ХIX ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда жүйесінің дамуы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақстандық тарих ғылымында ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихы проблемаларына деген қызығушылық артып отыр. Бұл кезеңде дәстүрлі қазақ қоғамына нарықтық қатынастардың элементтері еніп, аймақтық өнеркәсіп пен ұлттық капитал қалыптасып, кәсіпкерлік тенденциялар дамыды. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихы проблемаларын зерттеуге деген қызығушылықтың артуының себебі, қазіргі таңда Қазақстан осыларға ұқсас процесстерді бастан кешіруде. Ғасырлар тоғысында еліміз экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірді жылдам қарқынмен реформалаудың жолына түсті, дамудың басты бағдары ретінде әлеуметтік нарықтық мемлекет, рухани қайта өрлеу мен белсенді шығармашылық тұлға таңдалды. Өткен ғасырдың соңғы он жылдығынан бері ел экономикасын бүгінгі заман талаптарына сәйкес дамыту шаралары жүргізіліп, нарықтық шаруашылықтың ұлттық жобасын құрудың белсенді ізденістері атқарылуда. Осы тұрғыдан қарасақ тарихымыздың аз зерттеліп, әлі де күрделі де, өзекті болып отырған мәселесі – ол жалпы Қазақстанның, нақтырақ айтсақ, оның Оңтүстік өңірінің ХІХ ғасырдың екінші жартысы - ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтік-экономикалық даму жүйесіндегі сауданың рөлі. Қазақстанның оңтүстігі ерте дәуірлерден бері геосаяси, әлеуметтік-экономикалық, этно-демографиялық және мәдени жағынан маңызды аймақ болып табылады. Зерттелініп отырған өлкенің артықшылықтарын қазіргі уақытта тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін, оның экономикалық тарихына, әсіресе, XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастаған сауда жүйесін дамытудағы нәтижелеріне объективті баға беріп зерделейміз.
Қазіргі тарих ғылымының даму барысында жеке аудандардың мәселелерін дербес қараудың аса маңыздылығы бар. Жеке алынған өлкені қарастыра отырып, біз жалпы Қазақстанға тән сипатты, немесе ортақ мәселелердің де мазмұнын ашуға мүмкіндік аламыз.
Кейінгі жылдарда отандық тарихнамада сауда мәселесі бойынша зерттеулер жүргізу жандана бастады. Тарих ғылымындағы бұл өзгеріс, Қазақстандағы сауданың қалыптасу және даму тарихына қатысты жаңаша тұжырымдамалар мен деректер қорын ғылыми айналымға енгізуімен құнды. Дегенмен, зерттеушілер тарапынан Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу және даму тарихы кешенді түрде қарастырылмады. Белгілі бір саланың дамуының шынайы көрінісін жасау, оның барлық жақтары қамтылып, олар өзара салыстырылған жағдайда ғана іске асатындығы белгілі. Сондықтан зерттеуде елдің оңтүстігіндегі сауда жүйесінің, тауарлы өнеркәсіп, ауыл шаруашылық салаларында қалыптасып, дамуына басты назар аударылды.
Диссертациялық зерттеу ең алдымен, XIX ғ. екінші жартысындағы - XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу тарихындағы жетістіктер мен кемшіліктердің объективті бағалануына, сонымен қатар, жалпы Қазақстандағы сауда жүйесін дамытудағы әр аймақтың өзіндік орнын, ерекшеліктері мен маңыздылығын айқындауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақстандық тарих ғылымында ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихы проблемаларына деген қызығушылық артып отыр. Бұл кезеңде дәстүрлі қазақ қоғамына нарықтық қатынастардың элементтері еніп, аймақтық өнеркәсіп пен ұлттық капитал қалыптасып, кәсіпкерлік тенденциялар дамыды. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихы проблемаларын зерттеуге деген қызығушылықтың артуының себебі, қазіргі таңда Қазақстан осыларға ұқсас процесстерді бастан кешіруде. Ғасырлар тоғысында еліміз экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірді жылдам қарқынмен реформалаудың жолына түсті, дамудың басты бағдары ретінде әлеуметтік нарықтық мемлекет, рухани қайта өрлеу мен белсенді шығармашылық тұлға таңдалды. Өткен ғасырдың соңғы он жылдығынан бері ел экономикасын бүгінгі заман талаптарына сәйкес дамыту шаралары жүргізіліп, нарықтық шаруашылықтың ұлттық жобасын құрудың белсенді ізденістері атқарылуда. Осы тұрғыдан қарасақ тарихымыздың аз зерттеліп, әлі де күрделі де, өзекті болып отырған мәселесі – ол жалпы Қазақстанның, нақтырақ айтсақ, оның Оңтүстік өңірінің ХІХ ғасырдың екінші жартысы - ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтік-экономикалық даму жүйесіндегі сауданың рөлі. Қазақстанның оңтүстігі ерте дәуірлерден бері геосаяси, әлеуметтік-экономикалық, этно-демографиялық және мәдени жағынан маңызды аймақ болып табылады. Зерттелініп отырған өлкенің артықшылықтарын қазіргі уақытта тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін, оның экономикалық тарихына, әсіресе, XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастаған сауда жүйесін дамытудағы нәтижелеріне объективті баға беріп зерделейміз.
Қазіргі тарих ғылымының даму барысында жеке аудандардың мәселелерін дербес қараудың аса маңыздылығы бар. Жеке алынған өлкені қарастыра отырып, біз жалпы Қазақстанға тән сипатты, немесе ортақ мәселелердің де мазмұнын ашуға мүмкіндік аламыз.
Кейінгі жылдарда отандық тарихнамада сауда мәселесі бойынша зерттеулер жүргізу жандана бастады. Тарих ғылымындағы бұл өзгеріс, Қазақстандағы сауданың қалыптасу және даму тарихына қатысты жаңаша тұжырымдамалар мен деректер қорын ғылыми айналымға енгізуімен құнды. Дегенмен, зерттеушілер тарапынан Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу және даму тарихы кешенді түрде қарастырылмады. Белгілі бір саланың дамуының шынайы көрінісін жасау, оның барлық жақтары қамтылып, олар өзара салыстырылған жағдайда ғана іске асатындығы белгілі. Сондықтан зерттеуде елдің оңтүстігіндегі сауда жүйесінің, тауарлы өнеркәсіп, ауыл шаруашылық салаларында қалыптасып, дамуына басты назар аударылды.
Диссертациялық зерттеу ең алдымен, XIX ғ. екінші жартысындағы - XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу тарихындағы жетістіктер мен кемшіліктердің объективті бағалануына, сонымен қатар, жалпы Қазақстандағы сауда жүйесін дамытудағы әр аймақтың өзіндік орнын, ерекшеліктері мен маңыздылығын айқындауға мүмкіндік береді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Тетеревников А.Н. Очерк внутренней торговли Киргизской степи. – СПб., 1867. – 72 с.
2. А.И. Левшин Описание киргиз казачьих, или киргиз кайсацких орд и степей. Ч. 1-3. Изд. второе.-Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
3. Заорская В.В. и Александер К.А. Промышленные заведения Туркестанского края. – Петроград: типография Екатерины, 1915. – 528 с.
4. Гейер И.И. Туркестан. Изд. второе испр. и дополн. – Ташкент: Изд. Криснера, 1909. – 124 с.
5. Скрыплев П.А. Материалы по обследованию переселенческого хозяйства в Туркестанском крае. – Ташкент: Типо-литография В.Н. Ильина, 1909. - 304 с.
6. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Ташкент: Эл.- пар. типо-лит. О.А. Порцева, 1912. - 204 с.
7. Масальский В.И. Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Туркестанский край. – Т.19.- СПб.: Изд. Девриена А.Ф., 1913. – 861 с.
8. Берг Л.С. Рыбы и рыболовство в устьях Сыр-Дарьи и Аральском море.- СПб., 1900. - 320 с.
9. Материалы для изучения хлопководства. Выпуск ІІ Знач. Турк. в торг. России с сопредельными странами Азии. Сост. член комис. А.Ф. Губаревич-Радобыльский. Под. общ. ред. Сенаторского комитета И. Малаховского. - СПб. 1912. - 239 с.
10. Асфендияров С. История Казахстана (с древнейших времен). - Т.1. – Алма-Ата, 1935. – 320 с.
11. Мадуанов С.М. История казахско-узбекских отношений в ХІХ – начале ХХ вв.: автореф. …канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1980. – 23 с.
12. Литвинова Т.К. К вопросу о формировании национального торгового капитала в Казахстане // Экономика / Уч. зап. КазГУ. – Алма-Ата, 1957. Т. 28. Вып. 2. – С. 135-146; она же. Организационные формы и характер торговли в дореволюционном Казахстане // Экономика / Уч. зап. КазГУ. – Алма-Ата. 1958. Т. 36. Вып. 3;
13. Сундетов С.А. Торговля в Казахстане в начале ХХ в. в кн. Казахстан в канун Октября. – Алма-Ата, 1968. – С. 214-230;
14. Апполова Н.Г. Экономические и политичексие связи Казахстана с Россией в XVIII – начале XIX века. – М.: Изд-во АНСССР, 1957. – 342 с.
15. Сулейменов Б.С. Подготовка реформы 1867-1868 гг. в Казахстане //Известия Каз. Филиала АН СССР. №2. – 1946. С. 137-148; Он же. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ – начала ХХ вв. (1867-1907). – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. – 411 с.; Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царского правительства в Казахстане (1905-1917). – Алма-Ата: Наука, 1966. – 376 с.
16. Жиренчин К. Политическое развитие Казахстана в XIX – нач. XX века. – Алматы: Жеті Жарғы, 1966. – 352 с.
17. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. / Под ред. док. ист. наук, проф. С.М. Дубровского. – Алма-Ата: Наука, 1965. – 345 с.
18. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в XVII – начале XX века (политико-экономический анализ). – Алма-Ата: Наука, 1971. – 634 с.; С.З. Зиманов. Общественный строй казахов в первой половине XIX в. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1958. – 286 с., Он же: полное собрание сочинений. 10 томов. Алматы: Медиа корпорация «ЗАҢ», 2009, Т.1. - 456 с.
19. Погребенский А.П. Налоговая политика царизма в Средней Азии в 1860-1880 гг. // Исторические записки. – 1961. № 66. С. 291-300; Несипбаева К.Р. Налоговая политика царизма в Казахстане 1867-1914 гг. ХІХ в.: Автореферат дисс. на соиск. уч. ст. к.и.н. – Фрунзе, 1988; Масанов Н.Э. Налоговая политика царизма в 20-60-х гг. ХІХ в. в Казахстане: Автореферат канд. дисс. – Алма-Ата, 1980; Сулейменов Б.С. Об административном устройстве казахской степи по реформе 1867-1868 гг. // Вестник АН КазССР. Серия общественных наук, 1951. № 2. – С. 118. Дулатова Д.И. Административно-территориальные политические меры царской администрации в Казахстане // Историография дореволюционного Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1984. – 272 с.
20. Чуланов Г. Промышленность дореволюционного Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР 1960. – 102 с.; Есенгалиева Г. О развитии промышленности по переработке сельскохозяйственных продуктов в Семипалатинской области в конце ХІХ века – начале ХХ века // Труды института истории, археологии и этнографии АН КазССР, 1961. Т. 11. – С. 154-202; Ерофеева И.В. Легкая пищевая промышленность Казахстана до Октябрьской революции и первые годы советской власти / Ученые записки КазГУ. Серия экономическая. 1958. Т. 36. Вып. 3; Дильмухамедов Е. Обрабатывающая и горная промышленность в городах Казахстана в начале ХХ века // Казахстан в канун Октября. – М.: Наука, 1968. – 284 с. (149-177); Игибаев С. Из истории обрабатывающей промышленности в городах Казахстана // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. – 1985. - №5.
21. Асылбеков М.Х. Некоторые вопросы истории строительства Оренбургско-Ташкентской железной дороги // Изв. АН КазССР. сер. ист. – 1962. Вып. 2; Дахшлейгер Г.Ф. К истории Семиреченской железной дороги (Арыс-Фрунзе) // Ученые записки КазГУ. 1950. Вып. 4. Т. 13;
22. Фридман Ц. Банки и кредит в дореволюционном Казахстане. Алма-Ата, 1974. – 173 с.
23. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл – ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы. – Алматы, 2007. – 72 б.
24. Халфин Н.А. О движущих мотивах политики России в Средней Азии (60-70-е годы XIX в.). // История, 1972. №4. – С. 128-135.
25. ҚРОМА. 382-қор, 1-тізбе, 51-іс, 6-п.
26. Пашино П.И. «Туркестанский край в 1866 г. Путевые заметки П.И.Пашино». СПб., 1868. - 176 с.
ДИССЕРТАЦИЯ МАЗМҰНЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
1 . XIX ғасырдың ІІ жартысындағы Перовск қаласының сауда айналымы // Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 65 жылдығына арналған «XXI ғасырда интеллектуалды ұлтжанды тұлға даярлау проблемасы: қазіргі жайы мен болашағы» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының еңбектері. Тараз, 2010. - 270-274 бб.
2 . XIX ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі мал шаруашылығы өнімдері саудасы // Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 65 жылдығына арналған «XXI ғасырда интеллектуалды ұлтжанды тұлға даярлау проблемасы: қазіргі жайы мен болашағы» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының еңбектері. Тараз, 2010. - 275-280 бб.
3 . Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда қарым-қатынастарының дамуы (XIX ғ.) // Труды Международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы развития отечественного образования и науки в условиях глобализации». - Костанай, 2010. - C. 214-220.
4 . XIX ғ. екінші жартысы - XX ғ. басында Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда жүйесінің дамуы // Қазақ тарихы. – 2010, - №3 (102). - 8-10 бб.
5 . XIX ғ. екінші жартысы XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстік өлкесіндегі керуен және қатынас жолдар. (Сырдария облысы материалдары негізінде) // Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы. Тарих және әлеуметтану-саясаттану ғылымдары сериясы. – 2010, - №3 (26). - 114-120 бб.
6 . XIX ғ. екінші жартысы - XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі егін шаруашылығы өнімдері саудасы (Сырдария облысы материалдары негізінде) // Алаш. – 2010, - №5 (32).
7 . XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басында Оңтүстік Қазақстан өлкесінің сауда айналымында қолданылған салық түрлері (Сырдария облысы материалдарының негізінде) // Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы. Тарих және әлеуметтану-саясаттану ғылымдары сериясы. – 2010, - №4 (27).
1. Тетеревников А.Н. Очерк внутренней торговли Киргизской степи. – СПб., 1867. – 72 с.
2. А.И. Левшин Описание киргиз казачьих, или киргиз кайсацких орд и степей. Ч. 1-3. Изд. второе.-Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
3. Заорская В.В. и Александер К.А. Промышленные заведения Туркестанского края. – Петроград: типография Екатерины, 1915. – 528 с.
4. Гейер И.И. Туркестан. Изд. второе испр. и дополн. – Ташкент: Изд. Криснера, 1909. – 124 с.
5. Скрыплев П.А. Материалы по обследованию переселенческого хозяйства в Туркестанском крае. – Ташкент: Типо-литография В.Н. Ильина, 1909. - 304 с.
6. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Ташкент: Эл.- пар. типо-лит. О.А. Порцева, 1912. - 204 с.
7. Масальский В.И. Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Туркестанский край. – Т.19.- СПб.: Изд. Девриена А.Ф., 1913. – 861 с.
8. Берг Л.С. Рыбы и рыболовство в устьях Сыр-Дарьи и Аральском море.- СПб., 1900. - 320 с.
9. Материалы для изучения хлопководства. Выпуск ІІ Знач. Турк. в торг. России с сопредельными странами Азии. Сост. член комис. А.Ф. Губаревич-Радобыльский. Под. общ. ред. Сенаторского комитета И. Малаховского. - СПб. 1912. - 239 с.
10. Асфендияров С. История Казахстана (с древнейших времен). - Т.1. – Алма-Ата, 1935. – 320 с.
11. Мадуанов С.М. История казахско-узбекских отношений в ХІХ – начале ХХ вв.: автореф. …канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1980. – 23 с.
12. Литвинова Т.К. К вопросу о формировании национального торгового капитала в Казахстане // Экономика / Уч. зап. КазГУ. – Алма-Ата, 1957. Т. 28. Вып. 2. – С. 135-146; она же. Организационные формы и характер торговли в дореволюционном Казахстане // Экономика / Уч. зап. КазГУ. – Алма-Ата. 1958. Т. 36. Вып. 3;
13. Сундетов С.А. Торговля в Казахстане в начале ХХ в. в кн. Казахстан в канун Октября. – Алма-Ата, 1968. – С. 214-230;
14. Апполова Н.Г. Экономические и политичексие связи Казахстана с Россией в XVIII – начале XIX века. – М.: Изд-во АНСССР, 1957. – 342 с.
15. Сулейменов Б.С. Подготовка реформы 1867-1868 гг. в Казахстане //Известия Каз. Филиала АН СССР. №2. – 1946. С. 137-148; Он же. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ – начала ХХ вв. (1867-1907). – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. – 411 с.; Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царского правительства в Казахстане (1905-1917). – Алма-Ата: Наука, 1966. – 376 с.
16. Жиренчин К. Политическое развитие Казахстана в XIX – нач. XX века. – Алматы: Жеті Жарғы, 1966. – 352 с.
17. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. / Под ред. док. ист. наук, проф. С.М. Дубровского. – Алма-Ата: Наука, 1965. – 345 с.
18. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в XVII – начале XX века (политико-экономический анализ). – Алма-Ата: Наука, 1971. – 634 с.; С.З. Зиманов. Общественный строй казахов в первой половине XIX в. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1958. – 286 с., Он же: полное собрание сочинений. 10 томов. Алматы: Медиа корпорация «ЗАҢ», 2009, Т.1. - 456 с.
19. Погребенский А.П. Налоговая политика царизма в Средней Азии в 1860-1880 гг. // Исторические записки. – 1961. № 66. С. 291-300; Несипбаева К.Р. Налоговая политика царизма в Казахстане 1867-1914 гг. ХІХ в.: Автореферат дисс. на соиск. уч. ст. к.и.н. – Фрунзе, 1988; Масанов Н.Э. Налоговая политика царизма в 20-60-х гг. ХІХ в. в Казахстане: Автореферат канд. дисс. – Алма-Ата, 1980; Сулейменов Б.С. Об административном устройстве казахской степи по реформе 1867-1868 гг. // Вестник АН КазССР. Серия общественных наук, 1951. № 2. – С. 118. Дулатова Д.И. Административно-территориальные политические меры царской администрации в Казахстане // Историография дореволюционного Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1984. – 272 с.
20. Чуланов Г. Промышленность дореволюционного Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР 1960. – 102 с.; Есенгалиева Г. О развитии промышленности по переработке сельскохозяйственных продуктов в Семипалатинской области в конце ХІХ века – начале ХХ века // Труды института истории, археологии и этнографии АН КазССР, 1961. Т. 11. – С. 154-202; Ерофеева И.В. Легкая пищевая промышленность Казахстана до Октябрьской революции и первые годы советской власти / Ученые записки КазГУ. Серия экономическая. 1958. Т. 36. Вып. 3; Дильмухамедов Е. Обрабатывающая и горная промышленность в городах Казахстана в начале ХХ века // Казахстан в канун Октября. – М.: Наука, 1968. – 284 с. (149-177); Игибаев С. Из истории обрабатывающей промышленности в городах Казахстана // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. – 1985. - №5.
21. Асылбеков М.Х. Некоторые вопросы истории строительства Оренбургско-Ташкентской железной дороги // Изв. АН КазССР. сер. ист. – 1962. Вып. 2; Дахшлейгер Г.Ф. К истории Семиреченской железной дороги (Арыс-Фрунзе) // Ученые записки КазГУ. 1950. Вып. 4. Т. 13;
22. Фридман Ц. Банки и кредит в дореволюционном Казахстане. Алма-Ата, 1974. – 173 с.
23. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл – ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы. – Алматы, 2007. – 72 б.
24. Халфин Н.А. О движущих мотивах политики России в Средней Азии (60-70-е годы XIX в.). // История, 1972. №4. – С. 128-135.
25. ҚРОМА. 382-қор, 1-тізбе, 51-іс, 6-п.
26. Пашино П.И. «Туркестанский край в 1866 г. Путевые заметки П.И.Пашино». СПб., 1868. - 176 с.
ДИССЕРТАЦИЯ МАЗМҰНЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
1 . XIX ғасырдың ІІ жартысындағы Перовск қаласының сауда айналымы // Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 65 жылдығына арналған «XXI ғасырда интеллектуалды ұлтжанды тұлға даярлау проблемасы: қазіргі жайы мен болашағы» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының еңбектері. Тараз, 2010. - 270-274 бб.
2 . XIX ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі мал шаруашылығы өнімдері саудасы // Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 65 жылдығына арналған «XXI ғасырда интеллектуалды ұлтжанды тұлға даярлау проблемасы: қазіргі жайы мен болашағы» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының еңбектері. Тараз, 2010. - 275-280 бб.
3 . Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда қарым-қатынастарының дамуы (XIX ғ.) // Труды Международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы развития отечественного образования и науки в условиях глобализации». - Костанай, 2010. - C. 214-220.
4 . XIX ғ. екінші жартысы - XX ғ. басында Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда жүйесінің дамуы // Қазақ тарихы. – 2010, - №3 (102). - 8-10 бб.
5 . XIX ғ. екінші жартысы XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстік өлкесіндегі керуен және қатынас жолдар. (Сырдария облысы материалдары негізінде) // Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы. Тарих және әлеуметтану-саясаттану ғылымдары сериясы. – 2010, - №3 (26). - 114-120 бб.
6 . XIX ғ. екінші жартысы - XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі егін шаруашылығы өнімдері саудасы (Сырдария облысы материалдары негізінде) // Алаш. – 2010, - №5 (32).
7 . XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басында Оңтүстік Қазақстан өлкесінің сауда айналымында қолданылған салық түрлері (Сырдария облысы материалдарының негізінде) // Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы. Тарих және әлеуметтану-саясаттану ғылымдары сериясы. – 2010, - №4 (27).
ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Оңтүстік Қазақстан
өңіріндегі сауда жүйесінің дамуы
(Сырдария облысы материалдарының негізінде)
07.00.02 - Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Тараз
институтының педагогика және құқықтану кафедрасында орындалған.
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Абдуалы А. Б.
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Садвокасова З.Т.
тарих ғылымдарының кандидаты
Орынбасарова Г.Ж.
Жетекші ұйым: ҚР БжҒМ ҒК Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология
институты
Диссертация 2010 жылы 24 желтоқсанда сағат 14.00-де Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы тарих ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніңдегі Д 14.15.09 Диссертациялық кеңес
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Жамбыл көшесі 25, мәжіліс залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады.
Мекен-жайы: Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 35
Автореферат 2010 жылы қарашада таратылды
Диссертация кеңесінің
ғалым хатшысы,
тарих ғылымдарының
докторы, профессор
Кудайбергенов А.Н.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақстандық тарих ғылымында ХІХ
ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық тарихы проблемаларына деген қызығушылық артып отыр. Бұл
кезеңде дәстүрлі қазақ қоғамына нарықтық қатынастардың элементтері еніп,
аймақтық өнеркәсіп пен ұлттық капитал қалыптасып, кәсіпкерлік тенденциялар
дамыды. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихы проблемаларын зерттеуге
деген қызығушылықтың артуының себебі, қазіргі таңда Қазақстан осыларға
ұқсас процесстерді бастан кешіруде. Ғасырлар тоғысында еліміз экономикалық,
саяси және әлеуметтік өмірді жылдам қарқынмен реформалаудың жолына түсті,
дамудың басты бағдары ретінде әлеуметтік нарықтық мемлекет, рухани қайта
өрлеу мен белсенді шығармашылық тұлға таңдалды. Өткен ғасырдың соңғы он
жылдығынан бері ел экономикасын бүгінгі заман талаптарына сәйкес дамыту
шаралары жүргізіліп, нарықтық шаруашылықтың ұлттық жобасын құрудың белсенді
ізденістері атқарылуда. Осы тұрғыдан қарасақ тарихымыздың аз зерттеліп, әлі
де күрделі де, өзекті болып отырған мәселесі – ол жалпы Қазақстанның,
нақтырақ айтсақ, оның Оңтүстік өңірінің ХІХ ғасырдың екінші жартысы - ХХ
ғасырдың басындағы әлеуметтік-экономикалық даму жүйесіндегі сауданың рөлі.
Қазақстанның оңтүстігі ерте дәуірлерден бері геосаяси, әлеуметтік-
экономикалық, этно-демографиялық және мәдени жағынан маңызды аймақ болып
табылады. Зерттелініп отырған өлкенің артықшылықтарын қазіргі уақытта
тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін, оның экономикалық тарихына,
әсіресе, XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастаған сауда жүйесін
дамытудағы нәтижелеріне объективті баға беріп зерделейміз.
Қазіргі тарих ғылымының даму барысында жеке аудандардың мәселелерін дербес
қараудың аса маңыздылығы бар. Жеке алынған өлкені қарастыра отырып, біз
жалпы Қазақстанға тән сипатты, немесе ортақ мәселелердің де мазмұнын ашуға
мүмкіндік аламыз.
Кейінгі жылдарда отандық тарихнамада сауда мәселесі бойынша зерттеулер
жүргізу жандана бастады. Тарих ғылымындағы бұл өзгеріс, Қазақстандағы
сауданың қалыптасу және даму тарихына қатысты жаңаша тұжырымдамалар мен
деректер қорын ғылыми айналымға енгізуімен құнды. Дегенмен, зерттеушілер
тарапынан Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу және
даму тарихы кешенді түрде қарастырылмады. Белгілі бір саланың дамуының
шынайы көрінісін жасау, оның барлық жақтары қамтылып, олар өзара
салыстырылған жағдайда ғана іске асатындығы белгілі. Сондықтан зерттеуде
елдің оңтүстігіндегі сауда жүйесінің, тауарлы өнеркәсіп, ауыл шаруашылық
салаларында қалыптасып, дамуына басты назар аударылды.
Диссертациялық зерттеу ең алдымен, XIX ғ. екінші жартысындағы - XX ғ.
басындағы Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу
тарихындағы жетістіктер мен кемшіліктердің объективті бағалануына, сонымен
қатар, жалпы Қазақстандағы сауда жүйесін дамытудағы әр аймақтың өзіндік
орнын, ерекшеліктері мен маңыздылығын айқындауға мүмкіндік береді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Тақырыбымызға қатысты
зерттеулерді 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі, кеңестік кезеңдегі және
тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы ғылыми еңбектер деп топтап қарастырдық.
Қазан төңкерісіне дейінгі еңбектерде Қазақстанның экономикалық даму
ерекшелігі әртүрлі аспектілер бойынша қарастырылды. Қазақстанның сауда
жүйесі мәселесіне қатысты, қазан төңкерісіне дейінгі зерттеушілердің
еңбектерін талдай отырып, ескеретін бір ерекшелік, бұл еңбектердің
көпшілігі тенденциялық, жалпылама шолу сипатында жазылып, отарлы
әкімшіліктің қажеттіліктері үшін жасалған.
Қазан төңкерісіне дейінгі орыс зерттеушілері өз еңбектерінде қазақ және
ортаазиялық халықтардың тарихи-географиялық және экономикалық жағдайын
қарастырған. Олардың ішінде зерттеуші А.Н. Тетеревников өз еңбегінде қазақ
ауылдарындағы азиялық сауда капиталының тонаушылық тең емес сауда жасау
тәртібіне көңіл бөліп, қазақ халқының өз өнімдерін арзан бағаға өз құнынан
төменге айырбастайтынын баса көрсетеді [1]. А.И. Левшин қазақ қоғамындағы
экономикалық қатынастарды түрлі аспектілер бойынша қарастырып, қазақ
қоғамындағы экономикалық қатынастарға сипаттама жасады [2].
Сырдария облысының өңдеуші кәсіпорындарының тарихы В.В. Заорская мен К.А.
Александердың Промышленные заведения Туркестанского края еңбегінде
кеңінен зерттелген [3]. Зерттеуде өлкедегі фабрика-заводтардың саны мен
жұмыс механизмі, жұмысшылардың құрамы, шығарылған өнім мөлшері тиянақты
көрсетілген.
Отар аймақтағы тұрпайы экономикалық қанауды тоқтатып, еркін капиталистік
дамуды ұсынған авторлар да кездесті. Солардың бірі – И.И. Гейер [4]. 1909
ж. жарық көрген Туркестан деп аталатын кітабында автор Түркістан
өлкесінің экономикалық даму деңгейінің төмендігі өнеркәсіп орындарының ұсақ
сипатта дамуы жаңа капиталдың өнуінің нашарлығын атап өтті. Сонымен қатар,
аталған мәселелердің шешімін табу, несие жүйесін дамыту мәселесін көтеріп,
ұсыныстар жасады.
Қарастырылып отырған тақырыптың тарихнамасын қазақ жеріне қоныс аудару
мәселесі бойынша жазылған әдебиеттер де толықтыра түседі. П.А. Скрыплевтің
еңбегінде Шымкент уезіндегі орыс мекендерінің шаруашылық жағдайы
қарастырылады [5]. А.И. Добросмысловтың зерттеуінде Сырдария облысындағы
қалалардың экономикалық дамуы алғашқы кәсіпкерлер, саудагерлер және олардың
ұлттық құрамы, кәсіпкерлердің табысы, ақша айналымы туралы мәліметтер
келтірілген. Сонымен бірге, Сырдария облысының Перовск, Қазалы, Түркістан,
Шымкент, Әулиеата қалаларындағы сауда өнеркәсіп және халыққа қызмет көрсету
салалары бойынша кәсіпкерліктің қалыптасуы қарастырылған [6].
Түркістан өлкесінің әлеуметтік-экономикалық дамуын толық дерлік шолу
жасаған В.И. Масальский еңбегі болды. Оның еңбегінде мал шаруашылығы,
өнеркәсіп және сауда мәселелері қарастырылады. Ол капиталдың өнеркәсіпке,
саудаға көп жұмсалғанын айтады. Сонымен қоса банк, несие мәселелері
қозғалып, оның өсімқорлық сипатта болғанын жазды. Темір жол қатынасы
өлкенің экономикалық дамуына жақсы әсер еткенін көрсетті. В.И. Масальский
еңбегінің басты қорытындысы: өлке капиталистік даму жолына түскенін, енді
оны дамытуға көмектесу қажеттігі туралы қорытындыға келуі еді [7].
Балық кәсіпшілігінің дамуы осы саладағы кәсіпкерліктің қалыптасу тарихы
Л.С. Берг еңбектерінде зерттелінді. Л.С. Берг өзінің еңбектерінде Сырдария
және Арал теңізі балықтары және балық аулау кәсіпшілігі жөнінде көлемді
зерттеулер жүргізді, ол қазақтардың бірден-бір тіршілік көзі мал және балық
шаруашылығы екенін айта келіп, соңғы уақытта балықшылық қырғыздардың
(қазақтардың – С.Б.) тіршілік кәсібіне айналды - деп, атап кетті [8]. Ол
қазақтардың балық кәсіпшілігімен айналысуына табиғат апаттарына байланысты
мал шаруашылығының жұтқа ұрынуы себепші болып отырғандығын хабарлады. Арал
теңізінде балық кәсіпшілігін дамытудың маңызды қажеттілігін айқындай
отырып, соңғы уақытта үкіметтің бұл аймақта балық кәсіпшілігін дамытуға
назар аудармай отырғанын ашына айтып, Арал теңізіндегі балық аулауды
Ресейдің Архангельск губерниясындағы балық аулаумен салыстыра отырып, Арал
теңізіндегі балық аулаудың еш кем түспейтіндігін дәлелдеген фактілер
келтірді.
Қарастырылып отырған аймақтағы мақта өсіру саласындағы кәсіпкерліктің
қалыптасу және даму тарихы А.Ф. Губаревич – Радобыльский зерттеулерінде
қарастырылды. А.Ф. Губаревич-Радобыльский өз еңбегінде Түркістанның
Ресеймен және басқа да Азия елдерімен сауда байланысы, ондағы тауар
айналымы мен дамуын зерттеді [9].
С. Асфендияров Ресейлік капитализмнің қазақ қоғамының дамуына үлкен әсер
еткендігін жаза келе, оның қазақ даласына ену жолдары мен түрлерін айқындау
қажеттілігін атап көрсетті және сауда капиталының енуі туралы мәселеге көп
көңіл бөлді. Ол өзінің зерттеуінде Ресейлік капитализімнің қазақ қоғамының
дамуына үлкен әсер еткені сөзсіз дей отырып оның қазақ даласына ену жолдары
мен түрлерін айқындау қажеттілігін көрсетеді, оның ішінде ең алдымен сауда
капиталының енуі туралы мәселеге баса назар аударады. Сауда капиталының
енуі жайында мәселеге ерекше тоқтала отырып, Қазан төңкерісіне дейінгі
қазақ қоғамы тарихында сауда және өсімқорлық капиталы зор роль атқарғанын
атап көрсетті. Сонымен қатар, орыстық жаулап алудан кейін жергілікті сауда
капиталы мен Ресейлік сауда капиталының арасында бәсекелестік басталғанын
көрсетті [10].
Жалпы, Қазан төңкерісіне дейінгі тарихи әдебиеттерге шолуды аяқтай келе,
бұл еңбектерде зерттелініп жатқан өлкенің әртүрлі аспектілеріне қатысты мол
фактілік материал жинақталған деген қорытынды жасауға болады.
Кеңестік дәуірдің зерттеушілері. Кеңестік кезеңдегі бірқатар зерттеулердің
идеологиялық асыра сілтеушілік бағытта жазылғанына қарамастан, олардың
еңбектері зерттеудің деректік базасы мен проблематикасына үлкен үлес қосты.
Қазіргі тарихнамада, қазақ халқының сауда байланыстарын зерттеген,
әйгілі тарихшылар мен этнографтардың ішінен Е.Б. Бекмаханов, Х.З. Зияев,
Ж.К. Қасымбаев, У.Х. Шалекенов, С.К. Комалов, В.С. Батраков, С. Мадуанов,
Р. Бекназаров есімдерін атауға болады. С. Мәдуанов Сырдария облысының
құрамында болған көпшілік қоныстарды қазақ-өзбек халықтарының тек сауда-
экономикалық жақтарына талдау беріп қана қоймайды, монографияның екінші
тарауының екінші параграфы Сырдария өңіріндегі мал шаруашылығын, сауданы,
мәдени өмірді қамтиды [11].
Біз көтеріп отырған мәселеге тікелей қатысы бар XIX екінші жартысында
Қазақстандағы сауданың дамуы және қазақтардың шаруашылығына сауда-
капиталистік қатынастардың енуі мәселесін Т.К. Литвинова, С.А. Сүндетов,
С.А. Нейштадт, С.Б. Баишев зерттеген. Қазан төңкерісіне дейінгі
Қазақстандағы сауда мәселесінің түрі және сипаты мәселесін Т.К. Литвинова
тиянақты зерттеді [12]. Ол ірі саудагерлер санының 19 ғ. 2-ші жартысының 20-
шы ғ. басында өсе түскенін және олардың банктерден вексельдік несие алып,
капиталистік қатынастарға кеңірек араласа бастағанын сипаттайды. Қазақтың
сауда буржуазиясының қалыптаса бастауымен қатар бай қазақтардың шаруашылығы
бірте-бірте өзінің натуралдық сипатынан айырылып, сауда айналымына тығыз
тартылып, рынокпен тығыз байланыста бола бастағанын дәлелдейді. Ұлттық
капиталдың сауда, негізінен өсімқорлық капитал түрінде қалыптасып
үлгіргендігі, бірақ өнеркәсіптік капитал дәрежесіне жете алмағандығы,
ұлттық буржуазияның қалыптасу процесінің кешігуі, баяулығы, экономикалық
әлсіздігі, орыс және ортаазиялық сауда буржуазияларының күшті бәсекелестігі
туралы айтты. Осы мәселеге байланысты, әсіресе өлкеде ішкі рыноктың құрылуы
туралы мәселені арнайы зерттеген тарихшылардың бірі – С.А. Сүндетов еді. Ол
өзінің зерттеуінде: Сауда капиталының енуі, тауар-ақша қатынастарының
дамуы Қазақстанда жергілікті рыноктардың құрылуына әкелді. ХХ ғ. басында
бүкіл өлке жалпыресейлікпен байланысты осындай рыноктардың жүйесіне
қамтылды. Революцияға дейінгі Қазақстанда жергілікті рыноктардың даму және
бірігу процесі жүргенімен, ол бірақ аяқталмады, біртұтас бірігу процесі
тежелді. Қазақстанның жекелеген бөліктерінің арасында Қазақстандық халық
шаруашылығы бірыңғай халықшаруашылықтық жүйеге бірікті деп тұжырымдауға
мүмкіндік беретіндей экономикалық байланыс болған жоқ - деп, қорытындылай
келе отарлық жағдайға байланысты Қазақстандағы капитал алғашқы қорлану
дәуіріндегі сауда-өсімқорлық капитал сатысында қалды - дейді [13].
Қазақстан мен Орта Азияның Ресей құрамына енуі және саясат, экономика,
мәдениет салаларында болған өзгерістерді зерттеген тарихшылар: Н.Г.
Апполова, Е.Б. Бекмаханов, Т.Ж. Шоинбаев, М.П. Вяткин болды. Н.Г.
Аполлованың монографиясында [14] Ресей мен Орта Азия арасындағы сауда
байланыстары қарастырылған. Ресейге қосылғаннан кейін Қазақстанның қоғамдық-
саяси құрылымындағы, шаруашылығындағы өзгерістерді мысалға ала отырып,
XVIII – XIX ғасырдың басындағы Орынбор арқылы Қазақстан мен Ресейдің
экономикалық және саяси байланыстарын терең және жан-жақты зерттеген.
Б.С. Сүлейменовтың, Г.С. Сапарғалиевтің еңбектерінде XIX ғ. – XX
ғ. бірінші жартысындағы Қазақстанның әкімшілік-саяси басқару жүйесінің іс-
әрекеті, қызметі, саяси дамуы сипатталған [15]. Осындай жұмыстар қатарына
К. Жиренчиннің Политическое развитие Казахстана в XIX – нач. XX века
еңбегі жатады [16].
Қазақстанның оңтүстік өлкесіндегі сауда-саттық мәселесіне байланысты
жарық көрген бірқатар зерттеулерде, біз көтеріп отырған, бұл тақырып
мәселесі біршама көрініс тапқан. Олардың ішінен, әсіресе П.Г. Галузоның
Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг [17] еңбегін ерекше
атау қажет, онда патшалық Ресейдің отарлау саясаты әшкереленіп, XIX ғ.
соңында - XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі аграрлық
қатынастардың эволюциясы көрсетілген. П.Г. Галузо өз монографиясында
Қазақстанның Ресеймен сауда байланыстары және тауарлы қатынастардың дамуы
туралы мәселеге бір тарау арнаған. Мұндағы бірінші тақырып – мал мен мал
өнімдерін сату және өнеркәсіптік тауарларды алып келу жөнінде баяндайды.
Сонымен қатар мал санының өсуі жөніндегі мәліметтерді жинақтап, оларды
салыстыра қарайды, мал шаруашылығының өрлеген уақытын және дағдарысқа
ұшыраған уақытын көрсете келіп, жәрмеңкелік сауданың жекелеген аудандарда
төмендеуін, ықпалының азаюын тек мал шаруашылығының жағдайымен ғана емес,
ақша-тауар қатынасының тереңдей түсуі, тұрақты сауда орындарының таралуымен
түсіндіруге тырыса отырып, ол тек 1910 жылдан кейін ғана Қазақстандық мал
шаруашылығының жаппай дағдарысы айқын көрінгенін және шеттен әкелінетін
тауарға сұраныс артқан кезден бастап, үстем жағдайға ие болғанын айтады.
Осы кезден бастап натуралды тауар айырбасы ақшалай саудаға орын берді деп
көрсетеді. Аталған еңбектің біз қарастырып отырған мәселені зерттеудегі
маңызы айтарлықтай зор болды.
С.Е. Толыбековтың Кочевое общество казахов в XVII – начале XX века,
академик С.З. Зимановтың Общественный строй казахов в первой половине XIX
в. монографиялары Қазақстанда феодалдық қатынастардың үстемдігі орнаған
кезеңдегі қазақ халқының шаруашылығы мен әлеуметтік құрылымын зерттеуге
үлкен үлес қосты [18]. Олар қазақ мал шаруашылығы жағдайындағы өндіргіш
күштерін зерттеп, өндірістің негізгі құралдарын иелену спецификасын
анықтады, феодалды тәуелділіктің формалары және феодалдардың рулық
институттарды өз пайдасына қолдану принциптерін ашып жазды.
Патшалық Ресейдің экономикалық және отарлау саясатын зерттеген
еңбектерге А.П. Погребенский, К.Р. Несипбаева, Н.Э. Масанова, Б.С.
Сулейменов, Д.И. Дулатовтың еңбектерін жатқызуға болады. Ол еңбектерде XIX
ғ. екінші жартысындағы жер иеленудің ерекшеліктері, патшалықтың қаржы
жүйесі мен салық саясаты қарастырылған [19].
Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанның әр-түрлі өнеркәсіп салаларын
Г.Чуланов, Г. Есенгалиева, И.В. Ерофеева, Е. Дильмухамедов, С. Игибаев
секілді тарихшылар қарастырған [20].
Қазақстанды игерудің ерекше маңызды жағы транспорт жүйесінің дамуы, оның
ішінде темір жол құрылысының дамуы болып табылады. Темір жол құрылысының
қалыптасуы М.Х. Асылбеков, Г.Ф. Дахшлейгердің еңбектерінде көрсетілген
[21]. Авторлар, темір жол құрылысы ауылдағы феодалды-патриархалдық
қатынастардың күйеруіне түрткі болғаны, Қазақстан, Орта Азия және Ресей
арасында тауар айналымының жаңа мүмкіндіктерін ашып, сонымен қатар
тұрғындарды капиталистік өндіріске тартқанын көрсетті.
Кеңестік дәуірдің зерттеушілері патша өкіметі саясатындағы оңтүстік
аймақтың орны мен патшалық отарлау ерекшелігі, жүргізілген әкімшілік
реформалар нәтижесі, қазақ қоғамының саяси экономикалық дамуының,
қоныстандыру нәтижелері жөнінде құнды еңбектер жазды. Мысалы, Ц.Л. Фридман
революцияға дейінгі кезеңдегі Қазақстанның банк, несие жүйелерінің пайда
болуы мен даму процесстеріне талдау жасап, Қазақстан экономикасындағы шетел
капиталының үлесін зерттеді [22].
Қазіргі кезеңдегі Қазақстандық зерттеушілердің еңбектері сауданың және
нарықтық қатынастардың қалыптасу тарихын зерттеуде маңызды орын алуда.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі жаңа даму кезеңіне аяқ басуы,
нарықтық экономикаға өтуі, сауда жүйесі тарихына деген қызығушылықты
арттыра түсті. Оңтүстік Қазақстан өлкесіндегі өнеркәсіп пен сауданың дамуы
С.Н. Наумов және Ө.Қ. Қожақовтың, М. Ермаханованың З. Абдрасилованың
кандидаттық диссертацияларында, Қ. Абиловтың докторлық диссертациясында
қарастырылған. Аталған зерттеушілер, өздерінің зерттеп отырған
мәселелерінің кейбір қырларын дәлелдеу, толықтыру үшін Қазақстанның
оңтүстік өңіріндегі сауда жүйесі тарихының қайсыбір мәліметтерін ғана
пайдаланған. Мұның өзі ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында
Сырдария облысындағы сауда жүйесінің даму тарихының кешенді әрі жүйелі
зерттелмегендігін дәйектейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты 1850-1917 жж. аралығындағы Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда
жүйесінің қалыптасу және даму тарихын кешенді зерттеу.
Алға қойылған мақсатқа жетуде мынадай нақты міндеттерді шешу көзделді:
- XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстік аймағындағы
сауда жүйесінің қалыптасуының саяси және тарихи алғы шарттарын көрсету;
- XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басында елдің оңтүстік аймағындағы ауыл
шаруашылықтарында капиталистік қатынастардың кеңейіп дамуы салдарынан
өзгерістерге тап болуының салдарларын өлкенің өзіндік ерекшеліктеріне сай
сипаттау;
- Сырдария облысындағы сауда түрлерінің қалыптасып дамуын, жаңа қалыптаса
бастаған өзгерістерге, яғни ақша-тауар құбылыстарына сай талдау;
- Зерттелініп отырған кезеңдері Қазақстанның оңтүстігіндегі тауарлы
кәсіптер мен өңдеуші кәсіпорындарының даму процесін және капиталистік
қатынастардың енуі әсерінен болған өзгерісін талдау;
- Қарастырылып отырған өлкенің өнімдерінің Ресей және одан тысқары
мемлекеттердегі өткізу нарықтарын анықтау.
- Патша үкіметінің Оңтүстік Қазақстанның сауда айналымында ұстанған салық
саясаты, жаңа енгізілген салық түрлері және ақша айналымын анықтау.
Диссертациялық зерттеудің пәні Қазақстанның оңтүстік өлкесіндегі сауда
жүйесінің қалыптасуының алғышарттары мен оның дамуына тікелей ықпал еткен
ішкі және сыртқы факторлар, сауданың түрлері мен мен оңтүстік өлкеге тән
ерекшеліктері зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны - XIX ғ. екінші жартысындағы XX ғ. басындағы
Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу және даму
тарихын зерттеу.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмыстың дерек көзін
бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады: Деректік көздердің алғашқы тобын
құқықтық сипаттағы деректер құрайды. Полное собрание законов Росийской
империи, жинағындағы саудаға қатысты енгізілген салық мөлшері және меншік
кәсіпорындар жарғысы және оған енгізілген толықтырулар, мемлекеттік банк
жарғысы, несиелік жарғылар сияқты заңдық материалдар пайдаланылды. Сонымен
қатар, үкіметтің өнеркәсіптерді және кәсіпкерлерді бақылау, шетелдіктердің
шекаралық аудандарда саудамен айналысуына шектеу қою және әр-түрлі
сипаттағы қаулылары мен жарлықтарында саудаға қатысты мол мәлімет
жинақталған. Бұл кешенді құжаттар жинағы патша әкімшілігінің Қазақстанның
оңтүстігіндегі саудаға қатысты саясатының негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді.
Үкіметтің нұсқаулары және бұйрықтарымен, сенат шешімдерінің
түсініктемелерімен, қаржы министрлігінің циркулярларымен толықтырылып, 1902
ж. құрастырылған кәсіптік салық жөніндегі ереже, қарастырылып отырған
тақырып бойынша деректердің маңыздысы болып саналады. Ондағы материалдарды
негізінде сауда жүйесіндегі салықтардың өзгерісін байқауға болады. 1910 ж.
жарық көрген сауда мен кәсіп туралы империядағы заңнамалар мен ережелер
жинағы, сауда кәсіпкерлігін жүргізу ережелері жайлы көптеген мәліметтер
береді.
Өлкенің сауда тарихын зерттеуде төмендегі іс-қағаз сипатындағы құжаттарды
біз екінші топқа біріктірдік. Оларда оңтүстік аймақтағы сауданың даму
барысы жайлы құнды ақпараттар сақталған:
Жер және мемлекеттік мүлік министрлігінің зерттеу-ғылыми комитетінің
мүшесі А.А. Кауфманның 1903 ж. жазындағы іс-сапар нәтижесінің есебінде
өлкедегі орыс отарлау шараларының барысы және Ресей империясы үшін
Түркістанның отар ретіндегі маңызды аймақ екендігі жан-жақты талқыланған;
1908-1909 ж. сенатор, грофмейстр, граф Паленнің Түркістан өлкесін тексеру
нәтижелерінің есебінде, аймақтағы сауда, өнеркәсіп орталықтарының дамуы,
олардың ресейлік сұранысты қамтамасыз ету мүмкіншілігі қарастырылып,
жергілікті экономиканың дамуының сандық көрсеткіштерін береді. К.К.
Паленнің Түркістан өлкесінде жүргізілген тексерісі бойынша жасаған есебінде
Сырдария облысы туралы өте құнды фактілік-статистикалық мәліметтер
берілген. Еңбекте Түркістан-Сібір теміржолын салудың маңызы, халыққа арзан
несие беру, сауда байланысын күшейту, ұсақ шаруашылықты нығайту тәрізді
біршама маңызды мәселелерді қолға алу қажеттігін ұсынды.
Деректердің үшінші тобы, статистикалық және анықтамалық басылымдардан
тұрады. XIX ғ. 80-ші жылдарынан бастап, облыстық статистикалық комитет жыл
сайын өз облысының шаруашылық өмірінен мәлімет беретін анықтамалар шығарды.
Зерттеу жұмысында Обзор Сыр-Дарьинской области деп аталатын анықтама
кеңінен қоланылды. Оның бір ерекшелігі сауданың дамуы барысындағы жылдық
өнімнің төмендеу, немесе жоғарылау себептеріне түсініктеме беруі болып
табылады, бұл анықтамалық шолулар облыс губернаторларының есебі түрінде
шығарылған. Облыстық шолулар Сырдария облысы бойынша 1885-1887 жж., 1889-
1895 жж., 1904-1906 жж., 1908-1913 жж. аралығында жарық көрді.
Деректердің келесі тобын мерзімдік баспасөз материалдары құрайды.
Қазақстанның оңтүстігіндегі сауданың даму деңгейін ашып көрсетуде
қарастырылып отырған жылдардың басылымдарында жарияланған мақалалардың орны
бөлек. Атап айтқанда, Қазақ, Туркестанские ведомости, Новый Восток
сияқты газет журналдарда қазақ қоғамына еніп келе жатқан капиталистік
қатынастар, шаруашылықтың жаңа түрлерін меңгеру, сауданы дамытуға
байланысты, сол уақытта өмір сүрген адамдардың келтірген жекелеген
мәліметтері, сипаттамалары құнды болып табылады.
Диссертацияда Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының
төмендегідей қорлары пайдаланылды:
267-қор - Ішкі Істер Министрлігінің Қазалы уездік басқармасы - бұл
қордан Қазалы арқылы Ресейге өткен керуендерді тіркеген ағайынды
Каменскийлер сауда үйі конторасының мәліметтері алғаш рет ғылыми айналымға
шығарылды, сонымен қатар көпестердің зекет салығын төлеу алдында жасайтын
хабарламасының (аты-жөні, тауар атауы, салмағы, қайда шығарылғандығы және
т.б. туралы мәліметтер) үлгісі келтірілген, 383-қор – Түркістан облысы
Сырдария шебі Перовск форты басқармасы, 382-қор – Түркістан әскери
округінің Сырдария шебі басқармасы Перовск форты - аталған қордан
зерттелініп отырған кезеңдегі Cыр өңіріндегі ең алғашқы жәрмеңке, Перовск
жәрмеңкесі туралы тың деректер келтірілген; 119-қор - Ішкі Істер
Министрлігінің Түркістан уездік басқармасы, 145-қор – Түркістан учаскілік
приставының басқармасы, 146-қор – Ішкі істер министрлігінің Әулиеата
уездік басқармасы, 118-қор - Түркістан қаласының канцелярия басқармасы,
РМӘТМ 67-қор, 1-тізбе, 63-іс: Записка А.Л. Данзаса О торговле форта
Перовский (бұл құжаттың көшірмесі ҚРОММ-та сақтаулы) – аталған қорда
Сырдария әскери шебінің майоры А.Л. Данзастың Перовск фортындағы сауда
айналымы туралы берген ең алғашқы мәліметтері берілген.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі 1850-1917 жж., яғни Ресей империясының
Сыр өңіріндегі ең алғашқы бекіністерді (Райым бекінісі 1847 ж.) тұрғызған
кезеңінен бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі аралықты қамтиды. Ресей
империясы Қазақстанның оңтүстігін отарлауды 19 ғ.-ң 50-шы бастап, 60-шы жж.
бірнеше саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асырды. Осының
нәтижесінде, Қазақстан Ресейлік және әлемдік нарыққа тартылды. Тақырыпты
отарлау дәуірі (1850 ж.) мен Қазан төңкерісі (1917 ж.) аралығында зерттеу,
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасуын кешенді
зерттеуге мүмкіндік беріп, қазіргі кезеңдегі экономикалық дамуда отандық
тәжірбиеге сүйенуге жағдай туғызады. Зерттеу 1917 ж.-мен аяқталады, себебі
осы уақыттағы кеңестік өкіметтің саясатына байланысты, сауда жүйесі
түбегейлі өзгеріске ұшырады.
Зерттеу жұмысының территориялық шекарасы. Тақырыптың территориялық
шекарасы Қазақстанның оңтүстік аймағын қамтиды, яғни, революцияға дейінгі
кезенде елдің саяси және экономикалық орталығы ретінде үлкен маңыз атқарған
Сырдария облысы қарастырылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қарастырылып отырған кезеңдегі
Қазақстанның оңтүстік аймағындағы табиғи, экономикалық, этникалық және
басқа да ерекшеліктері ескеріле отырып, сауда жүйесінің қалыптасу және даму
тарихына кешенді түрде талдау жүргізілді. Зерттеу жұмысының нәтижесінде
тұңғыш рет Сырдария сияқты ірі әкімшілік-территориялық өлкенің сауда
жүйесінің даму тарихы ғылыми тұрғыда кешенді түрде зерттелді. Сонымен
бірге:
- бұрын жарияланбаған көптеген маңызды деректер ғылыми айналымға
еңгізілді;
- Қазақстанның Сырдария өңіріндегі сауданың қалыптасуы және
олардың жергілікті экономиканың әртүрлі салаларындағы даму ара-
қатынасы алғаш рет салыстырмалы түрде қарастырылды;
- Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі ішкі рыноктың құрылу
ерекшеліктеріне, тауар ақша қатынастарының дамуына, сауда
буржуазиясының қалыптасуына тоқталып оларға сауда жүйесінің
тигізген әсері қарастырылды.
- Отандық тарих ғылымында зерттеу нысанына алынбаған 1850-1917
жж. Сырдария облысындағы мал шаруашылығы және егін
шаруашылығының сауда тарихы зерттелінді;
- Диссертацияда сауда айналымы мөлшеріне қатысты мәліметтер:
шығарылған өнімнің номенклатурасы, сауда жолдардың географиясы,
олардың орталықтары, Қазақстанның оңтүстігінен шығарылған
өнімдердің, Ресей және одан тысқары жерлердегі өткізу нарықтары
туралы мәліметтер нақты анықталып толықтырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі
Ғылыми жұмысты зерттеу
барысында, Отан тарихын зерттеуде соңғы кезеңде қалыптасып келе жатқан
сапалық тұрғыда жаңа ғылыми көзқарастар мен тұжырымдар негізінде жазылған
еңбектер мен мақалалар, Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа
Жолдаулары (1997 - 2009) [23] басшылыққа алынды. Сонымен қатар тарихи
дамудың өтпелі экономикалық кезеңдеріндегі сауданың даму ерекшеліктері мен
тарихына арнап ғылыми зерттеулер жазған ғалымдардың А.И. Добросмыслов, В.В.
Заорская және К.А. Александер, П.Г. Галузолардың пікірлері пайдаланылды.
Жоғарыда аталған тарихшылардың, экономистердің тұжырымдамалары мен
идеялары, ізденістері сауда тарихын зерттеуде тиісті әдістерді таңдауға
қолдануға жәрдемдесті. Сонымен бірге, Қазақстандағы сауданың даму тарихына
жаңаша баға беруге ұмтылыс жасаған отандық ғалымдардың М. Ермаханова, Қ.Ж
Әбілов, Д. Жақыпбекова, Н. Наумов, З. Абдырасилова еңбектерінде айтылған ой
пікірлері мен ұсыныстары ескерілді.
Диссертациялық зерттеуде тарихилық және объективтілік принциптері
пайдаланылды. Тақырыпты зерттеу барысында логикалық, құрылымдық, жүйелілік,
хронологиялық, сандық салыстырмалы – тарихи әдістер қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- XIX ғ. II жартысы – XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстік
аймағындағы сауда жүйесі, патшалық билік қалыптастырған жаңа
саяси – экономикалық үрдістер барысында қалыптасып, дамыды.
Сырдария облысы да, Қазақстанның өзге облыстары секілді,
Ресейлік фабрика өнімдерін өткізетін нарық пен метрополияға
қажетті ауылшаруашылық шикізатты шығаратын аймаққа айналды.
- XIX ғ. II жартысы – XX ғ. басында Қазақстанда сауданың айырбас,
жәрмеңкелік және стационарлы түрлері орын алды, өзінің даму
барысында сауданың тұрақты (стационарлы) түрінің басымдыққа ие
болуы, өлкеге капиталистік нарықтық қатынастардың интенсивті
түрде енуіне байланысты болды.
- ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында мал
шаруашылығы қазақ қоғамынының дәстүрлі экономикасының негізі
болды. Зерттелініп отырған кезеңде, Қазақстанның оңтүстігінде
тауарлы мал шаруашылығы дамыды, ол Қазақстан экономикасында,
сонымен қатар ішкі және сыртқа рынокта маңызды орынды иеленді.
Қазақтар Ресейдің шаруашылық өміріне тартылып, тауар-ақша
қатынасы дамығанымен, мұның да кері әсері болды. Егіншілікке
көшкен қазаққа енді асыл тұқымды жылқы емес, жұмысқа жегіп
қоятын жылқы қажет болды, сондықтан да сұранысқа ие жылқыны
ұстады, егін шаруашылығы басым аудандарда ірі қара малдың үлесі
артты.
- Егін шаруашылығы да Сыр өңірі қазақтарының ертеден айналысқан
кәсібі болды. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін қазақ
халқының отырықшылану процесі жылдам қарқын алды. Қазақстанға
тауарлы-ақша қатынастары тереңдей енуіне байланысты егін
шаруашылығы да тауарлы сипат алды. Облыстағы астық саудасының
ерекшеліктерінің бірі, нан астығы Ресейден әкелінетін нан
астығы тауарымен үлкен бәсекеге түсті, соған байланысты
сырдариялық нан тауары негізінен Ресейге емес, мақталы аудандар
– Ташкент уезі мен Ферғана облысына шығарылды.
- Ішкі саудада жергілікті фабрика өнімдеріне қарағанда, қолөнер
бұйымдары басым болды. Қолөнер сипатындағы өндіріс орындардағы
техникалық деңгейдің төмен болуына байланысты, олар шығарған
тауарлар, Ресейдің өндірістік тауарларымен бәсекеге түсе
алмады. Дегенмен, Ресейдің фабрика заводтық өнеркәсібі өлке
халқына қажетті тауарлардың барлығын өндірген жоқ, осыған
байланысты киіз басатын, киіз үйдің құрылғыларын дайындайтын,
ат әбзелдерін және т.б. қолөнер сипатындағы кәсіптер үнемі даму
үрдісінде болды. Бірақ, аталған қолөнер сипатындағы кәсіптердің
тауарлары фабрика-заводтық өнеркәсіптің тауарларымен бәсекелесе
алмады, себебі олар тек тапсырыс бойынша жасалды, ал рынокқа
тек сирек жағдайда шығарылды.
- Патша үкіметі, сыртқа шығарылатын ауыл шаруашылығы шикізатын
өңдейтін кәсіпорындардың (мақта тазалайтын, жүн жуатын және
т.б.) кеңеюін қолдап, ұлттық өнеркәсіптің, әсіресе ауыр
индустрияның дамуына жол бермеді, яғни жергілікті өңдеуші
кәсіпорындар негізінен ішкі рынокқа емес, сыртқы рынокқа жұмыс
істеді, себебі жергілікті кәсіпорындар, Ресейдің тоқыма
өнеркәсіптеріне қажетті шикізатты шығарды. Ресейдің сауда
капиталы мүддесіне жауап бермейтін (яғни бәсеке тудыратын)
өндіріс орындары болашақта жабылды, немесе оған тәуелді болды
(макарон, темекі, қант, мата және т.б. тауар түрлерін
шығаратын кәсіпорындар).
- қазақтарға ақшалай көптеген салықтардың салынуы, олардың
өнімдерінің бір бөлігін рыноктар арқылы саудаға салуға мәжбүр
етті. Зекет салығының сауда және кәсіп куәліктерімен
алмастырылуы салық жүйесін біршама реттеді.
- Қазақстанның оңтүстігіне ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
белсенді түрде енген Ресей ақша жүйесі (рубль) аз уақыттың
ішінде көршілес Орта Азия хандықтарының ақша жүйесін ығыстырып,
жетекші орынды иеленді, патша үкіметі өз тарапынан оған барынша
қолдау жасады.
Зерттеу жұмысының ғылыми-танымдық және ғылыми-қолданыстық маңызы.
Теориялық тұрғыда бұл тақырып Отан тарихы ғылымында аз зерттелген мәселе
болғандықтан, біздің зерттеу жұмысымыз Қазақстанның экономикалық
тарихындағы ақтаңдақ беттерін толықтыруға септігін тигізеді. Зерттеудің
қолданбалық құндылығы нарықтық қатынастарды игеру барысында өткен тарихи
тәжірбиелерді ескеруге мүмкіндік беретіндігінде. Қазақстанның оңтүстік
өлкесіндегі жаңа қоғамдық дамуға үлес қосқан сауда буржуазиясының
қалыптасуындағы қазақ саудагерлерінің үлесінің ара-салмағының ажыратылып,
саудагерлерінің ұлттық әлеуметтік құрлымының зерттелуінің танымдық,
қолданыстық маңызы жоғары. Диссертациялық жұмыстың материалдары мен
тұжырымдары Қазақстанның экономикалық тарихы бойынша оқулық және оқу
құралдарын жазуда, жоғары және орта арнайы оқу орындарында дәрістер оқуда
және семинар сабақтарын, экономика тарихы бойынша арнайы курс немесе арнайы
семинарлар жүргізу барысында пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен
қорытындылары 7 халықаралық конференциялардың мақалалар топтамаларында және
ғылыми басылымдарда жарияланды. Диссертация Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінің Отан тарихы кафедрасында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Дисертацияның құрылымы. Диссертация анықтама, қысқартылған сөздер мен
түсіндірмеден, кіріспеден, тақырыптың мазмұнын ашатын негізгі үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, зерттелу
деңгейі және мақсаты мен міндеттері айқындалып, хронологиялық шегі, ғылыми
жаңалығы мен теориялық-әдістемелік негіздері, тәжірибелік маңызы
көрсетілген.
XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басында Оңтүстік Қазақстан өңірінде сауда
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы атты бірінші бөлім екі бөлімшеден тұрады.
Оңтүстік Қазақстан өңірінде сауда жүйесінің қалыптасуының тарихи және
саяси алғышарттары деп аталатын бөлімшеде, Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі
сауда жүйесінің қалыптасуының тарихи және саяси алғышарттары қарастырылады.
Қазақстанның оңтүстік өлкесінің Ресей империясына, ортаазиялық хандықтарға
(Бұхар, Хиуа), Қытайдың батыс аудандарына географиялық жағынан жақындығы,
оның сыртқы сауда саясатындағы ролін анықтады, орыс үкіметінің саяси және
экономикалық позицияларының күшеюіне ықпал етті. Ресейдің Қазақстанға
қатысты экономикалық саясаты XVIII ғ. екінші жартысы мен XIX ғасырдың өне
бойында, орыстардың Азия территориясын отарлауы мен игеруі кезінде
қалыптасты. XIX ғасырдың ортасынан бастап, Ресей текстильді және өңдейтін
кәсіпорындарының шикізат пен өткізу рыногына деген қажеттіліктерінің артуы
Қазақстан территориясында сенімді сауда жүйесін құруды талап етті.
Басыбайлық құқық жойылғаннан кейін, Ресейдегі капитализм тез даму
мүмкіндігіне ие болды. Бірақ, халықтың сатып алу мүмкіндігінің төмендігінен
туындаған, ішкі нарықтың тарлығы, патша үкіметін, буржуазия мен көпестердің
мүдделері үшін жаңа өткізу нарықтары мен шикізат көздерін іздестіруге
итермеледі. А.А. Халфиннің еңбегінде көрсетілгендей бұл кезеңде Ресей
әлемдік рынокта Европаға ауыл шаруашылық шикізатты шығарса ал, Азия
рыногында, керісінше металл және тоқыма бұйымдарының, өңделген терілердің
(дайын фабрика-заводтық өнімдердің) экспортері болды. Осы мәселеге
байланысты, зерттеуші А.И. Верегин былай деп мәлімдеді: Приведя в
безопастность торговлю нашу в Средней Азии, мы приобретаем со временем
легчайший способ вознаграждать те потери, которые вынуждены сносить по
европейской торговле... [24]. Патшалы Ресейдің Орта Азияға, оның ішінде
Қазақстан жеріне енуі, Ұлыбритания арасындағы бақталастық жағдайында жүрді.
Осылайша, Ресейдің жаулап алушылық саясатының ұмтылысы нақты стратегиялық,
саяси, сауда-экономикалық себептерімен түсіндіріледі.
1847 ж. Сыр өңіріндегі орыс әскерлерінің алғашқы бекінісі - Райым бекінісі
болды. 1853 жылғы 28 маусымда орыс әскерлері Ақмешітті басып ағаннан кейін,
Сырдарияның төменгі ағысында Сырдария шебі құрылып, оған Райымнан Ақмешітке
дейінгі аудандар енгізілді. 1853 ж. 26 тамызда Ақмешіт бекінісі патшаның
жарлығымен Перовск форты (қазіргі Қызылорда қаласы) болып өзгертілді. 1864
ж. 22 қыркүйекте Шымкент қ. алынды, Ташкент қаласы 1865 жылдың жазында
жаулап алынды. Түркістан мен Шымкенттің алынуымен Орынбор және Сібір
шептері тұйықталды. Шын мәнінде Қазақстанның Ресей империясының құрамына
кіруінің 130 жылдан астам уақытқа созылған ұзақ та күрделі үрдісі осы
оқиғамен аяқталды.
Жаулап алған жерлерде жүргізген жаңа әкімшілік құрылыс барысында 1865 ж.
12 ақпанда, 2 жыл өмір сүрген Түркістан облысы құрылды. 1867 ж. 11 шілдеде
ІІ Александр Түркістан генерал-губернаторлығын құру және уақытша ережені
басқаруға енгізу туралы жарлыққа қол қойды жаңа генерал-губернаторлық:
Қазалы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Хожент, Жизақ
уездерінен құрылған. Сырдария облысының облыстық басқармасы – Ташкент
қаласында орналасты. Түркістан өлкесінің бірінші генерал-губернаторы К.П.
Кауфман болды. 1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереже бойынша
Түркістан өлкесі Сырдария, Ферғана және Самарқан облыстарынан тұрды. Патша
үкіметі жаулап алынған жерлерде саяси тұрақтылыққа қол жеткізу мақсатында
орыстарды қоныстандыру саясатын ұстанды. Қоныс аудару үрдісінің
экономикалық жетістігі, тарихи кемшіліктермен қатар жүрді. Қазақстан
әлемдік нарыққа тартылды, отырықшылану процесі жүрді, бірақ қазақтар
көптеген құнарлы жерлерінен айырылып, отар елге айналды.
Оңтүстік Қазақстандағы әкімшілік және несиелік құрылымдардың сауда
жүйесінің дамуына әсері мен құқықтық негіздері деп аталатын бөлімшеде,
Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі әкімшілік және несиелік құрылымдардың сауда
жүйесінің дамуына әсері мен құқықтық негіздері қарастырылады. Қосылған
территорияларды басқаруды ретке келтіру, халықтың барлық топтарына ортақ
басқару жүйесін енгізу сауда жүйесінің қалыптасуына кедергі жасаған
жағдайлардың көпшілігін жойды, мысалы орыс көпестерінің қауіпсіздігін
қамтамасыз етті, саудада халықтың әр түрлі топтарының арасындағы
айырмашылықты жойды, қазақ даласындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды
бақылайтын күшті билік орнады. Ресей сауда капиталының рынокты жаулап
алуын жеңілдедетін мелекеттік актілердің бірі, татарларға Түркістан
өлкесінде жылжымайтын мүлікті сатып алуға тиым салу шарасы болды.
Татарлардың құқын бұлайша шектеуді К.П. Кауфман: олай істемегенде татарлар
ортаазиялық сауданы жаулап алар еді деп түсіндірді. Жергілкті сауда
капиталын шектейтін, осыған ұқсас мемлекеттік іс-шара Ферғана, Самарқан
және Сырдария облысының мақта рыногында берік орын алған, бухарлық
еврейлердің сауда істерін жауып, өздерін Бұхар жеріне көшіру әрекеті болды.
Бұл арқылы, Ресей капитализмі мақта нарығында неғұрлым күшті делдалдардан
құтылғысы келді. Осылайша, XIX ғ. Ресейдің азиялық бөлігінде әкімшілік-
территориялық құрылымында орын алған түбегейлі өзгерістер, қазақ және
ортаазиялық жерлерді Ресейге біріктірді, елдің құрамдас бөлігіне
айналдырды, олармен сауда ішкі сауда сипатын алды. Бұның алдындағы XVIII ғ.
өне бойында және XIX ғ. бірінші жартысында саудамен отарлау мемлекеттік
отарлаудан ерте жүрді, бірақ тығыз экономикалық байланыстардың орнауына
Азия территориясындағы тұрақсыз саяси жағдай кері әсерін тигізген болатын.
Енді, XIX екінші жартысындағы әкімшілік реформалардың нәтижесінде,
конфронтациялық аспект екінші орынға түсті. Осылайша, әкімшілік-
территориялық реформалар қазақ даласында сауда жүйесінің қалыптасуына
жағдай жасады.
Қазақстанда сауданың дамуына әкімшілік шаралармен қатар, саудагерлерді,
кәсіпкерлерді капиталмен қамтамасыз еткен біртұтас банк жүйесінің құрылуы
ықпал етті. 1875 ж. Ташкентте Мемлекеттік банк бөлімшесінің құрылуы,
құрамына Жетісу облысы кірген бүкіл Түркістан генерал-губернаторлығы үшін
елеулі оқиға болды. Бұл Түркістан өлкесіндегі ең алғашқы Мемлекеттік банк
бөлімшесі болды, филиалды ашуда орыс үкіметі ең алдымен қосылған өлкенің
әскері мен әкімшілік мекемелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға
тырысты, сондықтан бастапқыда банктің коммерциялық функциялары соңғы орында
тұрды. Маңызды коммерциялық операциялар вексельдік және тауар кепілдемесіне
берілетін операциялар болды. Мемлекеттік банктен несие алғандардың ішінде
қазақ көпестері де болды, олар шамамен 20-25%-ды құрады, негізінен ұсақ
несиені пайдаланды (1 мың рубльден 10 мың р. аралығында). Банктердің есеп-
ссудалық комиттерінің мүшелері ірі буржуазия өкілдері болғандықтан, олар
көбіне банк несиесіне орта және ұсақ буржуазияны жақындатпай, тауар
несиесін өз қоймалары мен қамбарларынан беруге тырысты. Мемлекеттік банк
бөлімшелері ашылғаннан кейін, қазақ жерінде жеке-меншік коммерциялық
банктердің бөлімшелері ашыла бастады. XX ғасырдың басында кеңінен дамыған
несиелік кооперация, ссудалы-жинақтаушы және несиелік серіктестіктер
түрінде көрініс берді. 1914 ж. Сырдария облысында 14 несиелік, 18 ссудалы-
жинақтаушы серіктестіктер болды. Несиелік кооперациялар негізінен орыс
шаруаларының ауылдарына, қоныстанушыларға қызмет көрсетті, отырықшы қазақ
халқының үлес салмағы өте аз болды (0,2-37%). Несиелік кооперациялар
негізінен ауыл тұрғандарына, оның ішінде егін шаруашылығы және мал
шаруашылығымен айналысқан тұрғындарға несие берді. Несиелер көбіне қысқа
мерзімге берілді, шамамен бір жылға, ал оның мөлшері несиелік кооперация
мүшесінің мүліктік жағдайына тәуелді болды. Несиелік кооперациялар құрылған
аудандарда, өсімқорлық операциялар азайды, себебі серіктестіктердегі несие,
өсімқорларға қарағанда арзан болды. Дегенмен, ауыл шаруаларының көпшілігі
үшін бұл несиелерге қол жеткізу өте қиын болды, тіпті ала алмады, сондықтан
өсімқорлардың жоғары пайыздық несиелерін пайдалануға тура келді.
XIX ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың басында Қазақстанда сауда
жүйесінің дамуына байланысты оларды реттейтін құқықтық нормалар да бірқатар
өзгерістерге ұшырады. Өлкедегі сауда қатынастары Ресей империясының Сауда
Жарлығы, жергілікті әкімшілік-басқарманың уақытша ережелерінің негізінде
реттелді, шекаралас орттаазиялық хандықтармен арадағы сыртқы сауда, 1860-70
жж. Хиуа және Бұқар хандықтарымен жасалған трактаттардың негізінде
жүргізілді.
Диссертацияның Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің
сипаттамасы мен даму ерекшеліктері атты екінші бөлім төрт бөлімшеден
тұрады.
Оңтүстік Қазақстан өлкесіндегі сауданың түрлері мен сипаты және сауда
буржуазиясының қалыптасуы деп аталатын бөлімшеде, Оңтүстік Қазақстан
өлкесіндегі сауданың түрлері мен даму сипаты және сауда буржуазиясының
қалыптасуы жан-жақты сараланған. Қазақстандағы сауданың бастапқы түрі
айырбас сауда, екінші түрі жәрмеңкелер, үшіншісі стационарлы (тұрақты)
сауда болды. Айырбас сауданың: арнайы айырбас орындарда жүргізілген сауда,
керуен сауда, тасымал сауда секілді түрлері болды. Сыр өңірінде алғашқы
айырбас сарайлары XIX ғасырдың ортасында Перовск және Қазалы форттарында
ашылды. Айырбас сауданың келесі түрі керуен саудасы болды, азиялық және
орыс көпестер қазақ даласында сауда жасау үшін, көлемі әр түрлі керуендерді
жасақтады, үлкен керуендер бірнеше жүз түйеден, тіпті 1,5-2 мың түйеден
тұрды. Бұл керуендердің негізгі баратын жерлері ірі қалалардағы айырбас
сарайлар болды. Жол жөнекей керуендер далалы аудандарда қазақтың көшпелі
халқымен сауда жасады. Үлкен керуендердің тауарларының 110 бөлігі жолда
айырбасталды. Ортаазиялық көпестер өз тауарларын қазақтардың малына және
мал шаруашылығының өнімдеріне айырбастады. Оларды қалған тауарлармен қоса
айырбас сарайларда Ресей көпестеріне өткізді. Айырбас сауданың келесі түрі,
тасымалдаушы сауда қазақ жерінде өте кең таралды, тіпті ең алыс жатқан
аймақтарды қамтыды. Тасымал саудасына тән ерекшелік – мұнда ақшалай есеп
және сауда бәсекесінің болмауы, сауданың тауарды мал басымен немесе оның
өнімімен бағалау арқылы жүргізілуі. Тасымалдаушы сауда салықсыз, еркін
сауда ретінде жүргізілді. Тасымалдаушы айырбас саудада негізінде, көпестер
жергілікті халыққа сапасыз тауарды өте жоғары бағамен сатуға мүмкіндік
алды. Нәтижесінде саудагерлер байлыққа кенеліп, халық тоналды. Тасымалдаушы
айырбас сауда негізінен алыпсатарлардың қолында шоғырланды. Алыпсатарлық,
даланың шалғай аудандарында тұратын тұрғындардың сауда орталықтарына жиі
баратын мүмкіндіктерінің жоқтығынан туындады. Тауарларды қарызға беру,
көпестер үшін өте тиімді болды. Өнеркәсіптік тауарларды қойға қарызға
бере отырып, көпестер оның бағасын қатты көтерді, керісінше қазақтардың
малы мен шикізатының бағасын өте төмен бағаға бағалады.
Тасымалдаушы айырбас сауданың сұранысты толық қамтамасыз ете алмауы, тауар
сапасының төмендігі және таңдау мүмкіндігінің жоқтығы, өлкеге енген тауар-
ақша қатынастары талаптарына жауап бере алмауы – аталған сауда түрінің
біртіндеп әлсіреуіне алып келді. Осы себептерге байланысты, сауданың
тасымалдауышы айрбас түрі баяулап, өлкеде жәрмеңке саудасы белсенді түрде
дами бастады. Жәрмеңкелер - Қазақстанның экономикалық дамуының айқындаушы
факторларының құрамдас бөлігі болды. Қазақстанның оңтүстік аймағы бойынша
жәрмеңкелік сауда үш дәрежелі болып қалыптасты: далалық, қалалық, уездік.
Сыр өңіріндегі ең бірінші жәрмеңке Перовск фортында 1862 ж. ашылды [25].
Перовск жәрмеңкесінен кейін, Сырдария облысында жергілікті әкімшіліктің
ұсынысымен ашылған екінші жәрмеңке (1870 ж.) Ташкент қаласындағы жәрмеңке
болды. Тұтас алғанда 1870-1874 жылдары Ташкент жәрмеңкесіне Ресейден
11 035,6 рубльге тауарлар әкелінді, ал Ресейге 3 094,5 рубльдің тауары
шығарылды. Сырдария облысындағы ең ірі жәрмеңке және сауда айналымы бірнеше
миллион рубльді құраған жалғыз жәрмеңке Әулиеата жәрмеңкесі, 1889 ж.
ашылды. Ол 1 мамыр мен 1 маусым аралығында жұмыс жасады. 1894 ж. оның сауда
айналымы 996 100 р. болса, 1911 ж. 6 820 576 р.-ге артқан, яғни он алты
жылдың ішінде жәрмеңкенің сауда айналымы жуықтап алғанда жеті есе көбейген.
Әулиеата жәрмеңкесінің сауда орталығы ретіндегі маңызы Қазақстанның
оңтүстік аймағы бойынша өте жоғары болды.
XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың басында орын алған, жәрмеңкелер санының
артуы және олардың айналымының жылдам қарқынмен өсуіне қарамастан
жәрмеңкелік сауда, сауда айналымдағы біріншілікті неғұрлым жоғары
ұйымдастырылған сауда түріне – ірі бөлшек саудасымен айналысатын дүкендер,
көтерме қоймалар және т.б. өсіп келе жатқан ішкі және сыртқы рыноктың
талаптарына жауап беретін сауда орындары түріндегі тұрақты (стационарлы)
сауда түріне жол берді. 1910 ж. Қазалыда – 280, Перовск фортында – 237
сауда мекемесі қызмет етті. Сол сияқты Әулиеата қаласында – 214 мануфактура
тауарлары, 247 бакалея заттары, 1 ұсақ-түйек және сән магазині және т.б.
көптеген сауда орталықтары халыққа қызмет етті. ХІХ ғ. соңында Сырдария
облысы территориясында ассоциациялық капитал негізінде құрылған, сауда
бірлестіктері (сауда үйлері және акционерлік қоғамдар) пайда болды. Олардың
туындауына себеп болған жағдай, жеке кәсіпкердің коммерциялық іс-әрекетіне
кедергі жасаған, ішкіресейлік нарықтағы бәсекелестік күрестің күшеюі еді.
Сауда үйлерінің пайда болуы, сауданың біршама жоғары деңгейге көтерілгенін
көрсетті. Сырдария облысының Қазалы уезінде бұл кезеңдері Орынбордың
құрметті азаматы 1-гильдия көпесі Н.А. Дюковтың конторасы, М. Ваганов және
Кº комиссионерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
өңіріндегі сауда жүйесінің дамуы
(Сырдария облысы материалдарының негізінде)
07.00.02 - Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Тараз
институтының педагогика және құқықтану кафедрасында орындалған.
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Абдуалы А. Б.
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Садвокасова З.Т.
тарих ғылымдарының кандидаты
Орынбасарова Г.Ж.
Жетекші ұйым: ҚР БжҒМ ҒК Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология
институты
Диссертация 2010 жылы 24 желтоқсанда сағат 14.00-де Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы тарих ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніңдегі Д 14.15.09 Диссертациялық кеңес
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Жамбыл көшесі 25, мәжіліс залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады.
Мекен-жайы: Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 35
Автореферат 2010 жылы қарашада таратылды
Диссертация кеңесінің
ғалым хатшысы,
тарих ғылымдарының
докторы, профессор
Кудайбергенов А.Н.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақстандық тарих ғылымында ХІХ
ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық тарихы проблемаларына деген қызығушылық артып отыр. Бұл
кезеңде дәстүрлі қазақ қоғамына нарықтық қатынастардың элементтері еніп,
аймақтық өнеркәсіп пен ұлттық капитал қалыптасып, кәсіпкерлік тенденциялар
дамыды. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихы проблемаларын зерттеуге
деген қызығушылықтың артуының себебі, қазіргі таңда Қазақстан осыларға
ұқсас процесстерді бастан кешіруде. Ғасырлар тоғысында еліміз экономикалық,
саяси және әлеуметтік өмірді жылдам қарқынмен реформалаудың жолына түсті,
дамудың басты бағдары ретінде әлеуметтік нарықтық мемлекет, рухани қайта
өрлеу мен белсенді шығармашылық тұлға таңдалды. Өткен ғасырдың соңғы он
жылдығынан бері ел экономикасын бүгінгі заман талаптарына сәйкес дамыту
шаралары жүргізіліп, нарықтық шаруашылықтың ұлттық жобасын құрудың белсенді
ізденістері атқарылуда. Осы тұрғыдан қарасақ тарихымыздың аз зерттеліп, әлі
де күрделі де, өзекті болып отырған мәселесі – ол жалпы Қазақстанның,
нақтырақ айтсақ, оның Оңтүстік өңірінің ХІХ ғасырдың екінші жартысы - ХХ
ғасырдың басындағы әлеуметтік-экономикалық даму жүйесіндегі сауданың рөлі.
Қазақстанның оңтүстігі ерте дәуірлерден бері геосаяси, әлеуметтік-
экономикалық, этно-демографиялық және мәдени жағынан маңызды аймақ болып
табылады. Зерттелініп отырған өлкенің артықшылықтарын қазіргі уақытта
тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін, оның экономикалық тарихына,
әсіресе, XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастаған сауда жүйесін
дамытудағы нәтижелеріне объективті баға беріп зерделейміз.
Қазіргі тарих ғылымының даму барысында жеке аудандардың мәселелерін дербес
қараудың аса маңыздылығы бар. Жеке алынған өлкені қарастыра отырып, біз
жалпы Қазақстанға тән сипатты, немесе ортақ мәселелердің де мазмұнын ашуға
мүмкіндік аламыз.
Кейінгі жылдарда отандық тарихнамада сауда мәселесі бойынша зерттеулер
жүргізу жандана бастады. Тарих ғылымындағы бұл өзгеріс, Қазақстандағы
сауданың қалыптасу және даму тарихына қатысты жаңаша тұжырымдамалар мен
деректер қорын ғылыми айналымға енгізуімен құнды. Дегенмен, зерттеушілер
тарапынан Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу және
даму тарихы кешенді түрде қарастырылмады. Белгілі бір саланың дамуының
шынайы көрінісін жасау, оның барлық жақтары қамтылып, олар өзара
салыстырылған жағдайда ғана іске асатындығы белгілі. Сондықтан зерттеуде
елдің оңтүстігіндегі сауда жүйесінің, тауарлы өнеркәсіп, ауыл шаруашылық
салаларында қалыптасып, дамуына басты назар аударылды.
Диссертациялық зерттеу ең алдымен, XIX ғ. екінші жартысындағы - XX ғ.
басындағы Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу
тарихындағы жетістіктер мен кемшіліктердің объективті бағалануына, сонымен
қатар, жалпы Қазақстандағы сауда жүйесін дамытудағы әр аймақтың өзіндік
орнын, ерекшеліктері мен маңыздылығын айқындауға мүмкіндік береді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Тақырыбымызға қатысты
зерттеулерді 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі, кеңестік кезеңдегі және
тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы ғылыми еңбектер деп топтап қарастырдық.
Қазан төңкерісіне дейінгі еңбектерде Қазақстанның экономикалық даму
ерекшелігі әртүрлі аспектілер бойынша қарастырылды. Қазақстанның сауда
жүйесі мәселесіне қатысты, қазан төңкерісіне дейінгі зерттеушілердің
еңбектерін талдай отырып, ескеретін бір ерекшелік, бұл еңбектердің
көпшілігі тенденциялық, жалпылама шолу сипатында жазылып, отарлы
әкімшіліктің қажеттіліктері үшін жасалған.
Қазан төңкерісіне дейінгі орыс зерттеушілері өз еңбектерінде қазақ және
ортаазиялық халықтардың тарихи-географиялық және экономикалық жағдайын
қарастырған. Олардың ішінде зерттеуші А.Н. Тетеревников өз еңбегінде қазақ
ауылдарындағы азиялық сауда капиталының тонаушылық тең емес сауда жасау
тәртібіне көңіл бөліп, қазақ халқының өз өнімдерін арзан бағаға өз құнынан
төменге айырбастайтынын баса көрсетеді [1]. А.И. Левшин қазақ қоғамындағы
экономикалық қатынастарды түрлі аспектілер бойынша қарастырып, қазақ
қоғамындағы экономикалық қатынастарға сипаттама жасады [2].
Сырдария облысының өңдеуші кәсіпорындарының тарихы В.В. Заорская мен К.А.
Александердың Промышленные заведения Туркестанского края еңбегінде
кеңінен зерттелген [3]. Зерттеуде өлкедегі фабрика-заводтардың саны мен
жұмыс механизмі, жұмысшылардың құрамы, шығарылған өнім мөлшері тиянақты
көрсетілген.
Отар аймақтағы тұрпайы экономикалық қанауды тоқтатып, еркін капиталистік
дамуды ұсынған авторлар да кездесті. Солардың бірі – И.И. Гейер [4]. 1909
ж. жарық көрген Туркестан деп аталатын кітабында автор Түркістан
өлкесінің экономикалық даму деңгейінің төмендігі өнеркәсіп орындарының ұсақ
сипатта дамуы жаңа капиталдың өнуінің нашарлығын атап өтті. Сонымен қатар,
аталған мәселелердің шешімін табу, несие жүйесін дамыту мәселесін көтеріп,
ұсыныстар жасады.
Қарастырылып отырған тақырыптың тарихнамасын қазақ жеріне қоныс аудару
мәселесі бойынша жазылған әдебиеттер де толықтыра түседі. П.А. Скрыплевтің
еңбегінде Шымкент уезіндегі орыс мекендерінің шаруашылық жағдайы
қарастырылады [5]. А.И. Добросмысловтың зерттеуінде Сырдария облысындағы
қалалардың экономикалық дамуы алғашқы кәсіпкерлер, саудагерлер және олардың
ұлттық құрамы, кәсіпкерлердің табысы, ақша айналымы туралы мәліметтер
келтірілген. Сонымен бірге, Сырдария облысының Перовск, Қазалы, Түркістан,
Шымкент, Әулиеата қалаларындағы сауда өнеркәсіп және халыққа қызмет көрсету
салалары бойынша кәсіпкерліктің қалыптасуы қарастырылған [6].
Түркістан өлкесінің әлеуметтік-экономикалық дамуын толық дерлік шолу
жасаған В.И. Масальский еңбегі болды. Оның еңбегінде мал шаруашылығы,
өнеркәсіп және сауда мәселелері қарастырылады. Ол капиталдың өнеркәсіпке,
саудаға көп жұмсалғанын айтады. Сонымен қоса банк, несие мәселелері
қозғалып, оның өсімқорлық сипатта болғанын жазды. Темір жол қатынасы
өлкенің экономикалық дамуына жақсы әсер еткенін көрсетті. В.И. Масальский
еңбегінің басты қорытындысы: өлке капиталистік даму жолына түскенін, енді
оны дамытуға көмектесу қажеттігі туралы қорытындыға келуі еді [7].
Балық кәсіпшілігінің дамуы осы саладағы кәсіпкерліктің қалыптасу тарихы
Л.С. Берг еңбектерінде зерттелінді. Л.С. Берг өзінің еңбектерінде Сырдария
және Арал теңізі балықтары және балық аулау кәсіпшілігі жөнінде көлемді
зерттеулер жүргізді, ол қазақтардың бірден-бір тіршілік көзі мал және балық
шаруашылығы екенін айта келіп, соңғы уақытта балықшылық қырғыздардың
(қазақтардың – С.Б.) тіршілік кәсібіне айналды - деп, атап кетті [8]. Ол
қазақтардың балық кәсіпшілігімен айналысуына табиғат апаттарына байланысты
мал шаруашылығының жұтқа ұрынуы себепші болып отырғандығын хабарлады. Арал
теңізінде балық кәсіпшілігін дамытудың маңызды қажеттілігін айқындай
отырып, соңғы уақытта үкіметтің бұл аймақта балық кәсіпшілігін дамытуға
назар аудармай отырғанын ашына айтып, Арал теңізіндегі балық аулауды
Ресейдің Архангельск губерниясындағы балық аулаумен салыстыра отырып, Арал
теңізіндегі балық аулаудың еш кем түспейтіндігін дәлелдеген фактілер
келтірді.
Қарастырылып отырған аймақтағы мақта өсіру саласындағы кәсіпкерліктің
қалыптасу және даму тарихы А.Ф. Губаревич – Радобыльский зерттеулерінде
қарастырылды. А.Ф. Губаревич-Радобыльский өз еңбегінде Түркістанның
Ресеймен және басқа да Азия елдерімен сауда байланысы, ондағы тауар
айналымы мен дамуын зерттеді [9].
С. Асфендияров Ресейлік капитализмнің қазақ қоғамының дамуына үлкен әсер
еткендігін жаза келе, оның қазақ даласына ену жолдары мен түрлерін айқындау
қажеттілігін атап көрсетті және сауда капиталының енуі туралы мәселеге көп
көңіл бөлді. Ол өзінің зерттеуінде Ресейлік капитализімнің қазақ қоғамының
дамуына үлкен әсер еткені сөзсіз дей отырып оның қазақ даласына ену жолдары
мен түрлерін айқындау қажеттілігін көрсетеді, оның ішінде ең алдымен сауда
капиталының енуі туралы мәселеге баса назар аударады. Сауда капиталының
енуі жайында мәселеге ерекше тоқтала отырып, Қазан төңкерісіне дейінгі
қазақ қоғамы тарихында сауда және өсімқорлық капиталы зор роль атқарғанын
атап көрсетті. Сонымен қатар, орыстық жаулап алудан кейін жергілікті сауда
капиталы мен Ресейлік сауда капиталының арасында бәсекелестік басталғанын
көрсетті [10].
Жалпы, Қазан төңкерісіне дейінгі тарихи әдебиеттерге шолуды аяқтай келе,
бұл еңбектерде зерттелініп жатқан өлкенің әртүрлі аспектілеріне қатысты мол
фактілік материал жинақталған деген қорытынды жасауға болады.
Кеңестік дәуірдің зерттеушілері. Кеңестік кезеңдегі бірқатар зерттеулердің
идеологиялық асыра сілтеушілік бағытта жазылғанына қарамастан, олардың
еңбектері зерттеудің деректік базасы мен проблематикасына үлкен үлес қосты.
Қазіргі тарихнамада, қазақ халқының сауда байланыстарын зерттеген,
әйгілі тарихшылар мен этнографтардың ішінен Е.Б. Бекмаханов, Х.З. Зияев,
Ж.К. Қасымбаев, У.Х. Шалекенов, С.К. Комалов, В.С. Батраков, С. Мадуанов,
Р. Бекназаров есімдерін атауға болады. С. Мәдуанов Сырдария облысының
құрамында болған көпшілік қоныстарды қазақ-өзбек халықтарының тек сауда-
экономикалық жақтарына талдау беріп қана қоймайды, монографияның екінші
тарауының екінші параграфы Сырдария өңіріндегі мал шаруашылығын, сауданы,
мәдени өмірді қамтиды [11].
Біз көтеріп отырған мәселеге тікелей қатысы бар XIX екінші жартысында
Қазақстандағы сауданың дамуы және қазақтардың шаруашылығына сауда-
капиталистік қатынастардың енуі мәселесін Т.К. Литвинова, С.А. Сүндетов,
С.А. Нейштадт, С.Б. Баишев зерттеген. Қазан төңкерісіне дейінгі
Қазақстандағы сауда мәселесінің түрі және сипаты мәселесін Т.К. Литвинова
тиянақты зерттеді [12]. Ол ірі саудагерлер санының 19 ғ. 2-ші жартысының 20-
шы ғ. басында өсе түскенін және олардың банктерден вексельдік несие алып,
капиталистік қатынастарға кеңірек араласа бастағанын сипаттайды. Қазақтың
сауда буржуазиясының қалыптаса бастауымен қатар бай қазақтардың шаруашылығы
бірте-бірте өзінің натуралдық сипатынан айырылып, сауда айналымына тығыз
тартылып, рынокпен тығыз байланыста бола бастағанын дәлелдейді. Ұлттық
капиталдың сауда, негізінен өсімқорлық капитал түрінде қалыптасып
үлгіргендігі, бірақ өнеркәсіптік капитал дәрежесіне жете алмағандығы,
ұлттық буржуазияның қалыптасу процесінің кешігуі, баяулығы, экономикалық
әлсіздігі, орыс және ортаазиялық сауда буржуазияларының күшті бәсекелестігі
туралы айтты. Осы мәселеге байланысты, әсіресе өлкеде ішкі рыноктың құрылуы
туралы мәселені арнайы зерттеген тарихшылардың бірі – С.А. Сүндетов еді. Ол
өзінің зерттеуінде: Сауда капиталының енуі, тауар-ақша қатынастарының
дамуы Қазақстанда жергілікті рыноктардың құрылуына әкелді. ХХ ғ. басында
бүкіл өлке жалпыресейлікпен байланысты осындай рыноктардың жүйесіне
қамтылды. Революцияға дейінгі Қазақстанда жергілікті рыноктардың даму және
бірігу процесі жүргенімен, ол бірақ аяқталмады, біртұтас бірігу процесі
тежелді. Қазақстанның жекелеген бөліктерінің арасында Қазақстандық халық
шаруашылығы бірыңғай халықшаруашылықтық жүйеге бірікті деп тұжырымдауға
мүмкіндік беретіндей экономикалық байланыс болған жоқ - деп, қорытындылай
келе отарлық жағдайға байланысты Қазақстандағы капитал алғашқы қорлану
дәуіріндегі сауда-өсімқорлық капитал сатысында қалды - дейді [13].
Қазақстан мен Орта Азияның Ресей құрамына енуі және саясат, экономика,
мәдениет салаларында болған өзгерістерді зерттеген тарихшылар: Н.Г.
Апполова, Е.Б. Бекмаханов, Т.Ж. Шоинбаев, М.П. Вяткин болды. Н.Г.
Аполлованың монографиясында [14] Ресей мен Орта Азия арасындағы сауда
байланыстары қарастырылған. Ресейге қосылғаннан кейін Қазақстанның қоғамдық-
саяси құрылымындағы, шаруашылығындағы өзгерістерді мысалға ала отырып,
XVIII – XIX ғасырдың басындағы Орынбор арқылы Қазақстан мен Ресейдің
экономикалық және саяси байланыстарын терең және жан-жақты зерттеген.
Б.С. Сүлейменовтың, Г.С. Сапарғалиевтің еңбектерінде XIX ғ. – XX
ғ. бірінші жартысындағы Қазақстанның әкімшілік-саяси басқару жүйесінің іс-
әрекеті, қызметі, саяси дамуы сипатталған [15]. Осындай жұмыстар қатарына
К. Жиренчиннің Политическое развитие Казахстана в XIX – нач. XX века
еңбегі жатады [16].
Қазақстанның оңтүстік өлкесіндегі сауда-саттық мәселесіне байланысты
жарық көрген бірқатар зерттеулерде, біз көтеріп отырған, бұл тақырып
мәселесі біршама көрініс тапқан. Олардың ішінен, әсіресе П.Г. Галузоның
Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг [17] еңбегін ерекше
атау қажет, онда патшалық Ресейдің отарлау саясаты әшкереленіп, XIX ғ.
соңында - XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі аграрлық
қатынастардың эволюциясы көрсетілген. П.Г. Галузо өз монографиясында
Қазақстанның Ресеймен сауда байланыстары және тауарлы қатынастардың дамуы
туралы мәселеге бір тарау арнаған. Мұндағы бірінші тақырып – мал мен мал
өнімдерін сату және өнеркәсіптік тауарларды алып келу жөнінде баяндайды.
Сонымен қатар мал санының өсуі жөніндегі мәліметтерді жинақтап, оларды
салыстыра қарайды, мал шаруашылығының өрлеген уақытын және дағдарысқа
ұшыраған уақытын көрсете келіп, жәрмеңкелік сауданың жекелеген аудандарда
төмендеуін, ықпалының азаюын тек мал шаруашылығының жағдайымен ғана емес,
ақша-тауар қатынасының тереңдей түсуі, тұрақты сауда орындарының таралуымен
түсіндіруге тырыса отырып, ол тек 1910 жылдан кейін ғана Қазақстандық мал
шаруашылығының жаппай дағдарысы айқын көрінгенін және шеттен әкелінетін
тауарға сұраныс артқан кезден бастап, үстем жағдайға ие болғанын айтады.
Осы кезден бастап натуралды тауар айырбасы ақшалай саудаға орын берді деп
көрсетеді. Аталған еңбектің біз қарастырып отырған мәселені зерттеудегі
маңызы айтарлықтай зор болды.
С.Е. Толыбековтың Кочевое общество казахов в XVII – начале XX века,
академик С.З. Зимановтың Общественный строй казахов в первой половине XIX
в. монографиялары Қазақстанда феодалдық қатынастардың үстемдігі орнаған
кезеңдегі қазақ халқының шаруашылығы мен әлеуметтік құрылымын зерттеуге
үлкен үлес қосты [18]. Олар қазақ мал шаруашылығы жағдайындағы өндіргіш
күштерін зерттеп, өндірістің негізгі құралдарын иелену спецификасын
анықтады, феодалды тәуелділіктің формалары және феодалдардың рулық
институттарды өз пайдасына қолдану принциптерін ашып жазды.
Патшалық Ресейдің экономикалық және отарлау саясатын зерттеген
еңбектерге А.П. Погребенский, К.Р. Несипбаева, Н.Э. Масанова, Б.С.
Сулейменов, Д.И. Дулатовтың еңбектерін жатқызуға болады. Ол еңбектерде XIX
ғ. екінші жартысындағы жер иеленудің ерекшеліктері, патшалықтың қаржы
жүйесі мен салық саясаты қарастырылған [19].
Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанның әр-түрлі өнеркәсіп салаларын
Г.Чуланов, Г. Есенгалиева, И.В. Ерофеева, Е. Дильмухамедов, С. Игибаев
секілді тарихшылар қарастырған [20].
Қазақстанды игерудің ерекше маңызды жағы транспорт жүйесінің дамуы, оның
ішінде темір жол құрылысының дамуы болып табылады. Темір жол құрылысының
қалыптасуы М.Х. Асылбеков, Г.Ф. Дахшлейгердің еңбектерінде көрсетілген
[21]. Авторлар, темір жол құрылысы ауылдағы феодалды-патриархалдық
қатынастардың күйеруіне түрткі болғаны, Қазақстан, Орта Азия және Ресей
арасында тауар айналымының жаңа мүмкіндіктерін ашып, сонымен қатар
тұрғындарды капиталистік өндіріске тартқанын көрсетті.
Кеңестік дәуірдің зерттеушілері патша өкіметі саясатындағы оңтүстік
аймақтың орны мен патшалық отарлау ерекшелігі, жүргізілген әкімшілік
реформалар нәтижесі, қазақ қоғамының саяси экономикалық дамуының,
қоныстандыру нәтижелері жөнінде құнды еңбектер жазды. Мысалы, Ц.Л. Фридман
революцияға дейінгі кезеңдегі Қазақстанның банк, несие жүйелерінің пайда
болуы мен даму процесстеріне талдау жасап, Қазақстан экономикасындағы шетел
капиталының үлесін зерттеді [22].
Қазіргі кезеңдегі Қазақстандық зерттеушілердің еңбектері сауданың және
нарықтық қатынастардың қалыптасу тарихын зерттеуде маңызды орын алуда.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі жаңа даму кезеңіне аяқ басуы,
нарықтық экономикаға өтуі, сауда жүйесі тарихына деген қызығушылықты
арттыра түсті. Оңтүстік Қазақстан өлкесіндегі өнеркәсіп пен сауданың дамуы
С.Н. Наумов және Ө.Қ. Қожақовтың, М. Ермаханованың З. Абдрасилованың
кандидаттық диссертацияларында, Қ. Абиловтың докторлық диссертациясында
қарастырылған. Аталған зерттеушілер, өздерінің зерттеп отырған
мәселелерінің кейбір қырларын дәлелдеу, толықтыру үшін Қазақстанның
оңтүстік өңіріндегі сауда жүйесі тарихының қайсыбір мәліметтерін ғана
пайдаланған. Мұның өзі ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында
Сырдария облысындағы сауда жүйесінің даму тарихының кешенді әрі жүйелі
зерттелмегендігін дәйектейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты 1850-1917 жж. аралығындағы Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда
жүйесінің қалыптасу және даму тарихын кешенді зерттеу.
Алға қойылған мақсатқа жетуде мынадай нақты міндеттерді шешу көзделді:
- XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстік аймағындағы
сауда жүйесінің қалыптасуының саяси және тарихи алғы шарттарын көрсету;
- XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басында елдің оңтүстік аймағындағы ауыл
шаруашылықтарында капиталистік қатынастардың кеңейіп дамуы салдарынан
өзгерістерге тап болуының салдарларын өлкенің өзіндік ерекшеліктеріне сай
сипаттау;
- Сырдария облысындағы сауда түрлерінің қалыптасып дамуын, жаңа қалыптаса
бастаған өзгерістерге, яғни ақша-тауар құбылыстарына сай талдау;
- Зерттелініп отырған кезеңдері Қазақстанның оңтүстігіндегі тауарлы
кәсіптер мен өңдеуші кәсіпорындарының даму процесін және капиталистік
қатынастардың енуі әсерінен болған өзгерісін талдау;
- Қарастырылып отырған өлкенің өнімдерінің Ресей және одан тысқары
мемлекеттердегі өткізу нарықтарын анықтау.
- Патша үкіметінің Оңтүстік Қазақстанның сауда айналымында ұстанған салық
саясаты, жаңа енгізілген салық түрлері және ақша айналымын анықтау.
Диссертациялық зерттеудің пәні Қазақстанның оңтүстік өлкесіндегі сауда
жүйесінің қалыптасуының алғышарттары мен оның дамуына тікелей ықпал еткен
ішкі және сыртқы факторлар, сауданың түрлері мен мен оңтүстік өлкеге тән
ерекшеліктері зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны - XIX ғ. екінші жартысындағы XX ғ. басындағы
Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасу және даму
тарихын зерттеу.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмыстың дерек көзін
бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады: Деректік көздердің алғашқы тобын
құқықтық сипаттағы деректер құрайды. Полное собрание законов Росийской
империи, жинағындағы саудаға қатысты енгізілген салық мөлшері және меншік
кәсіпорындар жарғысы және оған енгізілген толықтырулар, мемлекеттік банк
жарғысы, несиелік жарғылар сияқты заңдық материалдар пайдаланылды. Сонымен
қатар, үкіметтің өнеркәсіптерді және кәсіпкерлерді бақылау, шетелдіктердің
шекаралық аудандарда саудамен айналысуына шектеу қою және әр-түрлі
сипаттағы қаулылары мен жарлықтарында саудаға қатысты мол мәлімет
жинақталған. Бұл кешенді құжаттар жинағы патша әкімшілігінің Қазақстанның
оңтүстігіндегі саудаға қатысты саясатының негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді.
Үкіметтің нұсқаулары және бұйрықтарымен, сенат шешімдерінің
түсініктемелерімен, қаржы министрлігінің циркулярларымен толықтырылып, 1902
ж. құрастырылған кәсіптік салық жөніндегі ереже, қарастырылып отырған
тақырып бойынша деректердің маңыздысы болып саналады. Ондағы материалдарды
негізінде сауда жүйесіндегі салықтардың өзгерісін байқауға болады. 1910 ж.
жарық көрген сауда мен кәсіп туралы империядағы заңнамалар мен ережелер
жинағы, сауда кәсіпкерлігін жүргізу ережелері жайлы көптеген мәліметтер
береді.
Өлкенің сауда тарихын зерттеуде төмендегі іс-қағаз сипатындағы құжаттарды
біз екінші топқа біріктірдік. Оларда оңтүстік аймақтағы сауданың даму
барысы жайлы құнды ақпараттар сақталған:
Жер және мемлекеттік мүлік министрлігінің зерттеу-ғылыми комитетінің
мүшесі А.А. Кауфманның 1903 ж. жазындағы іс-сапар нәтижесінің есебінде
өлкедегі орыс отарлау шараларының барысы және Ресей империясы үшін
Түркістанның отар ретіндегі маңызды аймақ екендігі жан-жақты талқыланған;
1908-1909 ж. сенатор, грофмейстр, граф Паленнің Түркістан өлкесін тексеру
нәтижелерінің есебінде, аймақтағы сауда, өнеркәсіп орталықтарының дамуы,
олардың ресейлік сұранысты қамтамасыз ету мүмкіншілігі қарастырылып,
жергілікті экономиканың дамуының сандық көрсеткіштерін береді. К.К.
Паленнің Түркістан өлкесінде жүргізілген тексерісі бойынша жасаған есебінде
Сырдария облысы туралы өте құнды фактілік-статистикалық мәліметтер
берілген. Еңбекте Түркістан-Сібір теміржолын салудың маңызы, халыққа арзан
несие беру, сауда байланысын күшейту, ұсақ шаруашылықты нығайту тәрізді
біршама маңызды мәселелерді қолға алу қажеттігін ұсынды.
Деректердің үшінші тобы, статистикалық және анықтамалық басылымдардан
тұрады. XIX ғ. 80-ші жылдарынан бастап, облыстық статистикалық комитет жыл
сайын өз облысының шаруашылық өмірінен мәлімет беретін анықтамалар шығарды.
Зерттеу жұмысында Обзор Сыр-Дарьинской области деп аталатын анықтама
кеңінен қоланылды. Оның бір ерекшелігі сауданың дамуы барысындағы жылдық
өнімнің төмендеу, немесе жоғарылау себептеріне түсініктеме беруі болып
табылады, бұл анықтамалық шолулар облыс губернаторларының есебі түрінде
шығарылған. Облыстық шолулар Сырдария облысы бойынша 1885-1887 жж., 1889-
1895 жж., 1904-1906 жж., 1908-1913 жж. аралығында жарық көрді.
Деректердің келесі тобын мерзімдік баспасөз материалдары құрайды.
Қазақстанның оңтүстігіндегі сауданың даму деңгейін ашып көрсетуде
қарастырылып отырған жылдардың басылымдарында жарияланған мақалалардың орны
бөлек. Атап айтқанда, Қазақ, Туркестанские ведомости, Новый Восток
сияқты газет журналдарда қазақ қоғамына еніп келе жатқан капиталистік
қатынастар, шаруашылықтың жаңа түрлерін меңгеру, сауданы дамытуға
байланысты, сол уақытта өмір сүрген адамдардың келтірген жекелеген
мәліметтері, сипаттамалары құнды болып табылады.
Диссертацияда Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының
төмендегідей қорлары пайдаланылды:
267-қор - Ішкі Істер Министрлігінің Қазалы уездік басқармасы - бұл
қордан Қазалы арқылы Ресейге өткен керуендерді тіркеген ағайынды
Каменскийлер сауда үйі конторасының мәліметтері алғаш рет ғылыми айналымға
шығарылды, сонымен қатар көпестердің зекет салығын төлеу алдында жасайтын
хабарламасының (аты-жөні, тауар атауы, салмағы, қайда шығарылғандығы және
т.б. туралы мәліметтер) үлгісі келтірілген, 383-қор – Түркістан облысы
Сырдария шебі Перовск форты басқармасы, 382-қор – Түркістан әскери
округінің Сырдария шебі басқармасы Перовск форты - аталған қордан
зерттелініп отырған кезеңдегі Cыр өңіріндегі ең алғашқы жәрмеңке, Перовск
жәрмеңкесі туралы тың деректер келтірілген; 119-қор - Ішкі Істер
Министрлігінің Түркістан уездік басқармасы, 145-қор – Түркістан учаскілік
приставының басқармасы, 146-қор – Ішкі істер министрлігінің Әулиеата
уездік басқармасы, 118-қор - Түркістан қаласының канцелярия басқармасы,
РМӘТМ 67-қор, 1-тізбе, 63-іс: Записка А.Л. Данзаса О торговле форта
Перовский (бұл құжаттың көшірмесі ҚРОММ-та сақтаулы) – аталған қорда
Сырдария әскери шебінің майоры А.Л. Данзастың Перовск фортындағы сауда
айналымы туралы берген ең алғашқы мәліметтері берілген.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі 1850-1917 жж., яғни Ресей империясының
Сыр өңіріндегі ең алғашқы бекіністерді (Райым бекінісі 1847 ж.) тұрғызған
кезеңінен бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі аралықты қамтиды. Ресей
империясы Қазақстанның оңтүстігін отарлауды 19 ғ.-ң 50-шы бастап, 60-шы жж.
бірнеше саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асырды. Осының
нәтижесінде, Қазақстан Ресейлік және әлемдік нарыққа тартылды. Тақырыпты
отарлау дәуірі (1850 ж.) мен Қазан төңкерісі (1917 ж.) аралығында зерттеу,
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы сауда жүйесінің қалыптасуын кешенді
зерттеуге мүмкіндік беріп, қазіргі кезеңдегі экономикалық дамуда отандық
тәжірбиеге сүйенуге жағдай туғызады. Зерттеу 1917 ж.-мен аяқталады, себебі
осы уақыттағы кеңестік өкіметтің саясатына байланысты, сауда жүйесі
түбегейлі өзгеріске ұшырады.
Зерттеу жұмысының территориялық шекарасы. Тақырыптың территориялық
шекарасы Қазақстанның оңтүстік аймағын қамтиды, яғни, революцияға дейінгі
кезенде елдің саяси және экономикалық орталығы ретінде үлкен маңыз атқарған
Сырдария облысы қарастырылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қарастырылып отырған кезеңдегі
Қазақстанның оңтүстік аймағындағы табиғи, экономикалық, этникалық және
басқа да ерекшеліктері ескеріле отырып, сауда жүйесінің қалыптасу және даму
тарихына кешенді түрде талдау жүргізілді. Зерттеу жұмысының нәтижесінде
тұңғыш рет Сырдария сияқты ірі әкімшілік-территориялық өлкенің сауда
жүйесінің даму тарихы ғылыми тұрғыда кешенді түрде зерттелді. Сонымен
бірге:
- бұрын жарияланбаған көптеген маңызды деректер ғылыми айналымға
еңгізілді;
- Қазақстанның Сырдария өңіріндегі сауданың қалыптасуы және
олардың жергілікті экономиканың әртүрлі салаларындағы даму ара-
қатынасы алғаш рет салыстырмалы түрде қарастырылды;
- Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі ішкі рыноктың құрылу
ерекшеліктеріне, тауар ақша қатынастарының дамуына, сауда
буржуазиясының қалыптасуына тоқталып оларға сауда жүйесінің
тигізген әсері қарастырылды.
- Отандық тарих ғылымында зерттеу нысанына алынбаған 1850-1917
жж. Сырдария облысындағы мал шаруашылығы және егін
шаруашылығының сауда тарихы зерттелінді;
- Диссертацияда сауда айналымы мөлшеріне қатысты мәліметтер:
шығарылған өнімнің номенклатурасы, сауда жолдардың географиясы,
олардың орталықтары, Қазақстанның оңтүстігінен шығарылған
өнімдердің, Ресей және одан тысқары жерлердегі өткізу нарықтары
туралы мәліметтер нақты анықталып толықтырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі
Ғылыми жұмысты зерттеу
барысында, Отан тарихын зерттеуде соңғы кезеңде қалыптасып келе жатқан
сапалық тұрғыда жаңа ғылыми көзқарастар мен тұжырымдар негізінде жазылған
еңбектер мен мақалалар, Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа
Жолдаулары (1997 - 2009) [23] басшылыққа алынды. Сонымен қатар тарихи
дамудың өтпелі экономикалық кезеңдеріндегі сауданың даму ерекшеліктері мен
тарихына арнап ғылыми зерттеулер жазған ғалымдардың А.И. Добросмыслов, В.В.
Заорская және К.А. Александер, П.Г. Галузолардың пікірлері пайдаланылды.
Жоғарыда аталған тарихшылардың, экономистердің тұжырымдамалары мен
идеялары, ізденістері сауда тарихын зерттеуде тиісті әдістерді таңдауға
қолдануға жәрдемдесті. Сонымен бірге, Қазақстандағы сауданың даму тарихына
жаңаша баға беруге ұмтылыс жасаған отандық ғалымдардың М. Ермаханова, Қ.Ж
Әбілов, Д. Жақыпбекова, Н. Наумов, З. Абдырасилова еңбектерінде айтылған ой
пікірлері мен ұсыныстары ескерілді.
Диссертациялық зерттеуде тарихилық және объективтілік принциптері
пайдаланылды. Тақырыпты зерттеу барысында логикалық, құрылымдық, жүйелілік,
хронологиялық, сандық салыстырмалы – тарихи әдістер қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- XIX ғ. II жартысы – XX ғ. басындағы Қазақстанның оңтүстік
аймағындағы сауда жүйесі, патшалық билік қалыптастырған жаңа
саяси – экономикалық үрдістер барысында қалыптасып, дамыды.
Сырдария облысы да, Қазақстанның өзге облыстары секілді,
Ресейлік фабрика өнімдерін өткізетін нарық пен метрополияға
қажетті ауылшаруашылық шикізатты шығаратын аймаққа айналды.
- XIX ғ. II жартысы – XX ғ. басында Қазақстанда сауданың айырбас,
жәрмеңкелік және стационарлы түрлері орын алды, өзінің даму
барысында сауданың тұрақты (стационарлы) түрінің басымдыққа ие
болуы, өлкеге капиталистік нарықтық қатынастардың интенсивті
түрде енуіне байланысты болды.
- ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында мал
шаруашылығы қазақ қоғамынының дәстүрлі экономикасының негізі
болды. Зерттелініп отырған кезеңде, Қазақстанның оңтүстігінде
тауарлы мал шаруашылығы дамыды, ол Қазақстан экономикасында,
сонымен қатар ішкі және сыртқа рынокта маңызды орынды иеленді.
Қазақтар Ресейдің шаруашылық өміріне тартылып, тауар-ақша
қатынасы дамығанымен, мұның да кері әсері болды. Егіншілікке
көшкен қазаққа енді асыл тұқымды жылқы емес, жұмысқа жегіп
қоятын жылқы қажет болды, сондықтан да сұранысқа ие жылқыны
ұстады, егін шаруашылығы басым аудандарда ірі қара малдың үлесі
артты.
- Егін шаруашылығы да Сыр өңірі қазақтарының ертеден айналысқан
кәсібі болды. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін қазақ
халқының отырықшылану процесі жылдам қарқын алды. Қазақстанға
тауарлы-ақша қатынастары тереңдей енуіне байланысты егін
шаруашылығы да тауарлы сипат алды. Облыстағы астық саудасының
ерекшеліктерінің бірі, нан астығы Ресейден әкелінетін нан
астығы тауарымен үлкен бәсекеге түсті, соған байланысты
сырдариялық нан тауары негізінен Ресейге емес, мақталы аудандар
– Ташкент уезі мен Ферғана облысына шығарылды.
- Ішкі саудада жергілікті фабрика өнімдеріне қарағанда, қолөнер
бұйымдары басым болды. Қолөнер сипатындағы өндіріс орындардағы
техникалық деңгейдің төмен болуына байланысты, олар шығарған
тауарлар, Ресейдің өндірістік тауарларымен бәсекеге түсе
алмады. Дегенмен, Ресейдің фабрика заводтық өнеркәсібі өлке
халқына қажетті тауарлардың барлығын өндірген жоқ, осыған
байланысты киіз басатын, киіз үйдің құрылғыларын дайындайтын,
ат әбзелдерін және т.б. қолөнер сипатындағы кәсіптер үнемі даму
үрдісінде болды. Бірақ, аталған қолөнер сипатындағы кәсіптердің
тауарлары фабрика-заводтық өнеркәсіптің тауарларымен бәсекелесе
алмады, себебі олар тек тапсырыс бойынша жасалды, ал рынокқа
тек сирек жағдайда шығарылды.
- Патша үкіметі, сыртқа шығарылатын ауыл шаруашылығы шикізатын
өңдейтін кәсіпорындардың (мақта тазалайтын, жүн жуатын және
т.б.) кеңеюін қолдап, ұлттық өнеркәсіптің, әсіресе ауыр
индустрияның дамуына жол бермеді, яғни жергілікті өңдеуші
кәсіпорындар негізінен ішкі рынокқа емес, сыртқы рынокқа жұмыс
істеді, себебі жергілікті кәсіпорындар, Ресейдің тоқыма
өнеркәсіптеріне қажетті шикізатты шығарды. Ресейдің сауда
капиталы мүддесіне жауап бермейтін (яғни бәсеке тудыратын)
өндіріс орындары болашақта жабылды, немесе оған тәуелді болды
(макарон, темекі, қант, мата және т.б. тауар түрлерін
шығаратын кәсіпорындар).
- қазақтарға ақшалай көптеген салықтардың салынуы, олардың
өнімдерінің бір бөлігін рыноктар арқылы саудаға салуға мәжбүр
етті. Зекет салығының сауда және кәсіп куәліктерімен
алмастырылуы салық жүйесін біршама реттеді.
- Қазақстанның оңтүстігіне ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
белсенді түрде енген Ресей ақша жүйесі (рубль) аз уақыттың
ішінде көршілес Орта Азия хандықтарының ақша жүйесін ығыстырып,
жетекші орынды иеленді, патша үкіметі өз тарапынан оған барынша
қолдау жасады.
Зерттеу жұмысының ғылыми-танымдық және ғылыми-қолданыстық маңызы.
Теориялық тұрғыда бұл тақырып Отан тарихы ғылымында аз зерттелген мәселе
болғандықтан, біздің зерттеу жұмысымыз Қазақстанның экономикалық
тарихындағы ақтаңдақ беттерін толықтыруға септігін тигізеді. Зерттеудің
қолданбалық құндылығы нарықтық қатынастарды игеру барысында өткен тарихи
тәжірбиелерді ескеруге мүмкіндік беретіндігінде. Қазақстанның оңтүстік
өлкесіндегі жаңа қоғамдық дамуға үлес қосқан сауда буржуазиясының
қалыптасуындағы қазақ саудагерлерінің үлесінің ара-салмағының ажыратылып,
саудагерлерінің ұлттық әлеуметтік құрлымының зерттелуінің танымдық,
қолданыстық маңызы жоғары. Диссертациялық жұмыстың материалдары мен
тұжырымдары Қазақстанның экономикалық тарихы бойынша оқулық және оқу
құралдарын жазуда, жоғары және орта арнайы оқу орындарында дәрістер оқуда
және семинар сабақтарын, экономика тарихы бойынша арнайы курс немесе арнайы
семинарлар жүргізу барысында пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен
қорытындылары 7 халықаралық конференциялардың мақалалар топтамаларында және
ғылыми басылымдарда жарияланды. Диссертация Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінің Отан тарихы кафедрасында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Дисертацияның құрылымы. Диссертация анықтама, қысқартылған сөздер мен
түсіндірмеден, кіріспеден, тақырыптың мазмұнын ашатын негізгі үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, зерттелу
деңгейі және мақсаты мен міндеттері айқындалып, хронологиялық шегі, ғылыми
жаңалығы мен теориялық-әдістемелік негіздері, тәжірибелік маңызы
көрсетілген.
XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басында Оңтүстік Қазақстан өңірінде сауда
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы атты бірінші бөлім екі бөлімшеден тұрады.
Оңтүстік Қазақстан өңірінде сауда жүйесінің қалыптасуының тарихи және
саяси алғышарттары деп аталатын бөлімшеде, Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі
сауда жүйесінің қалыптасуының тарихи және саяси алғышарттары қарастырылады.
Қазақстанның оңтүстік өлкесінің Ресей империясына, ортаазиялық хандықтарға
(Бұхар, Хиуа), Қытайдың батыс аудандарына географиялық жағынан жақындығы,
оның сыртқы сауда саясатындағы ролін анықтады, орыс үкіметінің саяси және
экономикалық позицияларының күшеюіне ықпал етті. Ресейдің Қазақстанға
қатысты экономикалық саясаты XVIII ғ. екінші жартысы мен XIX ғасырдың өне
бойында, орыстардың Азия территориясын отарлауы мен игеруі кезінде
қалыптасты. XIX ғасырдың ортасынан бастап, Ресей текстильді және өңдейтін
кәсіпорындарының шикізат пен өткізу рыногына деген қажеттіліктерінің артуы
Қазақстан территориясында сенімді сауда жүйесін құруды талап етті.
Басыбайлық құқық жойылғаннан кейін, Ресейдегі капитализм тез даму
мүмкіндігіне ие болды. Бірақ, халықтың сатып алу мүмкіндігінің төмендігінен
туындаған, ішкі нарықтың тарлығы, патша үкіметін, буржуазия мен көпестердің
мүдделері үшін жаңа өткізу нарықтары мен шикізат көздерін іздестіруге
итермеледі. А.А. Халфиннің еңбегінде көрсетілгендей бұл кезеңде Ресей
әлемдік рынокта Европаға ауыл шаруашылық шикізатты шығарса ал, Азия
рыногында, керісінше металл және тоқыма бұйымдарының, өңделген терілердің
(дайын фабрика-заводтық өнімдердің) экспортері болды. Осы мәселеге
байланысты, зерттеуші А.И. Верегин былай деп мәлімдеді: Приведя в
безопастность торговлю нашу в Средней Азии, мы приобретаем со временем
легчайший способ вознаграждать те потери, которые вынуждены сносить по
европейской торговле... [24]. Патшалы Ресейдің Орта Азияға, оның ішінде
Қазақстан жеріне енуі, Ұлыбритания арасындағы бақталастық жағдайында жүрді.
Осылайша, Ресейдің жаулап алушылық саясатының ұмтылысы нақты стратегиялық,
саяси, сауда-экономикалық себептерімен түсіндіріледі.
1847 ж. Сыр өңіріндегі орыс әскерлерінің алғашқы бекінісі - Райым бекінісі
болды. 1853 жылғы 28 маусымда орыс әскерлері Ақмешітті басып ағаннан кейін,
Сырдарияның төменгі ағысында Сырдария шебі құрылып, оған Райымнан Ақмешітке
дейінгі аудандар енгізілді. 1853 ж. 26 тамызда Ақмешіт бекінісі патшаның
жарлығымен Перовск форты (қазіргі Қызылорда қаласы) болып өзгертілді. 1864
ж. 22 қыркүйекте Шымкент қ. алынды, Ташкент қаласы 1865 жылдың жазында
жаулап алынды. Түркістан мен Шымкенттің алынуымен Орынбор және Сібір
шептері тұйықталды. Шын мәнінде Қазақстанның Ресей империясының құрамына
кіруінің 130 жылдан астам уақытқа созылған ұзақ та күрделі үрдісі осы
оқиғамен аяқталды.
Жаулап алған жерлерде жүргізген жаңа әкімшілік құрылыс барысында 1865 ж.
12 ақпанда, 2 жыл өмір сүрген Түркістан облысы құрылды. 1867 ж. 11 шілдеде
ІІ Александр Түркістан генерал-губернаторлығын құру және уақытша ережені
басқаруға енгізу туралы жарлыққа қол қойды жаңа генерал-губернаторлық:
Қазалы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Хожент, Жизақ
уездерінен құрылған. Сырдария облысының облыстық басқармасы – Ташкент
қаласында орналасты. Түркістан өлкесінің бірінші генерал-губернаторы К.П.
Кауфман болды. 1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереже бойынша
Түркістан өлкесі Сырдария, Ферғана және Самарқан облыстарынан тұрды. Патша
үкіметі жаулап алынған жерлерде саяси тұрақтылыққа қол жеткізу мақсатында
орыстарды қоныстандыру саясатын ұстанды. Қоныс аудару үрдісінің
экономикалық жетістігі, тарихи кемшіліктермен қатар жүрді. Қазақстан
әлемдік нарыққа тартылды, отырықшылану процесі жүрді, бірақ қазақтар
көптеген құнарлы жерлерінен айырылып, отар елге айналды.
Оңтүстік Қазақстандағы әкімшілік және несиелік құрылымдардың сауда
жүйесінің дамуына әсері мен құқықтық негіздері деп аталатын бөлімшеде,
Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі әкімшілік және несиелік құрылымдардың сауда
жүйесінің дамуына әсері мен құқықтық негіздері қарастырылады. Қосылған
территорияларды басқаруды ретке келтіру, халықтың барлық топтарына ортақ
басқару жүйесін енгізу сауда жүйесінің қалыптасуына кедергі жасаған
жағдайлардың көпшілігін жойды, мысалы орыс көпестерінің қауіпсіздігін
қамтамасыз етті, саудада халықтың әр түрлі топтарының арасындағы
айырмашылықты жойды, қазақ даласындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды
бақылайтын күшті билік орнады. Ресей сауда капиталының рынокты жаулап
алуын жеңілдедетін мелекеттік актілердің бірі, татарларға Түркістан
өлкесінде жылжымайтын мүлікті сатып алуға тиым салу шарасы болды.
Татарлардың құқын бұлайша шектеуді К.П. Кауфман: олай істемегенде татарлар
ортаазиялық сауданы жаулап алар еді деп түсіндірді. Жергілкті сауда
капиталын шектейтін, осыған ұқсас мемлекеттік іс-шара Ферғана, Самарқан
және Сырдария облысының мақта рыногында берік орын алған, бухарлық
еврейлердің сауда істерін жауып, өздерін Бұхар жеріне көшіру әрекеті болды.
Бұл арқылы, Ресей капитализмі мақта нарығында неғұрлым күшті делдалдардан
құтылғысы келді. Осылайша, XIX ғ. Ресейдің азиялық бөлігінде әкімшілік-
территориялық құрылымында орын алған түбегейлі өзгерістер, қазақ және
ортаазиялық жерлерді Ресейге біріктірді, елдің құрамдас бөлігіне
айналдырды, олармен сауда ішкі сауда сипатын алды. Бұның алдындағы XVIII ғ.
өне бойында және XIX ғ. бірінші жартысында саудамен отарлау мемлекеттік
отарлаудан ерте жүрді, бірақ тығыз экономикалық байланыстардың орнауына
Азия территориясындағы тұрақсыз саяси жағдай кері әсерін тигізген болатын.
Енді, XIX екінші жартысындағы әкімшілік реформалардың нәтижесінде,
конфронтациялық аспект екінші орынға түсті. Осылайша, әкімшілік-
территориялық реформалар қазақ даласында сауда жүйесінің қалыптасуына
жағдай жасады.
Қазақстанда сауданың дамуына әкімшілік шаралармен қатар, саудагерлерді,
кәсіпкерлерді капиталмен қамтамасыз еткен біртұтас банк жүйесінің құрылуы
ықпал етті. 1875 ж. Ташкентте Мемлекеттік банк бөлімшесінің құрылуы,
құрамына Жетісу облысы кірген бүкіл Түркістан генерал-губернаторлығы үшін
елеулі оқиға болды. Бұл Түркістан өлкесіндегі ең алғашқы Мемлекеттік банк
бөлімшесі болды, филиалды ашуда орыс үкіметі ең алдымен қосылған өлкенің
әскері мен әкімшілік мекемелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға
тырысты, сондықтан бастапқыда банктің коммерциялық функциялары соңғы орында
тұрды. Маңызды коммерциялық операциялар вексельдік және тауар кепілдемесіне
берілетін операциялар болды. Мемлекеттік банктен несие алғандардың ішінде
қазақ көпестері де болды, олар шамамен 20-25%-ды құрады, негізінен ұсақ
несиені пайдаланды (1 мың рубльден 10 мың р. аралығында). Банктердің есеп-
ссудалық комиттерінің мүшелері ірі буржуазия өкілдері болғандықтан, олар
көбіне банк несиесіне орта және ұсақ буржуазияны жақындатпай, тауар
несиесін өз қоймалары мен қамбарларынан беруге тырысты. Мемлекеттік банк
бөлімшелері ашылғаннан кейін, қазақ жерінде жеке-меншік коммерциялық
банктердің бөлімшелері ашыла бастады. XX ғасырдың басында кеңінен дамыған
несиелік кооперация, ссудалы-жинақтаушы және несиелік серіктестіктер
түрінде көрініс берді. 1914 ж. Сырдария облысында 14 несиелік, 18 ссудалы-
жинақтаушы серіктестіктер болды. Несиелік кооперациялар негізінен орыс
шаруаларының ауылдарына, қоныстанушыларға қызмет көрсетті, отырықшы қазақ
халқының үлес салмағы өте аз болды (0,2-37%). Несиелік кооперациялар
негізінен ауыл тұрғандарына, оның ішінде егін шаруашылығы және мал
шаруашылығымен айналысқан тұрғындарға несие берді. Несиелер көбіне қысқа
мерзімге берілді, шамамен бір жылға, ал оның мөлшері несиелік кооперация
мүшесінің мүліктік жағдайына тәуелді болды. Несиелік кооперациялар құрылған
аудандарда, өсімқорлық операциялар азайды, себебі серіктестіктердегі несие,
өсімқорларға қарағанда арзан болды. Дегенмен, ауыл шаруаларының көпшілігі
үшін бұл несиелерге қол жеткізу өте қиын болды, тіпті ала алмады, сондықтан
өсімқорлардың жоғары пайыздық несиелерін пайдалануға тура келді.
XIX ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың басында Қазақстанда сауда
жүйесінің дамуына байланысты оларды реттейтін құқықтық нормалар да бірқатар
өзгерістерге ұшырады. Өлкедегі сауда қатынастары Ресей империясының Сауда
Жарлығы, жергілікті әкімшілік-басқарманың уақытша ережелерінің негізінде
реттелді, шекаралас орттаазиялық хандықтармен арадағы сыртқы сауда, 1860-70
жж. Хиуа және Бұқар хандықтарымен жасалған трактаттардың негізінде
жүргізілді.
Диссертацияның Қазақстанның оңтүстік аймағындағы сауда жүйесінің
сипаттамасы мен даму ерекшеліктері атты екінші бөлім төрт бөлімшеден
тұрады.
Оңтүстік Қазақстан өлкесіндегі сауданың түрлері мен сипаты және сауда
буржуазиясының қалыптасуы деп аталатын бөлімшеде, Оңтүстік Қазақстан
өлкесіндегі сауданың түрлері мен даму сипаты және сауда буржуазиясының
қалыптасуы жан-жақты сараланған. Қазақстандағы сауданың бастапқы түрі
айырбас сауда, екінші түрі жәрмеңкелер, үшіншісі стационарлы (тұрақты)
сауда болды. Айырбас сауданың: арнайы айырбас орындарда жүргізілген сауда,
керуен сауда, тасымал сауда секілді түрлері болды. Сыр өңірінде алғашқы
айырбас сарайлары XIX ғасырдың ортасында Перовск және Қазалы форттарында
ашылды. Айырбас сауданың келесі түрі керуен саудасы болды, азиялық және
орыс көпестер қазақ даласында сауда жасау үшін, көлемі әр түрлі керуендерді
жасақтады, үлкен керуендер бірнеше жүз түйеден, тіпті 1,5-2 мың түйеден
тұрды. Бұл керуендердің негізгі баратын жерлері ірі қалалардағы айырбас
сарайлар болды. Жол жөнекей керуендер далалы аудандарда қазақтың көшпелі
халқымен сауда жасады. Үлкен керуендердің тауарларының 110 бөлігі жолда
айырбасталды. Ортаазиялық көпестер өз тауарларын қазақтардың малына және
мал шаруашылығының өнімдеріне айырбастады. Оларды қалған тауарлармен қоса
айырбас сарайларда Ресей көпестеріне өткізді. Айырбас сауданың келесі түрі,
тасымалдаушы сауда қазақ жерінде өте кең таралды, тіпті ең алыс жатқан
аймақтарды қамтыды. Тасымал саудасына тән ерекшелік – мұнда ақшалай есеп
және сауда бәсекесінің болмауы, сауданың тауарды мал басымен немесе оның
өнімімен бағалау арқылы жүргізілуі. Тасымалдаушы сауда салықсыз, еркін
сауда ретінде жүргізілді. Тасымалдаушы айырбас саудада негізінде, көпестер
жергілікті халыққа сапасыз тауарды өте жоғары бағамен сатуға мүмкіндік
алды. Нәтижесінде саудагерлер байлыққа кенеліп, халық тоналды. Тасымалдаушы
айырбас сауда негізінен алыпсатарлардың қолында шоғырланды. Алыпсатарлық,
даланың шалғай аудандарында тұратын тұрғындардың сауда орталықтарына жиі
баратын мүмкіндіктерінің жоқтығынан туындады. Тауарларды қарызға беру,
көпестер үшін өте тиімді болды. Өнеркәсіптік тауарларды қойға қарызға
бере отырып, көпестер оның бағасын қатты көтерді, керісінше қазақтардың
малы мен шикізатының бағасын өте төмен бағаға бағалады.
Тасымалдаушы айырбас сауданың сұранысты толық қамтамасыз ете алмауы, тауар
сапасының төмендігі және таңдау мүмкіндігінің жоқтығы, өлкеге енген тауар-
ақша қатынастары талаптарына жауап бере алмауы – аталған сауда түрінің
біртіндеп әлсіреуіне алып келді. Осы себептерге байланысты, сауданың
тасымалдауышы айрбас түрі баяулап, өлкеде жәрмеңке саудасы белсенді түрде
дами бастады. Жәрмеңкелер - Қазақстанның экономикалық дамуының айқындаушы
факторларының құрамдас бөлігі болды. Қазақстанның оңтүстік аймағы бойынша
жәрмеңкелік сауда үш дәрежелі болып қалыптасты: далалық, қалалық, уездік.
Сыр өңіріндегі ең бірінші жәрмеңке Перовск фортында 1862 ж. ашылды [25].
Перовск жәрмеңкесінен кейін, Сырдария облысында жергілікті әкімшіліктің
ұсынысымен ашылған екінші жәрмеңке (1870 ж.) Ташкент қаласындағы жәрмеңке
болды. Тұтас алғанда 1870-1874 жылдары Ташкент жәрмеңкесіне Ресейден
11 035,6 рубльге тауарлар әкелінді, ал Ресейге 3 094,5 рубльдің тауары
шығарылды. Сырдария облысындағы ең ірі жәрмеңке және сауда айналымы бірнеше
миллион рубльді құраған жалғыз жәрмеңке Әулиеата жәрмеңкесі, 1889 ж.
ашылды. Ол 1 мамыр мен 1 маусым аралығында жұмыс жасады. 1894 ж. оның сауда
айналымы 996 100 р. болса, 1911 ж. 6 820 576 р.-ге артқан, яғни он алты
жылдың ішінде жәрмеңкенің сауда айналымы жуықтап алғанда жеті есе көбейген.
Әулиеата жәрмеңкесінің сауда орталығы ретіндегі маңызы Қазақстанның
оңтүстік аймағы бойынша өте жоғары болды.
XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың басында орын алған, жәрмеңкелер санының
артуы және олардың айналымының жылдам қарқынмен өсуіне қарамастан
жәрмеңкелік сауда, сауда айналымдағы біріншілікті неғұрлым жоғары
ұйымдастырылған сауда түріне – ірі бөлшек саудасымен айналысатын дүкендер,
көтерме қоймалар және т.б. өсіп келе жатқан ішкі және сыртқы рыноктың
талаптарына жауап беретін сауда орындары түріндегі тұрақты (стационарлы)
сауда түріне жол берді. 1910 ж. Қазалыда – 280, Перовск фортында – 237
сауда мекемесі қызмет етті. Сол сияқты Әулиеата қаласында – 214 мануфактура
тауарлары, 247 бакалея заттары, 1 ұсақ-түйек және сән магазині және т.б.
көптеген сауда орталықтары халыққа қызмет етті. ХІХ ғ. соңында Сырдария
облысы территориясында ассоциациялық капитал негізінде құрылған, сауда
бірлестіктері (сауда үйлері және акционерлік қоғамдар) пайда болды. Олардың
туындауына себеп болған жағдай, жеке кәсіпкердің коммерциялық іс-әрекетіне
кедергі жасаған, ішкіресейлік нарықтағы бәсекелестік күрестің күшеюі еді.
Сауда үйлерінің пайда болуы, сауданың біршама жоғары деңгейге көтерілгенін
көрсетті. Сырдария облысының Қазалы уезінде бұл кезеңдері Орынбордың
құрметті азаматы 1-гильдия көпесі Н.А. Дюковтың конторасы, М. Ваганов және
Кº комиссионерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz