мемлекеттің ақша-несие саясатының экономикалық мазмұны ... ... ...
9
1.2
Ақша-несие саясатын ұйымдастырудың механизмі және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.3
Ақша-несие саясатын жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..
27
2
ҚАЗІРГІ ДАМУ САТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУ ЖАҒДАЙЫНА КЕШЕНДІ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
2.1
Қазақстан Республикасының Ұлтттық Банкінің ақша-несие саясатының қалыптасуы және іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
2.2
Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатын жүзеге асырудың қазіргі заманғы құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
2.3
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын оңтайландыру құралы ретіндегі валюталық интервенция ... ... ... ... ... .
50
3
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУМЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
82
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
87
Кіріспе
Мемлекеттің экономикалық тұрақты дамуының маңызды шарттарының бірі - ақша-несиелік реттеудің нақты механизмін қалыптастыру. Қазіргі экономикалық жағдайдағы Қазақстанның ақша-несие саясатының маңыздылығының артуы шаруашылық жүргізу әдістерінің нығаюы және дамуымен, экономиканың тұрақты өсуіне көшуімен қамтамасыз етілген. Соған қарамастан бұл саясаттың тиімділігі әлі де жоғары деңгейде емес.
Ақша-несиелік реттеудің кез-келген , тіпті ең кіші мемлекетте нарықтық экономиканың жемісті дамуына қолайлы жағдай жасау да маңызды орын алады. Ақша-несие саясаты негізгі ЖІӨ, инфляция, жұмысссыздық деңгейі тәрізді макроэкономикалық көрсеткіштердің өзгеруіне алып келеді. Бұл жағдай монетарлық әдістер арқылы экономикалық жүйеде ақша ұсынысын өзгертуге мүмкіндік болғандықтан жүзеге асырылады. Дұрыс таңдалған, Ұлттық банк арқылы жүргізілетін ақша-несие саясатынсыз экономика тиімді жұмыс жүргізе алмайды.
Елбaсының Қaзaқстaн-2050 Стрaтегиясы қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa сaяси бaғыты aтты Жолдaуындaғы мынa сөздеріне нaзaр aудaрсaқ, Әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып, бізинфляцияданәрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз ететін және экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұратын боламыз. Бұл үшін Ұлттық Банк пен Үкіметке Президент Әкімшілігінің үйлестіруімен экономиканы қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз етуге бағытталған түбегейліақша-кредит саясатының жаңа жүйесінәзірлеу қажет, - болатынын атап өткен еді. Сондықтан ақша-несие саясатының негізгі мақсатын анықтап, жүзеге асыру механизмін жетілдіру, банктерді проблемалық несиелерден арылту мәселесі әлемдік жаһандану, интеграциялану сатысындағы Қазақстан үшін өзекті мәселе.
Инфляция деңгейін төмендету, инфляция банктік және қаржылық өтімділік жүйесіне айтарлықтай әсер етіп, осы арқылы қоғамда іскерлік белсенділікті реттейтіндіктен Қазақстан үшін негізгі мәселе болып қала береді.Әлемнің 30 дaмығaн елдерінің қaтaрынa қосылуды мaқсaт еткен Елбaсының биылғы Қaзaқстaн жолы - 2050: Бір мaқсaт, бір мүдде, бір болaшaқ жолдaуындa дa Үкімет пен Ұлттық Бaнкке бірлесіп, орта мерзімді келешекте инфляцияны 3-4% дейін төмендетудің шаралар кешенін дайындау тапсырылды.
Ұлттық Банктің жүргізіліп жатқан ақша-несие саясаты құралдарын, жүзеге асырудың жаңа механизмдерін дамушы елдер тәжірибесін қолдана отырып жаңарту, қайта қараудың қажеттілігі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Осы мақсаттарға жету үшін елімізде Ұлттық Банк тарапынан жүргізіліп жатқан ақша-несие саясатын ұйымдастыру барысында туындайтын кейбір мәселелерді қазіргі уақыт талаптарына сай қайта қарастыру қажеттілігі туындап отыр.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ақша-несие саясатының қалыптасу және даму тарихын және ақша-несие саясатының жүзеге асырылу дәрежесін зерттеуге үлес қосқан классиктер қатарында Д.М. Кейнс, П. Самуэльсон, М. Фридмен, шетелдік ғалымдар Э. Долан, В.М. Усоскин, Е.Ф. Жуков және басқалар, сонымен қатар отандық ғалымдар тобы Ғ.С. Сейітқасымов, Б. К.Иришев, А.Б.Зейнелғабдин, Н.К. Кучукова, Л.М. Сембиева, С.Б. Мақыш және т.б. Дегенмен жаңа интеграциялық және жаһандану үдерістері жағдайында Қазақстанның ақша-несие саясатының зерттелу дәрежесінің одан ары қарай тереңдете зерттеуді қажет етеді.
Курстық жұмысының мaқсaты: Қазіргі таңдағы әлемдік экономика мен ұлттық экономикада қалыптасқан жағдаяттарды ескере отырып, Қазақстан Республикасында жүзеге асырылып жатқан ақша-несие саясатын жетілдіру жолдарын, тетіктерін зерттеу, оны жетілдіруге бағытталған ұсыныстар мен тұжырымдарды дәйектеу.
Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттерді шешуді алға қойдық:
oo ақша-несие саясатын ұйымдастырудың және жүзеге асырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін, механизмін және оның элементтерін зерделеу;
oo ақша-несие саясатын жүзеге асырудағы шетел тәжірибесін зерттеу;
oo Қазақстандағы ақша-несие саясатын жүзеге асырудың қазіргі заманғы құралдарына талдау жасау;
oo ақша-несие саясатының оңтайландыру құралы ретіндегі валюталық интервенцияны жүзеге асыру механизмін қарастыру;
oo қазіргі таңдағы Қазақстанда ақша-несие саясатын жүзеге асыру барысындағы жүйелі және жүйесіз тәуекелдерді анықтау;
oo Қазақстандағы ақша-несие саясатының даму бағыттарын нақтылап, жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу объектісі. ҚР қазіргі таңда қалыптасқан ақша-несие саясатын жүзеге асыру механизмі
Зepттeу пәні. ҚР мемлекеттің ақша-несие саясатын жүзеге асыру барысында Ұлттық банкімен қаржы нарығының басқа субъектілерінің арасында қалыптасатын қатынастардың жиынтығы.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдық элементтері. ҚР ақша-несие саясатының жүзеге асырылу механизмін талдай отырып, қазіргі жағдайдағы басты проблемаларын анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну, соның ішінде ақша-несие саясатының маңызды құралы болып табылатын қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің негізгі қызметін толық атқармай отырғандығын ғылыми сараптау жолымен анықтауда жатыр
Курстық жұмысының құрылымы мен көлемі: Жұмыс кіріспeдeн, үш тaрaудaн, қoрытынды мeн қолданылған әдeбиeттeр тізімінeн және 22 суреттер мен 12 кестелерден тұрaды.
1АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің ақша-несие саясатыныңэкономикалық мазмұны
Қазақстан жолы - 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан Республикасы Президентінің Халыққа жолдауында басты мақсат - 30 дамыған елдің қатарына қосылу болғандықтан [1], осы орайда қаржы жүйесінің даму ерекшеліктерін, оның ішінде Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының жүзеге асырылу механизмі маңызды.
Кез-келген заманауи экономикалық жүйенің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуде маңызды рөлді мемлекет алады. Мемлекет өзінің қалыптасу тарихында қоғамдық тәртіпті, заңдылықты, ұлттық қорғанысты ұйымдастыру мәселелерімен қатар экономика саласында белгілі бір функцияларды атқарды. Экономиканы мемлекеттік реттеудің үлкен тарихы бар - ерте капитализм кезеңінде де Еуропада бағаларға, тауарлар мен қызметтер сапасына, пайыздық мөлшерлемелерге және сыртқы саудаға орталықтандырылған бақылау болған екен. Қазіргі таңдағы жағдайда кез-келген мемлекет экономикаға мемлекеттің әр-түрлі деңгейде араласуы арқылы ұлттық экономиканы реттеуді жүзеге асырады.
Реттеудің және экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етудің айқын формаларының бірі ретінде ертеден ақша-несие саясаты қатысады.
Мемлекеттің ақша-несие саясатының астарында инфляция деңгейі мен динамикасына, инвестициялық белсенділік және басқа да маңызды макроэкономикалық процестерге әсер ету арқылы тұрақты экономикалық өсуге бағытталған ақша және несие айналысын экономикалық реттеудің шаралар жиынтығы түсіндіріледі [2, 38 б.].
Ақша-несие саясатының рөлін анықтай отырып, американдық экономист П.Самуэльсон ...лайықты ақша-несие саясатының арқасында...асқақтаған серпіліс пен кенет күйзелістен сақтанып, сау экономикалық өсімге сүйенуге болады деп атаған[3, 396 б.].
Ақша-несие саясатының мәселелерін зерттегенде ақша-несие саясатының тұтастық түсінігін құрастыруға аса көңіл бөлу қажет. Өз позициямызды анықтау үшін шетел экономисттерімен қатар отандық экономисттердің де ойларын жинақтап талдауымыз қажет.
Әлемнің дамыған мемлекеттерінде ақша-несие саясаты бюджет саясатының жедел әрі икемді қосымшасы секілді экономикалық конъюнктураның жіңішке реттеуіш құралы ретінде қарастырылады. Әлемдік тәжірибе оның негізінде мемлекет ақша массасы мен пайыздық мөлшерлемеге әсер ететіні, ал олар тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа әсер ететінін көрсетіп отыр.
Марамыгин М.С. экономисттердің ақша-несие саясатына көзқарастарын талдай келе, экономисттердің көбі ақша-несие саясатына мүлдем түсінік бермеген деген[4,11 б.]. Ол бірнеше топқа бөліп, біріне ақша-несие саясатын ақша массасына қатысты орталық банктің шешімдер жинағы ретінде қарастырған бірқатар зерттеушілерді жатқызған, яғни авторлардың негіздемесі тек бұл саясаттың тек техникалық жағын қарастырады. Басқа топқа ақша-несие саясатын ақша ұсынысы мен пайыздық мөлшерлемені басқару ретінде қарастырған экономисттерді жатқызған. Бұл авторлар аталған саясаттың әсер ету объектілерін ерекшелеген, бірақ ол әсердің мақсатын айқындамаған. Зерттеушілердің келесі тобы ақша-несие саясатын біркелкі кең ұғымда ақша және несиенарығына әсер етудің негізгі мақсатын анықтай отырып түсінік берген.
Жоғарыда аталған топтарға сәйкес біз келесі ғалым-экономисттердің көзқарастарын қарастырдық. К.Макконнела мен С.Брюдің анықтамасында ақша-несие саясаты - өндірістің, жұмыспен қамтудың және бағалар деңгейінің жалпы көлемін тұрақтандыру мақсатында ақша ұсынысын өзгерту деп атаған. Көрініп тұрғандай, бұл анықтамада негізгі акцент әсер ету объектісіне қойылған.
Толығырақ болып П.Роузаның анықтамасы келеді, себебі онда ақша-несие саясатының жалпы мінездемесі ашылған. Мұндай көзқарас отандық зерттеушілерде де кездеседі: ол - орталық банктің банктік және қаржылық жүйелерінің қызмет атқаруын бақылау, сонымен қатар, жалпыұлттық экономикалық мақсаттарға қол жеткізілуіне септігін тигізу мақсатында ақша ұсынысы мен несиелік қор деңгейін бақылау. Бірақ анықтамада мемлекеттің рөлі көрсетілмеген[2, 14-15 б.].
С.Фишер, Р.Дорнбуша, Р.Шмалензи авторларының Экономика кітабында ақша-несие саясаты түсінігі орталық банк мақсаты арқылы қарастырылады. Олардың ойынша, орталық банктің басты мақсаттарының бірі болып ақша массасын бақылау арқылы инфлияцияның төменгі деңгейі мен жұмыссыздықтың едәуір болмауын қамтамасыз ететін ақша саясатын іске асыру болып саналады. Бұл жерде акцент инфляция мен жұмыссыздықты бақылауға қойылған, ал Э.Дж.Доланның анықтамасында - жалпы экономикалық конъюнктураға қойылады.
Э.Дж.Долан кітабында ақша-несие саясатын экономикалық конъюнктураға әсер ету мақсатындағы айналымдағы ақша санына әсер ететін мемлекет саясаты ретінде анықтайды [5, 471 б.]. Бұл жерде анықтамалардың ақша-несие саясатының құралдарына көңіл бөлінбегенін атап өту керек.
Неокейнсиандық мектептің өкілі Ф.Модельяни былай деп жазған: Тұрақтандыру шараларымен тұрақсыздыққа жеңіл қарсы тұруға болады. Ақша-несие саясаты ақша ұсынысын нақты сұранысқа сәйкестендіре алады... Бұл ауытқуларды салықтар мен шығындар арқылы ақша массасының бастапқы көлеміне сәйкес толық жұмыспен қамтасыз ете отырып қаржылық саясат түзей алады.
Анықтамалардың толықтығына келесілерді жатқызуға болады. В.М.Усоскина профессорының ұстанымына қарай орталық банктің саясаты мемлекеттің жалпыэкономикалық реттеудің басты құрамдарының бірі болып, жоғары нарықтық конъюнктураның сақталуына, жұмыссыздық пен өндірістің дағдарысқа ұшырамауына бағытталған қызметті атқарады; бұл жерде орталық банктің ақша-несие саясатының басты мақсаты ақша бірлігінің тұрақты сатып алыну күшін сақтап қалу мен төлемдер мен есептердің икемді жүйесін қамтамасыз ету болып табылады[6, 38 б.].
Отандық әдбиеттерде ақша-несиелік саясаттың келесідей әдістерін бөліп көрсетеді. Профессор Иришев Б.К. ақша-несие саясатын келесідей түсіндіреді: ақша-несие саясатының аясында конъюнктура мен өндіріс үдерісті реттеу мақсатындағы монетарлық органдармен жүзеге асырылатын өзара байланысқан шаралар кешені. Шаралар кешенінің сипаттамасы мен мазмұны қоғам мен қоғамдық шаруашылық жағдайының экономикалық стратегияларымн анықталады [7, 17 б.].
Профессор Н. К. Кучукованың пікірі бойынша ақша-несие саясаты бюджет саясаты тәрізді экономиканы мемлекеттік реттеудің негізін құрайды. Нарықтық экономика жағдайындағы орталық банктің ақша саясатының басты мақсаты - баға тұрақтылығы мен жұмысбастылық тиімділігін қамтамасыз ету [8, 39 б.].
Профессор А.Б.Зейнелғабдин ақша-несие саясаты өндірістің жиынтық көлемі, жұмысбастылық пен баға деңгейін тұрақтандыру мақсатындағы ақша ұсынысының өзгерісінен тұрады деп түсіндіреді [9, 48 б.].
Профессор C.Б.Мақышақша-несие саясаты - бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы деген анықтама береді [10, 163 б.].
Профессор Л.М.Сембиева пікірі бойынша ақша-несие саясаты - бұл баға тұрақтылығы мен қоғамның даму тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған және арнайы әдістер мен құралдар көмегімен жүзеге асырылатын ақша-несиелік қатынастар аясындағы мемлекет пен монетарлық органдардың мақсатты бағытталған шаралар жиынтығын сипаттайтын бірыңғай макроэкономикалық саясаттың бір бөлігі.
Ақша-несие саясатының әдістемелік негіздері көбінесе кейнсиандықтың дүниеге келуінен, яғни жиырмасыншы ғасырдың 20-30 жж басталады. Алайда бағалардың, ақша ұсынысының өзгеру мәселелері біздің заманымызға дейінгі дәуірдегі ғалымдарды қызықтырған, себебі алғашқы тауарлы ақшалардың қолданылуы біздің заманымызға дейінгі 9000-6000 жж жатады, ал алғашқы инфляция біздің заманымызға дейінгі 218-201 жж пайда болды. ІІІ ғасырдағы дарынды рим заңгері, преторий префектінің лауазымын иеленген және прицепс кеңесіне кірген Юлий Павелдің өзі ақшаның құндылығы олардың санына тәуелді деген тезисті негіздеген.
Егер де ақша-несие саласындағы негізгі тұжырымдамалардың кезеңдік түрде қалыптасуын қарайтын болсақ, онда әрине классикалық мектеп экономистерінің жұмыстарынан бастаған жөн. Бұл мектептің негізін ағылшын философы және экономисті Д. Юм жасаған. Өзінің 1752 жылғы Ақша туралы очерк еңбегінде ол ақша ұсынысы мен бағалардың өсуі арасындағы байланысқа талдау жүргізген. Адам Смит, Давид Рикардо және басқаларды қоса алғанда XVIII-XIX ғғ көптеген экономисттері Юмнің көзқарастарын дұрыс санаған. Осының салдарынан Джон С. Миллдің атақты ғылыми еңбектері ақшаның сандық теориясының қалыптасуына түбегейлі мүмкіндік жасады.
Егер де ақша-несие саясатының дүниеге келуі туралы айтатын болсақ, онда оның бастамасын екі ақша және банктік мектеп салғандығы туралы көптеген зерттеушілердің пікірлері сәйкес келетіндігін айта кеткен жөн.
Ақша мектебі толыққанды алтын монеталар құқығында айналысқа енетін алтын және қағаз ақшалардан тұратын аралас жүйені құруды ұсынған. Бұл тұжырымдаманың жақтаушылары (Д. Рикардо, лорд Оверстоун, Дж.Лойд және басқалар) банкноттардың құнсыздану себебі олардың санының шектен тыс артуы болып табылады және құнсыздану дәрежесінің өзгеруі банкнота санының ауытқуымен шарттастырылады деп санаған. Осы ережені негізге ала отырып ақша мектебінің жақтаушылары өндірістің циклдік ауытқуымен күресу мақсатында ақша-несие саясатын жүргізу кезінде алтын қорға банкноттық эмиссияның сәйкестігін қамтамасыз ету қажет деп есептеген. Ақша-несие саясатының мәні туралы мұндай көзқарас іс жүзінде 1844 жылы ағылшындық парламенттің Банктік акт қабылдауы түрінде көрініс тапты, бұл өз кезегінде бірнеше онжылдықтар бойы басқа елдердің орталықтандырылған банктік жүйесін қалыптастыру кезінде үлгі болды.
Банктік мектеп нақты вексель түсінігіне негізделді, саудадағы болжанған қажеттіліктердің және болжанған артық банкнот санының автоматты түрде айналымнан шығуының өзгерісіне тәуелді іскерлік цикл кезінде айналымдағы ақша санының өзгеруіне шоғырландырылған. Бұл бағыттың жақтаушылары (Тук, Вильсон, Фуллертон) барлық ақша-несиелік реттеу банкнотты бағалы металлдарға айырбастауды қамтамасыз етуге негізделуі тиіс деп санаған, сол кезде сұраныс және ұсыныс заңының өзі билеттік айналым көлемін реттейді. Бұл теорияның жақтаушылары эмиссияның еркіндігі инфляция қаупін болдырмай ғана қоймай, керісінше, мемлекеттік органдардың тарапынан ақша ұсынысының ақша-несиелік реттелуінің мүмкіндігі мен тиімділігін арттырады деп тұжырымдаған.
Банктік мектептің теориясын логикалық аяқталған деп санаудың дұрыстығы екіталай, оның негізінде айналымдағы ақша саны мен бағалар деңгейі арасындағы бұрмаланған байланыстар, терең ішкі қайшылықтар жатыр, бұл өз кезегінде оны экономикалық үдерістерді қамтамасыз ету үшін, сәйкесінше экономиканы реттеу үшін қабылдауды болдырмайды. Осыған байланысты бағалардың өсуін айналымдағы ақша санының артуын байланыстыратын ақша мектебінің теориясын оңтайлы етеді. Толыққанды емес ақшалардың пайда болуы жағдайында ақша айналымын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі туралы ұсыныс новаторлық болып табылды.
Ақшаның классикалық теориясының өкілдері (Маршалл, Пигу) бағалардың деңгейі айналымдағы ақша санымен тікелей пропорционалды анықталады деп санаған. Бұл тезис математикалық тұрғыда И.Фишермен дәлелденген. Өзін-өзі реттейтін және өзін-өзі дамытатын жүйе ретінде нарықтық экономиканы қарастыра отырып, классикалық сандық теорияның өкілдері осының салдарынан экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігін жоққа шығарған, оған қоса, оның әсері экономиканы тұрақсыздандырады деп санаған. Оның себебі, олардың ойынша экономика ішкі нарықтық құралдардың бар болуының арқасында өзін-өзі, ал кез келген мемлекеттік араласу олардың тұрақтандырушы әрекеттерінің бұзылуына алып келеді деп есептеуі болып табылады. Ақша саясатының тиімсіздігі туралы қорытынды жасай отырып олар үкіметті, ең алдымен, баланстандырылған мемлекеттік бюджетті (оның жетіспеушілігіне жол бермеу), баланстандырылған төлем балансын және еркін бәсекелестік жағдайларын қамтамасыз етуді қарастыруға шақырды [2, 20-22].
ХХ ғасырдың басында толыққанды ақша-несие саясатының тұжырымдамасы қалыптастырылмағандығын айта кеткен жөн және ақша теориясы өзінің тәжірибелік қолданысын таппады. Классикалық мектеп билік еткен - келесідей қағидаларға негізделетін, өзін-өзі реттейтін нарықтық экономика теориясының негізгі постулаттарына мыналар жататыны белгілі:
oo мемлекеттің экономикаға араласпауы;
oo кәсіпкерліктің еркіндігі;
oo нарықтық тепе-теңдікті белгілеудің бағалық механизміне жүгінуі.
Экономикалық әдебиеттерде өркендеу кезеңі атауына ие болған АҚШ-тағы ХХ ғасырдың 20-шы жылдары нарықтық экономиканың неоклассикалық үлгісінің дұрыстығын дәлелдегендей болды. Алайда, барлық нарықтық-дамыған елдерді қамтыған 30-жылдардың дағдарысы сол нарықтық экономика, неоклассикалық мектеп жақтаған үлгі мен қағидалар ескіргенін көрсетті. Ұлы дағдарыс ірі өнеркәсіп материалдық негізін құрайтын нарықтық экономика өзін-өзі реттеу қабілетін жоғалтып бара жатқанын дәлелдеді. Ірі индустриалдық өндіріс объективті түрде монополизм үрдісін туғызады, ал монополизм - бұл нарықтық экономиканың негізін жоққа шығару. Осының салдарынан нарықтық экономиканың қазіргі заманғы өркендеу деңгейі монополизмге әсер ету дәрежесімен анықталады. Осы кезеңде экономикалық теорияны негіздеу және жаңа макроэкономикалық реттегішті іздеу қажеттілігі туды. Батыста ХХ ғасырдың 30-жылдары ұлттық экономиканы реттеудің мүлдем жаңа үлгісіне нағыз революциялық өту жүзеге асырылды. Бұл төңкеріс ұлттық шаруашылықты реттеудегі мемлекеттің жетекші рөлі туралы теорияны негіздеген Дж.Кейнстің атымен байланысты.
Кейнсиандық Ұлы дағдарыстың қажеттілігіне жауап ретінде ағылшындық экономист Дж. М.Кейнс өзінің атақты Ақша, пайыз және жұмыспен қамтудың жалпы теориясы кітабын жариялағаннан кейін өмірге енгені бәрімізге белігілі. Дж.Кейнстің теориялық тұжырымдамасы американдық президент Ф.Рузвельттің саясатына негіз ретінде алынды, бұл өз кезегінде АҚШ экономикасының (артынша әлем экономикасының) дағдарыстан шығуын қамтамасыз етті, экономикалық өсуді қалпына келтірді. Кейнсиандық қағидалы түрде нарықтық экономиканы жаңаша түсінуге өтуді білдірді - нарықтық экономика реттеуді қажет етеді және бұл реттеуді тек мемлекет қана жүзеге асыра алады. Данышпан Дж.Кейнс ұзақ уақытқа ақшаның сандық теориясын өзінің көлеңкесінде қалдырды. 1930-1960 жж аралығында макроэкономикалық теория Кейнс және оның ізбасарлары бастамаларының ықпалында болды. [11, 8 б.].
Бұл жиынтық сұранысты реттеу теориясының шегінде ақша-несие әдістері арқылы экономикаға мемлекеттің араласу қажеттілігі негізделді: дағдарыстар және жұмыссыздықпен күресуге мүмкіндік беретін ақша-несие экспансиясының көмегімен антициклдық реттеу, шектеу шаралары арқылы антициклдық реттеу. Инвестицияларды ынталандыру үшін Дж. Кейнс банктік пайызды, яғни орталық банктің есептік мөлшерлемесін және коммерциялық банктердің несиелік пайыздарын төмендету саясатын жүргізуді ұсынады. Ақша саясатына келетін болсақ, онда ол айналымға ақшаны инфляциялық шығару, яғни ақшаның сандық теориясына сәйкес ақша массасының қажеттіден артық өсу мүмкіндігін қарастырады. Үкіметтің басты міндеті бюджет-салық саясатындағы өзгерістер арқылы толық жұмысбастылыққа қол жеткізу есептелді. Соғыстан кейінгі кезең уақытында инфляция төменгі деңгейде болды және оған үлкен мән берілмеді. Ақша-несие саясатына екінші кезектегі мән берілді. Ақша-несие саясатының елеусіз рөлі тек қана кейнсиандық көзқарастың басымдығымен ғана емес, сонымен қатар оның төмен тәжірибелік тиімділігімен түсіндірілді.
Мемлекеттік реттеудің кейнсиандық үлгісінің негізгі кемшілігіне экономикалық үдерістерді реттеуде мемлекеттің шектен тыс белсенді араласуын негіздеуді жатқызады[11, 108 б.]. Тәжірибе көрсеткендей, тікелей мемлекеттік араласу дағдарыстық құбылыстарды болдырмау үшін немесе әлеуметтік маңызды салаларды дамытуды ынталандыру қажеттілігі жағдайында қысқа мерзімде орынды болып табылады.
Қосымша ақша массасының эмиссиясы жолымен экономикалық өсуді ынталандыруға, пайыздық мөлшерлемені төмендету және экспансиялық қаржылық саясат жолымен несиелік капиталды арзандатуға бағытталған кейнсиандық үлгі экономикалық дағдарыс жағдайларында дұрыс болып табылады. Қалыпты қызмет етіп тұрған экономика кезінде мемлекет қоғамның шаруашылық өміріне шектен тыс араласуы - елдің экономикасына қатты жағымсыз ықпал етеді. 70-ші жылдары әлем инфляция мен жұмыссыздық сияқты құбылыстарды бір уақытта бастан кешірген кезде, стагфляция әдеттегі құбылысқа айналған кезде көптеген дамыған елдерді қамтыған экономикалық дағдарыстар әсерімен қазіргі заманғы жағдайларда кең шеңберлі доктриналармен ұсынылған неоклассикалық мектеп бастамаларының өзіндік ренессансы басталады - монетаризм, ұсыныс теориясы, рационалды күтімдер тұжырымдамасы. Сол кезеңдегі ең үлкен әйгілілікті монетаризм иеленді.
Монетаризмнің бастапқы идеясы нарықтық экономиканың айтарлықтай тұрақтылығы және нарықтық механизмнің экономикалық тепе-теңдікті қалпына келтіруге қабілеттілігі туралы ереже болып табылады. Осының салдарынан экономикалық үдерістерді реттеудегі мемлекеттің белсенді араласу қажеттілігі де жоққа шығарылады. Ақша-несие саласын шектен тыс мемлекеттік реттеу олардың ойынша, экономикалық дағдарыс туғызуы мүмкін. Монетаризм бойынша, мемлекеттік реттеу жалпы және әсіресе ақша саласында еркін бәсекелестікті қолдауды қамтамасыз етуі тиіс, сондықтан ақша өндірісті дамытудың шешуші факторы болып табылады.
Ақша-несие саясатын құру және жүзеге асыру кезіндегі монетаризмнің рөлі мен орнын анықтау қазіргі күні де маңызды, әрі талас-тартысты мәселелердің бірі болып қалуда.
Ерте монетаризм ұзақ мерзімді тепе-теңдік үлгісіне сүйенді. Бұл Сент-Луис ФРЖ экономисттері Леонелл Андерсен және Джерри Джордан 1968 жылы мемлекеттік экономикалық саясаттың тиімділігін бағалау үлгісін жасап шығарғанға дейін жалғасты. Олардың басты назарында ақшаның номиналды табысының және бюджет-салық саясатының өзара байланысын эмпирикалық талдау болды. Регрессиялық бағалау нәтижелері зерттеушілер үшін біршама күтпеген болып табылды: ақша ұсынысы номиналды табыстың детерминанты ғана ретінде емес, сонымен қатар номиналды ЖҰӨ-ге, яғни қысқа мерзімді кезеңде нақты экономикаға әсер ететін фактор ретінде де маңызды. Сәйкесінше, орталық банк ақша ұсынысын басқара отырып экономикаға қажетті ықпалға қол жеткізе алады. Оған қоса, регрессиялық бағалау нәтижелері бойынша ақша-несие саясаты ЖҰӨ-ге әсер ету дәрежесі бойынша бюджет-салық саясатынан асып түседі.
1970 жылы Леонелл Андерсен Кейт Карлсонмен бірлесе отырып экономикалық тұрақтандырудың монетаристік үлгісін жариялады. Сент-луистік үлгі атауына ие болған жаңалық бар-жоғы төрт негізгі теңдіктен құралды: жиынтық шығыстар, бағалар, ұзақ мерзімді пайыздық мөлшерлеме және жұмыссыздық. Бұл үлгі монетаризмді оның М.Фридмен жақтаушыларының назарына тек ақша мен бағаларды ғана емес, сонымен бірге дәстүрлі түрде Дж.Кейнс ізбасарларын қызықтыратын басқа да макроэкономикалық айнымалыларды да қамтуы жағынан алып қарағанда кейнсиандыққа жақындатты. Л.Андерсен мен К.Карлсонның жұмысы ақша ұсынысының нақты ЖІӨ-ге, пайыздық мөлшерлемелерге және жұмыссыздыққа әсерін зерттеуге арналған. Әдетте көптеген мамандар монетаризмнің әйгілілігі, ең алдымен, монетаристердің ұсыныстары жоғары дәрежеде шаруашылық дамудың сол кезеңінің қажеттіліктерін қанағаттандыруымен байланысты деген пікірге келіседі: негізгі акцент инфляцияны басқаруға және экономикаға мемлекеттік араласудан бас тартуға бағытталды.
80-жылдары нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік реттеудің бүкіл жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Мемлекеттік қайраткерлер кейнсиандыққа қарағанда монетаризм теориясына бет бұра бастады. Жекелей алғанда, билікке Ұлыбританияда М.Тэтчер бастаған консерваторлар, ал АҚШ-та Р.Рейган бастаған республикалықтар келгенде тәжірибеде жандану және өрлеу кезеңінде рестрикционды бағытқа ие монетаристік үлгі қолданылды.
Оған қарамастан, монетаризмді ақша-несие саясатының оңтайлы теориялық негізі деп санау, жекелеген авторлардың пікірі бойынша толығымен дұрыс болып саналмайды. Олардың ойынша, қазіргі заманғы нарықтық экономика сыртқы ауытқуларға (мысалы, әлемдік қаржылық нарықтардағы құлдырауы сөзсіз ішкі қаржы нарығындағы ауытқуларға немесе дағдарысқа алып келеді, мұнайға деген бағалардың құлдырауы мұнайды экспорттаушы-елдердің экономикалық жағдайына жағымсыз әсер етеді және т.с.с.) шектен тыс күшті сезімтал ашық типтегі экономиканы білдіреді. Бұл фактор жағымсыз ауытқулардың жағымсыз әсерін азайту және экономикалық жүйенің тұрақтылығын қолдау үшін экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігін шарттастырады. Одан басқа, ұлттық экономикалар әртүрлі салаларда (салықтық, банктік және басқа да салаларда) өзара белсенді бәсекелесе бастайды. Бұл жағдайда, мемлекет неғұрлым сыртқы және ішкі инвесторлар үшін ұлттық экономиканың тартымдылығын қолдаса, соғұрлым ұлттық экономикаға инвестицияларды тарту үшін негіз жасалады, және сәйкесінше экономикалық өсудің барынша мықты потенциалы жинақталады. Мұндай жағдайлар монетаризмді жасайды, ол экономикалық үдерістерді реттеудегі мемлекеттің қатысуын минимумға жеткізеді [2, 19-35 б.].
Осылайша, қазіргі күні ақша-несиелік реттеу теориясында экономикалық үдерістерді реттеудегі мемлекеттің қатысу үлгісі қазіргі заманғы экономикалық жағдайларда жоқ болып табылады. Жоғарыда дәлелденгендей, кейнсиандық та, монетаризм де мемлекеттік реттеудің тиімді үлгісі ретінде мойындалуы мүмкін емес.
Сәйкесінше, ақша-несие саясатының теориялық негіздерін қалыптастырумен қатар, қазіргі заманғы экономиканың сипатын есепке алатын, өзінде кейнсиандық пен монетаризмнің элементтерін қамтитын ақша-несиелік реттеудің сапалы жаңа үлгісін құру қажет. Бұл тұрақсыз экономикалық даму жағдайында мемлекеттің реттеу рөлін күшейте отырып, кейнсиандықтың концептуалды әдістерін қолдануға, монетаризмнің көзқарасына негізделе отырып жандану және өрлеу кезеңдерінде рестрикционды бағыт жүргізуге мүмкіндік береді және кез келген жағдайда инфляциялық күтімдерді болжау үшін нарық субъектілерінің әрекеттерін есепке алуға болады. Демек, бұл қалыпты инфляция қарқыны арқылы тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз ете алады.
Жалпы алғанда, шетелдік әдебиеттерде әдетте соңғы мақсаттардан бастау алатын және ақша-несие саясатын жүргізу кезінде монетарлық биліктер жетекшілік ететін төрт негізгі мақсат пен төрт уәжді қарастырады:
1. Инфляциялық салықты қосу жолымен қаржылық-бюджеттік жетіспеушілік (фискалды табыс уәжі);
2. Жұмысбастылықтың әлеуметтік оңтайлы деңгейіне қол жеткізу (жұмысбастылық уәжі);
3. Төлем балансының мақсаттарына қол жеткізу (меркантилистік уәж);
4. Пайыз нормасының ауытқуларының жағымсыз әсерін азайту (қаржылық жүйенің тұрақтылық уәжі).
Ақша-несие саясатының теориялық негіздерін дәйектеуде ары қарай оның жүзеге асыру механизмін және құралдарын зерттеу маңызды.
1.2 Ақша-несие саясатын ұйымдастырудың механизмі және оның элементтері
Ақша-несие саясаты дәстүрлі түрде мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды бағыты ретінде қарастырылады. Ақша-несие саясаты жалпымемлекеттік экономикалық саясаттың бір бөлігі бола отырып, ұлттық экономиканы дамытудың жалпы мақсатына енгізілуі тиіс және макроэкономикалық теңдікке жетуге әсер етуі тиіс.
Мемлекеттің ақша-несие (монетарлық) саясаты - бизнес жүйесі субъектілерінің көпшілігінің суверенитетін бұзбайтын, аралас экономикаға әсер етудің өте демократиялық құралы. Негізінде ақша-несие саясаты бағаның тұрақтылығын, толық жұмыспен қамтуды және экономикалық өсімді қамтамасыз етуі керек - оның жоғарғы және түпкілікті мақсаттары осындай.
Макродеңгейдегі ақша-несие саясаты деп жалпымемлекеттік міндеттерді орындау бойынша орталық банктің (Экономика министрлігінің, Қаржы министрлігінің көмегімен және қажет болған жағдайда өзге орталық ведомстволардың көмегімен) мақсатты бағытталған қызметі түсініледі. Ақша-несие саясаты іс-шараларының жиынтығы бұл инфляцияның деңгейі мен қарқынына, инвестициялық белсенділікке және өзге де маңызды макроэкономикалық үдерістерге әсер ету жолымен жоғары экономикалық өсімді қамтамасыз етуге бағытталған ақша айналымы және несие салаларын қамтиды.
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі түрі болады:
1. Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2. Экспанциондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты - екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай - ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты - несие беру көлемін кеңейтумен, айналыстағы ақша массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар. Ол тек инфляциямен күресу мақсатында ғана емес, сонымен қатар, іс белсенділігінің циклдік тербелістерін жеңілдету үшін қолданылуы мүмкін. Экспанциялық ақша-несиелік саясат несиелендіру масштабтарын ұлғайтуымен, пайыз деңгейін төмендетуімен сипатталады. Басқаша бұл әдістер жүйесін арзан ақша саясаты деп атайды [12, 321 б.].
Орталық банктің ақша-несие саясатының басты міндеті - ұлттық валютаның тұрақты сатып алу бағасын қолдау және төлемдер мен есеп айырысулардың икемді жүйесін қамтамасыз ету. Орталық банктің саясаты бұл жерде мемлекеттің бүкіл экономикасын реттеудің маңызды бөліктерінің бірі болып табылады. ХХ ғасырдың екінші жартысында экономиканы ақша-несиелік реттеу мақсаттарының магиялық төртбұрышы қалыптасты, олар: экономикалық өсімнің тұрақты қарқынын, ұлттық валютаның тұрақтылығын, төлем балансының тепе-теңдігі мен жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету. Соңғы жылдары оларға экологиялық тепе-теңдікке жету міндеті қосылды.
Бұл мақсаттарға қол жеткізу орталық банктің де, тұтастай мемлекеттің де ғаламдық міндеті болып табылатыны анық. Бұл кез келген ақша биліктері белгілі бір міндеттерді орындау үшін - ақша-несие саясатының түпкілікті (бастапқы) мақсаттарын орындау үшін өмір сүретіндігін шарттастырады. Алтын стандартының кезінде бастапқы мақсат алтынға бағаны тұрақтандыру, яғни тіркелген валюта бағамын ұстап тұру болды. Соңғы жылдардың үрдісі қалқымалы валюта бағамына көшумен бастапқы мақсат баға тұрақтылығы болғандығымен сипатталады. Баға тұрақтылығы деп экономика субъектілерімен ескерілмейтін, ұзақ уақыт аралығындағы бағалардың онша жоғары емес өсімі (мардымсыз инфляция) түсініледі (кесте - 1).
Кесте - 1
Жекелеген елдердің орталық банктерінің ақша-несие саясатының мақсаттары
Орталық банк
Ақша-несие саясатының мақсаттары
АҚШ ФРЖ
Максималды тұрақты ұзақ мерзімді экономикалық өсім және баға тұрақтылығы
Еуропалық орталық банк
Баға тұрақтылығы
Неміс Бундесбанкі
Валютаны қорғау және үкіметтің жалпы экономикалық саясатын қолдау
Англия банкі
Баға тұрақтылығы
ШведтікРиксбанк
Баға тұрақтылығы
Италия банкі
Ұлттық валютаның тұрақтылығы
Чехия ұлттық банкі
Чехия ұлттық валютасының тұрақтылығы
Венгрия ұлттық банкі
Ұлттық валютаның сыртқы және ішкі сатып алу қабілетін қорғау
Қытай халық банкі
Экономикалық өсім және юаньнің валюта бағамының тұрақтылығы
Қазақстан ұлттық банкі
Баға тұрақтылығы
Е с к е р т у -[2] дерек көзі негізінде құрастырылған.
Бұл ретте түпкілікті мақсатқа жету үшін, әдетте, аралық мақсаттарды белгілеу механизмі қолданылады. Аралық мақсаттар ретінде пайыздық мөлшерлемелер деңгейінің, ұлттық валютаның айырбас бағамының, ақша массасы көлемдерінің өзгеруі бойынша рұқсат етілетін бағыттар барынша жиі қарастырылады.
Түпкілікті мақсаттар орталық банкпен жүзеге асырылатын аралық мақсаттарды таргеттеу арқылы қол жеткізілуі мүмкін:
Инфляцияны таргеттеу: ақша-несие саясатының аралық мақсаты белгіленбеуі мүмкін, бастапқы мақсатпен сәйкес келуі мүмкін немесе ол инфляцияны болжау болып табылады;
Пайыздық мөлшерлемені таргеттеу: аралық мақсат - пайыздық мөлшерлеме;
Ақшаны таргеттеу: аралық мақсат - өсімнің бағыттарын анықтау түрінде ақша агрегаттарын анықтау жәненемесе ақша базасын анықтау жәненемесе тіпті оның құрамдас бөліктерін анықтау;
Номиналды табысты таргеттеу: аралық мақсат - номиналды ЖҰӨ өсімі (немесе ЖІӨ).
1970-жылдардың екінші жартысынан бастап елдердің көпшілігі пайыздық мөлшерлемені және валюта бағамын таргеттеуден бас тартты және тиімділігі аз болған ақшаны таргеттеуге көшті. Инфляциялық таргеттеу барынша тиімді болып шықты, себебі инфляциялық таргеттеуден бас тарту жағдайы байқалған жоқ. Инфляция деңгейін тікелей таргеттеуге көшу туралы алғаш рет 1990 жылы Жаңа Зеландия мәлімдеді. Соның нәтижесінде аталған режим Канаданың, Ұлыбританияның, Швецияның, Финляндияның, Австралияның, Испанияның, Израильдің, Чехияның және Чилидің ақша биліктерімен қабылданды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі де инфляциялық таргеттеу қағидаларына негізделген ақша-несие саясатының режиміне біртіндеп көшуді жүзеге асырды, ол ҚР 2007-2011 жылдарға арналған қаржылық секторды дамыту Тұжырымдамасында расталды[13].
Тікелей инфляциялық таргеттеуді енгізудің негізгі талаптары инфляцияның төменгі қарқынындағы қалыпты жұмыс істейтін экономика, ұлттық валютаның қалқымалы бағамдағы режимі, қоғамның ақша-несие саясатына және орталық банктің өзіне сенімі, сонымен қатар оның тәуелсіз мәртебесі болып табылады.
Келесі, ақша-несие саясатының мақсаттарындағы негізгі орынды операциялық (тактикалық) мақсаттар алады, олар ақша-несиелік реттеуді күнделікті тактикалық реттеу үшін қолданылады.
Операциялық мақсаттар ақша-несие саясатының режимімен анықталады (индикативтік айнымалылардың сипатымен немесе аралық мақсаттардың сипатымен) және өз кезегінде ақша-несие саясатының пайдаланылатын құралдарының кешенін қалыптастырады. Аталған мақсаттар белгілі бір уақыт мерзіміне бекітіледі (таргеттеу горизонты). Бұл уақыт мерзімдеріне мақсаттың нақты сандық мәні сәйкес келеді.
Мемлекеттің ақша-несие саясатының негізін қалаушы мақсат баға тұрақтылығын, тиімді жұмыспен қамтуды және жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемінің өсімін қамтамасыз ету болып табылады. Алға қойылған мақсаттарға жетудегі іс-шараларды әзірлеу барысында экономикасы өтпелі экономика болып табылатын елдерде мәселелер мен шектеулердің тұтастай қатары пайда болады. Бұның күрделілігі, бір параметрлер бойынша жақсы нәтижелерге жету, әдетте, басқа параметрлер бойынша нәтижелердің нашарлауымен бірге жүретіндігінде. Атап айтқанда, егер инфляциямен күрес немесе жоғарғы нарықтардағы бекітілімдер басым мақсаттар ретінде таңдалатын болса, онда ол өсімнің жоғарғы қарқындарынан бас тарту немесе толық жұмысбастылықтан бас тарту арқылы жүреді.
Қолайлы ақша-несие саясатын таңдау мәселесін әрбір орталық банк оған қол жетімді құралдар арқылы шешуге тырысады. Елдегі қалыптасқан экономикалық жағдайларға байланысты ақша-несие саясатының қандай да бір құралдары таңдалады, ол жиынтығында қолданылуы алға қойылған мақсаттарға жетуге алып келетін механизм болып табылады.
Ақша-несиелік реттеу механизмі ақша-несие саясатының әдістерін жіктеуді алға тартады, бұл жерде құралдар белгілі бір белгілері, өзара байланыстары және өзара тәуелділіктері бойынша, сонымен қатар сипаттық ерекшеліктері мен іс-әрекет талдауына байланысты топтастырылады (кесте - 2).
Кесте - 2
Ақша-несие саясатының механизмі
Ақша-несиелік реттеудің құралдары
Ақша-несиелік реттеудің әдістері
Ақша-несие саясатының мақсаттары
Ресми пайыздық мөлшерлемелер, міндетті рзервтер нормасы, валюталық интервенция, ашық нарықтағы операциялар, банкпен несиелер, тікелей сандық шектеулер
Несиелік реттеу, пайыздық реттеу, мемлекеттік қарызды басқару, валюталық реттеу
Ақша-несие саясатының мақсаттары - ұлттық валюта бағамын тұрақтандыру, инфляция қарқынын төмендету, өндірістің өсімі және басқалар
Е с к е р т у - [2] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған
Жіктеудің негізіне құралдарды маңыздылығы бойынша топтастыру қабылданған: базалық және қосымша.
Базалық әдістер дамыған елдерді қоса алғанда көптеген елдерде пайдаланылады (немесе пайдаланылған - жіктеу тарихи аспектіде жүргізіледі), ақша-несиелік қатынастарға және тұтастай экономикаға, мысалы, ашық нарықтағы операцияларға тиімді әсер етуге ие бола отырып, ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын қалыптастырады.
Қосымша (екінші ретті) әдістер базалық әдістерді толықтырады, олардың іс-әрекеттері нақты айқындалған әсерге ие болмауы да мүмкін. Мысалы, депозиттік операциялар артық өтімділікті ақша-несие саясатының басқа, эмиссиялық әдістерінің (қайта қаржыландыру) әсер ету нәтижесі ретінде адсорбция жасайды, сондықтан бұл оперциялар екінші ретті операциялар, олар негізгі операциялар туындайды. Кейде қосымша құралдар ақша айналымы мен несиенің ұлттық ерекшеліктерін көрсетеді [14, 18-19 б.].
Ары қарайы классикалық жіктеу қолданылады: әдістердің тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) әдістерге бөлінуі. Олардың арасындағы айырмашылық Орталық Банктің несиелік мекемелердің өтімділігі арқылы жанама әсер етуі немесе банктер қызметінің сандық және сапалық параметрлерінің лимиттерін белгілеуі болып табылады.
Тікелей және қосымша әдістерден бөлек, Орталық банктердің ақша-несие саясатын жүзеге асыруының жалпы және селективті әдістерін бөліп көрсетеді.
Жалпы әдістер артықшылықты жанама әдістер болып табылады және тұтастай ақша нарығына әсер етеді[15, 53 б.].
Селективті әдістер несиенің нақты түрлерін реттейді және негізінен директивті сипатқа ие болады. Олардың қолданылуы ссудаларды беруді шектеу, жеңілдікті шарттармен жекелеген коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру және т.с.с. жеке міндеттерді орындаумен байланысты. Селективті әдістерді пайдалана отырып, Орталық Банк несиелік ресурстарды қайта бөлудің функцияларын өзінде сақтайды және қаржылық нарықтардағы бәсекені ұстайды. Орталық банктердің тәжірибесінде коммерциялық банктердің іс-әрекеттеріне әсер етудің селективті әдістердің қолданылуы, ұдайы өндіріс пропорцияларының бірден бұзылуы жағдайындағы циклдық құлдырау стадиясында жүргізілетін экономикалық саясат үшін тән болып келеді [16, 496-497 б.].
Енді әлемдік экономикалық тәжірибеде орталық банктермен қолданылатын негізгі құралдарды қарастырайық. Оған бірінші кезекте пайыздық саясат, міндетті резервтер нормасының өзгеруі, ашық нарықтағы бағалы қағаздармен және шетелдік валютамен операциялар, валюталық реттеу, сонымен қатар қатаң әкімшілік сипатқа ие кейбір шаралар жатады.
Міндетті резервтер саясаты. Ақша-несие саясатының бұл құралының әрекет етуінің негізінде банктік жүйенің банктік мультипликатор арқылы ақшаның жағдайына әсер ету механизмі жатыр, атап айтқанда:
егер Орталық Банк міндетті резевтер нормасын арттырса, онда бұл банктің артық резервтерінің қысқаруына және ақша ұсынысының мультипликативтік төмендеуіне алып келеді;
міндетті резервтер нормасы төмендеген жағдайда ақша ұсынысының мультипликативті кеңеюі жүреді.
Ақша-несие саясатының бұл құралы, көптеген мамандардың пікірі бойынша, барынша қуатты, бірақ айтарлықтай қатал болып табылады, себебі ол бүкіл банктік жүйенің негіздерін қозғайды. Міндетті резервтер нормасының мардымсыз өзгерістерінің өзі банктік депозиттер мен несиелердің көлеміндегі елеулі өзгерістерді тудырады.
Қазіргі уақытта ең төменгі резевтер - бұл барынша өтімді активтер. Оларды барлық несиелік мекемелер, әдетте, банктердің кассасындағы қолма-қол ақшалар нысанында немесе орталық банктегі депозиттер түрінде немесе орталық банкпен анықталатын жоғары өтімді нысандарда иеленуі тиіс. Резервтік талаптардың нормативі заңды тәртіппен бекітілген минималды резервтер сомасының пассивтік (депозиттік) немесе активтік (несиелік салымдар) операциялардың абсолютті (көлемдік) немесе салыстырмалы (өсім) көрсеткіштеріне қатынасы болып табылады. Нормативтердің қолданылуы әсер етудің жаппай (міндеттемелердің немесе ссудалардың барлық сомасына белгіленуі) сипатына да, сонымен бірге селективті (олардың белгілі бір бөлігіне) сипатына да ие болуы мүмкін [17, 35 б.].
Ең төменгі резервтер негізгі екі функцияны атқарады.
Біріншіден, олар өтімді резервтер ретінде коммерциялық банктердің олардың тұтынушыларының депозиттері бойынша міндеттемелерін қамтамасыз етеді. Міндетті резевтер нормасын кезең сайын өзгертумен орталық банк коммерциялық банктердің өтімділік дәрежесін экономикалық жағдайға байланысты минималды рұқсат етілетін деңгейде ұстайды.
Екіншіден, ең төменгі резервтер орталық банкпен елдегі ақша массасының көлемін реттеуге пайдаланылатын құрал болып табылады. Резервтік қаражаттардың нормативін өзгерту арқылы орталық банк коммерциялық банктердің активті операцияларының (негізінен оларға берілетін несиелердің көлемі) ауқымын реттеп отырады, соған сәйкес олардың депозиттік эмиссияны жүзеге асыру мүмкіндіктерін де реттеп отырады.
Міндетті резервтер нормасының өзгеруі несиелік мекемелердің рентабельділігіне әсер етеді. Мысалы, міндетті резервтер артқан жағдайда пайданың толық алынбауы орын алады. Сондықтан, көптеген батыс экономистерінің пікірі бойынша, аталған әдіс барынша тиімді антиинфляциялық құрал болуы мүмкін.
Бұл әдістің кемшілігі кейбір мекемелердің, негізінен, мардымсыз депозиттерге ие мамандандырылған банктердің үлкен ресурстарға ие коммерциялық банктермен салыстырғанда артықшылыққа ие жағдайда болуында болып табылады.
Пайыздық саясат. Орталық банктің пайыздық саясаты екі бағыт бойынша жүзеге асырылады: Орталық банктегі коммерциялық банктердің қарыздарын реттеу және есептік мөлшерлеме саясаты немесе қайта қаржыландыру мөлшерлемесі деп аталуы мүмкін Орталық банктің депозиттік саясаты.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесі - бұл Орталық банк қаржылық тұрақты коммерциялық банктерге соңғы инстанцияда кредитор ретінде несиелер беретін пайыз.
Есептік мөлшерлеме - Орталық банк коммерциялық банктердің вексельдерін есепке алатын пайыз (дисконт), ол бағалы қағаздардың кепілдігіне несиелеудің бір түрі болып табылады [6, 501 б.].
Вексельдерді қайта есептеу ұзақ уақыт бойы Батыс Еуропаның орталық банктерінің ақша-несие саясатының негізгі әдістерінің бірі болды. Орталық банктер есепке алынатын вексельге белгілі бір талаптар қойды, олардың бастысы қарыздық міндеттеменің сенімділігі болды.
Вексельдер қайта дисконттау мөлшерлемесі бойынша қайта есептеледі. Бұл мөлшерлемені ресми дисконттық мөлшерлеме деп те атайды. Әдетте ол несиелер бойынша мөлшерлемеден (қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен) аз жағына мардымсыз шамаға ерекшеленеді (Еуропада 0,5-2 пайыздық пунктке). Орталық банк коммерциялық банкке қарағанда қарыздық міндеттемені барынша төмен бағасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ..
9
1.1
Мемлекеттің ақша-несие саясатының экономикалық мазмұны ... ... ...
9
1.2
Ақша-несие саясатын ұйымдастырудың механизмі және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.3
Ақша-несие саясатын жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..
27
2
ҚАЗІРГІ ДАМУ САТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУ ЖАҒДАЙЫНА КЕШЕНДІ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
2.1
Қазақстан Республикасының Ұлтттық Банкінің ақша-несие саясатының қалыптасуы және іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
2.2
Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатын жүзеге асырудың қазіргі заманғы құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
2.3
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын оңтайландыру құралы ретіндегі валюталық интервенция ... ... ... ... ... .
50
3
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУМЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
82
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
87
Кіріспе
Мемлекеттің экономикалық тұрақты дамуының маңызды шарттарының бірі - ақша-несиелік реттеудің нақты механизмін қалыптастыру. Қазіргі экономикалық жағдайдағы Қазақстанның ақша-несие саясатының маңыздылығының артуы шаруашылық жүргізу әдістерінің нығаюы және дамуымен, экономиканың тұрақты өсуіне көшуімен қамтамасыз етілген. Соған қарамастан бұл саясаттың тиімділігі әлі де жоғары деңгейде емес.
Ақша-несиелік реттеудің кез-келген , тіпті ең кіші мемлекетте нарықтық экономиканың жемісті дамуына қолайлы жағдай жасау да маңызды орын алады. Ақша-несие саясаты негізгі ЖІӨ, инфляция, жұмысссыздық деңгейі тәрізді макроэкономикалық көрсеткіштердің өзгеруіне алып келеді. Бұл жағдай монетарлық әдістер арқылы экономикалық жүйеде ақша ұсынысын өзгертуге мүмкіндік болғандықтан жүзеге асырылады. Дұрыс таңдалған, Ұлттық банк арқылы жүргізілетін ақша-несие саясатынсыз экономика тиімді жұмыс жүргізе алмайды.
Елбaсының Қaзaқстaн-2050 Стрaтегиясы қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa сaяси бaғыты aтты Жолдaуындaғы мынa сөздеріне нaзaр aудaрсaқ, Әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып, бізинфляцияданәрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз ететін және экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұратын боламыз. Бұл үшін Ұлттық Банк пен Үкіметке Президент Әкімшілігінің үйлестіруімен экономиканы қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз етуге бағытталған түбегейліақша-кредит саясатының жаңа жүйесінәзірлеу қажет, - болатынын атап өткен еді. Сондықтан ақша-несие саясатының негізгі мақсатын анықтап, жүзеге асыру механизмін жетілдіру, банктерді проблемалық несиелерден арылту мәселесі әлемдік жаһандану, интеграциялану сатысындағы Қазақстан үшін өзекті мәселе.
Инфляция деңгейін төмендету, инфляция банктік және қаржылық өтімділік жүйесіне айтарлықтай әсер етіп, осы арқылы қоғамда іскерлік белсенділікті реттейтіндіктен Қазақстан үшін негізгі мәселе болып қала береді.Әлемнің 30 дaмығaн елдерінің қaтaрынa қосылуды мaқсaт еткен Елбaсының биылғы Қaзaқстaн жолы - 2050: Бір мaқсaт, бір мүдде, бір болaшaқ жолдaуындa дa Үкімет пен Ұлттық Бaнкке бірлесіп, орта мерзімді келешекте инфляцияны 3-4% дейін төмендетудің шаралар кешенін дайындау тапсырылды.
Ұлттық Банктің жүргізіліп жатқан ақша-несие саясаты құралдарын, жүзеге асырудың жаңа механизмдерін дамушы елдер тәжірибесін қолдана отырып жаңарту, қайта қараудың қажеттілігі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Осы мақсаттарға жету үшін елімізде Ұлттық Банк тарапынан жүргізіліп жатқан ақша-несие саясатын ұйымдастыру барысында туындайтын кейбір мәселелерді қазіргі уақыт талаптарына сай қайта қарастыру қажеттілігі туындап отыр.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ақша-несие саясатының қалыптасу және даму тарихын және ақша-несие саясатының жүзеге асырылу дәрежесін зерттеуге үлес қосқан классиктер қатарында Д.М. Кейнс, П. Самуэльсон, М. Фридмен, шетелдік ғалымдар Э. Долан, В.М. Усоскин, Е.Ф. Жуков және басқалар, сонымен қатар отандық ғалымдар тобы Ғ.С. Сейітқасымов, Б. К.Иришев, А.Б.Зейнелғабдин, Н.К. Кучукова, Л.М. Сембиева, С.Б. Мақыш және т.б. Дегенмен жаңа интеграциялық және жаһандану үдерістері жағдайында Қазақстанның ақша-несие саясатының зерттелу дәрежесінің одан ары қарай тереңдете зерттеуді қажет етеді.
Курстық жұмысының мaқсaты: Қазіргі таңдағы әлемдік экономика мен ұлттық экономикада қалыптасқан жағдаяттарды ескере отырып, Қазақстан Республикасында жүзеге асырылып жатқан ақша-несие саясатын жетілдіру жолдарын, тетіктерін зерттеу, оны жетілдіруге бағытталған ұсыныстар мен тұжырымдарды дәйектеу.
Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттерді шешуді алға қойдық:
oo ақша-несие саясатын ұйымдастырудың және жүзеге асырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін, механизмін және оның элементтерін зерделеу;
oo ақша-несие саясатын жүзеге асырудағы шетел тәжірибесін зерттеу;
oo Қазақстандағы ақша-несие саясатын жүзеге асырудың қазіргі заманғы құралдарына талдау жасау;
oo ақша-несие саясатының оңтайландыру құралы ретіндегі валюталық интервенцияны жүзеге асыру механизмін қарастыру;
oo қазіргі таңдағы Қазақстанда ақша-несие саясатын жүзеге асыру барысындағы жүйелі және жүйесіз тәуекелдерді анықтау;
oo Қазақстандағы ақша-несие саясатының даму бағыттарын нақтылап, жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу объектісі. ҚР қазіргі таңда қалыптасқан ақша-несие саясатын жүзеге асыру механизмі
Зepттeу пәні. ҚР мемлекеттің ақша-несие саясатын жүзеге асыру барысында Ұлттық банкімен қаржы нарығының басқа субъектілерінің арасында қалыптасатын қатынастардың жиынтығы.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдық элементтері. ҚР ақша-несие саясатының жүзеге асырылу механизмін талдай отырып, қазіргі жағдайдағы басты проблемаларын анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну, соның ішінде ақша-несие саясатының маңызды құралы болып табылатын қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің негізгі қызметін толық атқармай отырғандығын ғылыми сараптау жолымен анықтауда жатыр
Курстық жұмысының құрылымы мен көлемі: Жұмыс кіріспeдeн, үш тaрaудaн, қoрытынды мeн қолданылған әдeбиeттeр тізімінeн және 22 суреттер мен 12 кестелерден тұрaды.
1АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің ақша-несие саясатыныңэкономикалық мазмұны
Қазақстан жолы - 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан Республикасы Президентінің Халыққа жолдауында басты мақсат - 30 дамыған елдің қатарына қосылу болғандықтан [1], осы орайда қаржы жүйесінің даму ерекшеліктерін, оның ішінде Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының жүзеге асырылу механизмі маңызды.
Кез-келген заманауи экономикалық жүйенің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуде маңызды рөлді мемлекет алады. Мемлекет өзінің қалыптасу тарихында қоғамдық тәртіпті, заңдылықты, ұлттық қорғанысты ұйымдастыру мәселелерімен қатар экономика саласында белгілі бір функцияларды атқарды. Экономиканы мемлекеттік реттеудің үлкен тарихы бар - ерте капитализм кезеңінде де Еуропада бағаларға, тауарлар мен қызметтер сапасына, пайыздық мөлшерлемелерге және сыртқы саудаға орталықтандырылған бақылау болған екен. Қазіргі таңдағы жағдайда кез-келген мемлекет экономикаға мемлекеттің әр-түрлі деңгейде араласуы арқылы ұлттық экономиканы реттеуді жүзеге асырады.
Реттеудің және экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етудің айқын формаларының бірі ретінде ертеден ақша-несие саясаты қатысады.
Мемлекеттің ақша-несие саясатының астарында инфляция деңгейі мен динамикасына, инвестициялық белсенділік және басқа да маңызды макроэкономикалық процестерге әсер ету арқылы тұрақты экономикалық өсуге бағытталған ақша және несие айналысын экономикалық реттеудің шаралар жиынтығы түсіндіріледі [2, 38 б.].
Ақша-несие саясатының рөлін анықтай отырып, американдық экономист П.Самуэльсон ...лайықты ақша-несие саясатының арқасында...асқақтаған серпіліс пен кенет күйзелістен сақтанып, сау экономикалық өсімге сүйенуге болады деп атаған[3, 396 б.].
Ақша-несие саясатының мәселелерін зерттегенде ақша-несие саясатының тұтастық түсінігін құрастыруға аса көңіл бөлу қажет. Өз позициямызды анықтау үшін шетел экономисттерімен қатар отандық экономисттердің де ойларын жинақтап талдауымыз қажет.
Әлемнің дамыған мемлекеттерінде ақша-несие саясаты бюджет саясатының жедел әрі икемді қосымшасы секілді экономикалық конъюнктураның жіңішке реттеуіш құралы ретінде қарастырылады. Әлемдік тәжірибе оның негізінде мемлекет ақша массасы мен пайыздық мөлшерлемеге әсер ететіні, ал олар тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа әсер ететінін көрсетіп отыр.
Марамыгин М.С. экономисттердің ақша-несие саясатына көзқарастарын талдай келе, экономисттердің көбі ақша-несие саясатына мүлдем түсінік бермеген деген[4,11 б.]. Ол бірнеше топқа бөліп, біріне ақша-несие саясатын ақша массасына қатысты орталық банктің шешімдер жинағы ретінде қарастырған бірқатар зерттеушілерді жатқызған, яғни авторлардың негіздемесі тек бұл саясаттың тек техникалық жағын қарастырады. Басқа топқа ақша-несие саясатын ақша ұсынысы мен пайыздық мөлшерлемені басқару ретінде қарастырған экономисттерді жатқызған. Бұл авторлар аталған саясаттың әсер ету объектілерін ерекшелеген, бірақ ол әсердің мақсатын айқындамаған. Зерттеушілердің келесі тобы ақша-несие саясатын біркелкі кең ұғымда ақша және несиенарығына әсер етудің негізгі мақсатын анықтай отырып түсінік берген.
Жоғарыда аталған топтарға сәйкес біз келесі ғалым-экономисттердің көзқарастарын қарастырдық. К.Макконнела мен С.Брюдің анықтамасында ақша-несие саясаты - өндірістің, жұмыспен қамтудың және бағалар деңгейінің жалпы көлемін тұрақтандыру мақсатында ақша ұсынысын өзгерту деп атаған. Көрініп тұрғандай, бұл анықтамада негізгі акцент әсер ету объектісіне қойылған.
Толығырақ болып П.Роузаның анықтамасы келеді, себебі онда ақша-несие саясатының жалпы мінездемесі ашылған. Мұндай көзқарас отандық зерттеушілерде де кездеседі: ол - орталық банктің банктік және қаржылық жүйелерінің қызмет атқаруын бақылау, сонымен қатар, жалпыұлттық экономикалық мақсаттарға қол жеткізілуіне септігін тигізу мақсатында ақша ұсынысы мен несиелік қор деңгейін бақылау. Бірақ анықтамада мемлекеттің рөлі көрсетілмеген[2, 14-15 б.].
С.Фишер, Р.Дорнбуша, Р.Шмалензи авторларының Экономика кітабында ақша-несие саясаты түсінігі орталық банк мақсаты арқылы қарастырылады. Олардың ойынша, орталық банктің басты мақсаттарының бірі болып ақша массасын бақылау арқылы инфлияцияның төменгі деңгейі мен жұмыссыздықтың едәуір болмауын қамтамасыз ететін ақша саясатын іске асыру болып саналады. Бұл жерде акцент инфляция мен жұмыссыздықты бақылауға қойылған, ал Э.Дж.Доланның анықтамасында - жалпы экономикалық конъюнктураға қойылады.
Э.Дж.Долан кітабында ақша-несие саясатын экономикалық конъюнктураға әсер ету мақсатындағы айналымдағы ақша санына әсер ететін мемлекет саясаты ретінде анықтайды [5, 471 б.]. Бұл жерде анықтамалардың ақша-несие саясатының құралдарына көңіл бөлінбегенін атап өту керек.
Неокейнсиандық мектептің өкілі Ф.Модельяни былай деп жазған: Тұрақтандыру шараларымен тұрақсыздыққа жеңіл қарсы тұруға болады. Ақша-несие саясаты ақша ұсынысын нақты сұранысқа сәйкестендіре алады... Бұл ауытқуларды салықтар мен шығындар арқылы ақша массасының бастапқы көлеміне сәйкес толық жұмыспен қамтасыз ете отырып қаржылық саясат түзей алады.
Анықтамалардың толықтығына келесілерді жатқызуға болады. В.М.Усоскина профессорының ұстанымына қарай орталық банктің саясаты мемлекеттің жалпыэкономикалық реттеудің басты құрамдарының бірі болып, жоғары нарықтық конъюнктураның сақталуына, жұмыссыздық пен өндірістің дағдарысқа ұшырамауына бағытталған қызметті атқарады; бұл жерде орталық банктің ақша-несие саясатының басты мақсаты ақша бірлігінің тұрақты сатып алыну күшін сақтап қалу мен төлемдер мен есептердің икемді жүйесін қамтамасыз ету болып табылады[6, 38 б.].
Отандық әдбиеттерде ақша-несиелік саясаттың келесідей әдістерін бөліп көрсетеді. Профессор Иришев Б.К. ақша-несие саясатын келесідей түсіндіреді: ақша-несие саясатының аясында конъюнктура мен өндіріс үдерісті реттеу мақсатындағы монетарлық органдармен жүзеге асырылатын өзара байланысқан шаралар кешені. Шаралар кешенінің сипаттамасы мен мазмұны қоғам мен қоғамдық шаруашылық жағдайының экономикалық стратегияларымн анықталады [7, 17 б.].
Профессор Н. К. Кучукованың пікірі бойынша ақша-несие саясаты бюджет саясаты тәрізді экономиканы мемлекеттік реттеудің негізін құрайды. Нарықтық экономика жағдайындағы орталық банктің ақша саясатының басты мақсаты - баға тұрақтылығы мен жұмысбастылық тиімділігін қамтамасыз ету [8, 39 б.].
Профессор А.Б.Зейнелғабдин ақша-несие саясаты өндірістің жиынтық көлемі, жұмысбастылық пен баға деңгейін тұрақтандыру мақсатындағы ақша ұсынысының өзгерісінен тұрады деп түсіндіреді [9, 48 б.].
Профессор C.Б.Мақышақша-несие саясаты - бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы деген анықтама береді [10, 163 б.].
Профессор Л.М.Сембиева пікірі бойынша ақша-несие саясаты - бұл баға тұрақтылығы мен қоғамның даму тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған және арнайы әдістер мен құралдар көмегімен жүзеге асырылатын ақша-несиелік қатынастар аясындағы мемлекет пен монетарлық органдардың мақсатты бағытталған шаралар жиынтығын сипаттайтын бірыңғай макроэкономикалық саясаттың бір бөлігі.
Ақша-несие саясатының әдістемелік негіздері көбінесе кейнсиандықтың дүниеге келуінен, яғни жиырмасыншы ғасырдың 20-30 жж басталады. Алайда бағалардың, ақша ұсынысының өзгеру мәселелері біздің заманымызға дейінгі дәуірдегі ғалымдарды қызықтырған, себебі алғашқы тауарлы ақшалардың қолданылуы біздің заманымызға дейінгі 9000-6000 жж жатады, ал алғашқы инфляция біздің заманымызға дейінгі 218-201 жж пайда болды. ІІІ ғасырдағы дарынды рим заңгері, преторий префектінің лауазымын иеленген және прицепс кеңесіне кірген Юлий Павелдің өзі ақшаның құндылығы олардың санына тәуелді деген тезисті негіздеген.
Егер де ақша-несие саласындағы негізгі тұжырымдамалардың кезеңдік түрде қалыптасуын қарайтын болсақ, онда әрине классикалық мектеп экономистерінің жұмыстарынан бастаған жөн. Бұл мектептің негізін ағылшын философы және экономисті Д. Юм жасаған. Өзінің 1752 жылғы Ақша туралы очерк еңбегінде ол ақша ұсынысы мен бағалардың өсуі арасындағы байланысқа талдау жүргізген. Адам Смит, Давид Рикардо және басқаларды қоса алғанда XVIII-XIX ғғ көптеген экономисттері Юмнің көзқарастарын дұрыс санаған. Осының салдарынан Джон С. Миллдің атақты ғылыми еңбектері ақшаның сандық теориясының қалыптасуына түбегейлі мүмкіндік жасады.
Егер де ақша-несие саясатының дүниеге келуі туралы айтатын болсақ, онда оның бастамасын екі ақша және банктік мектеп салғандығы туралы көптеген зерттеушілердің пікірлері сәйкес келетіндігін айта кеткен жөн.
Ақша мектебі толыққанды алтын монеталар құқығында айналысқа енетін алтын және қағаз ақшалардан тұратын аралас жүйені құруды ұсынған. Бұл тұжырымдаманың жақтаушылары (Д. Рикардо, лорд Оверстоун, Дж.Лойд және басқалар) банкноттардың құнсыздану себебі олардың санының шектен тыс артуы болып табылады және құнсыздану дәрежесінің өзгеруі банкнота санының ауытқуымен шарттастырылады деп санаған. Осы ережені негізге ала отырып ақша мектебінің жақтаушылары өндірістің циклдік ауытқуымен күресу мақсатында ақша-несие саясатын жүргізу кезінде алтын қорға банкноттық эмиссияның сәйкестігін қамтамасыз ету қажет деп есептеген. Ақша-несие саясатының мәні туралы мұндай көзқарас іс жүзінде 1844 жылы ағылшындық парламенттің Банктік акт қабылдауы түрінде көрініс тапты, бұл өз кезегінде бірнеше онжылдықтар бойы басқа елдердің орталықтандырылған банктік жүйесін қалыптастыру кезінде үлгі болды.
Банктік мектеп нақты вексель түсінігіне негізделді, саудадағы болжанған қажеттіліктердің және болжанған артық банкнот санының автоматты түрде айналымнан шығуының өзгерісіне тәуелді іскерлік цикл кезінде айналымдағы ақша санының өзгеруіне шоғырландырылған. Бұл бағыттың жақтаушылары (Тук, Вильсон, Фуллертон) барлық ақша-несиелік реттеу банкнотты бағалы металлдарға айырбастауды қамтамасыз етуге негізделуі тиіс деп санаған, сол кезде сұраныс және ұсыныс заңының өзі билеттік айналым көлемін реттейді. Бұл теорияның жақтаушылары эмиссияның еркіндігі инфляция қаупін болдырмай ғана қоймай, керісінше, мемлекеттік органдардың тарапынан ақша ұсынысының ақша-несиелік реттелуінің мүмкіндігі мен тиімділігін арттырады деп тұжырымдаған.
Банктік мектептің теориясын логикалық аяқталған деп санаудың дұрыстығы екіталай, оның негізінде айналымдағы ақша саны мен бағалар деңгейі арасындағы бұрмаланған байланыстар, терең ішкі қайшылықтар жатыр, бұл өз кезегінде оны экономикалық үдерістерді қамтамасыз ету үшін, сәйкесінше экономиканы реттеу үшін қабылдауды болдырмайды. Осыған байланысты бағалардың өсуін айналымдағы ақша санының артуын байланыстыратын ақша мектебінің теориясын оңтайлы етеді. Толыққанды емес ақшалардың пайда болуы жағдайында ақша айналымын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі туралы ұсыныс новаторлық болып табылды.
Ақшаның классикалық теориясының өкілдері (Маршалл, Пигу) бағалардың деңгейі айналымдағы ақша санымен тікелей пропорционалды анықталады деп санаған. Бұл тезис математикалық тұрғыда И.Фишермен дәлелденген. Өзін-өзі реттейтін және өзін-өзі дамытатын жүйе ретінде нарықтық экономиканы қарастыра отырып, классикалық сандық теорияның өкілдері осының салдарынан экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігін жоққа шығарған, оған қоса, оның әсері экономиканы тұрақсыздандырады деп санаған. Оның себебі, олардың ойынша экономика ішкі нарықтық құралдардың бар болуының арқасында өзін-өзі, ал кез келген мемлекеттік араласу олардың тұрақтандырушы әрекеттерінің бұзылуына алып келеді деп есептеуі болып табылады. Ақша саясатының тиімсіздігі туралы қорытынды жасай отырып олар үкіметті, ең алдымен, баланстандырылған мемлекеттік бюджетті (оның жетіспеушілігіне жол бермеу), баланстандырылған төлем балансын және еркін бәсекелестік жағдайларын қамтамасыз етуді қарастыруға шақырды [2, 20-22].
ХХ ғасырдың басында толыққанды ақша-несие саясатының тұжырымдамасы қалыптастырылмағандығын айта кеткен жөн және ақша теориясы өзінің тәжірибелік қолданысын таппады. Классикалық мектеп билік еткен - келесідей қағидаларға негізделетін, өзін-өзі реттейтін нарықтық экономика теориясының негізгі постулаттарына мыналар жататыны белгілі:
oo мемлекеттің экономикаға араласпауы;
oo кәсіпкерліктің еркіндігі;
oo нарықтық тепе-теңдікті белгілеудің бағалық механизміне жүгінуі.
Экономикалық әдебиеттерде өркендеу кезеңі атауына ие болған АҚШ-тағы ХХ ғасырдың 20-шы жылдары нарықтық экономиканың неоклассикалық үлгісінің дұрыстығын дәлелдегендей болды. Алайда, барлық нарықтық-дамыған елдерді қамтыған 30-жылдардың дағдарысы сол нарықтық экономика, неоклассикалық мектеп жақтаған үлгі мен қағидалар ескіргенін көрсетті. Ұлы дағдарыс ірі өнеркәсіп материалдық негізін құрайтын нарықтық экономика өзін-өзі реттеу қабілетін жоғалтып бара жатқанын дәлелдеді. Ірі индустриалдық өндіріс объективті түрде монополизм үрдісін туғызады, ал монополизм - бұл нарықтық экономиканың негізін жоққа шығару. Осының салдарынан нарықтық экономиканың қазіргі заманғы өркендеу деңгейі монополизмге әсер ету дәрежесімен анықталады. Осы кезеңде экономикалық теорияны негіздеу және жаңа макроэкономикалық реттегішті іздеу қажеттілігі туды. Батыста ХХ ғасырдың 30-жылдары ұлттық экономиканы реттеудің мүлдем жаңа үлгісіне нағыз революциялық өту жүзеге асырылды. Бұл төңкеріс ұлттық шаруашылықты реттеудегі мемлекеттің жетекші рөлі туралы теорияны негіздеген Дж.Кейнстің атымен байланысты.
Кейнсиандық Ұлы дағдарыстың қажеттілігіне жауап ретінде ағылшындық экономист Дж. М.Кейнс өзінің атақты Ақша, пайыз және жұмыспен қамтудың жалпы теориясы кітабын жариялағаннан кейін өмірге енгені бәрімізге белігілі. Дж.Кейнстің теориялық тұжырымдамасы американдық президент Ф.Рузвельттің саясатына негіз ретінде алынды, бұл өз кезегінде АҚШ экономикасының (артынша әлем экономикасының) дағдарыстан шығуын қамтамасыз етті, экономикалық өсуді қалпына келтірді. Кейнсиандық қағидалы түрде нарықтық экономиканы жаңаша түсінуге өтуді білдірді - нарықтық экономика реттеуді қажет етеді және бұл реттеуді тек мемлекет қана жүзеге асыра алады. Данышпан Дж.Кейнс ұзақ уақытқа ақшаның сандық теориясын өзінің көлеңкесінде қалдырды. 1930-1960 жж аралығында макроэкономикалық теория Кейнс және оның ізбасарлары бастамаларының ықпалында болды. [11, 8 б.].
Бұл жиынтық сұранысты реттеу теориясының шегінде ақша-несие әдістері арқылы экономикаға мемлекеттің араласу қажеттілігі негізделді: дағдарыстар және жұмыссыздықпен күресуге мүмкіндік беретін ақша-несие экспансиясының көмегімен антициклдық реттеу, шектеу шаралары арқылы антициклдық реттеу. Инвестицияларды ынталандыру үшін Дж. Кейнс банктік пайызды, яғни орталық банктің есептік мөлшерлемесін және коммерциялық банктердің несиелік пайыздарын төмендету саясатын жүргізуді ұсынады. Ақша саясатына келетін болсақ, онда ол айналымға ақшаны инфляциялық шығару, яғни ақшаның сандық теориясына сәйкес ақша массасының қажеттіден артық өсу мүмкіндігін қарастырады. Үкіметтің басты міндеті бюджет-салық саясатындағы өзгерістер арқылы толық жұмысбастылыққа қол жеткізу есептелді. Соғыстан кейінгі кезең уақытында инфляция төменгі деңгейде болды және оған үлкен мән берілмеді. Ақша-несие саясатына екінші кезектегі мән берілді. Ақша-несие саясатының елеусіз рөлі тек қана кейнсиандық көзқарастың басымдығымен ғана емес, сонымен қатар оның төмен тәжірибелік тиімділігімен түсіндірілді.
Мемлекеттік реттеудің кейнсиандық үлгісінің негізгі кемшілігіне экономикалық үдерістерді реттеуде мемлекеттің шектен тыс белсенді араласуын негіздеуді жатқызады[11, 108 б.]. Тәжірибе көрсеткендей, тікелей мемлекеттік араласу дағдарыстық құбылыстарды болдырмау үшін немесе әлеуметтік маңызды салаларды дамытуды ынталандыру қажеттілігі жағдайында қысқа мерзімде орынды болып табылады.
Қосымша ақша массасының эмиссиясы жолымен экономикалық өсуді ынталандыруға, пайыздық мөлшерлемені төмендету және экспансиялық қаржылық саясат жолымен несиелік капиталды арзандатуға бағытталған кейнсиандық үлгі экономикалық дағдарыс жағдайларында дұрыс болып табылады. Қалыпты қызмет етіп тұрған экономика кезінде мемлекет қоғамның шаруашылық өміріне шектен тыс араласуы - елдің экономикасына қатты жағымсыз ықпал етеді. 70-ші жылдары әлем инфляция мен жұмыссыздық сияқты құбылыстарды бір уақытта бастан кешірген кезде, стагфляция әдеттегі құбылысқа айналған кезде көптеген дамыған елдерді қамтыған экономикалық дағдарыстар әсерімен қазіргі заманғы жағдайларда кең шеңберлі доктриналармен ұсынылған неоклассикалық мектеп бастамаларының өзіндік ренессансы басталады - монетаризм, ұсыныс теориясы, рационалды күтімдер тұжырымдамасы. Сол кезеңдегі ең үлкен әйгілілікті монетаризм иеленді.
Монетаризмнің бастапқы идеясы нарықтық экономиканың айтарлықтай тұрақтылығы және нарықтық механизмнің экономикалық тепе-теңдікті қалпына келтіруге қабілеттілігі туралы ереже болып табылады. Осының салдарынан экономикалық үдерістерді реттеудегі мемлекеттің белсенді араласу қажеттілігі де жоққа шығарылады. Ақша-несие саласын шектен тыс мемлекеттік реттеу олардың ойынша, экономикалық дағдарыс туғызуы мүмкін. Монетаризм бойынша, мемлекеттік реттеу жалпы және әсіресе ақша саласында еркін бәсекелестікті қолдауды қамтамасыз етуі тиіс, сондықтан ақша өндірісті дамытудың шешуші факторы болып табылады.
Ақша-несие саясатын құру және жүзеге асыру кезіндегі монетаризмнің рөлі мен орнын анықтау қазіргі күні де маңызды, әрі талас-тартысты мәселелердің бірі болып қалуда.
Ерте монетаризм ұзақ мерзімді тепе-теңдік үлгісіне сүйенді. Бұл Сент-Луис ФРЖ экономисттері Леонелл Андерсен және Джерри Джордан 1968 жылы мемлекеттік экономикалық саясаттың тиімділігін бағалау үлгісін жасап шығарғанға дейін жалғасты. Олардың басты назарында ақшаның номиналды табысының және бюджет-салық саясатының өзара байланысын эмпирикалық талдау болды. Регрессиялық бағалау нәтижелері зерттеушілер үшін біршама күтпеген болып табылды: ақша ұсынысы номиналды табыстың детерминанты ғана ретінде емес, сонымен қатар номиналды ЖҰӨ-ге, яғни қысқа мерзімді кезеңде нақты экономикаға әсер ететін фактор ретінде де маңызды. Сәйкесінше, орталық банк ақша ұсынысын басқара отырып экономикаға қажетті ықпалға қол жеткізе алады. Оған қоса, регрессиялық бағалау нәтижелері бойынша ақша-несие саясаты ЖҰӨ-ге әсер ету дәрежесі бойынша бюджет-салық саясатынан асып түседі.
1970 жылы Леонелл Андерсен Кейт Карлсонмен бірлесе отырып экономикалық тұрақтандырудың монетаристік үлгісін жариялады. Сент-луистік үлгі атауына ие болған жаңалық бар-жоғы төрт негізгі теңдіктен құралды: жиынтық шығыстар, бағалар, ұзақ мерзімді пайыздық мөлшерлеме және жұмыссыздық. Бұл үлгі монетаризмді оның М.Фридмен жақтаушыларының назарына тек ақша мен бағаларды ғана емес, сонымен бірге дәстүрлі түрде Дж.Кейнс ізбасарларын қызықтыратын басқа да макроэкономикалық айнымалыларды да қамтуы жағынан алып қарағанда кейнсиандыққа жақындатты. Л.Андерсен мен К.Карлсонның жұмысы ақша ұсынысының нақты ЖІӨ-ге, пайыздық мөлшерлемелерге және жұмыссыздыққа әсерін зерттеуге арналған. Әдетте көптеген мамандар монетаризмнің әйгілілігі, ең алдымен, монетаристердің ұсыныстары жоғары дәрежеде шаруашылық дамудың сол кезеңінің қажеттіліктерін қанағаттандыруымен байланысты деген пікірге келіседі: негізгі акцент инфляцияны басқаруға және экономикаға мемлекеттік араласудан бас тартуға бағытталды.
80-жылдары нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік реттеудің бүкіл жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Мемлекеттік қайраткерлер кейнсиандыққа қарағанда монетаризм теориясына бет бұра бастады. Жекелей алғанда, билікке Ұлыбританияда М.Тэтчер бастаған консерваторлар, ал АҚШ-та Р.Рейган бастаған республикалықтар келгенде тәжірибеде жандану және өрлеу кезеңінде рестрикционды бағытқа ие монетаристік үлгі қолданылды.
Оған қарамастан, монетаризмді ақша-несие саясатының оңтайлы теориялық негізі деп санау, жекелеген авторлардың пікірі бойынша толығымен дұрыс болып саналмайды. Олардың ойынша, қазіргі заманғы нарықтық экономика сыртқы ауытқуларға (мысалы, әлемдік қаржылық нарықтардағы құлдырауы сөзсіз ішкі қаржы нарығындағы ауытқуларға немесе дағдарысқа алып келеді, мұнайға деген бағалардың құлдырауы мұнайды экспорттаушы-елдердің экономикалық жағдайына жағымсыз әсер етеді және т.с.с.) шектен тыс күшті сезімтал ашық типтегі экономиканы білдіреді. Бұл фактор жағымсыз ауытқулардың жағымсыз әсерін азайту және экономикалық жүйенің тұрақтылығын қолдау үшін экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігін шарттастырады. Одан басқа, ұлттық экономикалар әртүрлі салаларда (салықтық, банктік және басқа да салаларда) өзара белсенді бәсекелесе бастайды. Бұл жағдайда, мемлекет неғұрлым сыртқы және ішкі инвесторлар үшін ұлттық экономиканың тартымдылығын қолдаса, соғұрлым ұлттық экономикаға инвестицияларды тарту үшін негіз жасалады, және сәйкесінше экономикалық өсудің барынша мықты потенциалы жинақталады. Мұндай жағдайлар монетаризмді жасайды, ол экономикалық үдерістерді реттеудегі мемлекеттің қатысуын минимумға жеткізеді [2, 19-35 б.].
Осылайша, қазіргі күні ақша-несиелік реттеу теориясында экономикалық үдерістерді реттеудегі мемлекеттің қатысу үлгісі қазіргі заманғы экономикалық жағдайларда жоқ болып табылады. Жоғарыда дәлелденгендей, кейнсиандық та, монетаризм де мемлекеттік реттеудің тиімді үлгісі ретінде мойындалуы мүмкін емес.
Сәйкесінше, ақша-несие саясатының теориялық негіздерін қалыптастырумен қатар, қазіргі заманғы экономиканың сипатын есепке алатын, өзінде кейнсиандық пен монетаризмнің элементтерін қамтитын ақша-несиелік реттеудің сапалы жаңа үлгісін құру қажет. Бұл тұрақсыз экономикалық даму жағдайында мемлекеттің реттеу рөлін күшейте отырып, кейнсиандықтың концептуалды әдістерін қолдануға, монетаризмнің көзқарасына негізделе отырып жандану және өрлеу кезеңдерінде рестрикционды бағыт жүргізуге мүмкіндік береді және кез келген жағдайда инфляциялық күтімдерді болжау үшін нарық субъектілерінің әрекеттерін есепке алуға болады. Демек, бұл қалыпты инфляция қарқыны арқылы тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз ете алады.
Жалпы алғанда, шетелдік әдебиеттерде әдетте соңғы мақсаттардан бастау алатын және ақша-несие саясатын жүргізу кезінде монетарлық биліктер жетекшілік ететін төрт негізгі мақсат пен төрт уәжді қарастырады:
1. Инфляциялық салықты қосу жолымен қаржылық-бюджеттік жетіспеушілік (фискалды табыс уәжі);
2. Жұмысбастылықтың әлеуметтік оңтайлы деңгейіне қол жеткізу (жұмысбастылық уәжі);
3. Төлем балансының мақсаттарына қол жеткізу (меркантилистік уәж);
4. Пайыз нормасының ауытқуларының жағымсыз әсерін азайту (қаржылық жүйенің тұрақтылық уәжі).
Ақша-несие саясатының теориялық негіздерін дәйектеуде ары қарай оның жүзеге асыру механизмін және құралдарын зерттеу маңызды.
1.2 Ақша-несие саясатын ұйымдастырудың механизмі және оның элементтері
Ақша-несие саясаты дәстүрлі түрде мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды бағыты ретінде қарастырылады. Ақша-несие саясаты жалпымемлекеттік экономикалық саясаттың бір бөлігі бола отырып, ұлттық экономиканы дамытудың жалпы мақсатына енгізілуі тиіс және макроэкономикалық теңдікке жетуге әсер етуі тиіс.
Мемлекеттің ақша-несие (монетарлық) саясаты - бизнес жүйесі субъектілерінің көпшілігінің суверенитетін бұзбайтын, аралас экономикаға әсер етудің өте демократиялық құралы. Негізінде ақша-несие саясаты бағаның тұрақтылығын, толық жұмыспен қамтуды және экономикалық өсімді қамтамасыз етуі керек - оның жоғарғы және түпкілікті мақсаттары осындай.
Макродеңгейдегі ақша-несие саясаты деп жалпымемлекеттік міндеттерді орындау бойынша орталық банктің (Экономика министрлігінің, Қаржы министрлігінің көмегімен және қажет болған жағдайда өзге орталық ведомстволардың көмегімен) мақсатты бағытталған қызметі түсініледі. Ақша-несие саясаты іс-шараларының жиынтығы бұл инфляцияның деңгейі мен қарқынына, инвестициялық белсенділікке және өзге де маңызды макроэкономикалық үдерістерге әсер ету жолымен жоғары экономикалық өсімді қамтамасыз етуге бағытталған ақша айналымы және несие салаларын қамтиды.
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі түрі болады:
1. Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2. Экспанциондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты - екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай - ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты - несие беру көлемін кеңейтумен, айналыстағы ақша массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар. Ол тек инфляциямен күресу мақсатында ғана емес, сонымен қатар, іс белсенділігінің циклдік тербелістерін жеңілдету үшін қолданылуы мүмкін. Экспанциялық ақша-несиелік саясат несиелендіру масштабтарын ұлғайтуымен, пайыз деңгейін төмендетуімен сипатталады. Басқаша бұл әдістер жүйесін арзан ақша саясаты деп атайды [12, 321 б.].
Орталық банктің ақша-несие саясатының басты міндеті - ұлттық валютаның тұрақты сатып алу бағасын қолдау және төлемдер мен есеп айырысулардың икемді жүйесін қамтамасыз ету. Орталық банктің саясаты бұл жерде мемлекеттің бүкіл экономикасын реттеудің маңызды бөліктерінің бірі болып табылады. ХХ ғасырдың екінші жартысында экономиканы ақша-несиелік реттеу мақсаттарының магиялық төртбұрышы қалыптасты, олар: экономикалық өсімнің тұрақты қарқынын, ұлттық валютаның тұрақтылығын, төлем балансының тепе-теңдігі мен жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету. Соңғы жылдары оларға экологиялық тепе-теңдікке жету міндеті қосылды.
Бұл мақсаттарға қол жеткізу орталық банктің де, тұтастай мемлекеттің де ғаламдық міндеті болып табылатыны анық. Бұл кез келген ақша биліктері белгілі бір міндеттерді орындау үшін - ақша-несие саясатының түпкілікті (бастапқы) мақсаттарын орындау үшін өмір сүретіндігін шарттастырады. Алтын стандартының кезінде бастапқы мақсат алтынға бағаны тұрақтандыру, яғни тіркелген валюта бағамын ұстап тұру болды. Соңғы жылдардың үрдісі қалқымалы валюта бағамына көшумен бастапқы мақсат баға тұрақтылығы болғандығымен сипатталады. Баға тұрақтылығы деп экономика субъектілерімен ескерілмейтін, ұзақ уақыт аралығындағы бағалардың онша жоғары емес өсімі (мардымсыз инфляция) түсініледі (кесте - 1).
Кесте - 1
Жекелеген елдердің орталық банктерінің ақша-несие саясатының мақсаттары
Орталық банк
Ақша-несие саясатының мақсаттары
АҚШ ФРЖ
Максималды тұрақты ұзақ мерзімді экономикалық өсім және баға тұрақтылығы
Еуропалық орталық банк
Баға тұрақтылығы
Неміс Бундесбанкі
Валютаны қорғау және үкіметтің жалпы экономикалық саясатын қолдау
Англия банкі
Баға тұрақтылығы
ШведтікРиксбанк
Баға тұрақтылығы
Италия банкі
Ұлттық валютаның тұрақтылығы
Чехия ұлттық банкі
Чехия ұлттық валютасының тұрақтылығы
Венгрия ұлттық банкі
Ұлттық валютаның сыртқы және ішкі сатып алу қабілетін қорғау
Қытай халық банкі
Экономикалық өсім және юаньнің валюта бағамының тұрақтылығы
Қазақстан ұлттық банкі
Баға тұрақтылығы
Е с к е р т у -[2] дерек көзі негізінде құрастырылған.
Бұл ретте түпкілікті мақсатқа жету үшін, әдетте, аралық мақсаттарды белгілеу механизмі қолданылады. Аралық мақсаттар ретінде пайыздық мөлшерлемелер деңгейінің, ұлттық валютаның айырбас бағамының, ақша массасы көлемдерінің өзгеруі бойынша рұқсат етілетін бағыттар барынша жиі қарастырылады.
Түпкілікті мақсаттар орталық банкпен жүзеге асырылатын аралық мақсаттарды таргеттеу арқылы қол жеткізілуі мүмкін:
Инфляцияны таргеттеу: ақша-несие саясатының аралық мақсаты белгіленбеуі мүмкін, бастапқы мақсатпен сәйкес келуі мүмкін немесе ол инфляцияны болжау болып табылады;
Пайыздық мөлшерлемені таргеттеу: аралық мақсат - пайыздық мөлшерлеме;
Ақшаны таргеттеу: аралық мақсат - өсімнің бағыттарын анықтау түрінде ақша агрегаттарын анықтау жәненемесе ақша базасын анықтау жәненемесе тіпті оның құрамдас бөліктерін анықтау;
Номиналды табысты таргеттеу: аралық мақсат - номиналды ЖҰӨ өсімі (немесе ЖІӨ).
1970-жылдардың екінші жартысынан бастап елдердің көпшілігі пайыздық мөлшерлемені және валюта бағамын таргеттеуден бас тартты және тиімділігі аз болған ақшаны таргеттеуге көшті. Инфляциялық таргеттеу барынша тиімді болып шықты, себебі инфляциялық таргеттеуден бас тарту жағдайы байқалған жоқ. Инфляция деңгейін тікелей таргеттеуге көшу туралы алғаш рет 1990 жылы Жаңа Зеландия мәлімдеді. Соның нәтижесінде аталған режим Канаданың, Ұлыбританияның, Швецияның, Финляндияның, Австралияның, Испанияның, Израильдің, Чехияның және Чилидің ақша биліктерімен қабылданды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі де инфляциялық таргеттеу қағидаларына негізделген ақша-несие саясатының режиміне біртіндеп көшуді жүзеге асырды, ол ҚР 2007-2011 жылдарға арналған қаржылық секторды дамыту Тұжырымдамасында расталды[13].
Тікелей инфляциялық таргеттеуді енгізудің негізгі талаптары инфляцияның төменгі қарқынындағы қалыпты жұмыс істейтін экономика, ұлттық валютаның қалқымалы бағамдағы режимі, қоғамның ақша-несие саясатына және орталық банктің өзіне сенімі, сонымен қатар оның тәуелсіз мәртебесі болып табылады.
Келесі, ақша-несие саясатының мақсаттарындағы негізгі орынды операциялық (тактикалық) мақсаттар алады, олар ақша-несиелік реттеуді күнделікті тактикалық реттеу үшін қолданылады.
Операциялық мақсаттар ақша-несие саясатының режимімен анықталады (индикативтік айнымалылардың сипатымен немесе аралық мақсаттардың сипатымен) және өз кезегінде ақша-несие саясатының пайдаланылатын құралдарының кешенін қалыптастырады. Аталған мақсаттар белгілі бір уақыт мерзіміне бекітіледі (таргеттеу горизонты). Бұл уақыт мерзімдеріне мақсаттың нақты сандық мәні сәйкес келеді.
Мемлекеттің ақша-несие саясатының негізін қалаушы мақсат баға тұрақтылығын, тиімді жұмыспен қамтуды және жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемінің өсімін қамтамасыз ету болып табылады. Алға қойылған мақсаттарға жетудегі іс-шараларды әзірлеу барысында экономикасы өтпелі экономика болып табылатын елдерде мәселелер мен шектеулердің тұтастай қатары пайда болады. Бұның күрделілігі, бір параметрлер бойынша жақсы нәтижелерге жету, әдетте, басқа параметрлер бойынша нәтижелердің нашарлауымен бірге жүретіндігінде. Атап айтқанда, егер инфляциямен күрес немесе жоғарғы нарықтардағы бекітілімдер басым мақсаттар ретінде таңдалатын болса, онда ол өсімнің жоғарғы қарқындарынан бас тарту немесе толық жұмысбастылықтан бас тарту арқылы жүреді.
Қолайлы ақша-несие саясатын таңдау мәселесін әрбір орталық банк оған қол жетімді құралдар арқылы шешуге тырысады. Елдегі қалыптасқан экономикалық жағдайларға байланысты ақша-несие саясатының қандай да бір құралдары таңдалады, ол жиынтығында қолданылуы алға қойылған мақсаттарға жетуге алып келетін механизм болып табылады.
Ақша-несиелік реттеу механизмі ақша-несие саясатының әдістерін жіктеуді алға тартады, бұл жерде құралдар белгілі бір белгілері, өзара байланыстары және өзара тәуелділіктері бойынша, сонымен қатар сипаттық ерекшеліктері мен іс-әрекет талдауына байланысты топтастырылады (кесте - 2).
Кесте - 2
Ақша-несие саясатының механизмі
Ақша-несиелік реттеудің құралдары
Ақша-несиелік реттеудің әдістері
Ақша-несие саясатының мақсаттары
Ресми пайыздық мөлшерлемелер, міндетті рзервтер нормасы, валюталық интервенция, ашық нарықтағы операциялар, банкпен несиелер, тікелей сандық шектеулер
Несиелік реттеу, пайыздық реттеу, мемлекеттік қарызды басқару, валюталық реттеу
Ақша-несие саясатының мақсаттары - ұлттық валюта бағамын тұрақтандыру, инфляция қарқынын төмендету, өндірістің өсімі және басқалар
Е с к е р т у - [2] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған
Жіктеудің негізіне құралдарды маңыздылығы бойынша топтастыру қабылданған: базалық және қосымша.
Базалық әдістер дамыған елдерді қоса алғанда көптеген елдерде пайдаланылады (немесе пайдаланылған - жіктеу тарихи аспектіде жүргізіледі), ақша-несиелік қатынастарға және тұтастай экономикаға, мысалы, ашық нарықтағы операцияларға тиімді әсер етуге ие бола отырып, ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын қалыптастырады.
Қосымша (екінші ретті) әдістер базалық әдістерді толықтырады, олардың іс-әрекеттері нақты айқындалған әсерге ие болмауы да мүмкін. Мысалы, депозиттік операциялар артық өтімділікті ақша-несие саясатының басқа, эмиссиялық әдістерінің (қайта қаржыландыру) әсер ету нәтижесі ретінде адсорбция жасайды, сондықтан бұл оперциялар екінші ретті операциялар, олар негізгі операциялар туындайды. Кейде қосымша құралдар ақша айналымы мен несиенің ұлттық ерекшеліктерін көрсетеді [14, 18-19 б.].
Ары қарайы классикалық жіктеу қолданылады: әдістердің тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) әдістерге бөлінуі. Олардың арасындағы айырмашылық Орталық Банктің несиелік мекемелердің өтімділігі арқылы жанама әсер етуі немесе банктер қызметінің сандық және сапалық параметрлерінің лимиттерін белгілеуі болып табылады.
Тікелей және қосымша әдістерден бөлек, Орталық банктердің ақша-несие саясатын жүзеге асыруының жалпы және селективті әдістерін бөліп көрсетеді.
Жалпы әдістер артықшылықты жанама әдістер болып табылады және тұтастай ақша нарығына әсер етеді[15, 53 б.].
Селективті әдістер несиенің нақты түрлерін реттейді және негізінен директивті сипатқа ие болады. Олардың қолданылуы ссудаларды беруді шектеу, жеңілдікті шарттармен жекелеген коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру және т.с.с. жеке міндеттерді орындаумен байланысты. Селективті әдістерді пайдалана отырып, Орталық Банк несиелік ресурстарды қайта бөлудің функцияларын өзінде сақтайды және қаржылық нарықтардағы бәсекені ұстайды. Орталық банктердің тәжірибесінде коммерциялық банктердің іс-әрекеттеріне әсер етудің селективті әдістердің қолданылуы, ұдайы өндіріс пропорцияларының бірден бұзылуы жағдайындағы циклдық құлдырау стадиясында жүргізілетін экономикалық саясат үшін тән болып келеді [16, 496-497 б.].
Енді әлемдік экономикалық тәжірибеде орталық банктермен қолданылатын негізгі құралдарды қарастырайық. Оған бірінші кезекте пайыздық саясат, міндетті резервтер нормасының өзгеруі, ашық нарықтағы бағалы қағаздармен және шетелдік валютамен операциялар, валюталық реттеу, сонымен қатар қатаң әкімшілік сипатқа ие кейбір шаралар жатады.
Міндетті резервтер саясаты. Ақша-несие саясатының бұл құралының әрекет етуінің негізінде банктік жүйенің банктік мультипликатор арқылы ақшаның жағдайына әсер ету механизмі жатыр, атап айтқанда:
егер Орталық Банк міндетті резевтер нормасын арттырса, онда бұл банктің артық резервтерінің қысқаруына және ақша ұсынысының мультипликативтік төмендеуіне алып келеді;
міндетті резервтер нормасы төмендеген жағдайда ақша ұсынысының мультипликативті кеңеюі жүреді.
Ақша-несие саясатының бұл құралы, көптеген мамандардың пікірі бойынша, барынша қуатты, бірақ айтарлықтай қатал болып табылады, себебі ол бүкіл банктік жүйенің негіздерін қозғайды. Міндетті резервтер нормасының мардымсыз өзгерістерінің өзі банктік депозиттер мен несиелердің көлеміндегі елеулі өзгерістерді тудырады.
Қазіргі уақытта ең төменгі резевтер - бұл барынша өтімді активтер. Оларды барлық несиелік мекемелер, әдетте, банктердің кассасындағы қолма-қол ақшалар нысанында немесе орталық банктегі депозиттер түрінде немесе орталық банкпен анықталатын жоғары өтімді нысандарда иеленуі тиіс. Резервтік талаптардың нормативі заңды тәртіппен бекітілген минималды резервтер сомасының пассивтік (депозиттік) немесе активтік (несиелік салымдар) операциялардың абсолютті (көлемдік) немесе салыстырмалы (өсім) көрсеткіштеріне қатынасы болып табылады. Нормативтердің қолданылуы әсер етудің жаппай (міндеттемелердің немесе ссудалардың барлық сомасына белгіленуі) сипатына да, сонымен бірге селективті (олардың белгілі бір бөлігіне) сипатына да ие болуы мүмкін [17, 35 б.].
Ең төменгі резервтер негізгі екі функцияны атқарады.
Біріншіден, олар өтімді резервтер ретінде коммерциялық банктердің олардың тұтынушыларының депозиттері бойынша міндеттемелерін қамтамасыз етеді. Міндетті резевтер нормасын кезең сайын өзгертумен орталық банк коммерциялық банктердің өтімділік дәрежесін экономикалық жағдайға байланысты минималды рұқсат етілетін деңгейде ұстайды.
Екіншіден, ең төменгі резервтер орталық банкпен елдегі ақша массасының көлемін реттеуге пайдаланылатын құрал болып табылады. Резервтік қаражаттардың нормативін өзгерту арқылы орталық банк коммерциялық банктердің активті операцияларының (негізінен оларға берілетін несиелердің көлемі) ауқымын реттеп отырады, соған сәйкес олардың депозиттік эмиссияны жүзеге асыру мүмкіндіктерін де реттеп отырады.
Міндетті резервтер нормасының өзгеруі несиелік мекемелердің рентабельділігіне әсер етеді. Мысалы, міндетті резервтер артқан жағдайда пайданың толық алынбауы орын алады. Сондықтан, көптеген батыс экономистерінің пікірі бойынша, аталған әдіс барынша тиімді антиинфляциялық құрал болуы мүмкін.
Бұл әдістің кемшілігі кейбір мекемелердің, негізінен, мардымсыз депозиттерге ие мамандандырылған банктердің үлкен ресурстарға ие коммерциялық банктермен салыстырғанда артықшылыққа ие жағдайда болуында болып табылады.
Пайыздық саясат. Орталық банктің пайыздық саясаты екі бағыт бойынша жүзеге асырылады: Орталық банктегі коммерциялық банктердің қарыздарын реттеу және есептік мөлшерлеме саясаты немесе қайта қаржыландыру мөлшерлемесі деп аталуы мүмкін Орталық банктің депозиттік саясаты.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесі - бұл Орталық банк қаржылық тұрақты коммерциялық банктерге соңғы инстанцияда кредитор ретінде несиелер беретін пайыз.
Есептік мөлшерлеме - Орталық банк коммерциялық банктердің вексельдерін есепке алатын пайыз (дисконт), ол бағалы қағаздардың кепілдігіне несиелеудің бір түрі болып табылады [6, 501 б.].
Вексельдерді қайта есептеу ұзақ уақыт бойы Батыс Еуропаның орталық банктерінің ақша-несие саясатының негізгі әдістерінің бірі болды. Орталық банктер есепке алынатын вексельге белгілі бір талаптар қойды, олардың бастысы қарыздық міндеттеменің сенімділігі болды.
Вексельдер қайта дисконттау мөлшерлемесі бойынша қайта есептеледі. Бұл мөлшерлемені ресми дисконттық мөлшерлеме деп те атайды. Әдетте ол несиелер бойынша мөлшерлемеден (қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен) аз жағына мардымсыз шамаға ерекшеленеді (Еуропада 0,5-2 пайыздық пунктке). Орталық банк коммерциялық банкке қарағанда қарыздық міндеттемені барынша төмен бағасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz